Vriendschap En Politiek, Een Onmogelijke Combinatie? Wie Is Je Beste Frenemy? Met Vrienden Leef Je Langer Inhoud Devriend Inhoud

April 2013

deEenmalig tijdschrift ter gelegenheidVriend van de manifestatie My Friend. My Enemy. My Society.

Vriendschap en politiek, een onmogelijke combinatie? Wie is je beste Frenemy? Met vrienden leef je langer Inhoud deVriend Inhoud

4 Iedereen is homofiel 7 Column: Ann Demeester 8 Paul van Tongeren: 12 Mannen tegen vriendschap sterker de vrouwen Mannenvriendschappen lijken simpe- dan liefde ler dan vrouwenvriendschappen. Maar Cover: De Russische premier Poetin in Moskou, oktober 2011. Premier Rutte 12 Vrienden versus vriendinnen klopt dat cliché? En is simpel beter? Een lacht hem toe. Minister Melanie Schultz onderzoek van Esma linnemann. van Infrastructuur en Milieu op de 18 Een vriend is gezond achtergrond. Foto: ANP, Jerry Lampe 22 Peter Sloterdijk, Bij het verschijnen allemansvriend van deVriend Vriendschap en vijandschap lijken ver van elkaar af te staan, maar worden in wezen uit het- 18 Leef langer, zelfde instinct geboren: uit liefde van mensen voor hun evenbeeld. neem een vriend Vriendschap en vijandschap zijn Een goed gesprek met een vriend zo oud als de mensheid zelf en herstelt het chemisch evenwicht in vormen de basis van onze maat- het brein bij tegenslag. En meer. Een schappij. Maar in het dagelijks 26 IN BEELD: echte vriend is goud waard, schrijft nieuws is vooral aandacht voor Mark Mieras. vijandschap. We zouden mis- Vrienden voor altijd schien beter af zijn om in te zoo- 32 Fakefriends op Facebook men op vriendschap. Daarom op initiatief van de stichting Castrum 36 Politieke vriendschap Peregrini deze speciale uitgave, is zeldzaam die verschijnt ter gelegenheid van de manifestatie My Friend. My 40 Ute Frevert: de crisis Enemy. My Society. 25 april tot van het vertrouwen 32 Facebook als pose 23 juni 2013. Wat betekent een vriendschap op 42 Marieke Barnas: Facebook als iedereen zich zo voordelig Voor het volledige programma: over het wantrouwen mogelijk poseert? En maakt het dan uit myfriendmyenemymysociety.nl 47 Column: Bo Tarenskeen als je vrienden niet echt bestaan. Vraagt 48 The Flat, een onwaarschijnlijke Maartje Smits zich af. vriendschap 50 Echte vrienden, wat betekent dat eigenlijk? 52 Programma: My Friend. My Enemy. My Society. 36 Politieke vrienden 54 Colofon In Den Haag lijkt het meer om vijandschap te gaan dan om vriendschap. Maar als je goed kijkt, zie je dat een pragmatisch politicus vriendschap koestert, signaleert Kim van Keken.

ADV_Classicus_Denker2013_NL.indd 1 4/8/13 15:19 PM Wij zijn allen homofiel deVriend deVriend

buitengrens de groep binnen. Dat is alvast Wat meer hetero’s, dat zou goed een voorsprong. Binnen de groep circuleert het nieuws zijn voor de vooruitgang in Europa op een min of meer gecensureerde vorm, waardoor kuddegedrag ontstaat. Culturele en wetenschappelijke doorbraken in de Europese geschiedenis vonden plaats tijdens periodes waarin er confrontatie was met andere culturen, zoals tijdens de kruistoch- ten en ontdekkingsreizen. Kunstvernieuwers, zoals Vincent van Gogh, vind je haast nooit Wij zijn in het hart van het establishment. Ze voelen zich het meeste thuis tussen de verschillende maatschappelijke netwerken, waar ze ongestoord door sociale dwang, hun eigen visie achterna kunnen jagen. Het fenomeen homofilie is zo vanzelfsprekend dat we er eigenlijk nooit bij stilstaan. allen Toch is het een van de belangrijkste mecha- nismes waarmee we bepalen wie er bij hoort en wie niet, wie vriend is en wie vijand. Het is een instinct dat maatschappelijke ordening en conflicten genereert. Etniciteit, waarden en religie gelden als ‘sterke’ homofiele krachten, en dat hoeft niet noodzakelijker homofiel wijze positief te zijn. Christelijk Europa dat Turkije weigert op te nemen in de unie, want islamitisch. Rusland dat ageert tegen het adopteren van haar weeskinderen door Amerikaanse ouders. Net als de rel tussen Vriendschap sluit je met gelijken. Dat is een diep Nederland en Turkije over de adoptie van het instinct in elk mens. Vriendschap is prachtig en Turkse jongetje Yunus door een Nederlands, christelijk en ook nog eens lesbisch stel. belangrijk, maar het kan er ook toe leiden dat Het zijn maar enkele recente voorbeelden dominante groepen elke vernieuwing afsluiten. van de negatieve kant van ‘de liefde voor het gelijke’. De drang om het ‘eigene’ voortdu- Hetero’s zijn nodig om de boel los te maken. rend bevestigd te willen zien, werkt vooroor- delen in de hand. Onze identiteit ontstaat pas bij sociale interactie met anderen, en die Door Michael Defuster komen meestal uit de eigen groep. Is elke poging tot assimilatie dan ge- doemd te mislukken? Is multiculturalisme aarschijnlijk heeft u geen ver- hebben ze dezelfde etnische achtergrond en de enige mogelijkheid voor samenleven met moeden dat uw genen sterke leeftijd, zijn uw opleidingsniveau en sociale bevolkingsgroepen die verschillen van de W overeenkomsten vertonen met status vergelijkbaar, zijn ze net zo (on-) be- dominante groep? Is het, om met de Franse die van de mensen waarmee u zich uit vrije middeld als uzelf, houden ze er gelijksoortige filosoof Derida te spreken, mogelijk om wil omringt. De sociologie bestudeert al lang waarden en wereldbeschouwingen op na. vrienden te hebben zonder de verschillen te de verborgen drijfveren van mensen om een Mocht u echter een onbedwingbare be- elimineren, of anders gezegd, om verschil- grote voorkeur aan de dag te leggen voor hoefte voelen om juist met die mensen om te lend te zijn zonder dat dit noodzakelijkerwijs omgang en verbondenheid met gelijken. gaan die in alles met u verschillen, dan bent u tot vijandschap leidt? Daarvoor gebruikt ze de term homofilie, let- heterofiel. Daar is niets mis mee, integendeel, Blinde eigenliefde van de dominante groep, terlijk vertaald ‘de liefde voor het gelijke’. maar u behoort wel tot een kleine minder- die de anderen dwingt om zich eenzijdig en Zelfs al bent u een overtuigde hetero, toch heid. U maakt geen deel uit van de kern van compromisloos aan te passen, werkt in ieder bent u in de keuze van uw netwerk onbewust uw sociaal netwerk en moet waarschijnlijk geval het tegendeel in de hand. In Europa ‘homofiel’ te werk gegaan. De kans is levens- de veiligheid en het aanzien ontberen die bij hebben de totalitaire regimes van de vorige groot dat uw partner, vrienden en kennissen zo een positie horen. Toch is het lonend aan eeuw dat wel duidelijk gemaakt. Niet dat overeenkomsten vertonen met uzelf. Gaat de rand van de eigen kring te bewegen. Daar daarmee dit probleem uit de wereld gehol- u maar na: waarschijnlijk komen uw relaties valt de meeste inspiratie en veel voordeel pen is trouwens. Daarvoor zit het te diep in uit hetzelfde gebied waar u vandaan komt, te halen. Nieuwe informatie dringt vanaf de de mens verankerd. Ervaring echter wijst uit

4 Studentenfeestje, Amsterdam, 2012, foto: Helen Cats 5 Wij zijn allen homofiel deVriend Column Ann Demeester deVriend

gefingeerde Kitty kunnen gelezen worden als een communicatieritueel om in haar sterke Raak nooit verlangen naar vriendschap te voorzien. Vriendschap verplicht ook tot trouw en bevriend loyaliteit. Ontrouw verbreekt haar. Dit komt voor in alle lagen van de maatschappij. Een andere eigenschap van vriendschappen is met een dat ze mensen bindt voor het realiseren van een gezamenlijke droom, hoe vaag die ook kunstenaar moge zijn. Opvallend vaak liggen persoonlijke vriendschappen aan de basis van het Hoe vertel je als curator aan een ontstaan van tal van maatschappelijke organisaties: politieke partijen, vakbonden, kunstenaar, wiens werk en per- kunststromingen of een bedrijf. soonlijkheid je hoog acht, dat zijn Het narcisme van de mensheid dwingt laatste werk niet best is? Een dilem- haar tot een soms bovenmatige liefde ma waar geen damesblad je verder voor het eigene en tot het daarbij horende gebrek aan empathie voor diegene die niet mee helpt. Door Ann Demeester gelijkend zijn. Tot in de genen toe wordt die voorkeur zichtbaar. Dit oerinstinct was et is een ruzie die ik nooit zal verge- amourettes met kunstenaressen niet altijd evolutionair gezien een voorwaarde voor ten. De zomer van 2000. Een landerige uit de weg is gegaan. Vanwaar dan die (hei- het voortbestaan van de eigen groep. Het is H zondagmiddag op het Vlaamse plat- lige) overtuiging dat vriendschap tussen een de vraag of dit met de huidige globalisering teland. Aperitief in Café de Hoppe in Watou, kunstenaar en curator/museumdirecteur een nog langer geldt. een onooglijk gehucht dat in de zomermaan- no-go zone is ? De mensheid heeft een overduidelijke den wordt omgedoopt tot CultuurWalhalla. behoefte aan zowel persoonlijke als collec- Jaarlijks vindt daar immers sinds 1980 de Na meer dan een decennium ervaringen in Studentenfeestje, Amsterdam, 2012, foto: Helen Cats tieve vriendschap. Ze hoort thuis in de Poëziezomer annex het Kunstenfestival het veld, begint het me eindelijk te dagen. onderste helft van de beroemde behoefte- plaats. Ik was een groentje in het tentoonstel- Vriendschap betekent vaak (het verlangen dat tijd een belangrijke factor is: de grens Dit is alleen mogelijk als de personen vol- piramide van Maslow, waarin de fundamen- lingsmakersvak, nog nauwelijks een curator naar) grenzeloze genegenheid, onvoorwaar- tussen het gelijke en ongelijke, tussen vriend ledig op elkaar kunnen vertrouwen. Indien tele behoeften van de mensheid in een hië- te noemen, een kunstkuiken. delijke affectie en gaat nogal eens gepaard en vijand, verdwijnt bij langdurig samenzijn. dit wordt beschaamd, betekent dit ook het rarchische structuur worden weergegeven. Onder de hoede van Jan Hoet – toenmalige met een neiging om de onvolkomenheden Vrienden zien op den duur elkaars verschil- einde van de vriendschap. Vriendschap is een basisvoorwaarde voor de directeur van het museum SMAK in Gent – van de ander moedwillig over het hoofd te len. Gezworen vijanden elkaars gelijkenissen. ontwikkeling van personen tot autonome in- ‘cureerde’ en produceerde ik er mijn eerste zien. Het vergt bijzonder veel moed om een Er is dus wel degelijk hoop. Vriendschap tussen twee mensen blijft op dividuen, het hoogst haalbare doel bij zowel tentoonstelling. In De Hoppe hadden Jan Hoet bevriende kunstenaar veelvuldig te vertellen De positieve kant van homofilie heet heel elk ogenblik van haar bestaan vrijwillig. de liberale als sociale politieke filosofie. en ikzelf – tot grote hilariteit van de vaste dat zijn of haar nieuwste realisatie just not gewoon: vriendschap. Zorgzaamheid, ver- Ondanks dat, heeft vriendschap paradoxaal Vriendschap sluiten met dat wat afwijkt tooghangers – een luidruchtige discussie good enough is. trouwen, loyaliteit, het gemeenschappelijke genoeg wel degelijk een verplichtend karak- van onszelf is een strategie die de bovenge- over de kwaliteit van het werk van een van Een echte vriend of vriendin hoort dat wel streven naar een bepaald doel; dat zijn de ter. Zo vergt vriendschap zorgzaamheid en schetste tegenstellingen met elkaar verbindt. de deelnemende kunstenaars. Wat begon als te doen. Omdat het werk belangrijker zou belangrijkste kenmerken ervan. Ze leggen belangeloosheid. Het is soms verbazingwek- De neiging van Nederland en en andere lan- een vriendelijke woordenwisseling werd een moeten zijn dan de persoonlijke gevoelens het verband tussen het persoonlijke en het kend hoe teder bendeleden van een crimi- den in Europa om zich meer op zichzelf terug woordenstrijd van episch formaat waarbij ik van de maker. Maar geen curatorenoplei- maatschappelijke. Zonder die voorwaarden nele organisatie met elkaar kunnen omgaan, te trekken, gaat op dit moment de ‘homo- het onderspit moest delven. Jan Hoet vond ding die je leert om dit soort gesprekken te is een gemeenschap nauwelijks op te bou- ondanks de wreedheid waartoe ze in staat fiele’ kant op. Hoe vreemd dit ook moge klin- het werk van de kunstenaar in kwestie on- voeren. In de Elle en Linda kun je lezen hoe je wen. Ontbreken ze, dan zijn verdeeldheid, zijn in de buitenwereld. ken, maar in het belang van de maatschappij dermaats. Dat ik dat niet zag – of weigerde te een vriendin kunt vertellen dat die verschrik- machteloosheid en stagnatie het lot. De moeite en energie die onderdrukte moeten we ‘heterofiel’ worden. Daar worden zien – had volgens alles van doen met het feit kelijk hippe Marc Jacobs kaftan haar er toch Dit beeld doet sterk denken aan het huidi- individuen steken in hun vriendschappen we allemaal beter van. dat ik een cruciale fout had gemaakt. Ik was echt laat uitzien als een zeekoe. Geen kunst- ge sentiment in Europa. De vriendschap tus- spreekt boekdelen over die diepe menselijke bevriend geraakt met de kunstenaar in kwes- tijdschrift dat je tips geeft over de manieren sen de verschillende landen lijdt momenteel behoefte. Denk daarbij aan Anne Frank, tie. Doodzonde. Kunstenaars zijn je partners waarop je een kunstenaar wiens persoonlijk- schipbreuk, doordat een van de grondregels die bij gebrek aan een vriendinnetje er zelf Michael Defuster is directeur van de stichting in crime, soms je ‘vriendelijke vijanden’, maar heid en werk je hoog acht, kunt laat weten dat van vriendschap is overtreden, namelijk die een verzon. Haar beroemde brieven aan de Castrum Peregrini. vrienden? Nee, dat nooit. Aldus Jan Hoet. zijn of haar meest recente werk ondermaats van gelijkwaardige inbreng. De noordelijke is. Come to think of it, dat is een gat in de markt: landen vinden dat ze onevenredig moeten Vertrouwen versus zelfbehoud Op basis hiervan zou je kunnen vermoeden een vrouwenblad voor curatoren. Anyone ? bijdragen aan het Mediterrane levensgevoel. dat Hoet een uiterste zakelijke en berekende Het is de doodsteek voor een vriendschap De Duitse/Joodse/Amerikaanse filosofe Hannah Arendt definieerde vriendschap als het man is die niet toestaat dat private aange- wanneer men de ander als profiteur gaat geloof in de ander: als vertrouwen, zonder welke de maatschappij en de mensheid niet zouden legenheden vermengd worden met profes- Ann Demeester (1975) is directeur van kunsten- beschouwen. bestaan. De Britse filosoof Hobbes stelde in de zestiende eeuw dat mensen naar elkaar toe sionele zaken. Niets is minder waar. Jan Hoet centrum De Appel in Amsterdam. Samen met Arti Een andere voorwaarde voor persoonlijke gedreven worden door de noodzaak aan zelfbehoud. We groeperen ons niet uit vriendschap gelooft heilig in het belang van informele re- et Amicitiae organiseert zij op 26 mei het symposi- vriendschap is de zogenoemde spiegelfunc- of vertrouwen, maar juist, integendeel, uit wantrouwen. Beide tegengestelde visies zijn terug te laties – hij is een brok emotie en staat bekend um Tot elkaar veroordeeld – Friendly enemies tie. Vrienden zien zichzelf als het ware in hun vinden in de twee voornaamste politieke stromingen van ons politiek bestel: aan de ene kant om zijn gepassioneerde betrokkenheid bij in de kunst. Over de complexe relatie tussen cura- partner en komen zo tot meer zelfkennis. de sociale, aan de andere de liberale filosofie. kunstzaken. Rumour has it bovendien dat hij tor en kunstenaar.

6 7 Vriendschap hoger dan liefde deVriend Vriendschap hoger dan liefde deVriend

Eigenlijk ging het al Hoogleraar Paul van Tongeren fout bij Aristoteles over Nietzsches onbereikbare zelf. Aan hem is de vriendschapsidealen uitspraak: ’O mijn vrienden, vriendschap bestaat niet’ Vriendschap toegeschreven

de realiteit. Waar bij Aristoteles vriendschap een deugd was en automatisch hoger moreel juist was, begint dat in de moderne tijd en in de romantiek te veranderen. Ze kan er zelfs in strijd mee zijn, wanneer bij de keuze tussen echte vriendschap en wat moreel juist is, de eerste oppermachtig dan liefde blijkt.’ Maar er valt toch niet te leven met de wetenschap dat echte vriendschap niet bestaat? Een echte, hogere vriendschap is superieur aan de ‘Vanuit Nietzsche kun je twee manieren liefde, zegt Nietzsche. Paul van Tongeren, filosoof aan schetsen om ermee om te gaan. De eerste houdt een ontidealisering in van vriend- de Radboud Universiteit en expert in het thema schap, oftewel de weg van de heilzame vriendschap, vraagt zich af of die superieure banden wel oppervlakkigheid. We zullen ons tevreden moeten stellen met de haalbare, gemi- bestaan: ‘De meeste filosofen idealiseren de vriendschap nimaliseerde vriendschappen. Een goed zo sterk, dat die steeds onhaalbaarder wordt.’ voorbeeld daarvan is te vinden in het toneelstuk Wachten op Godot van de Ierse schrijver Samuel Beckett. Dat gaat over twee mensen die niet gek van elkaar zijn, Door Hidde Boersma Paul van Tongeren: ‘Liefde wordt te sterk getekend door behoeftigheid, die niet overlopen van welwillendheid, helemaal op het gebied van seksualiteit.’ Foto: Vantilt / Godelieve Krekelberg maar die elkaar wel in leven houden door er simpelweg te zijn. Een gezamenlijke zelfmoordpoging loopt op niks uit, omdat Drie maanden mag de prominente hij streefde en hunkerde er wel naar. Dat baseer je de vriendschap. De tweede is een werken en kan maar met een paar mensen deze woorden rond: “Voor degene die veel er altijd iemand als eerste moet gaan. Ze Nijmeegse filosoof en ethicus Paul van verscheurde hem.’ hedonistische vriendschap, gestoeld op worden bereikt, zo stelt Aristoteles, maar vrienden heeft, is er geen echte vriend”. Die komen daar niet uit, en houden elkaar Tongeren (1950) overwinteren aan de genot. Deze twee typen vriendschappen hij is wel haalbaar.’ laatste uitspraak is een stuk positiever over daardoor in leven. Het is een melancho- Universiteit van Stellenbosch in Zuid- De eerste filosofen die zich echt verdiep- zijn vrij oppervlakkig en vergankelijk, maar het bestaan van echte vriendschap. lieke, pessimistische visie op vriendschap, Afrika. Lesgeven en onderzoek doen naar ten in vriendschap waren wat luchtiger? mogen van Aristoteles wel vriendschap- Maar veel moderne filosofen staan ‘Maar bijna alle denkers na Aristoteles, die misschien wel lijkt op de huidige quasi- een van zijn favoriete filosofen, Friedrich ‘De eerste filosoof die echt een theorie pen worden genoemd. een stuk sceptischer tegenover die van Cicero en Seneca tot Nietzsche en vriendschappen op Facebook en andere Nietzsche, over wie hij meerdere boeken ontwikkelde over vriendschap was de ‘Wel stelt hij dat we altijd moeten haalbaarheid? Kant, gingen ervandoor met de eerste ver- sociale media. Ze voorkomt de wanhoop, schreef. De Duitse denker van het nihi- Griekse wijsgeer Aristoteles. Er is geen streven naar de hoogste vorm van vriend- ‘Eigenlijk ging het al fout bij Aristoteles zelf. sie. Langzaam maar zeker werden filosofen maar is geen groots vooruitzicht. lisme had het maar moeilijk met het thema onderwerp in zijn Ethica dat hem meer schap. Die is gebaseerd op de morele Aan hem is de uitspraak “O mijn vrienden, steeds sceptischer over het bestaan van ‘Het gaat bovendien uit van een soort ig- vriendschap. ‘Nietzsche stond sceptisch bezighield dan dit. Aristoteles maakte een kwaliteiten van iemand. Alle vriendschap vriendschap bestaat niet” toegeschreven, die echte, hogere vriendschap. Vooral Kant norance is bliss. Als je eenmaal beseft dat er tegenover het bestaan van de hoogste onderscheid tussen verschillende vriend- bestaat in wederkerigheid en welwillend- die het denken over vriendschap voor en Nietzsche trekken het idealiseren van meer moet en kan zijn, dan is deze manier vorm van vriendschap, die van de volledige schappen: de nuttige, de aangename en de heid, maar alleen bij deze hoogste vorm eeuwen bepaalde. Het is helemaal niet echte vriendschap zo ver door, dat die on- van ermee omgaan eigenlijk niet mogelijk. welwillendheid en wederkerigheid,’ zegt goede. De eerste is de kruiwagenvariant: je wordt die volledig en duurzaam gereali- zeker of Aristoteles dit gezegd heeft en haalbaar wordt. Voor hen is vriendschap Nietzsche zelf bleef daarom verscheurd van Tongeren vanuit Stellenbosch. ‘Maar kunt iets voor elkaar betekenen en daarop seerd. Deze vorm van vriendschap is hard er gaat bovendien een mildere versie van het absolute summum, losgezongen van tussen ideaal en werkelijkheid: hunkerend

8 9 Vriendschap hoger dan liefde deVriend

vriendschappen met elkaar kunnen ‘ Liefde en sluiten. Bij hem is dat gelimiteerd tot seksualiteit is mannen tussen de 20 en 40. Jongeren zitten nog te veel vast aan hun behoefte, niet meer dan terwijl er bij ouderen te veel gebreken gaan spelen om van echte vriendschap een uitwisseling te kunnen spreken. ‘Maar hoe je het ook wendt of keert: van diensten, voor een echte, hogere vriendschap heb je gelijkheid nodig, daar zijn ook moder- gestoeld op het nere filosofen het over eens. Niet slechts gelijkwaardigheid, maar gelijkheid. feit dat de een En dat is bij man en vrouw lastig. Daar speelt altijd een soort verschil, hoe inte- iets heeft wat ressant en aantrekkelijk dat verschil ook de andere mist’ is. Dat staat echte vriendschap in de weg. Een hogere vriendschap tussen man en vrouw is daarom net zo lastig als die tus- Derrida sen bijvoorbeeld leraar en leerling.’

naar het ideaal, maar voortdurend aan- U klinkt nog best opgewekt. Maar dit tonend dat het onhaalbaar is. Het kan is toch wel een weinig vrolijk stem- pijnlijk zijn, deze manier van leven, maar mend beeld van vriendschap? er was voor hem geen andere weg. ‘Filosofen hebben helaas de neiging om ‘Overigens past deze visie op vriend- te radicaliseren in plaats van te verzoe- schap geheel in het nihilisme dat nen. Ook laattwintigste-eeuwse en he- Nietzsche beschrijft: idealen zijn leugens dendaagse filosofen blijven vriendschap waar we niet zonder kunnen. Dat geldt tot in het extreme idealiseren. De Franse ook voor het verlangen naar het ideaal filosoof Jacques Derrida bijvoorbeeld, van vriendschap.’ die in 2004 overleed, verbond de echte vriendschap zelfs aan de dood. De dood laat de onmogelijkheid zien van een Als echte vriendschap zo onhaalbaar geïdealiseerde vriendschap. is, kunnen we onze toevlucht dan niet ‘Misschien moeten we voor wat hoop nemen tot de liefde? wel kijken naar de verbeelding in films of ‘Volgens de meeste filosofen die naden- literatuur. Daar gaat het vaak over mooie ken over zowel liefde als vriendschap, vriendschappen. Wellicht dat zij de filo- is het laatste verreweg superieur. Liefde sofie voor zijn. Zo niet, dan is het beter te wordt te sterk getekend door behoef- Kant leren leven met de onvolmaaktheid, ook tigheid, helemaal op het gebied van van de vriendschap. Dat betekent niet seksualiteit. Het is dan meer een uitwis- dat we onze vriendschappen maar moe- seling van diensten, die gestoeld is op het ten opgeven, maar wel dat we onszelf feit dat de een iets heeft wat de andere en onze vrienden niet steeds hoeven te niet heeft. Terwijl volgens Aristoteles meten aan het ultieme ideaal.’ gebrek of behoefte juist geen rol speelt bij de ultieme vriendschap. Liefde komt daarom veel meer in de buurt van de What’s Left is a rather small library situated on Museumplein in aangename en nuttige vorm van vriend- Amsterdam. Its (rather small) collection consists of books and schap, maar niet van de hogere. Omdat journals on a diverse range of topics — from graphic design and ieder mens volgens Aristoteles moet Hidde Boersma (1980) is wetenschapsjournalist different forms of randomness to Hasidic legends and contemporary streven naar het ideaal, is liefde geen city tales. All books are personally selected and recommended by en schrijft onder meer voor de Volkskrant, duurzame toevluchtsoptie. Of de ideale friends, and their friends. We welcome you to donate a book too. New Scientist en Quest. liefde zou het karakter van vriendschap moeten hebben.’ What’s Left is open on Wednesdays (13.00 – 17.30) and Fridays Paul van Tongeren (1950) is hoogleraar wijsgerige (10.00 – 17.00) or by appointment. You can come by to read and have ethiek aan de RU Nijmegen en buitengewoon Zijn er überhaupt echte vriendschap- a cup of tea, or borrow one of the books. hoogleraar ethiek aan de KU Leuven. Zijn pen mogelijk tussen man en vrouw? What’s Left was founded by and is neighbours with the people at recent verschenen boek Leven is een kunst ‘Volgens Aristoteles niet, maar hij heeft Non-fiction, office for cultural innovation. (Klement 2012) is genomineerd voor de wel een heel beperkte visie op wie Nietzsche Socrates-wisselbeker. www.paulvantongeren.nl More info on non-fiction.nl

10 Vrienden vs. Vriendinnen deVriend Vrienden vs. Vriendinnen deVriend

Mannenvriendschappen zijn simpel, die van vrouwen complex. Kloppen die clichés? Vrienden vs. Vriendinnen

Vrienden doen dingen samen, vriendinnen praten over gevoelens. De beeldvorming over mannen en vrouwen in vriendschap is hardnek- kig. Maar kloppen de clichés, en wie is er beter in vrienden maken?

Door Esma Linnemann

k zie mijn beste vriendin, theatermaker Laura van Dolron, niet zo vaak. Laura is een drukke vrouw, met I een lang toerschema en een vriend in Antwerpen. Maar ik hoor haar stem bijna dagelijks. Ze belt me als ze onderweg is, meestal vanuit de stiltecoupé. Of vanuit de kleedruimte van de bikram-yogaschool. Ik bel haar stie- kem vanaf kantoor om ellenlang te klagen over een man die emotioneel niet beschikbaar is. Ik heb sinds kort een timer op mijn telefoon, om een beetje op de kosten te letten. Ik hoor steevast een harde blieeeeep door onze gesprekken, wat betekent dat we langer dan een uur aan de telefoon zitten. In het uitzonder- lijke geval dat Laura en ik wel eens wat ondernemen – naar een film of uit eten – zeggen we tegen elkaar dat we dat echt vaker moeten doen. Maar het blijft vaak bij de belofte. De conversatie is de ruggengraat van onze vriendschap, en dat converseren doen we het liefst over de telefoon, terwijl we beiden met iets anders bezig zijn, zoals de btw-opgaaf. Scene uit de filmIntouchables (2011), het verhaal van een vriendschap tussen twee totaal verschillende mannen, een gehandicapt, de ander met een strafblad. Met François Cluzet en Omar Sy 12 13 Vrienden vs. Vriendinnen deVriend Vrienden vs. Vriendinnen deVriend

ongecompliceerd. Vriendinnen kunnen ‘Ik ben heel sociaal, maar ik investeer op dit elkaar tot waanzin drijven met subtiele ‘Ik zoek liever troost moment niet zoveel in vrienden. Ik heb het dolksteken. in boeken’ heel druk met schrijven en mijn twee kleine kinderen, ik zou niet weten waar ik de tijd Ik kan soms jaloers worden als ik mannen vandaan moet halen. Ik spreek soms wel af in een groepje in de kroeg zie zitten: ze met bevriende schrijvers, ik leg ze wel eens lachen, nemen elkaar op de korrel, en dat teksten voor, dat werkt heel goed. Maar allemaal in een soepel groepsproces waar- met mijn collega’s bespreek ik niet mijn bij niet de hele tijd wordt afgevinkt wie de persoonlijke problemen, dat doe ik vooral beste vriend van wie is: het zijn gewoon met mijn vriendin. een stel mannen bij elkaar die lol hebben. Ik heb een goede, oude vriend, wij orga- Maar zijn mannenvriendschappen eigen- niseren samen talkshows. Thijs heeft een lijk wel zo anders dan die van vrouwen, of scherp analytisch vermogen, hij is slim en is er sprake van onterechte beeldvorming? betrouwbaar, ook in het werk. Wij zijn erg En zijn verschillen verankerd in ons DNA, aan elkaar gewaagd, en botsen ook wel eens. of is vriendschap een maatschappelijke Misschien waren we als collega’s allang ge- constructie? brouilleerd geweest, de vriendschap houdt

Foto: Paul Levitton Levitton Paul Foto: de samenwerking ook goed. Als ik proble- Mannen en vrouwen men heb, dan gaat het niet lekker thuis, of zijn andere vrienden MAN: Ernest van der Kwast (32), loop ik vast in mijn schrijfproces. Ik kan dat schrijver van onder meer Mama eigenlijk niet zo goed delen met anderen. Ik Liesbeth Sterck is gedragsbioloog aan Tandoori en Giovanna’s navel. zoek mijn troost liever in de literatuur.’ de Universiteit Utrecht. Ik vraag haar of mannen en vrouwen wezenlijk anders zijn in hun vriendschappen. Sterck deed vrouwen vaak voor de vriendschap als Je moet zelf ook kleur bekennen, geheimen onderzoek naar het sociale gedrag van manier om met stresssituaties om te gaan.’ openbaren. bonobo-aapjes in Indonesië. Ze ontdekte Volgens Stevens, die aan de Radboud Voor mannen blijkt fysieke fitheid en dat ook apen diepe vriendschapsbanden Universiteit onderzoek doet naar vriend- status weer belangrijker dan voor vrou- onderhielden met elkaar. Sterck: ‘Je leest schappen onder ouderen, zijn vrouwen wen. Over het algemeen scoorden ideale zo’n vriendschap het beste af aan het vlooi- evolutionair gezien sterker in het maken mannenvriendschappen hoger op ‘agency’ Susan Sarandon en Geena Davis, als vrienden op de vlucht voor de politie in de filmThelma & Louise uit 1991 gedrag, sommige apen die niet verwant zijn, van vrienden. ‘In de prehistorie waren (financiële middelen, status, werk) en en dus geen evolutionair voordeel hebben, het vrouwen die als ze volwassen waren, gewenste vrouwenvriendschappen hoger Schrijver, dichter en performer Bart Chabot een beetje bekend bent.’ Die afspraken zijn geloven verschillen ze dag en nacht. Mannen vlooien elkaar toch de hele dag.’ naar een nieuwe groep gingen om zich op ‘reciprocity’ (het delen van gevoelens (58) zit nooit aan de telefoon met zijn vrien- kort maar krachtig. ‘Langer dan anderhalf uur gaan samen naar de klimhal, of het café, Volgens Sterck maken zowel mannen- daar voort te planten. Om in zo’n groep te en emoties, het ondersteunen van elkaar). den. ‘Ik mail liever om een afspraak te maken, lullen hou ik niet vol, dan ben ik er wel weer vrouwen blijven thuis om tegenover elkaar als vrouwenapen vrienden, maar vormen overleven, moet je vrienden kunnen maken. Volgens Hall is dit verschil deels biolo- want ik vind bellen en enorme inbreuk klaar mee, wil ik weer wat gaan doen.’ in eenzelfde houding te praten over hun vrouwtjes vaak het sociale cement van de Zo verklaren evolutionair-psychologen gisch te verklaren: mannen opereren vaak op iemands privacy.’ Chabot ontmoet zijn gevoelens. Mannen trekken er meestal in groep. ‘Vrouwtjes zijn socialer, gaan over waarom vrouwen vaak sterkere sociale in groepen als ze jagen, ze zijn voor hun vrienden liever. Meestal in de lobby van een Mannen- en vrouwenvriendschappen: als groepjes op uit. Vrouwen zien elkaar liever het algemeen meer en diepere banden aan banden kunnen aangaan.’ overleving afhankelijk van de sterkte van de hotel. ‘Want daar word je niet gestoord als je je de tijdschriften en Hollywoodfilms moet een-op-een. Mannenvriendschappen zijn dan de mannetjes.’ groep. Bevriend raken met een aap in een hogere status kan bescherming bieden bin- Uit verschillende wetenschappelijke studies Mannen doen, vrouwen praten nen een strenge pikorde. MAN: Bart Chabot (58) dichter Ik ontmoet ze door naar hun optredens komt naar voren dat vrouwtjesdieren een Hoe zit dat in de hedendaagse mensenwe- ‘ Ik kan goed bevriend zijn en schrijver, biograaf van Herman of boekpresentaties te gaan. Mijn beste sterker evolutionair voordeel hebben bij reld? Zijn mannen en vrouwen wezenlijk Een breed gedeelde opvatting over mannen met moeilijke mensen’ Brood. vriend is fotograaf Anton Corbijn, die zie een vriendschap. Zo blijkt dat vrouwtjesba- verschillend? In 2011 maakte wetenschap- en vrouwen is dat mannen activiteiten on- ik soms maanden niet, maar als we elkaar vianen minder stresshormonen aanmaken, per Jeffrey Hall van de universiteit van dernemen, terwijl vrouwen urenlang met ‘Toen er een hersentumor werd ontdekt ontmoeten, dan is het meteen raak. Dat meer kinderen krijgen en langer leven als ze Kansas een analyse van ruim 37 onderzoe- elkaar praten. Maar praten mannen echt in mijn hoofd, ben ik gaan nadenken over geldt ook voor Jan Mulder. Ik kan goed sterke vrouwelijke banden binnen de groep ken naar sekseverschillen in vriendschap- minder met elkaar dan vrouwen? Geoffrey mijn leven: Wat doet er nou werkelijk toe, bevriend zijn met moeilijke mensen. Dat hebben. Onder primaten zijn vriendschappen. Wat blijkt? Vrouwen en mannen Greiff, een professor aan de universiteit van wat is belangrijk? Daar was ik snel uit: de komt, denk ik, omdat ik ook veel kan pen tussen vrouwtjes vaak het meest verschillen minder van elkaar in hun vriend- Maryland, bestudeerde de vriendschappen liefde staat helemaal op nummer een. Het hebben; ik oordeel niet snel, en verwacht duurzaam. Deze vriendschappen vormen schappen dan altijd wordt verondersteld. van 386 mannen en vatte zijn conclusies sa- is heel belangrijk dat je de liefde van je niet veel. Ik moet iemand aardig vinden, evenwel geen bescherming tegen concrete Vriendschappen zijn veelal opgebouwd men in het boek The Buddy System (2009). leven tegenkomt, en dat je die vasthoudt. en kunnen vertrouwen. Oeverloos lullen, gevaren; uiteindelijk is een mannetjesaap uit dezelfde elementen: loyaliteit en steun. Volgens Greiff delen mannen inderdaad Mijn vrouw en kinderen zijn het belang- daar doe ik niet aan, na anderhalf uur is altijd sterker dan twee of drie vriendinnen. Maar verschillen zijn er wel: vrouwen heb- minder hun emoties en zijn mannenvriend- rijkst. Maar direct na de liefde volgt de het wel weer mooi geweest. En ik hoef Maar de dieren ervaren minder stress door ben over het algemeen hogere verwachtin- schappen meer georiënteerd op activitei- vriendschap: vrienden zorgen ervoor dat ook niet altijd mijn vrienden om me heen, de steun. gen van hun vriendinnen. Ze willen meer ten. Maar ze praten niet minder, zelfs iets je een beetje lol kunt hebben in dit leven, soms moet ik juist alleen zijn. Maar ik voel ‘Dat is de tend and befriend-reactie,’ ‘emotionele reciprociteit’ en intimiteit dan meer. ze zijn voor mij ontzettend belangrijk en me verbonden met mijn vrienden, alsof legt hoogleraar psychogerontologie Nan mannen. En dat betekent dat je niet stilzwij- Mannen maken zich even goed schul- ik koester mijn vrienden, ik ben erg loyaal. er onzichtbare draden tussen ons zijn Stevens uit. ‘Waar mannen eerder een gend aan je witte wijn kunt nippen terwijl je dig aan roddelen, de verschillen tussen

Foto: Anton Corbijn Anton Foto: Veel vrienden zijn muzikant of schrijver. gesponnen.’ vlucht- of vechtreactie vertonen, kiezen vriendin haar huwelijksproblemen opdist. de seksen zijn daarin heel klein. Maar een

14 15 Vrienden vs. Vriendinnen deVriend

niets te maken met mijn privéleven; ik Universiteit Utrecht, ligt er een belangrijke ‘Ik mijd liever heb altijd al heel veel vrienden gehad. maatschappelijke dynamiek ten grond- zeurvriendinnen’ Ik ben enig kind, en heb weinig familie. slag aan de frenemy. ‘In de patriarchale Ik vier daarom belangrijke feestdagen samenleving wordt vrouwen geleerd dat ze vaak met vrienden. Ik had vroeger meer moeten concurreren om de aandacht van jongensvrienden. Toen ik een paar jaar een man. Vrouwen zijn daarom wat eerder geleden steeds meer vriendinnen kreeg, jaloers op elkaar.’ moest ik heel erg wennen aan het ‘’koffie- drinkfenomeen’’: dan zit je een uren lang je leven door te nemen, er is niets te eten, Dochters en moeders alleen koffie, geen drank. Wat een relatie tussen vrouwen volgens Ik zie daar echt de lol niet van in. Ik ga Buikema bemoeilijkt is dat ze zich eindeloos liever iets doen met mijn vrienden, naar identificeren met elkaar. De wortels hiervan een feestje, of naar de film; in mijn vrien- liggen in de jeugd: ‘Dochters identificeer- denkring heeft de helft een Cineville-pas, den zich heel sterk met hun belangrijkste en de andere helft een Pathé-pas, er kan opvoeder, de moeder, terwijl jongens dus altijd wel iemand mee. leerden dat ze anders zijn dan hun moeders.

Foto: Stephan Vanfleteren Een goede vriend of vriendin is iemand Daarom hebben mannen minder hang naar aan wie je het meteen wil vertellen een symbiotische band, en identificeren VROUW: Hanna Bervoets (28) als er iets is gebeurd in je leven. Zeur- ze zich minder met elkaar.’ Dat vindt ook schrijfster van Lieve Celine en Alles vriendinnen vermijd ik, ik hou niet van Nan Stevens: ‘Het lijkt alsof mannen beter wat er was, dat in drie weken de vrouwen die passief-agressief doen, in staat zijn elkaar te accepteren in hun ver- derde druk beleefde. steken onder de gordel geven. Mijn schillen. De concurrentie is zo ook minder.’ vriendinnen gingen vroeger ook meer ‘Het thema vriendschap speelt eigenlijk pas met jongens om, het lijkt alsof we elkaar Mannen lijken elkaar beter te kunnen in mijn laatste roman Alles wat er was een daarop uitgekozen hebben. We kunnen helpen in het maatschappelijke domein. rol. Daarvoor koos ik steeds hoofdpersonen ook urenlang over relaties praten, maar er Buikema: ‘Mannen veroveren samen de die heel geïsoleerd waren, of gek. Dat heeft is niet die onderhuidse spanning.’ wereld, daar is een vriendschap erg op geijkt. Dat begint met jongetjes die samen vechten, erop uitgaan, doelen stellen. opvallend verschil is dat roddelen mannen veel ambivalente vriendschappen tussen Vrouwen bespreken hun diepste geheimen, dichter bij elkaar brengt, terwijl het tussen vrouwen: ‘Vriendschappen kunnen heel maar weten nog niet zo goed hoe ze elkaar vrouwen eerder een kloof teweegbrengt. venijnig zijn, zeker onder meisjes en jonge voort moeten stuwen.’ Roddelen tussen mannen zorgt voor een vrouwen. Die zijn nog op zoek naar hun Ze hebben dan ook niet zoveel voorbeel- sterker groepsgevoel. Vrouwen roddelen identiteit, en spiegelen zich sterk aan hun den. Buikema: ‘In de literatuur, in de film vaak over de fysieke verschijning van een vriendinnen.’ Bevalt het spiegelbeeld niet, en in de geschiedenisboeken zijn talloze andere vrouw, maar dit zorgt voor meer dan zetten jonge vrouwen hun vriendinnen verhalen te vinden over mannen die elkaar stress onder de roddelaarsters. genadeloos aan de kant. Stevens: ‘Mannen tot grote hoogtes brengen. Er is geen old zijn wat dat betreft trouwer. Hun vriend- girls network, er zijn weinig voorbeelden schappen zijn minder complex. Ze houden van vrouwen die door hun vriendschap een Complexe vrouw, simpele man het daarom soms langer vol met elkaar.’ sterke maatschappelijke positie bekleden. Vrouwenvriendschappen worden nogal Wij nemen nog niet zo lang deel aan het eens afgeschilderd als een mijnenveld of Maar volgens filosofe Catherina de Haas maatschappelijke verkeer, en moeten nog een doornenstruik waarin je verstrikt kunt moeten we milder oordelen over dit soort leren hoe we elkaar kunnen helpen.’ De op- raken. En het zijn vooral vrouwen die last ambivalente vriendschapsbanden. De Haas mars van vrouwen op de arbeidsmarkt, in hebben van een frenemy, een samenvoe- schreef vorig jaar het boek Vriendschap, de politiek en in de kunsten, en mannen die Onderzoeksfoto gemaakt tijdens de Hadj tentoonstelling in ging van ‘friend’ en ‘enemy’. In vrouwen- een tweede ik. Volgens haar zijn er verschil- meer zorgtaken opnemen, zou er wel eens bladen als Cosmopolitan of Viva worden lende redenen om een frenemy te vriend te toe kunnen leiden dat vriendschapsban- The British Museum in 2012 van een detail van het hoog vrouwelijke lezers gewaarschuwd voor de houden, en is het niet altijd masochisme. den veranderen, volgens Baukema. En dan ‘energievampier’ of het ‘jaloeziemonster’ ‘Meestal voldoet een ambivalente vriendin krijg je misschien vrouwen die minder over hangende en lastig leesbare kunstwerk De Weg naar Mekka in hun vriendinnenkring. Maar hebben aan een belangrijke behoefte, maar irriteert emoties praten, en meer over promoties. En vrouwen vaker last van frenemies? zij in een ander opzicht. Vrouwen zitten mannen die bij elkaar uithuilen op de bank, van de Saoedische kunstenaar Abdulnasser Gharem. Volgens professor Geoffrey Greiff zijn iets vaker in zo’n relatie, omdat ze iets meer en dus de tend and befriend-reactie kiezen. het vooral mannen die de frenemy weren. behoefte hebben om alles te delen, ook Baukema: ‘We zitten wat dat betreft in een Op het afslagbord voor Niet-Moslims de woorden: Zogenoemde high maintenance friends deelaspecten van hun identiteit die met heel interessante transitiefase.’ worden naar de periferie van de sociale geen enkele andere vriendin overlapt.’ ‘My friends today are.’ kaart geschoven: dat zijn de vrienden die Een frenemy heeft dus vaak een functie. je alleen op verjaardagen ziet. Nan Stevens Volgens Rosemarie Buikema, profes- Esma Linnemann (1978) is freelance journaliste en ziet in haar praktijk en onderzoek ook sor Kunst, Cultuur en Diversiteit aan de werkt voor Viva, HP/De Tijd en VPRO.

Studio Korte Leidse Open voor bezoek Toegangsprijs €5 per persoon. Korte Leidsedwarsstraat 12 van woensdag t/m vrijdag Vriendschap gratis na eerste bezoek. 16 1017 RC Amsterdam 13.00–17.00 uur of op afspraak. www.greenboxmuseum.com Knuffelen is goed voor je carrière deVriend Knuffelen is goed voor je carrière deVriend

contacten uit de weg. Niet gek dus dat ook mensen, sociale wezens bij uitstek, Echte vrienden houden gemakkelijk zwaarmoedig worden door onplezierige sociale gebeurtenissen, ook als die onbetekenend lijken. je hersenen schoon Onderzoeker Kipling Williams, psycholoog aan de Amerikaanse Purdue University, werd ooit in het park, zonder dat er een woord werd gezegd, betrokken in een spelletje frisbee van twee andere mannen. Na een paar keer heen en weer werpen sloten ze de hoogleraar weer Knuffelen buiten en negeerden hem verder. Het viel Williams op dat de onbelangrijke gebeurtenis hem toch heftig raakte. Hij voelde zich een dwaas, onhandig en gekwetst. Het bracht hem op het idee voor cyberball, een computerversie van is goed het uitsluitingspelletje dat de mannen met hem gespeeld hadden. Zo kon het in 2009 in een hersenscanner worden nage- daan: de lichte uitsluiting activeerde bij de voor je proefpersonen krachtig de pijncentra. Depri kreeft En bij die scheut van pijn blijft het niet. Bij vernedering zijn er ook langdurige ef- fecten te meten. Dat ontdekten ze onder carrière andere bij rivierkreeft. In zijn kopje troffen onderzoekers neuronen aan waarvan de gevoeligheid voor serotonine wordt beïn- vloed door de positie op de sociale kreef- tenladder. De verandering wordt teweeg- Een goed gesprek met een vriend is niet een doekje gebracht door een genetisch mechanisme. Legt een kreeftje het af tegen de agressie voor het bloeden. Het stabiliseert het chemische van een groepsgenoot, dan schakelen de evenwicht in je hersenen na een rotervaring. Je hersencellen genen uit. De gevoeligheid voor serotonine – een lichaamseigen stof leeft er langer mee en staat steviger in de sociale waar je opgewekt van wordt – wordt zo pikorde. Een echte vriend is dus goud waard. blijvend verlaagd. Zo schikt de kreeft zich duurzaam in zijn gedaalde sociale positie. Ook in hersenen van de mens kunnen de cellen hun genetische instelling aanpas- Door Mark Mieras sen. Wanneer je verliefd wordt, wanneer er een vriend sterft, wanneer je wordt ontslagen, wanneer je partner je verlaat, veranderen hersencentra hun instelling en rienden bieden gezelligheid en overval of een eerloos ontslag, kunnen functioneren vanaf dat moment anders. helpen je hogerop. Ze redden je zelfs een complete depressie inluiden. Mensen hebben vaak het gevoel dat ze na V uit de brand en komen voor je op. Mensen zijn kwetsbaar voor sociale zo’n gebeurtenis nooit meer precies de- En ze doen nog iets belangrijks: ze helpen rottigheid, net als alle andere dieren die in zelfde zijn. En dat klopt dus. Er is iets in je hersenen beschermen tegen de schade groepen leven. Hypergevoelig zijn ze voor hun hersenen veranderd. van sociale vernedering en sociale agressie. sociale agressie. Ethologen weten al heel Waarschijnlijk veranderen niet al- Vrienden houden je hersenen vitaal. En lang dat een dier dat in de pikorde daalt leen grote emotionele gebeurtenissen dat is geen overbodige luxe, want iedere zijn gedrag aanpast. Een resusaapje dat maar ook kleine alledaagse frustraties en dag zijn er kleine en grote frustraties en onder aan de sociale ladder belandt, gaat beslommeringen de expressie van genen. beledigingen die knagen aan die vitaliteit. zich onderworpen en depressief gedragen. Iedere emotionele toestand die langer dan Traumatische gebeurtenissen, zoals een Het laat zijn hoofd hangen en gaat sociale een paar uur blijft hangen, verandert de Brussel, 16 maart 2013, willekeurige voorbijgangers kunnen een knuffel krijgen ter ere van de Free Hug Campaign, foto: Hollandse Hoogte

18 19 Knuffelen is goed voor je carrière deVriend Knuffelen is goed voor je carrière deVriend

expressie van genen in de hersenen. Vaak Onderzoekers van de Harvard Medical Mensen denken verandert daardoor de gevoeligheid van School en het Massachusetts General dat na een hersencellen voor de neurotransmitter Hospital ontdekten in 2006 dat ze de serotonine. Je gaat je dan minder ont- juiste houding met een paar elektroden sterfgeval of spannen en minder op je gemak voelen, op de huid van de cliënt konden vaststel- en je kunt zelfs ronduit somber worden. len. Tijdens een gesprek op de sofa van de een misgelopen Stapelen die veranderingen zich op, dan psychotherapeut loopt de huidweerstand kan dat op den duur leiden tot psychische sterk op wanneer er emotioneel contact is. liefdesrelatie klachten. In Harvard werden therapeutische Deskundigen zien veranderende omge- gesprekken op video opgenomen. De het leven nooit vingsfactoren als een belangrijke oorzaak opnamen werden door geoefende voor psychische klachten. Aanhoudende psychotherapeuten in blokken van drie meer hetzelfde machteloosheid op het werk, een sle- minuten beoordeeld op de kwaliteit van pende burenruzie, een ongelijkwaardige het gesprek. De score liep gelijk op met de zal zijn. Dat liefdesrelatie en de stress van een compe- gemeten huidweerstand. Volgens de on- klopt. Er is iets titieve samenleving kunnen ervoor zorgen derzoekers beschikken de hersenen ken- dat ons brein zich instelt op een rol aan de nelijk over een ‘sociale barometer’, ofwel in hun hersenen onderkant van de sociale pikorde. Mensen een centrum waar zintuiglijke, emotionele trekken zich terug en vervreemden zich en cognitieve prikkels worden verwerkt veranderd van hun vrienden door hun neerslachtig- om te bepalen in hoeverre het brein op de- heid, nemen geen initiatieven meer en zelfde golflengte zit met de gesprekspart- versterken zo de negatieve sociale prikkels. ner. Hoe hoger die barometer uitslaat, des Genexpressie, serotonineniveau en gedrag te groter de invloed van de therapeut. kunnen een zichzelf versterkende cirkel Diezelfde sociale barometer verklaart gaan vormen. ook waarom we tijdens een ‘goed gesprek’ met een vriend of vriendin in het café dezelfde gedragsregels hanteren als de Vriend als remedie psychotherapeut. Ook vrienden leggen in Liefde en hechte vriendschap vormen de hun houding respect, aandacht en mede- natuurlijke remedie tegen al deze vormen dogen. Ook zij proberen de herinnering van dagelijkse averij. Muizen die op- aan pijnlijke gebeurtenissen te neutralise- groeien met een zorgzame muizenmoe- ren en de sociale betekenis te herformule- der die haar kinderen veel likt, zijn later ren. Ook zij luisteren aandachtig en stellen minder angstig en gedragen zich socialer. vragen om de ander tot vertellen aan Onderzoekers van de McGill University te zetten. Ingewikkeld is het niet: vaak is al- ontdekten de oorzaak. Het likken van de leen luisteren al voldoende om een vriend moeder zorgt bij het muizenjong voor de of vriendin zichtbaar opgeklaard weer expressie van het GR-gen. Dat gen zorgt naar huis te laten keren. En het is goed om dat in de hippocampus veel receptoren te weten dat dergelijke hulp bij sociale pijn ontstaan die gevoelig zijn voor het stres- structureel bijdraagt aan de stabiliteit in shormoon cortisol. Dankzij die receptoren de hersenen. wordt cortisol sneller opgeruimd, waar- Door respectvol te luisteren geven door de muizen relaxter in het leven staan. vrienden en vriendinnen, partners en Bij resusaapjes is knuffelen goed voor collega’s elkaars hersenen het juiste de carrière. Stressgevoelige apenmoeders, Kreeften schikken zich in een lagere sociale positie doordat het serotonineniveau signaal om zich hoger op de sociale ladder onder aan de apenhiërarchie, besteden in hun hersenen wordt verlaagd, foto: Hollandse Hoogte te plaatsen. Om serotoninegenen in te minder zorg aan hun kinderen dan domi- schakelen en angstgenen uit te schakelen, nante en stressbestendige moeders. De helpt. Lang werd gedacht dat praten en depressie blijkt het serotonineniveau betrokken is bij het opslaan van herinne- kortom, om gelukkiger te zijn. Daarom zijn kinderen worden ook stressgevoelig en uithuilen bij elkaar vooral van invloed door gesprekken vaak even snel op te ringen). Ook de controle van de gevoelens echte vrienden goud waard. treden in de voetsporen van hun moeder. was op de gedachten, op de software van lopen naar een gezond niveau als door het en het geheugen verbeterden. Haal je apenjongen bij stressgevoelige het brein, niet op de hardware: de hersen- gebruik van antidepressiva. Bij een studie moeders weg en laat je ze verzorgen door netwerken en de neurotransmitters. Maar naar patiënten die voor depressie behan- Huid als sociale barometer Mark Mieras is wetenschapsjournalist en auteur een zorgzame, dominante moeder, dan door een empathisch gesprek, of dat nu deld werden, leidde gedragstherapie niet van de boeken Ben ik dat? en Liefde, verschenen bij raken ze al snel hun sociale angst kwijt en met een vriend is of met een therapeut, alleen tot een hogere activiteit aan de Psychotherapeuten hanteren doelbe- uitgeverij Nieuw Amsterdam. stijgen in hun leven naar de top van de gaan de hersenen anders programmeren. onderzijde van de prefrontaalschors – een wuste gesprekstechnieken om dergelijke apenhiërarchie. Dat blijkt uit onderzoeken met her- effect dat ook antidepressiva als Seroxat veranderingen tot stand te brengen. De senscanners naar het effect van psycho- teweegbrengen. Het zorgde ook voor een sleutel tot een succesvolle behandeling Ook goede vrienden kunnen je hersenen therapeutische en gedragstherapeutische opvallende toename van de activiteit in de is een affectieve, veilige en respectvolle herprogrammeren. Een goed gesprek behandeling. Bij dwangneuroses en gyrus cingularis en de hippocampus (die houding.

20 21 Sloterdijk, vriend voor alle dagen deVriend Bereid u voor om alleen gelaten te worden deVriend

Duitse filosoof als meester De hang van de Peter Sloterdijk over het van het geluk en vrolijkheid toeristische mens tijdig afscheid nemen naar het nieuwe en het vreemde is te beschouwen als Bereid u voor Sloterdijk, een vriendschapsoffensief om alleen vriend voor afstand staat.Het krachtenveld van Derrida is dus nog steeds actief. gelaten Sferen. Het woord is gevallen. Peter Sloterdijk gebruikt het woord vriendschap nauwe- alle dagen lijks in zijn veelomvattende werk, maar dat te worden betekent allerminst dat het begrip er geen rol in speelt. Niet zozeer in de gedaante van de individuele vriendschap overigens, die van mens tot mens, maar des te meer in de maatschappij verbiedt de dood uit liefde, Peter Sloterdijk (64) is de sleutelspreker tijdens gedaante van menselijke betrekking. Het Vriendschap, de relaties en wel op systemisch goede gronden de manifestatie over vriendschap, die 26 april boek gaat over hoe mensen sferen creëren, van de mens tot zichzelf (tenminste als systemische gronden goed in familie, verbonden, subculturen, naties, kunnen zijn). Dat gebeurt doordat zij het begint. De Duitse filosoof, schrijver en vriend, kortom hoe ze zich tot onderdeel van een en anderen, is een terug- verraad aan de kaak stelt dat de uit solida- is vooral iemand die ruimte geeft, overpeinst sfeer maken en anderen daarin betrekken kerend thema in de vele riteit stervenden plegen aan het algemene of daarvan uitsluiten en wat het betekent mensenlot. Terwijl alle gewone enkelin- Jeroen van Kan. Ruimte die bewegingsvrijheid als die sferen elkaar raken, elkaar na staan of geschriften van cultuur- gen vandaag al het leven moeten leiden biedt. Zeer kostbaar. juist vreemd zijn aan elkaar. In die zin heeft filosoof Peter Sloterdijk van degenen die morgen achtergelaten zijn studie alles te maken met een begrip als kunnen worden, stellen de medeplichti- vriendschap. Het is een exploratie van de (1947). De Duitser met gen aan de dood uit liefde de wet buiten ruimte die om ons heen is, en in die ruimte werking waarmee ook innig verbondenen Door Jeroen van Kan een Nederlandse vader is

Foto: Hollands HoogteFoto: is de ander altijd aanwezig. Als vriend, als het tijdelijke ongelijktijdig zegenen. Door vijand, als broeder, als familie... eregast op de manifestatie het zichtbaar maken van deze wet – die over vriendschap. Hier een normaal altijd verborgen blijft - heeft regis- n het boek Politiques de l’amitié zet de kracht van het massatoerisme. De houding fysieke grenzen daarbinnen van rol veran- In 2007 hield Rüdiger Safranski ter ere van seur James Cameron het overweldigende Franse filosoof Jacques Derrida 1930( - van de massatoerist wordt gekenmerkt deren, niet zozeer verdwijnen als wel aan be- de zestigste geboortedag van Sloterdijk een fragment uit een van zijn ontroeringssucces van zijn filmThe Titanic I2004) twee soorten gemeenschap tegen- door nieuwsgierigheid naar het nieuwe en lang inboeten, dan zal die nieuwe nabijheid rede, onder de treffende titel ‘Meister der boeken. behaald. Met het verhaal van schipbreuke- over elkaar: de eerste die is gebaseerd op nieuwsgierigheid naar het vreemde. ‘Die een nieuw soort samenhang brengen. fröhlichen Wissenschaft’. Hij zegt daarin lingen Jack en Rose – ‘niets ter wereld kon vriendschap en nummer twee met als basis neofilie en de xenofilie zijn te waarderen Intussen is de globalisering geen feest van onder meer: ‘Sloterdijk denkt über Räume e wordt pas een individu, als je door hen scheiden’ – slaagde hij er immers in de de broederschap. Broederschap is een vorm als protodemocratische deugden,’ schrijft neofilie en xenofilie geworden. Althans, niet nach, sein Denken selbst aber ist auch geräu- het verdwijnen van een onvervangbare dood uit liefde te bezweren. En tegelij- van gemeenschap die geografisch en etnisch Sloterdijk. De hang van de toeristische uitsluitend. De nieuwe nabijheid levert ook mig. Deshalb erfahre ich in der Freundschaft Jander bent getekend. Wat wij indivi- kertijd de synchronie ervan te vermijden: is afgebakend, een broederschap behelst mens naar het nieuwe en het vreemde is te botsingen op die de elementen uit elkaar mit ihm das Glück der freien Beweglichkeit. dualiteit noemen, vindt zijn onherleidbare Isolde overleefde Tristan tachtig jaar – dat dat wat tot je eigen soort behoort, broeder- beschouwen als een vriendschapsoffensief. drijven. Eigenheid is in het geding. De eigen Man kommt bei ihm ganz einfach weit herum kern in het feit dat ook degenen die innig is de vervulling van de Amerikaanse en de schap is een gemeenschap die uitsluit. De hedonistische toeristische voorhoede cultuur, religie, verworvenheden worden und fast überall hin.‘ Een mooie definitie van zijn verbondenen zelden op hetzelfde tijd- moderne liefdesdroom als zodanig. Men Een gemeenschap die op vriendschap zal hebben opgekeken van deze lof uit on- bedreigd door een toegenomen nabijheid vriendschap: je komt overal met hem, er is stip sterven. Een individu worden in een wil de amour fou en het totale overleven in is gebaseerd daarentegen is open, omvat verwachte hoek, zo er in die kringen kennis van de ander. Er is tegelijk ook een vlucht ruimte en beweeglijkheid. Vriendschap als gemeenschap van individuen, betekent één klap! niet alleen het eigene, maar vooral ook het van is genomen, maar de karakterisering van in broederschap. Dat de moslimbroeder- ruimte, in de ruimste betekenis denkbaar. dus dat je je moet instellen om achtergela- De realiter gelijktijdig stervenden, ont- vreemde. Vriendschap zoekt niet primair Sloterdijk deed mij denken aan dat onder- schap de moslimbroederschap heet en ten te worden door de eerder stervenden, trekken zich aan de fundamentele inspan- naar het eigene in het vreemde, vriend- scheid tussen broederschap en vriendschap niet de moslimvriendschap, is geen toeval. onvervangbare anderen. Hierdoor ont- ning die ieder individu aan de medemens schap staat juist open voor het nieuwe en van Derrida. Globalisering zou je ook kun- Er dient te worden uitgesloten, want het Jeroen van Kan (44) is programmamaker en presen- staat datgene wat men de fundamentele verschuldigd lijkt. Zonder dat het hem vreemde. nen opvatten als een civiliserende kracht. De eigene kan alleen behouden blijven als het tator bij Radio 6 en medewerker van het literaire hardheid van de volwassen enkelingen ooit als expliciet gebod is voorgehouden. De lezing Tractatus philosophico-touris- nabijheid van sferen (geen toevallig gekozen vreemde wordt buitengesloten. Er valt iets tijdschrift Tirade. Hij treedt op als moderator tijdens kan noemen. Deze hardheid functioneert Namelijk het gewicht van de wereld te ticus van de Duitse filosoof Peter Sloterdijk woord) die voorheen buiten ons bereik te verdedigen tegen een gevaar van buitenaf. het debat met Peter Sloterdijk in De Balie, Amsterdam, als bescherming tegen symbiotische blijven dragen wanneer hij door de be- gaat onder meer over de civiliserende lagen, herdefiniëren de gemeenschap. Als Een buitenaf dat steeds minder op veilige 26 april 2013, 20.00 uur. nabijheidsverleidingen. De menselijke langrijkste mededrager met zijn last alleen

22 23 Uitgeverij Boom Bereid u voor om alleen gelaten te worden deVriend Peter Sloterdijk in nederlandSe vertaling

Verwacht in juni: Kritiek van de cynische rede ‘Perioden van chronische crisis eisen van de menselijke levenswil dat hij permanente onzekerheid accepteert als onvermijdelijke achtergrond van zijn streven naar geluk. Dan wordt het tijd voor kynisme; dat is de levensfilosofie van de crisis.’

In 2013, dertig jaar na de eerste publicatie, verzorgt Uitgeverij Boom een jubileumuitgave van Kritiek van de cynische rede in een geactualiseerde versie. Speciaal hiervoor schreef Sloterdijk een nieuw voorwoord, waarin hij de ontwikkelingen van drie decennia, zowel binnen zijn oeuvre als daarbuiten, overziet.

ISBN: 9789461057556| gebonden ca. 800 blz. | € 59,50

Uitvaart Vakbeurs 2012. Foto: Hollandse Hoogte is gelaten. De meest wezenlijke individua- die op sommige Franse grafstenen aldus om- tradities te houden, dan komt dat doordat lisering hangt ervan af hoe je het verlaten schreven wordt: Un seul être vous manque, ze zich neerleggen bij de noodzaak hun grote worden door de naasten verwerkt. Net zoals et tout le monde est dépeuplé. ‘Om de hele afwezigen te vervangen – degenen die ze een cultuur alleen een kans van slagen heeft wereld ontvolkt te laten schijnen volstaat eerst vertrouwd hebben en degenen die hun wanneer het de achterblijvers voorbereidt het dat men een enkele mens mist’. Wil de de kennis hebben aangereikt. Wie zich op op de dood van de meesters. Men heeft het herbevolking van de wereld slagen, dan mag deze daad van vervanging heeft voorbereid, in dit verband meestal over ‘erfenis’, wat de het verlaten leven zich niet vastpinnen op neemt zijn aandeel in het gewicht van de we- positieve overdracht accentueert. Het zou het samenblijven met het verloren deel. We reld op zich. Als de wereld zwaar is, dan komt evengoed benoemd kunnen worden als ‘ver- kunnen dus zeggen dat we ons moeten oefe- dat niet alleen doordat de meeste mensen laten worden’ waarbij de achtergeblevene nen in het verliezen, voordat het verlies ons uit historische tijden zich moeten aftobben tot overname veroordeeld is. Het ik ontstaat als verliezers boven het hoofd groeit. om het leven te verdienen. De zwaarte wordt niet door een illusoire spiegeling, zoals de De belangrijkste fase van elk rouwproces het duidelijkst voelbaar als de mensen zich 952 blz. | € 48,50 693 blz. | € 39,95 304 blz. | € 25,00 160 blz. | € 23,50 176 blz. | € 24,90 Franse filosoof Jacques Lacan verleidelijk moet voor de dood van de wezenlijk andere buigen om zich te laten belasten met de taak en abusievelijk leerde; het verhoudt zich doorlopen zijn, wil het verlies niet tot een om de plaats van de onvervangbare anderen allereerst met zichzelf. Dat doet het door verstening van de achterblijvende leiden. in te nemen. vooruit te lopen op zijn status als wees en De preliminaire rouw manifesteert zich als weduwnaar; het poneert zichzelf als verlaten afstand. In de amour fou wordt dit preli- en verlatend. minaire afscheid herroepen, als wilden de Bovenstaand fragment komt uit hoofdstuk: De Het ik is het orgaan van de pre-verlaten- verenigden elke mogelijkheid van scheiding opgang van de nabijheid op afstand uit Sferen – heid en het pre-afscheid. Omdat rekening al bij voorbaat uitsluiten. Ze maken elkaar tot Bellen & Globes, Peter Sloterdijk; vertaald door Hans houden met het verlaten worden in essentie medeplichtigen door het voornemen de an- Driessen, uitgeverij Boom, 2009. In juni verschijnt van anticiperend van aard is, beschermt het der geen kans te geven de intieme partner te Peter Sloterdijk, dertig jaar na de eerste publicatie, de tegen onherstelbare scheidingscatastro- overleven. Wanneer de door mensenleegte jubileumuitgave van Kritiek van de cynische rede in een fes. Wat men individualisatie noemt, is de bedreigden, zij die de essentiële afgestorvene geactualiseerde versie met een nieuw voorwoord van vooruitlopende oriëntering op een toestand overleven, niettemin in staat zijn zich aan de auteur.www.uitgeverijboom.nl

192 blz. | € 23,50 320 blz. | € 21,00 184 blz. | € 18,00 512 blz. | € 39,90 100 blz. | € 9,90 24 www.uitgeverijboom.nl Vriend- schap voor het leven Het verstrijken van de tijd lijkt op echte vrienden geen invloed op te hebben. Vijf dubbelportretten van grote vriendschappen.

Ramses Shaffy en Liesbeth List

Liesbeth List kwam op haar achttiende naar Amsterdam en ontmoette niet lang daarna Ramses Shaffy. Hij is van 1933, zij van 1941. Ze zongen samen ‘Pastorale’, toerden met Shaffy Chantant en raakten levenslang bevriend. ‘Een edelman die geen jaloezie kende,’ zegt zij over hem. ‘Ik ben God heel erg dankbaar dat we elkaar ontmoet hebben,’ zei Shaffy over List. De eerste foto is uit 1969. De tweede uit 2007, twee jaar voor Shaffy’s overlijden. Foto: MAI/HollandseFoto: Hoogte Armando en Cherry Duyns

Herenleed heeft ruim een kwart eeuw bestaan op tv (1971-1997). Het be- stond uit absurdistische sketches met dialogen tussen Cherry Duyns (1944), Armando (1929) en een tijdlang ook Johnny van Doorn (1944-1991). ‘Zeg eens, vindt u mij een aardige man?’ ‘Ja, ik vind u best aardig hoor meneer’. ‘Ik hoor het al, ik had een vriend.’ De eerste foto is genomen in 1975 tijdens opnamen van Herenleed op de Veluwe. De tweede is van dit jaar. Kunstenaar Armando begeleidt de inrichting van zijn tentoonstelling in het Cobra Museum. Armando, die slecht ter been is, wordt ondersteund door Cherry Duyns, met

Foto: Krijn ter Braak ter Krijn Foto: wie hij inmiddels vijftig jaar is bevriend. HollandseFoto: Hoogte

Huub van der Lubbe en Jan Robijns

Zanger Huub van der Lubbe (1953) en pianist Jan Robijns (1948) zijn muzikanten, die een heilige traditie hebben om elkaar op dinsdagavond te treffen in een Amsterdams café. Ze praten over muziek en poëzie. Al bijna veertig jaar. Ze hebben samen voorstellingen gedaan, liedjes geschreven, maar gaan ook elk een eigen weg. Van der Lubbe als voorman van De Dijk. Het nummer ‘Zevende Hemel’ schreef hij over zijn avonden met Robijns: ‘Kom toch vrienden drinken, pak een stoel en schuif aan/ Neem de draad op van de oeroude verhalen / Draai er mooi omheen met je sterkste stalen.’ De oudste foto stamt uit 1983. De tweede is genomen in 2006. Foto: Esmé Foto: Lammers Foto Bob Bronshoff Foto Frédérique Spigt en Loes Luca

Twee Rotterdamse vrouwen, ac- trice Loes Luca (1943) en zangeres Frédérique Spigt (1957). Ze kwamen elkaar tegen in het café en Luca stak de draak met de achternaam van Spigt. Het werd een lange vriendschap, vol Rotterdamse humor en een waarin ze alles aan elkaar kunnen vertellen. ’s Avonds laat, als er getoerd is door het land, vallen ze vaak bij elkaar binnen, zolang het licht nog brandt. Luca houdt erg van Spigts eerlijkheid. Spigt op haar beurt is zeer gehecht aan Luca’s immer aanwezige opti- misme. De eerste foto is gemaakt op Luca’s veertigste verjaardag in 1993, de tweede foto is in 2011 gemaakt. Foto: privébezit Loes Luca privébezit Foto: Bart Koetsier Foto:

Remco Campert en Simon Vinkenoog

Gevraagd naar wie zijn beste vrienden zijn, vroeg schrijver Remco Campert (1929) of hij mensen mocht noemen die er niet meer zijn. Hij sprak over Simon Vinkenoog (1928-2009). Campert leerde de dichter en een van Door respectvol te luisteren geven vrienden de grondleggers van de Vijftigers- en vriendinnen, partners en collega’s elkaars beweging kennen in Parijs. Ze waren hersenen het juiste signaal om zich hoger op beiden als literaire broekies het de sociale ladder te plaatsen. Om serotoni- na-oorlogse Amsterdam ontvlucht negenen in te schakelen en angstgenen uit ‘waar helemaal niets gebeurde’. De te schakelen, kortom, om gelukkiger te zijn. vriendschap ging nooit over. Campert Daarom zijn echte vrienden goud waard. prijkte in de bloemlezing Atonaal, waarmee Vinkenoog de Vijftigers Door respectvol te luisteren geven vrienden als dichtersgroep neerzette. En in en vriendinnen, partners en collega’s elkaars Camperts boek Alle Dagen Feest, hersenen het juiste signaal om zich hoger op wordt Otto Ombach opgevoerd de sociale ladder te plaatsen. Om serotoni- - ‘Een lange nerveuze blonde jonge- negenen in te schakelen en angstgenen uit man’ gemodelleerd naar Vinkenoog. te schakelen, kortom, om gelukkiger te zijn. De eerste foto is uit 1954 (Ad Windig), Daarom zijn echte vrienden goud waard. de tweede uit 2008 komt uit het boek De ziel krijgt voeten, van Cleo en Remco Campert. Foto: MAI/HollandseFoto: Hoogte Cleo CampertFoto: Niets is echt, alles is zichtbaar deVriend Niets is echt, alles is zichtbaar deVriend

Het bevrienden van verzonnen personen op Facebook Niets is echt, alles is zichtbaar

Virtuele vriendschap, is dat iets heel anders dan vriendschap? En waarom zou een vriendschap met een fictief Facebook-personage niet zeer bevredigend kunnen zijn? In het kader van een onderzoek van hard// hoofd, het online tijdschrift voor kunst & journalistiek, wordt het grensgebied tussen echt, geposeerd en fictief verkend.

Door Maartje Smits

egelmatig vraag ik me af of mijn nieuwe baan of verbroken relatie en sturen vrienden ‘echt’ zijn. We zitten in een uitnodigingen voor feestjes waarvan het R park, of eigenlijk is het een grasveld niet uitmaakt of je komt. Het gaat erom onder een stolp waar de zon altijd schijnt. dat je bent uitgenodigd en dat het feest Het park is ruim opgezet, toch kun je na afloop op ‘je muur’ verschijnt. Ik ken elkaar niet ontlopen. Mijn vrienden en ik de achternamen van mijn vrienden, en delen intimiteiten, we vertellen over een hun verjaardagen, opleidingen, hobby’s,

32 Illustratie: Gemma Pauwels, hard//hoofd 33 Niets is echt, alles is zichtbaar deVriend Niets is echt, alles is zichtbaar deVriend

woon- en geboorteplaatsen, gezinssitu- gemeen hebben. Van hen weet ik zeker dat De profielfoto aties, vakantieplannen. Bladerend door ze niet echt zijn. Deze virtuele vrienden spectaculaire wereldreizen, vind ik een zijn bedacht, geschreven en gebouwd. is een still uit foto leuk, zeg tegen die vriend dat hij er Mijn eigen profiel is dan misschien een goed uitziet, wat hij op zijn beurt weer optimistische versie van wie ik ben, maar leuk vindt. We hebben elkaar nog nooit achter deze vrienden zit überhaupt geen mijn leven. ontmoet. persoon. Het zijn personages die verder Online is niets echt, maar alles is gaan dan alterego’s of pseudoniemen. Het is een zichtbaar. Daarom is het belangrijk hoe je Hun Facebook-profiel kun je lezen als een erbij loopt. In het park dat Facebook heet nieuw soort roman. snapshot van (of ieder ander sociaal netwerk), spelen Wanneer je je ‘bevriendt’ met zo’n we betere versies van onszelf. We zijn virtuele vriend, val je in een los script dat schimmen op de wand van een grot, maar (vaak door een schrijver of dichter) is uit- een succes- mooie schimmen, geprojecteerd in hoge gezet. Het personage staat niet op zichzelf, resolutie, al dan niet gephotoshopt. meestal ‘maakt’ de schrijver vrienden en moment De profielfoto is een still uit mijn leven, familieleden die reageren op statusupdates een pose. Het is een snapshot van een suc- van de hoofdpersoon en hem taggen in waarop ik cesmoment waarop ik heel even ben wat foto’s. Gebeurtenissen worden gescript en ik wil worden. Ik sta op een podium, kijk reacties van de figuranten op elkaar afge-

een tikje arrogant, buik in, lippen getuit. stemd. Op die manier wordt het verhaal /hoofd hard/ Gemma Pauwels, Illustratie: heel even De mooie foto wordt leuk gevonden. Bij vanuit verschillende perspectieven verteld. een lelijke foto kijken we de andere kant De lezer kan dus een actieve rol in het ver- ben wat ik wil op, irritante vrienden verbergen we met haal spelen, maar omdat de meeste virtuele één muisklik. In het Facebook-park leven personages een openbaar profiel hebben, worden. we voor applaus. Elke foto, elk bericht, kun je ook vanaf de zijlijn meelezen. iedere statusupdate wordt onmiddellijk De meest succesvolle personages laten draait om het verhaal, de fictie en de span- bandleden opvallend klein uit. Toch zijn die mooie profielfoto schuilt. In dat op- beoordeeld. Dit houdt de kwaliteit op peil. ook in ‘het echte leven’ van zich horen, bij- ningsboog die voor het virtuele bestaan de fans niet teleurgesteld, het hologram zicht lijken mijn ‘echte’ vrienden en mijn Alleen het beste komt bovendrijven in de voorbeeld in interviews of publicaties. Een van Louis Nanet geschreven is. is immers niet minder echt dan een fictieve vrienden op elkaar. Online spelen nieuwsfeed van mijn vrienden. enkele virtuele vriend heeft zelfs een ac- Inmiddels heb ik steeds meer Louis YouTube-filmpje van de ster. Hatsune we allemaal een rol, we nemen een pose Buiten de stolp doe ik er alles aan om teur die het personage in de werkelijkheid Nanets onder mijn vrienden. Je hebt Miku bestaat alleen in gedachten, voor aan om voor onze vrienden zo aantrek- mijzelf omhoog te werken. Daar ben ik een speelt. De schrijver onderbouwt zijn virtu- Emma Van Lichtenbergh Caestert de geile elke fan is zij iemand anders. Een virtueel kelijk mogelijk te zijn, net zoals we in het representatie van de online vriend die ik ele verhaal met tastbare bewijsstukken. politicologe, de opgepompte Steroid idool dat, om die reden, niet kán teleur dagelijks leven ons gedrag aanpassen aan wil zijn. Ik ga naar een feestje en dans voor Vladimir, Paul Breitner de op geld beluste stellen. dat van ons gezelschap. Mijn leven is niet de foto, met mijn publiek in gedachten. literair agent en het meisje dat zichzelf gescript, maar wat ik ervan deel is wel Een vriend die nooit teleurstelt Plankje noemt en ondervoeding en bedacht. Schrijver David Pefko veroverde eind anorexia leuk vindt. Het ene personage Een vriend die niet bestaat De man uit Kenia die ik niet kende, heb Een vriend die ik niet ken 2011 literair Nederland met zijn perso- is overduidelijk verzonnen, bij de ander Of mijn vrienden onder de stolp echt zijn, ik na een week weer ontvriend. Ik vond de Een man uit Kenia stuurt mij een vriend- nage Louis Nanet. Deze botte dichter heb ik enkel dat vermoeden omdat onze heeft volgens mij niet zoveel te maken artikelen die hij deelde niet interessant, schapsverzoek. Zijn foto zegt me niets, schreeuwde voornamelijk beledigingen in gemeenschappelijke vrienden schrijvers met of zij daadwerkelijk bestaan. In de zijn updates niet grappig. Op Facebook is hoewel we gemeenschappelijke vrienden ‘Caps Lock’. Zijn grove taal viel op onder de zijn, die ook virtuele personages maken. documentaire Catfish (2010) heeft de een saaie vriend als een slecht boek. Of het hebben. Hij is nog niet lang op Facebook stolp, waar iedereen elkaar leuk vindt en Het hebben van actieve vrienden is jonge fotograaf Nev Schulman intensief nu waargebeurd is of niet, als het niet goed maar erg actief. Zijn profiel is openbaar en volstopt met mierzoete complimenten. voor een virtueel personage van levens- contact met een ‘Facebook-familie’ zoals geschreven is, wil niemand het lezen. ik zie dat hij in korte tijd enorm veel vrien- Met zijn fictieve stemmen levert David belang. Hatsune Miku is in Japan een hij hen zelf noemt. Hoewel ze elkaar nooit Facebook is een mooie verstopplek, den heeft gekregen, soms wel twintig op Pefko commentaar, toch zijn deze virtuele ware popsensatie. Het mangameisje met ontmoet hebben en maandenlang alleen waar we elkaar vermaken. Een virtuele een dag. Ze reageren op zijn foto’s, plaatsen personages geen heteroniemen (fictieve opwaaiend rokje en blauwe paarden- via Facebook en telefoon communiceren, omgeving die is vormgegeven als een lach- berichten op zijn muur. Ik accepteer. Toch schrijverspersoonlijkheden). Het is geen staarten werd in 2007 ontwikkeld door wordt hij verliefd op de aantrekkelijke spiegel. Ruimte om verdriet te delen is er vraag ik me af of deze man wel echt bestaat. marionet die de schrijver nodig heeft Crypton Future Media. Mangakunstenaar oudste dochter, Megan. Wanneer hij haar niet, er wordt alleen maar leuk gevonden. Mijn achterdocht wordt gevoed door om uitspraken te doen waar hij zelf geen Kei Garō ontwierp haar uiterlijk, maar de gaat opzoeken blijkt dat die Megan niet Vanochtend hebben we onze oude hond een aantal vrienden die de man en ik verantwoordelijkheid voor wil nemen. Het duizenden fans bepaalden haar karakter bestaat. Haar moeder, een ongelukkige laten inslapen en hoe lullig dat ook klinkt, en laadden het personage. Er zijn al meer huisvrouw, beheerde de geïdealiseerde ik moet ervan huilen alsof het mijn oma dan honderdduizend liedjes voor Hatsune versies van haar familieleden en hun vrien- was. Toch durf ik dat niet te delen omdat geschreven en tijdens haar megashows den op Facebook. Nev had dus al die tijd ik bang ben dat het pathetisch overkomt. seert een wedstrijd voor nieuwe virtuele hard//hoofd danst ze de dansjes die door haar fans met maar één persoon contact. Dus blijf ik lachen op Facebook, en zo zien vrienden. Op 6 juni gaan de makers van zijn bedacht. Het meisje is eigendom van Door de opkomst van virtuele perso- mijn vrienden me, alsof er niets veranderd De redactie van online tijdschrift voor de personages in Castrum Peregrini de mensen die invulling geven aan haar nages, vraag me ik af of al mijn Facebook- is. Alsof in mijn leven altijd de zon schijnt. kunst en journalistiek hard//hoofd onder- (Herengracht 401, Amsterdam) met elkaar personage, daardoor is de virtuele ster vrienden wel echt bestaan. Hoe meer zoekt tijdens My Friend. My Enemy. My in gesprek. Na afloop van dit debat wordt voortdurend in ontwikkeling. interactie er is, hoe echter de vriendschap Society. de waarde van vriendschap en de prijs voor de beste virtuele vriend Hatsune, die op het podium wordt voelt, ook al weet je nooit zeker welke Maartje Smits (26) is adjunct-hoofdredacteur van online identiteit. Het tijdschrift organi- uitgereikt. geprojecteerd, ziet er naast de levende gebrekkige, lichamelijke versie er achter het online tijdschrift hard//hoofd.

34 35 De vijand van mijn vijand is mijn vriend deVriend De vijand van mijn vijand is mijn vriend deVriend

Soms bloeien er onwaarschijnlijke vriendschappen op onder de Haagse stolp De vijand van mijn vijand is mijn vriend

Politiek en vriendschap lijkt geen combinatie. Zeker niet als de vriend van een andere partij is. Toch tiert de vriendschap welig in Den Haag. Een kabinet doorstaat makkelijker zwaar weer als je elkaar mag, zegt VVD’er Hans Wiegel die sinds de beruchte zomer van 1977 vriendjes is met CDA’er Van Agt.

Door Kim van keken Mark Rutte omarmt Geert Wilders tijdens het Catshuisoverleg van kabinet Rutte I, april 2012. Het overleg zou mislukken. Aan tafel Fleur Agema, Van Haersma Buma (CDA), Maxime Verhagen (CDA) en Stef Blok (VVD). Foto Novum/WFA 36 37 De vijand van mijn vijand is mijn vriend deVriend De vijand van mijn vijand is mijn vriend deVriend

an onschatbare waarde, noemt Dat kwam ook omdat de chemie tussen de Menno de Bruyne, voorlichter van de SGP, leeftijd vader, een drukke baan, werkende restaurant Soeboer in Den Haag, onder wie ‘Mensen die vrienden verzamelen als vlooien Tweede Kamerlid Lea Bouwmeester PvdA-leider en Van Agt volledig ontbrak. werkt al sinds 1981 in Den Haag. Het wan- partners.’ Ze zien elkaar nog steeds geregeld. PvdA-leider Diederik Samsom. Maar menig moet je altijd wantrouwen’, zegt emeritus V (PvdA) haar politieke kameraden uit Maar ook omdat de CDA’er het prima kon delende historische geweten van de Haagse Ook al zit Van Baalen nu in het Europarlement. politiek leider was afgelopen tijd teleurge- hoogleraar Henk Woldring. ‘Collegialiteit is de fractie. En die relatie is meer dan politiek vinden met Wiegel. Ze gingen in dat chique stolp heeft heel soms mooie, onverklaarbare Maar vrienden? ‘Nee. Misschien na de politiek. steld dat Rutte óók Indisch at, met een biertje géén vriendschap. Er kan wel iets moois op- alleen. Collega’s Myrthe Hilkens, Martijn restaurant aan tafel, en kwamen er af met het vriendschappen zien opbloeien. Ook tussen Maar we zijn nu nog concurrenten.’ erbij, met die andere politiek leider. bloeien.’ Maar goede chemie tussen mensen van Dam en Loes Ypma zijn, zegt ze, haar eerste kabinet Van Agt (1977 – 1981) dat de medewerkers van strijdende fracties. Hij Mark Rutte en Diederik Samsom liggen is onmisbaar voor een goed functionerend boezemvrienden geworden. ‘We delen lief en hele rit uitzat. Wiegel was vice-premier. geeft rondleidingen in de Ridderzaal en het elkaar prima wordt in de Haagse wandelgan- kabinet, volgens Woldring. Alleen moet je in leed en dat geeft enige houvast in deze harde, Ze lijken op die foto al vrienden voor het parlementsgebouw. ‘Dan vertel ik dat poli- Ver van huis gen steevast beweerd. Maar datzelfde werd de politiek oppassen voor te hechte banden. soms wat chaotische wereld.’ leven. Maar dat viel nog mee, zegt Wiegel nu. tici achter de schermen heus vriendschap- CDA’er Joop Atsma ziet dat anders. De Fries óók gezegd over de hoofdrolspelers van het ‘Het mag niet eindigen in vriendjespolitiek.’ Iemand die daar heel anders over denkt, is Het klikte gewoon goed. Later, in het kabinet pelijk met elkaar omgaan. Mensen vinden bivakkeerde van 1998 tot 2012 doordeweeks vorige (gedoog)kabinet. Ze lagen elkaar wel: Woldring heeft aan den lijve ondervonden Harry van Bommel, SP’er en nestor in het par- werden ze pas echte vrienden. Ze zien elkaar dat vaak onbegrijpelijk, dat politici zo met in Den Haag. Eerst als Kamerlid, later als Rutte (VVD), Wilders (PVV) en Verhagen hoe vluchtig het karakter ook kan zijn van lement. ‘Natuurlijk ontstaan er bondgenoot- na al die jaren nog steeds geregeld. ‘We zijn elkaar in de clinch liggen tijdens het debat en staatssecretaris. Al snel ontmoette hij de (CDA), tot de dag voordat het kabinet in politieke vriendschap. De oud-senator zegde schappen, maar in vriendschap tussen politici buitengewoon gesteld op elkaar en we vin- daarna een kopje koffie samen drinken.’ andere politici uit de regio ‘die ook moesten april 2012 viel, was de sfeer ‘prima’ en zelfs in oktober 2010 zijn lidmaatschap van het geloof ik echt niet.’ Niet buiten of binnen zijn den het heerlijk elkaar te zien.’ overblijven’. Je wordt al snel bondgenoten. ‘Je ‘uitstekend’. Maar zo vanzelfsprekend was het CDA op toen de partij in zee ging met de PVV. eigen partij. ‘De strijd is hard. De concurrentie ‘Politiek is een hard vak,’ zegt Wiegel. verlaat allemaal huis en haard voor de politiek vertrouwen in elkaar ook weer niet. ‘Ik hoorde er niet meer bij, werd met de nek ligt altijd op de loer. Uiteindelijk gaat het altijd ‘Twee, drie, misschien wel vier keer is het Vriend van mijn vriend is mijn vriend – en ja, die politiek is verslavend. Je bent er al- Wilders had nadat hij in 2004 uit de fractie aangekeken.’ Woldring noemt geen namen. om de vraag: zit jij zondag in Buitenhof; of ik?’ uitermate spannend geweest in dat kabinet. Vriendschappelijk met elkaar omgaan is ech- lemaal aan verknocht en dat schept een band.’ van de VVD stapte, niet zo veel vrienden Lea Bouwmeester, is juist trots op haar ‘Politiek is oorlog’ luidt een bekende leus. Momenten waarop het maar de vraag was ter wel iets anders dan een hechte band met Ook na zijn vertrek ziet hij Ger Koopmans bij die partij. Mark Verheijen (nu Kamerlid, vriendschap binnen de partij en somt ze met- Dus gaan vriendschap en politiek wel samen? of we het gingen redden in de Kamer. Het elkaar aangaan, zegt De Bruyne. Volgens hem (CDA, Limburg) en Lutz Jacobi (PvdA, toen Limburgs gedeputeerde en lid van een op. ‘Het is fijn om elkaar te vertrouwen, Logisch klinkt het niet. Maar wie naar de is dat laatste zeldzaam. Van Agt en Wiegel, Friesland) nog als vrienden. ‘Den Haag heeft het landelijk VVD-bestuur) was een van om ergens je gal te kunnen spuwen.’ Hoe het historie kijkt, ziet dat de twee begrippen al Lubbers en Van Mierlo zijn de bekendste voor- me meer vrienden opgeleverd dan gekost.’ de weinigen. Hij werd ingezet om het ijs te eindigt, later: hoogleraar Van der Zweerde: eeuwenlang hand-in-hand gaan. Volgens Hans Wiegel: beelden. In landen met een tweepartijenstel- Zo zou een buitenstaander kunnen den- breken voor een gedoogkabinet. De twee ‘Pas als je zeventig bent, zie je als politicus wie Aristoteles is politiek gewoon een vorm van sel ontstaan vriendschappen vooral binnen de ken dat VVD-premier Mark Rutte barst van Kamerleden kennen elkaar nog goed uit hun er over is gebleven in je vriendenkring.’ vriendschap. ‘Achter een politieke gemeen- ‘Politiek is theater. eigen club, binnen de eigen bloedgroep. Maar de vrienden: macht trekt aan. In werkelijkheid geboortestad Venlo en uit de partij. En dus schap zit een kleine groep mensen die het Maar dat spel had in Nederland coalitieland gaat dat anders. behoren slechts enkelen tot de echte vrien- werd Verheijen opgetrommeld voor een met elkaar moeten kunnen vinden. Anders ‘Hier gaan partijen uit van belangen en ver- denclub. Maar premier Rutte is wel amicaal verkenning. Die ‘vriendschapsband’ leidde Kim van Keken was parlementair redacteur bij de krijg je een belangenstrijd,’ zegt Evert van der Van Agt meteen schillen, en zoeken vandaaruit consensus’, zegt met iedereen. Menig politicus heeft met uiteindelijk inderdaad tot een kabinet van Volkskrant. Ze werkt nu als onderzoeksjournalist voor Zweerde, hoogleraar politieke filosofie aan hoogleraar Van der Zweerde. ‘Wat de partijen hem een intiem etentje gehad in Indonesisch VVD, CDA, met als gedoger de PVV. Brandpunt. de Radboud Universiteit Nijmegen. door. Die kende me bindt is de liefde voor de publieke zaak, het Dat is ook wat een andere wetenschap- daarvoor te goed.’ samen werken aan een project.’ per ziet: ‘Vriendschap heeft van oudsher een En dan kán, met nadruk op kán, er ook politiek opbouwende functie,’ zegt emeritus een vriendschap ontstaan. Zo is, volgens de onderling vertrouwen was uiteindelijk steeds hoogleraar Henk Woldring. ‘De mannen theorie van Aristoteles, een goede samenwer- het bindmiddel in het kabinet.’ Soms kan een gingen ’s avonds met elkaar uit en die uitjes king (lees: een kabinet) mede op vriendschap vriendschap echter ook de strategie in de speelden dan weer een belangrijke rol tijdens gebaseerd. Althans een soort vriendschap. weg zitten. ‘Politiek is theater. Maar dat spel de Romeinse volksvergaderingen.’ Later Dat is tenminste één theorie. Er zijn ook had bij Van Agt geen zin, die had het meteen ontwikkelde vriendschap zich tot iets dat andere, vertelt Van der Zweerde. Eentje komt door. Die kende me daarvoor te goed.’ meer individueel werd gekoesterd en minder van de controversiële denker Carl Schmitt. politiek. ‘De liefde voor de ander omwille van ‘Volgens Schmitt is de wij-zij tegenstelling fun- de ander. Zonder jezelf in die vriendschap Lubbers & Van Mierlo damenteel voor iedere vorm van politiek. Wie te bevoordelen. Onvoorwaardelijk dus. de vriend van mijn vriend is, is mijn vriend. De Waarom dat zo is, blijft een mysterie. Het Er zijn andere voorbeelden. Van politiek vijand van mijn vriend is mijn vijand. De vijand klikt soms gewoon. Zomaar.’ bezien meer onwaarschijnlijke vriendschap- van mijn vijand is mijn vriend.’ Politiek dus. pen. Zo sprak oud-premier Ruud Lubbers (CDA) tedere woorden op de herden- En in die strijd kán volgens SP-Kamerlid Van Vrienden bij de pepermolen kingsdienst ter nagedachtenis van wijlen Bommel onmogelijk vriendschap ontstaan. Is een van de beroemdste Haagse foto’s een D66-oprichter Hans van Mierlo in 2010. ‘Je bent concurrent.’ Al neemt dat volgens voorbeeld van zo’n mysterieus moment? ‘Hij geloofde dat het einde van de christen- hem niet weg dat er soms wel persoonlijke Toen Hans Wiegel (VVD) en Dries van Agt democraten onderdeel van de vooruitgang sympathieën ontstaan. Dat heeft hij bij- (CDA) op een juliavond in 1977 neerstreken was,’ zei Lubbers in de Rode Hoed. voorbeeld met de VVD’er Hans van Baalen. in het Haagse etablissement Le Bistroquet, En nu: ‘Inderdaad. Hans wilde geen CDA, In 2005 namen ze het tegen elkaar op in de dacht Nederland dat een kabinet zonder ik wel. Maar ik bleef genieten van zijn spiritu- discussie over de Europese Grondwet. Joop den Uyls PvdA onmogelijk was. De aliteit en van onze vriendschap.’ Ze kenden ‘We waren de ideale tegenpolen. Ik links, hij partij had grandioos gewonnen. Maar de elkaar nog niet in de jaren vijftig, maar de rechts. Ik dun, hij dik. Ik een imago als een zure twee coupeplegers vonden elkaar onder twee zaten allebei op het strenge katholieke misdienaar, hij een Bourgondiër.’ Ze werden een schemerlamp, fles wijn op tafel, enorme jongensinternaat Canisius in Nijmegen. Jaren overal uitgenodigd in het land en op tv. ‘Mijn pepermolen in het zicht. Aan dat tafeltje op later, in de jaren zeventig, raakten ze bevriend baas Jan Marijnissen bromde: “Zijn jullie op die avond werden VVD en CDA het in een via de politiek. Hun meningsverschillen heb- een roadshow of zo?”’ Inderdaad, er ontstond klap eens. Den Uyl had het nakijken. ben die band nooit in de weg gestaan. een band. ‘We hebben veel gemeen: op latere Wiegel en Van Agt, samen in kabinet Van Agt 1, in de Tweede Kamer, foto: Vincent Mentzel/Hollandse Hoogte

38 39 Een eeuw stikvol gevoelens deVriend Een eeuw stikvol gevoelens deVriend

vreemde zijn. Het begrip vertrouwen kreeg Ute Frevert over de moderne vooral een ‘positieve’ betekenis, maar je wist helaas niet wie je kon vertrouwen. obsessie met vertrouwen Frevert hoorde een Engelse vrouw vertellen hoe ze was opgelicht, door een heel nette heer met Oxford-accent die geld van haar wilde lenen met de belofte dat terug te geven. Zo’n situatie had vroeger nooit gekund, zegt Frevert, al was het maar omdat een vrouw zich nooit door een vreemde man, hoe netjes ook, liet aan- Een eeuw spreken. Ook in andere landen zou men niet zo’n waarde gehecht hebben aan het Oxford-accent als in Engeland.

Het vertrouwen is gekaapt Er moeten dus kenmerken worden ge- stikvol zocht van wie er vertrouwd kan worden. Hoe onpersoonlijker de samenleving wordt, hoe meer mensen menselijke trekken aan instanties blijken te willen toe- kennen – en er tegelijkertijd ook door ter- leurgesteld kunnen worden. De instanties gevoelens proberen ondertussen met een leger van marketingdeskundigen het ‘vertrouwen’ van de consument in hun specifieke bank, verzekeringsmaatschappij of politieke partij te winnen. Vetrouwen is in de twintig- Frevert (1954). Vooral sinds het uitbreken Het begrip vertrouwen is ‘gekaapt’, zoals van de crisis in 2008 is er een overvloed Frevert het kritisch noemt. Men probeert ste eeuw een sleutelbegrip van het begrip te zien. Men vreest dat het een emotionele lading te geven aan ver- Ute Frevert: ‘Waar je ook heen gaat, welke krant je ook openslaat, geworden. Maar het maakt ‘vertrouwen’ er niet meer zou zijn. ‘Waar je mensen praten over het vertrouwen dat in crisis is.’ Foto: David Ausserhofer houdingen die in feite compleet zakelijk ook heen gaat, welke krant je ook opslaat, zijn. Vertrouwen is een begrip dat bedoeld ons vooral zeer onzeker, mensen praten over het vertrouwen dat in geboekt, gaan veel van deze bèta-weten- gekregen. Voor die tijd gaat het in de was voor de directe menselijke omgang moderne geschiedenis en naar politieke crisis is,’ aldus Frevert. Het vertrouwen zou schappers er ook vanuit dat gevoelens feodale samenleving eerder om trouw en dat nu wordt overgebracht naar de zegt Ute Frevert, de Duitse symboliek in de negentiende eeuw. hoogleraar die onderzoek verdwijnen, alsof het er tot die tijd altijd absolute waarden zijn. Dat is allerminst in plaats van vertrouwen, of het nu in de zakelijke wereld, die blijkbaar zonder dat was geweest, maar nu ineens niet meer. Emoties zijn veranderlijk het geval, zegt Frevert. Wat iemand in een liefde of in de verhouding tot de koning vertrouwen te leeg aanvoelt. Het is een doet naar de ‘geschiedenis bepaalde situatie tegenover een andere wordt gebruikt. aantrekkelijk begrip geworden, omdat het ‘Paniekmakerij’ noemt ze dat. Het is im- De geschiedschrijving van de gevoelens persoon laat merken of zegt te voelen, dat vaag kan blijven. Je kunt het bij de bakker van gevoelens’. mers een misverstand, zegt de historica, bouwt voort op dat wat in de jaren zestig is historisch bepaald. voor het brood gebruiken, in de liefde en dat vertrouwen een onveranderlijk begrip de ‘mentaliteitsgeschiedenis’ werd ge- Haar onderzoek richt zich vooral op Trouw is eeuwig, vertrouwen niet bij de verkiezingen. We praten er perma- is. ‘Vertrouwen is een obsessie van de noemd. Het wil laten zien dat er niet zoiets de periode vanaf de achttiende eeuw in Trouw is eeuwig, kan niet verbroken nent over, alsof we het nu meer nodig heb- Door moderniteit,’ zo luidt haar stelling. Het bestaat als ‘onveranderlijke’ emoties. Er Europa. Vooral de twingtigste eeuw, zegt worden, en als het gebeurt dan is het een ben dan ooit. Maar uiteindelijk is het een Merlijn Schoonenboom is begonnen in de late achttiende eeuw, is ook een element dat wordt aangeleerd. Frevert in een interview, was een ‘eeuw van misdaad die zelfs met de dood kan worden steeds belanglozer woord geworden. bestendigde zich in de negentiende Gevoelens worden versterkt in een be- gevoelens’. Niet alleen doordat er steeds bestraft. Onder de nazi’s keerde dat oude e bank waar je je spaargeld eeuw, en heeft zich vooral na de Tweede paalde maatschappelijke context, omdat meer reflectie over is ontstaan die tot die begrip nog terug in de zin van onverbreke- onderbrengt wil dat er in hem Wereldoorlog verveelvoudigd. er bepaalde gebeurtenissen plaatsvinden, tijd vooral aan een kleine sociale groep lijke ‘trouw’ aan de Führer. Na 1945 is dat Merlijn Schoonenboom (1974) is freelance D ‘vertrouwen’ kan worden gesteld. Frevert publiceert in juni haar boek of dat schrijvers er veel over schrijven, voorbehouden was. Maar zeker ook door- definitief verdwenen. correspondent werkzaam in Berlijn. Van hem De spoorwegen zeggen een band van ‘ver- Vertrauensfragen. Eine Obsession en daardoor weer een ander gedrag dat de sociale betekenis van gevoelens is Vertrouwen is een begrip dat juist sterk verschijnt binnenkort het boek Waarom we ineens trouwen’ met hun reizigers op te bouwen, der Moderne. Ze werkt sinds 2008 uitlokken. De historicus kan dat door gegroeid. Bij de psycholoog, bij de P&O- kan wisselen: je kunt het voelen, maar het van de Duitsers houden (maar zij daar zelf van die ze bij alle weersomstandigheden ook aan het Max-Planck-Institut für middel van romans, brieven, dagboeken, afdeling, en in de reclame; overal gaat het kan ook weer verdwijnen. Het woord ver- schrikken) (Atlas Contact, juni 2013) zullen nakomen. En de politici zeggen Bildungsforschung in Berlijn. Ze is er woordenboeken, medische documenten over gevoelens. Gevoelens zijn een eigen trouwen kwam op toen na de grote breu- natuurlijk dat alle kiezers volledig op hen directeur van de afdeling De geschiedenis proberen te achterhalen. vorm van ‘kapitaal’ geworden. ken als de Franse Revolutie de context van Ute Frevert is te gast op het symposium kunnen ‘vertrouwen’ – mits ze dan eerst van de gevoelens, die tegelijk met haar De culturele en historische ontwikkeling Het begrip vertrouwen speelt in deze menselijke relaties veranderde. ‘Het is niet ‘Freundschaft, eine Geschichte des Vertrauens’ door hen gekozen worden. komst is opgericht. Eerder was ze hoogle- van emoties is de laatste jaren opnieuw ontwikkeling een symptomatische rol. zo dat de wereld voor 1800 veiliger was’ dat 1 juni van 17.00-21.00 uur wordt gehouden raar aan Yale University in de Verenigde een discussiethema geworden. Sinds de Het is een woord dat al veel langer bestaat, , zegt Frevert. Maar de moderniteit kent bij Castrum Peregrini op de Herengracht 401. De laatste jaren is er een ‘vertrouwens- Staten. Ze deed onder andere onderzoek neuropsychologie en biologie steeds meer maar sinds de late achttiende eeuw een toename van onzekerheden. Door Van Ute Frevert verschijnt later dit jaar hype’ gaande, zegt de Duitse historica Ute naar de man-vrouwverhoudingen in de vooruitgang in hun onderzoek hebben heeft het duidelijk een nieuwe betekenis de grotere mobiliteit kan iedereen een Vertrauensfragen. Eine Obsession der Moderne.

40 41 Wie zijn we als we het over we hebben deVriend Wie zijn we als we het over we hebben deVriend

die me de liefde verklaarde. Een vriendin Twee tentoonstellingsmakers over hun die me vroeg op haar hond te passen. wankele vertrouwen in onze maatschappij Toen de hond in het park door de stront Over rolde en iemand me vertelde dat het waarschijnlijk mensenstront was omdat honden van mensenstront houden en ik de hond in mijn douche afspoelde was ik Shape- ziek van haat en ik was ziek van de stank en ik kon het beest niet meer van de vriendin onderscheiden. Wie zijn Er is een vriendin die me ‘s ochtends een shif- kop thee brengt op bed wanneer ik bij haar logeer. Er is een vriendin die vroeger op Pipi Langkous leek en ik blijf - uit het idee van vriendschap, denk ik - het meisje in haar we als we zoeken. Of zou ik, als ik echt een vriendin ting ben, haar moeten accepteren zoals ze nu is? Er is een vriendin die vroeger mollig was Onze vragen, onze twijfels, onze angs- en nu schriel als twijgjes. Ze is zo dun dat ik ten die we herkenden bij verschillende soms bang ben dat ze breekt en vaak denk hedendaagse kunstenaars, hebben ik dat als ik haar nooit anders had gekend we een gezicht proberen te geven het over ze niet mijn vriendin was. in de tentoonstelling Shapeshifting. Waar het overkoepelende project van Ik geloof niet dat ik vijanden heb. Wel heb Castrum Peregrini ingaat op vriend- ik beelden van vijandschap in mijn hoofd. schap en vertrouwen, zal Shapeshifting Mijn vader droomde als kind dat Hitler een de keerzijde hiervan als uitgangspunt vliegend beest was met een koeienstaart nemen; namelijk angst en wantrou- we hebben die hem achterna zat. In regenboogkleu- wen als bepalende factoren voor de ren, voegde hij eraan toe. Ik heb mijn vader tijd waarin we leven. nooit gevraagd of het Hitlerbeest bedekt Met de tentoonstelling willen we was met een regenboog en in een gelijk- laten zien wat er gebeurt in een samen- Schrijfster Maria Barnas en curator Danila Cahen matig patroon van paars rood blauw groen leving bij een gebrek aan vriendschap geel oranje verscheen of dat de kleuren op stellen de tentoonstelling Shapeshifting samen in en solidariteit, met als achterliggende hem woedden als schimmels die een plek vragen: wat is de rol van het individu in de manfestatie My Friend. My Enemy. My Society. zochten om hun sporen op te versprei- de samenleving, ziet hij zich als onder- den, of dat hij bedoelde dat het beest in Zijn schrijven elkaar over vriendschap, vijandschap deel van een groep, gaat hij verbinte- kleur verscheen tegen een zwart-witte nissen aan? Kan hij zich überhaupt een en hoe kwetsbaar het vertrouwen is. achtergrond. voorstelling maken van de omgeving De eerste keer dat mijn vader, geboren waar hij deel van uitmaakt? in de hongerwinter, oorlogsbeelden op Shapeshifting beweegt zich tussen televisie zag in kleur, was hij verbijsterd. Maria Barnas Lieve Danila, een aantal uitersten die de heden- Hij kende de oorlog alleen van zwart-wit daagse maatschappij kenmerken: het aan Danila Cahen Is het mogelijk iets over vriendschap te beelden, en dat had de oorlog op afstand individu ten opzichte van de gemeen- zeggen? En is het zo dat het even moeilijk gehouden. In kleur was de oorlog geen film schap; de noodzaak tot economische ‘ Ik zie een gezichts- is om iets over vijandschap te zeggen wan- meer. en ideële ontwikkeling ten opzichte neer je aarzelt over wat vrienden beteke- Hitler had een staart en zweefde mijn va- van isolationisme en buitensluiting; loos leger voor me’ nen in een groter verband dan bekende der achterna wanneer hij de trap afrende, vrije ontwikkeling en het experiment stemmen horen aan de telefoon, een het huis uit. versus machtsstructuren; de rol van de verjaardag herinneren, een taart bakken media in relatie tot meningsvorming op het goede moment. Ik weet het niet. Ik hoorde als kind laarzen, vlak voordat en radicalisering. Er was eens een vriendin die me aan het ik in slaap viel. Stampende laarzen die lachen maakte. Nu krimp ik ineen wanneer dichterbij kwamen, laarzen die mij kwa- ik haar naam hoor en ik droom wel eens dat men halen. Het was een leger dat niets om Shapeshifting, 25 april tot en met 23 juni, ze mijn ingewanden uit mijn lichaam krast mij gaf, ze wisten niet eens wie ik was. Ze Castrum Peregrini, Herengracht 401, Amsterdam. met haar volmaakte lange nagels. Roze, hadden de opdracht mij mee te nemen Met: Maria Barnas, Daya Cahen, Dina Danish, met een kalkwit randje. Het schijnt dat ze en omdat ze goed luisterden en goed Alfredo Jaar, Simon van Keulen, Alon Levin, nu gelukkig is en ik denk dat dat goed is. waren getraind (dat kon je horen aan het Aernout Mik, Willem de Rooij, Rob Schröder, Jan Er was een vriendin die ik in bed aantrof regelmatige gestamp van hun laarzen) zat Svankmajer, Jasmijn Visser, Felix Weigand. met de jongen van wie ik hield. Een vriend er niets anders op. Er was geen keuze. Geen

Felix Weigand ‘This is only the beginning’, 2013 Videoloop 42 Courtesy van de kunstenaar 43 Wie zijn we als we het over we hebben deVriend Wie zijn we als we het over we hebben deVriend

ontsnappen aan. Ik was een jaar of vier, vijf dom en inwisselbaar, zonder ziel, zonder feit dat ik niet precies weet wat ik bedoel toen ik dit droomde. hart, zonder gedachten, voort marcheerde wanneer ik zeg ‘de maatschappij’ is meer Waarschijnlijk heb ik mijn hartslag om mij te komen halen. dan ongemakkelijk, het is angstaanjagend. verward met het gestamp, denk ik nu. Ik Soms zag ik een individu in de maat- Ik moet aannemen dat degene tegen hoorde het leger alleen wanneer ik mijn schappij, maar als je goed keek, zag je dat wie ik dit woord uitspreek, begrijpt wat ik oor op het kussen legde. de gezichten konden versmelten in andere bedoel. Ik moet hem vertrouwen. Maar Er is niet veel veranderd. Mijn grootste gezichten. Ze waren niet iemand, maar een wie bedoelen we precies wanneer we angst is nog steeds een massa die zich groep. spreken over de maatschappij? Horen voortbeweegt en handelt zonder zich daar Ik merk dat het soms handig is om te daar illegalen en asielzoekers bij? Horen er iets bij af te vragen. kunnen zeggen ‘de maatschappij’. Dit mensen bij, of alleen maar statistieken en De oorsprong hiervan ligt misschien in woord voor een gezichtsloze massa maakt gemiddelden? Hoor ik erbij? het feit dat ik mijn ouders hoorde spreken het mogelijk om te spreken over gedrag En als de maatschappij niet uit indivi- over ‘de maatschappij’. Toen ik vroeg wat van grote groepen, een grote groep - gedra- duen bestaat, maar uit een algemeen beeld dat betekende, en verwachtte dat mijn va- gingen en ontwikkelingen. van bepaalde en bepalende groepen, wie is der of moeder zou wijzen naar een object, Ik kan zeggen: ‘maatschappelijke dan verantwoordelijk voor het spookbeeld om mij te verklaren waar ze over spraken, ontwikkelingen’. - de massa, waar iedereen onherroepelijk werd de verwarring alleen maar groter. We gebruiken deze woorden ook om deel van uitmaakt? ‘Het is zoiets als het leger,’ hoorde ik. ‘Een onze tentoonstelling Shapeshifting een Ik geloof dat het niet alleen maar een abstracte groep mensen.’ kader te geven. Je kunt er ook nog iets aan kwestie is van taal. Het gaat om het ‘Welke mensen?’ vastplakken en dan ‘politiek-maatschap- onvermogen een helder beeld te krijgen ‘Het zijn niet altijd dezelfde mensen. Het pelijk’ zeggen. Maar ik voel me er onge- van onze eigen tijd. Het is geen verkeerd is een woord om een groep aan te duiden. makkelijk bij. woord, ‘de maatschappij’, het is ontoerei- Een onbestemde groep die het land aan- Zodra ik zeg ‘de maatschappij’ is het kend. Het drukt uit dat niemand weet waar stuurt, die het land vertegenwoordigt.’ alsof ik iets aanduid wat bestaat. Alsof het we het eigenlijk over hebben wanneer we ‘Waar is die groep?’ een lichaam is met een wil, een denkbeeld, - we? En wie bedoel ik daar dan mee? - ons ‘Je kunt hem niet zien. Het zijn ook niet en onafhankelijk zou kunnen handelen. verschuilen achter ‘de maatschappij’. altijd dezelfde mensen. Ze hebben geen Kortstondig zie ik het gezichtsloze leger In zekere zin ben ik nog steeds het kind gezicht.’ voor me. dat bang is dat de maatschappij me komt halen. Wie zijn oor ‘s nachts op zijn kussen Vanaf die avond hoorde ik, wanneer ik Mijn kinderlijke angst, is ook de angst legt, hoort de laarzen stampen. mijn oor op het kussen legde de laarzen die ik nu heb: dat de maatschappij een van de maatschappij. Een traag, voort spookbeeld is. Dat deze niet vast te grijpen Maria. stampend leger, een gezichtsloze massa die is, maakt hem niet minder gevaarlijk. Het

Daya Cahen ‘by·lines [bahy-lahyns] #1-12’, 2013 acrylverf op papier verschillende formaten courtesy van de kunstenaar Aernout Mik Jasmijn Visser ‘Convergencies’, 2007, video stills ‘The Mouth’, 2013 video-installatie met twee schermen acrylverf op papier courtesy carlier I gebauer, Berlijn 620 x 150 cm documentaire beelden: ITN- source, AP Archive, courtesy van de kunstenaar RNN7, Brainware en andere bronnen fotograaf: Gert Jan van Rooij

44 45 Wie zijn we als we het over we hebben deVriend Column Bo Tarenskeen deVriend

tweederangsburger te worden behandeld. de maatschappij, weer een fatale wending Danila Cahen Over het feit dat hij heeft kunnen overleven zou nemen. aan Maria Barnas doordat hij ondergedoken zat. Over de Dat is de reden waarom ik deze tentoon- Ons vertrouwen is naamsverwisseling die hij moest volhouden: stelling maak en al jaren wil maken. Met de ‘ Dat je de meest hij moest zich tijdens de oorlog - als jongetje opkomst van Fortuyn, Verdonk, Wilders en nergens op gebaseerd van acht - voordoen als ‘Bob Schoemaker’ mogelijke opvolgers, wordt een diepe onvrede vreselijke dingen om te kunnen overleven. in de maatschappij zichtbaar, die bij een groot Gedurende de oorlog was er een maat- deel van de bevolking leeft, en die verschrik- Bij de meeste gesprekken die ik voerde voor kunt zeggen over schappij die niets deed, die gewoon door- kelijke gevolgen zou kunnen hebben. mijn nieuwe toneelstuk zowel met psychia- ging, waarbij men toeliet dat een volledige Vaak geeft men in dit verband aan dat dit ters als middenstanders, ging het uiteinde- anderen’ bevolkingsgroep bedreigd en afgevoerd (Tweede Wereldoorlog) niet nog eens zal lijk over een groot verlangen naar begren- werd. Mijn vader zegt altijd: ‘Iedereen in en kan gebeuren; dat Wilders geen Hitler is zing, letterlijk en figuurlijk. Grenzen geven de oorlog was fout, behalve wij, want wij en het nooit meer zo ver zal komen; dat de tenslotte aan waar de ander ophoudt en Lieve Maria, mochten niet meedoen.’ Ik ben opgevoed toestand in Nederland toch zeker niet te ver- waar jij begint. In een globaliserende wereld met de boodschap dat wat de joden is gelijken is met Duitsland in de jaren dertig. En zoeken we des te harder de afscherming Nu jij zo mooi verwoord hebt waarom de overkomen iedereen had kunnen overko- dan denk ik altijd: ik hoop dat je gelijk hebt. van onze eigen plek en daarmee van ons- tentoonstelling zo belangrijk voor je is, merk men en dat wij joden misschien ook zouden Maar mensen realiseren zich niet hoe zelf. Maar verklaart dat de huidige vertrou- ik dat ik er ook iets over wil zeggen, hoe hebben nagelaten op te komen voor een gevaarlijk het is om xenofobie en angst über- wenscrisis? Ik ben bang dat het probleem moeilijk ik het ook vind deze gedachten op bedreigde bevolkingsgroep - hadden we de haupt de ruimte te geven. Hoe een Tweede fundamenteler is, en gelegen in de aard van papier te zetten. Toch ga ik het proberen. kans gehad. Wereldoorlog ook niet zomaar begon, maar vertrouwen zelf. Deze tentoonstelling komt uit mijn Mijn vader heeft mij en mijn zussen altijd dat er geleidelijk een klimaat ontstond Als we vertrouwen wat filosofischer hart. Voor mijn gevoel gaat de tentoon- bij willen brengen kritisch te denken en op waarin mensen de meest vreselijke dingen benaderen komen we namelijk uit bij de stelling voor een belangrijk deel over te passen voor ontwikkelingen die kunnen konden zeggen over andere bevolkingsgroe- volgende paradox. Mijn vertrouwen in, mijn vader. Over de angst die ertoe geleid leiden tot buitensluiting. We moesten voor pen en geloven, met een fatale afloop. bijvoorbeeld, de piloot, toont zich door het heeft dat hij een leven lang de herinnering een ‘fingerspitzengefühl’ zorgen dat ons zou feit dat ik a) een vliegticket heb betaald, b) met zich meedraagt hoe het voelt om als waarschuwen wanneer de geschiedenis, en Danila. het vliegtuig ben ingestapt, c) niet protes- teer wanneer we opstijgen. Dat vertrouwen is dus niet precies te lokaliseren; het is geen

Foto: Lotte van Dijck van Lotte Foto: ding, handeling of activiteit, eerder is het een afwezigheid ervan: niet protesteren, geen plek opeisen in de cabine om me met Bo Tarenskeen schrijft een de radar te kunnen bemoeien, oftewel, toneelstuk over vriendschap vertrouwen is juist niets doen. Het laten. Een leegte, en toch absoluut de voorwaarde en vertrouwen en kijkt in deze voor mijn vliegreis. Vertrouwen is vergelijk- column naar onze grootste baar met vallen: je doet het, maar ook niet. Dit geldt ook voor intieme relaties (to fall in angst: het niets love, zeggen de Engelsen). Het is de afwezigheid van controle. Een niets, als voorwaarde voor iets. e huidige vertrouwenscrisis komt Misschien dat we er daarom zoveel voort uit bindingsangst. Of dat zou in moeite mee hebben. Er is tenslotte geen elk geval het perspectief zijn van een D ding in deze wereld dat ons dermate op ons toneelschrijver die het liefst over mislukte zelf terugwerpt, en ons daarom zoveel angst relaties schrijft. inboezemt, als het niets. Dat is nog enger Als je als regering de indruk geeft alle dan je te moeten binden. muren en grenzen tussen volkeren op te willen heffen, maar daarbij niet het verlangen naar autonomie erkent, ga je, om in de Bo Tarenskeen (1981) studeerde analytische metafoor van een relatie te blijven, ‘te snel’. filosofie en is toneelschrijver en regisseur. Zijn Een dergelijk gebrek aan erkenning creëert nieuwste voorstelling, Ons vertrouwen is de perfecte voedingsbodem voor populis- nergens op gebaseerd, speelt op 15 en 16 mei ten. We willen ons niet zomaar aan de hele in Theater Bellevue te Amsterdam, in het kader wereld binden, want dan verdwijnen we. van My Friend. My Enemy. My Society. We willen niet volledig met de ander(en) samenvallen, maar ook soeverein blijven. Vertrouwen en soevereiniteit lijken in die zin, zowel in relaties als op politiek niveau, elkaars voorwaarden.

Alon Levin Alfredo Jaar ‘Beautiful Things’, 2013 ‘The Ashes of Pasolini’, 2009, video stills Stof en hout (125 cm omtrek, 225 cm hoogte) video 46 courtesy de kunstenaar en Ambach & Rice, Los Angeles courtesy de kunstenaar 47 deVriend

Maak kennis met de enorme culturele diversiteit van Israël, op het kruispunt tussen oost en west, tussen heden en verleden. In april en mei presenteert KUNSTENISRAËL prijswinnaars van het internationale Joodse muziekconcours 2012.

Documentaire over geheime relatie 1933 samen met de SS-officier Leopold von Mildenstein een reis van Duitsland naar tussen nazi en joods echtpaar Palestina hebben gemaakt. Nog meer speurwerk leert dat Von Mildenstein op goede voet stond met Goering en Goebbels, en Kiekjes van een dat hij tijdens de Processen van Neurenberg door Adolf Eichmann werd aangewezen als hoofdverantwoordelijke voor het masterplan om alle Joden uit Duitsland te deporteren. Duets: Itamar Erez & Yshai Afterman Een unieke dialoog tussen gitaar en onwaarschijnlijke Ook Arnon Goldfingers overgroot- moeder werd vermoord tijdens de Tweede 25 april - 20.00 - Synagoge Delft slagwerk, compositie en improvisatie. Wereldoorlog. Desalniettemin, zo constateert 28 april - 20.00 - Uilenburger Synagoge Amsterdam Subtiel en avontuurlijk, melodieus en vriendschap hij tot zijn grote verbijstering, hebben zijn grootouders na de oorlog de banden met Von 29 april - 20.30 - De Toonzaal Den Bosch ritmisch. Mildenstein en zijn vrouw weer aangehaald. in voice-over. ‘Ze is vorige maand overleden. Fotoboeken vol gezellige vakantiekiekjes Kaarten € 15,- De documentaire The Flat Sindsdien is hier niemand meer geweest; zijn het onweerlegbare bewijs van de on- vertelt een ongelooflijk alles staat er nog precies zo bij als toen. We voorstelbare vriendschap. staan voor een zware taak: wat mag blijven Samen met zijn moeder – die zegt van Israel Brass Quintet Van renaissance tot folk, het vijf koppige verhaal over een joods en wat moet er weg.’ niks te weten en het verleden liever wil laten echtpaar dat warme ban- Zo begint The Flat, de tweede documen- rusten – reist Goldfinger naar Duitsland, 23 mei - 20.00 - 21.00 Kaarslichtconcert ensemble combineert de koperen klank taire van de Israëlische filmmaker Arnon om uit te zoeken wat de reden van de den onderhield met een Goldfinger (1963): als een registratie van een vriendschap geweest kan zijn. De reis is voor Portugese Synagoge Amsterdam - € 13,50 van hun instrumenten met virtuositeit en notoire nazi. De film is te opruimklus. Van een gigantische opruim- beiden louterend. ‘Het was óók een kans om 24 mei - 12.30 - 13.15 - Lunchconcert - vakmanschap - met af en toe een knipoog. klus: het heeft er alle schijn van dat zijn haar manier van denken te leren begrijpen, zien op Holland Doc 24. 98-jarige grootmoeder Gerda Tuchler nooit haar psychologie,’ aldus Goldfinger in meer- Uilenburger Synagoge Amsterdam - € 10,- iets heeft weggegooid in de zeventig jaar dere interviews. Door Jan Pieter Ekker dat ze in het appartement in Tel Aviv heeft gewoond. Er zijn kasten vol schoenen en Kaartverkoop Portugese Synagoge: kassa Portugese Synagoge en Joods Historisch Museum adat de rolluiken voor de ramen kleding, laden vol sieraden en planken vol The Flat van Arnon Goldfinger, die al met veel succes Kaartverkoop De Toonzaal: www.detoonzaal.nl - Overige kaartverkoop: www.kunstenisrael.nl zijn opgehaald, zoomt de camera Duitse boeken. vertoond is op festivals over de hele wereld, wordt van 27 Nin op het portret van een mooie Dan stuit Arnon Goldfinger tussen de april tot 3 mei zeven keer uitgezonden op Holland Doc 24, jonge vrouw, dat hangt in een appartement paperassen van zijn eerder overleden groot- als onderdeel van ‘Door dik en dun’, een themaprogram- is een onafhankelijke stichting zonder politiek of religieus oogmerk die zich inzet voor culturele in oneindig veel bruintinten. ‘Dit is mijn vader Kurt Tuchler op nazipropaganda. Enig ma met documentaires over vriendschap die aansluit bij projecten uit Israël die in Nederland worden gepresenteerd in samenwerking met (culturele) partners. grootmoeder Gerda,’ zegt een mannenstem speurwerk leert hem dat Kurt en Gerda in de manifestatie My Friend. My Enemy. My Society. In het kader van “My Friend, My Enemy, My Society” ondersteunt KUNSTENISRAËL de tentoonstelling “Shapeshifting” met o.a. Alon Levin (25 april t/m 23 juni in Castrum Peregrini) en het ondertitelen en uitzenden van de documentaire “The Flat” op Holland Doc (27 april om 21.00 uur en in herhaling t/m 3 mei). 48 Meer weten en op de hoogte blijven? Meld u aan voor de KUNSTENISRAËL nieuwsbrief via www.kunstenisrael.nl Wat is dat toch met je Beste Vriend? deVriend Wat is dat toch met je Beste Vriend? deVriend

En hoe kom je er vanaf, op momenten en de biologie van onze vriendschap. Twee onafscheidelijke dat het even niet uitkomt? Als de vriend- Wat bindt ons nu eigenlijk, hebben we schap klem komt te zitten tussen je een keuze daarin, of zijn we tot elkaar mannen nemen hun relatie verlangen naar liefde, roem en rijkdom. veroordeeld? Je kunt je ook afvragen waarom alsmaar Het onderzoek bestaat uit vier delen: die trouw. Die tragische noodzaak om onder de loep vooral standvastig te zijn. Is het misschien Eén: een verslaving? Of een soort lijfstraf, een We gaan te rade bij experts en distilleren ketening, opgelegd door de goden? de verschillende elementen, of ingredi- ënten, van een beste vriendschap. We Vriendschap is ook gevaarlijk. vragen een generaal wat het leger weet We trekken ervoor ten strijde, zijn bereid van mannenbanden, hoe het zit met Wat is dat lijf en leden te riskeren, om vrouw en vertrouwensbanden op het slagveld en kinderen achter te laten. Immers; wat of een vriendschap niet een slap aftreksel voor persoon zou je zijn als je je beste is van een wapenbroeder. We vragen aan vriend in de steek zou laten? En waarom priesters, mulahs en kabbalisten: is er een wordt het niet door de wet erkend, zoals onbekend hemels mandaat tussen vrien- de wet het huwelijk erkent, of de bloed- den, en wellicht vijanden? En we vragen toch met band? Waarom ben je niet gerechtigd of aan psychologen, dokters en biologen wat juist ontoerekeningsvatbaar als het om de de natuurlijke en medische oorzaken zijn vriendschap gaat? van onze kwaal. Is het te genezen?

Joost Janmaat is nu al twaalf en een half Twee: je Beste jaar mijn beste vriend. We gaan op zoek naar de subjectieve en Ik leerde Joost kennen tijdens het gemeenschappelijke elementen van de eindfeest en achtereenvolgende veld- vriendschap. We gaan uiteraard bij onszelf slag tijdens de ontruiming van de te rade. Maar we vragen ook aan gemeen- Kalenderpanden in Amsterdam. Het schappelijke vrienden, onze vriendinnen, was oktober 2000. Onder een haag van en onze vaders en moeders, hoe ze in de Vriend? molotovcocktails, bakstenen en ME- loop van de tijd tegen ons aankeken, als knuppels, dook ik, aangeschoten en stel. lichtelijk in paniek, in een vers gegraven loopgraaf, waar ik Joost tegenkwam, een Drie: Twee jongemannen die al jaren lief en leed delen, leggen vage studiegenoot. Met de verschillende elementen van een hun vriendschap onder een vergrootglas. Wat betekent ‘Hé Chris.’ beste vriendschap stellen we een ‘akte ‘Hé Joost.’ van vriendschap’ op. Je kunt je maar met vriendschap? Ze vragen het een generaal, een dokter en De vriendschap werd een paar weken een paar mensen wettelijk verbinden. hun vriendinnen. Een zoektocht naar de betekenis van later bezegeld tijdens een nacht hangend Zodat je bijvoorbeeld nooit tegen elkaar en pratend op de stenen pingpongtafel op hoeft te getuigen. Met je moeder, omdat het begrip Beste Vrienden. het pleintje in de Pijp waar we woonden. ze je baarde. Met je geliefde, omdat je We hadden beide net onze Grote Liefde met haar trouwde. Maar vriendschap of verloren. beste vriendschap, kent geen juridische Door Christiaan Fruneaux Zeven jaar later hadden we samen ons ei- dimensie. Na ons onderzoek laten we het gen bedrijf. We reisden veel, werkten veel bewijsmateriaal bij wet bekrachtigen in in het Midden Oosten, waar we opnieuw een notariële ‘akte van vriendschap’. at is dat toch met een beste Wat is dat toch? Grote Liefdes verloren, en weer andere vriendschap? En het is niet alleen maar rozengeur en ma- tegenkwamen. We vullen elkaar goed aan, Vier: W Soms kom je iemand tegen en neschijn. Je hebt opeens niet meer genoeg vind ik. Want ik denk dat Joost de man Op 14 mei presenteren we de ‘akte van vervolgens kan je niet meer zonder die- aan jezelf. Je vriendinnen moeten je delen. is van het moment, van daadkracht en vriendschap’ tijdens een vriendschaps- gene. Vanaf dat moment is alles anders. Je Ruzies die je niet opzoekt, maar erft. Is het beslissingen, en dat ik de man ben van na diner in Castrum Peregrini. We nodigen bent, van het ene op het andere moment, misschien een ziekte? Een aandoening het moment, van woorden en overpein- dertig andere beste vrienden uit om aan het dubbele van wat je eerst was, een van de geest, of een beschadiging van het zingen. (Joost is het hier overigens niet te schuiven en, als zij zich herkennen in de betere zelf: knapper, slimmer, liever, gei- lichaam, of iets raars met de genen? Of mee eens.) ingrediënten, het document te tekenen. ler. Samen overtuig je de wereld, start je is het een kluchtig overblijfsel uit tijden Maar voor zover de mythevorming. Nu het bedrijven, heb je lief en vergeef je of versla dat er minstens twee nodig waren om onderzoek. je je vijanden. Vanaf dat ene moment is er een vuurtje te stoken? Of is het toch iets een daarvoor en een daarna, en je herin- betoverends? Een mystiek verband, een Beste Vrienden is de naam van een onder- neringen van de jaren daarvoor worden erkenning van iets dat het vlees overstijgt? zoek naar de persoonlijke ervaring, de

vaal en onherkenbaar. Een overblijfsel uit een vorig leven? sociologie, de psychologie, de spiritualiteit Helen Foto’s: Cats

Joost Janmaat (1977) is gediplomeerd historicus, mede-eigenaar van Partizan Publik, medeoprichter en lid van de Open Coöp, Amsterdam Christiaan Fruneaux (1976) Is gediplomeerd historicus, en lid van de Open Coöp en Amsterdam Energie. Daarnaast is hij freelance 50 Energie, het Atelier aan de Middendijk en de Moonshine Bar. Hij is daarnaast creatief directeur van het Amsterdams 4 en 5 Mei Comité schrijver en mede-eigenaar en oprichter van onderzoeksbureau Monnik, waterbedrijf NAP, en het Houwtje Touwtje Restaurant 51 Levin, Aernout Mik, Willem de Rooij, Rob Voertaal: Duits met Nederlandse ondertitels / Residentie en diner Literair programma Debat Een besloten screening vindt plaats op 3 mei bij Castrum Schröder, Jan Svankmajer, Jasmijn Visser en Felix Peregrini Weigand. Beste vrienden Een zwijgend verbond Vriendschap in 11–14 mei 28 mei, 20.15 uur Curatoren: Danila Cahen, Maria Barnas / Toegang: gratis Castrum Peregrini De Balie gebieden van conflict Cultureel programma 11 juni, 20.00 uur Beste Vrienden onderzoekt en ontleedt vanuit Wat is het verschil tussen liefde en vriendschap, De Balie Openingsavond My Friend een persoonlijk vertrekpunt het fenomeen van de tussen vriendschap tussen mannen en vrouwen, 4 mei, 11.00 – 17.00 uur beste vriendschap. Christiaan Fruneaux gaan op wanneer is de vriendschap gebaseerd op Wat gebeurt er met vriendschap in tijden van Lezing Peter Sloterdijk, onderzoeksresidentie in Castrum Peregrini waar zielsverwantschap, wanneer op de competitie. conflict en onderdrukking? In hoeverre My Enemy ze experts en vrienden zullen spreken. Tijdens Drie paar literaire vrienden schrijven elkaar een veranderen vriendschappelijke relaties onder debat en concert 18 mei het afsluitende diner presenteren en bespreken brief over bovenstaande onderwerpen en druk? In welke zin speelt cultuur een rol bij het 26 april, 20.00 uur ze de bevindingen van hun zoektocht met een onderwerpen hun eigen vriendschap aan een oplossen van conflicten en het samenbrengen De Balie My Society select publiek. epistolair onderzoek. van mensen? 1 juni De Duitse filosoof en auteur Peter Sloterdijk Warenhuis Vanderveen Assen Toegang: €7,50 / Gereduceerd: €5 Toegang: €10 / Gereduceerd: €8 / Studenten: €5 Toegang: €8 staat bekend om zijn controversiële bijdragen aan maatschappelijke discussies. Hij zal deze Een gevarieerd cultureel programma dat op avond spreken over de maatschappelijke 4 mei in teken zal staan van My Friend, 18 mei Theater Symposium Salonavond betekenis van vriendschap, waarna hij, onder van My Enemy en 1 juni van My Society. De leiding van Jeroen van Kan, verder in gesprek drie dagen bieden elk een bijzonder programma Ons vertrouwen is Freundschaft – Mazen Khaled in gesprek gaat met Abdelkader Benali, Paul Slangen en het met debatten, theater, films, interviews en een 14 juni, 20.00 uur publiek. Ed Spanjaard (piano) en Henk Neven video over de dagboeken van de in Auschwitz nergens op gebaseerd eine Geschichte des Castrum Peregrini (bariton) voorzien de avond van muzikale gestorven Benno ter Berg (1924-1942). 15-16 mei, 20.30 uur Vertrauens bijdragen. Bellevue Van 3 t/m 14 juni is de Libanese kunstenaar en Voertaal: Nederlands / Toegang: gratis 1 juni, 17.00 – 21.00 uur filmmaker Mazen Kahled artist in residence bij Voertaal: Duits, Engels / Toegang: €12 / Gereduceerd: €8 Een performance van en met Bo Tarenskeen over Castrum Peregrini Castrum Peregrini. Zijn residentie wordt Manifestatie over wat ons bijeen houdt. Wat is vertrouwen? Wat is afgesloten met een presentatie van zijn werk en de betekenis van Vrijheidsdiner die kracht die ons met elkaar in verbinding Ute Frevert spreekt over ‘Eine Geschichte des een kunstaasgesprek. brengt? En wat stelt die verbinding eigenlijk Vertrauens’ met een publieksgesprek o.l.v. vriendschap Muziektheater Straatfeest Vrijheid voor? Nicole Colin (UvA). Ute Oelmann zal in Stefan Toegang €7,50 / Gereduceerd: €5 Georges vriendschapsbegrip inleiden. Wolfgang 25 april t/m 23 juni 2013 Gedeelde kamers & Vriendschap Voertaal: Nederland / Toegang: €16 / Gereduceerd: €13,50 Frommel onderhield in navolging van Stefan 21 – 23 maart, 11 – 13 april, 25 – 26 april, 5 mei, 17.00 – 21.00 uur George een vriendenkring die later bekend zou Salonavond Vriendschap en vijandschap lijken als water en 2 – 5 mei & 10 – 11 mei, 21.00 uur Castrum Peregrini worden als Castrum Peregrini. Joachim Umlauf vuur tegenover elkaar te staan. Nochtans Maastricht, Leiden/Oegstgeest, Amsterdam, Symposium gaat afsluitend in gesprek met Joke Haverkorn Rietveld observations worden ze geboren uit hetzelfde menselijke Bilthoven, Heerlen/Roermond, Venlo Na het grote succes van vorig jaar van Rijsewijk over Wolfgang Frommel en zijn 18 juni, 20.00 uur instinct: de onweerstaanbare voorkeur van organiseert Castrum Peregrini ook dit Tot elkaar veroordeeld? vriendschappen. Castrum Peregrini mensen voor personen die hen gelijken. Deze Het Geluid Maastricht en de Veenfabriek maken jaar weer het Amsterdamse Vrijheidsdiner drang leidt of tot omarmen van de ‘eigen groep’ met Jacobien Elffers en Paul Koek een tournee in de Beulingstraat. Dit maal onder het – Friendly enemies in de Voertaal: Duits / Toegang: €15 / Gereduceerd €12 Studenten van de Gerrit Rietveld Academie (inclusief eten) of tot afstoten van wie er niet bij hoort. Dit langs huiskamers in Nederland. Er zullen motto: ‘Kunt u echt vrij zijn zonder kunst zullen kunstenaars, curatoren, auteurs, docenten fenomeen is zo oud als de mensheid zelf en is zo binnenskamers, in eigen kring, gevaarlijke vrienden?’. Tijdens de driegangen maaltijd en medestudenten ondervragen over de vanzelfsprekend dat we er eigenlijk nooit bij ruimtes betreden worden, verhuis- en Pandora’s zal een keur aan kunstenaars en VIP’s 26 mei, 17.00 – 22.00 uur betekenis van vriendschap. stilstaan. Toch is het één van de belangrijkste dozen worden geopend, hele boekenkasten het programma verzorgen. Arti et Amicitiae Salonavond mechanismen van inclusie en exclusie, van de doorgespit, alle levels van enkele epische Toegang: €7,50 / Gereduceerd: €5 / Studenten: gratis keuze van wie er bij mag horen en wie niet, computerspellen doorlopen en tevens zal de cake Programma met diner: €75 Welke spanningen en uitdagingen met kun- Virtuele Vrienden kortom, van maatschappelijke ordening en van de gastvrouw worden gegeten. stenaarsvriendschappen of artistieke vriend- 6 juni, 20.30 uur conflicten. Deze gevarieerde programma reeks schappen gepaard gaan verkennen de organi- Castrum Peregrini Finissage My Friend, My Enemy, My Society gaat op Voertaal: Nederlands / Toegang: €10 Wetenschappelijke proeverij satoren in tandem met het aanwezige publiek onderzoek uit naar de vele betekenissen van tijdens een diner met debat in Nederlands’ Gedurende de manifestatie onderzoekt het Finissage My Friend, vriendschap en vijandschap. Wiezijnwij oudste kunstenaarssociëteit, de ‘thuishaven’ tijdschrift hard//hoofd de waarde van vriend- My Enemy, My Society Film 7 mei, 20.00 uur van dit soort informele relaties. schap en online identiteit. Op 6 juni gaan Castrum Peregrini virtuele vrienden bij Castrum Peregrini met 23 juni, 17.00 uur Radio Sweet Dreams Voertaal: Nederlands, Engels / Toegang: €17,50 elkaar in gesprek over hun internetpersonage. Castrum Peregrini 25 april, 20.00 uur, Humanity House Wetenschappelijk kunsttijdschrift Simulacrum (inclusief koffie/thee en buffetdiner) Met uitreiking van de prijs voor de beste virtuele De Avonden 27 april, 20.00 uur, Castrum Peregrini presenteert haar themanummer ‘Wiezijnwij’ met vriend. Feestelijke afsluiting van de reeks met het 25 april, 21.00 – 23.00 uur vriendschap als onderwerp. Auteurs en kunste- dansduet Nti Isaac Yaw en Kofi Antonio. Een groep eigengereide vrouwen creëert met naars buigen zich hierin over vriendschappen. Radioprogramma Voertaal: Nederlands / Toegang: €7,50 / Gereduceerd €5 / Beiden dansen bij een van de bekendste Studenten: gratis VPRO De Avonden live vanuit Castrum drummen en ijsjes op originele wijze verbonden- hedendaagse Afrikaanse Dansgroepen, Peregrini tijdens de vernissage van de tentoon- heid in hun door de Rwandese burgeroorlog Toegang: gratis Roet in het Eten Noyam uit Accra/Ghana. Choreograaf stelling Shapeshifting. Jeroen van Kan en Botte verscheurde dorpsgemeenschap. 28 mei, 17.00 – 19.00 uur Jacques van Meel. Jellema in gesprek met de curatoren Danila Pop-up University Cahen en Maria Barnas, kunstenaar Aernout Voertaal: Engels / Toegang: €7,50 / Gereduceerd: €5 Expertavond Het radioprogramma Roet In Het Eten met Toegang: €7.50 / Gereduceerd: €5 Mik, de dichters Henk van der Waal en Quincy Quinsy Gario zal tijdens de manifestatie met een Friendship and the Gario, de schrijvers Dirk van Weelden en Manon Het autonome fysiek aanwezig publiek opgenomen worden Uphoff, en theatermakers Paul Koek en Gable Documentaire met kunst, live muziek optredens en een goed Humanities Het meest actuele programma vindt u op Roelofsen. individu bestaat niet! gesprek over cultuur overstijgende of juist 7 juni, 16.00 – 19.00 uur myfriendmyenemysociety.nl The Flat 10 mei, 20.00 uur onderschrijvende. mArt Radio 107.9 in de ether 27 april – 3 mei Castrum Peregrini en 105.5 op de kabel Haal een diploma in de vriendschapsleer in een Tentoonstelling middag! Hoogleraren uit heel Nederland nemen Tijdens de themaweek vriendschap bij Holland Tom van de Meer en Tim Reeskens gaan in Voertaal: Nederlands met minilezingen verschillende standpunten in Opening Shapeshifting Doc 24 / VPRO. De grootmoeder van Arnon gesprek met elkaar en het publiek. Onder leiding op het gebied van vriendschap of vijandschap. 25 april – 23 juni Goldfinger, Gerda sterft op haar 98e. Een paar van Jean Tillie, worden vragen uitgediept over de woensdag t/m vrijdag 14.00 – 18.00 uur dagen na haar overlijden komt de familie bij autonomie van het individu en onze afhankelijk- Voertaal: Engels Castrum Peregrini elkaar in de flat waar ze 70 jaar met haar man heid van sociale netwerken. Kurt heeft gewoond, een Joodse rechter en Voertaal: Nederlands / Toegang: €7,50 / Gereduceerd: €5 Partners: Amsterdams Comité 4 en 5 mei, Aram&Jur, Arti et Amicitiae, Come, De Appel, De Balie, Dutch Art Today, Festival Mundial, Genootschap Nederland Duitsland, Graduate Gender Met werk van Maria Barnas, Daya Cahen, Dina Zionist die een hechte vriendschap onderhield Programme UU, hard//hoofd, Het geluid Maastricht, Het Parool, Holland Doc24, Huizen van Verzet, Humanity House, Kunstbeeld, Museum Kranenburgh, Partizan Publik, Prins Claus Danish, Alfredo Jaar, Simon van Keulen, Alon met de SS-officier Leopold von Mildenstein. Fonds, Probiblio, Rietveld Academie, Roet in ’t Eten, Roodpaleis, Simulacrum, SLAA, UvA, Vanderveen Assen, Veenfabriek, VPRO De Avonden adv_Cobra_Armando_230x300mm_KUNSTBEELD_1 07-03-2013 16:41 Pagina 1

Colofon deVriend deVriend is een eenmalig tijdschrift My Friend. My Enemy. My Society. ARMANDO dat verschijnt in een oplage van 110.000 is mede mogelijk gemaakt door het exemplaren. Mondriaan Fonds, Amsterdams deVriend is onderdeel van de manifes- Fonds voor de Kunst (AFK), tatie My Friend.My Enemy. My Society. Stichting Democratie en Media en VS een initiatief van Castrum Peregrini, KUNSTENISRAËL. Amsterdam. De Vriend is een concept van COME, Office for strategic and creative presence, ARMANDO Amsterdam.

Uitgever Stichting Castrum Peregrini Redactie Oprichtster en medewerkers van Castrum Peregrini Bob Witman/Come, Michael Defuster, Foto: Simon Bosch Lars Ebert/Castrum Peregrini Medewerkers Castrum Peregrini is initiatiefnemer en Maria Barnas, Hidde Boersma, coördinator van My Friend. My Enemy. Danila Cahen, Michael Defuster, My Society. Castrum Peregrini bevordert Ann Demeester, Jan Pieter Ekker, de betrokkenheid van individuen bij Christiaan Fruneaux, Jeroen van Kan, maatschappelijke thema’s. Daarvoor zet Kim van Keken, Esma Linnemann, ze culturele middelen in. De stichting is Mark Mieras, Merlijn Schoonenboom, ontstaan uit een onderduikplek aan de Peter Sloterdijk, Maartje Smits, Herengracht 401 te Amsterdam tijdens Bo Tarenskeen, de Tweede Wereldoorlog. Tussen 1942 Art direction en design en 1945 overleefde een groepje joodse Herman van Bostelen jongeren in het appartement van de kun- Speciale editie: Beeldredactie stenares Gisèle van Waterschoot van der Fotoboek De ziel krijgt voeten (zie pagina 31) Helen Cats Gracht (1912). Kunst en literatuur bood van Remco Campert en Cleo Campert / Tekstredactie hen in dagen van onvrijheid het enige ven- Gedicht, gesigneerd door Remco Campert / Violet Bijvanck ster op de buitenwereld. Foto van Ramsey Nasr en Remco Campert, PR en advertenties Darmstadt 2012, gesigneerd door Cleo Frans Damman / Castrum Peregrini Campert / C-print 20 x 29 cm / Oplage 50 Tegenwoordig brengt Castrum Peregrini Media Partners Prijs € 225 incl. btw en verzendkosten een actueel programma van lezingen, ten- Het Parool binnen NL. Mail naar [email protected] toonstellingen en projecten rond de kern- Kunstbeeld waarden vrijheid, vriendschap & cultuur. ProBiblio My Friend. My Enemy. My Society. is tot stand gekomen in samenwerking met: www.castrumperegrini.org Amsterdams Comité 4 en 5 mei, Aram&Jur, Arti et Amicitiae, Come, De Appel, De Balie, Dutch Art Today, Festival Mundial, Genootschap Nederland Duitsland, \ Graduate Gender Programme UU, hard// hoofd, Het Geluid Maastricht, Het Parool, Holland Doc24, Huizen van Verzet, Humanity House, Kunstbeeld, Museum Kranenburgh, Partizan Publik, Prins Claus Kijk voor het programma Fonds, Probiblio, Rietveld Academie, van de manifestatie op Roet in ’t Eten, Roodpaleis, Simulacrum, myfriendmyenemymysociety.nl SLAA UvA, Warenhuis Vanderveen Assen, Veenfabriek, VPRO De Avonden

Campagnebeeld: VandeJong cobra museum voor moderne kunst 12.03 02.06 museum of modern ar t 54 2 013 © Photo: Anton Corbijn, 2012 www.cobra-museum.nl

Het Amsterdams Fonds voor de Kunst investeert in kunst die het leven in de stad verrijkt.

Voor alle kunstdisciplines, voor kunstenaars en voor organisaties, voor amateur en professional. afk.nl

Voor kunstenaars en culturele organisaties met ambities. Een initiatief van het Amsterdams Fonds voor de Kunst, Cultuur-Ondernemen en Triodos Bank. Bekijk de website: