Objaśnienia Do Mapy Geośrodowiskowej Polski 1:50 000

PAŃ STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś RODOWISKA

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz WOŁCZYN (768)

Warszawa 2004

Autorzy: Alicja Maćków*, Mirosław Woźniak*, Jacek Gruszecki*, Jadwiga Kochanowska*, Jerzy Król*, Józef Lis**, Anna Pasieczna**, Izabela Bojakowska**, Stanisław Wołkowicz**

Główny koordynator MGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska** Redaktor regionalny: Jacek Koźma**, we współpracy z Elżbietą Gawlikowską ** Redaktor tekstu: Olimpia Kozłowska**

* - Przedsiębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu PROXIMA S.A. ul. Wierzbowa 15, 50-056 Wrocław

** - Państwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

Spis treści I. Wstęp – A. Maćków...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – A. Maćków...... 3 III. Budowa geologiczna – J. Kochanowska ...... 6 IV. Złoża kopalin – J. Gruszecki ...... 8 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – J. Gruszecki...... 11 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin – J. Gruszecki ...... 12 VII. Warunki wodne – M. Woźniak...... 13 1. Wody powierzchniowe...... 13 2. Wody podziemne...... 14 VIII. Geochemia środowiska ...... 17 1. Gleby - J. Lis, A. Pasieczna………………………………………………………………. 17 2. Pierwiastki promieniotwórcze - S. Wołkowicz…………………………………………… 20 IX. Składowanie odpadów – J. Gruszecki...... 22 X. Warunki podłoża budowlanego – J. Kochanowska...... 31 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – J. Kochanowska ...... 32 XII. Zabytki kultury – J. Król ...... 36 XIII. Podsumowanie – J. Kochanowska...... 37 XIV. Literatura ...... 38 ………………………………………………………………………………

I. Wstęp

Przy opracowywaniu arkusza Wołczyn Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGP) wykorzystano materiały archiwalne arkusza Wołczyn Mapy geologiczno- gospodarczej Polski w skali 1:50 000, wykonanego w roku 1997 w Katowickim Przedsiębiorstwie Geologicznym w Katowicach (Pinkosz, 1997). Niniejsze opracowanie powstało w oparciu o instrukcję opracowania i aktualizacji MggP (Instrukcja..., 2002). Mapa geośrodowiskowa zawiera dane zgrupowane w sześciu warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (obecnie tematyka geochemii środowiska), warunki podłoża budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Do opracowania treści mapy zbierano materiały w Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Katowicach, w wydziałach: Opolskiego Urzędu Wojewódzkiego w Opolu, Wielkopolskiego Urzędu Wojewódzkiego w Poznaniu i Łódzkiego Urzędu Wojewódzkiego w Łodzi. Wykorzystano też informacje uzyskane w starostwach powiatowych, urzędach gmin i od użytkowników złóż. Zostały one zweryfikowane w czasie wizji terenowej. Dane dotyczące poszczególnych złóż kopalin zestawiono w kartach informacyjnych do banku danych, ściśle związanego z realizacją Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Położenie arkusza Wołczyn określają współrzędne geograficzne: 18000’-18015’ długości geograficznej wschodniej i 51000’-51010’ szerokości geograficznej północnej. Obszar ten należy w przewadze do województwa opolskiego, a tylko niewielkie tereny północne są położone w województwach: wielkopolskim i łódzkim. W województwie opolskim znajdują się miasta: Wołczyn i Buczyna oraz fragmenty gmin: Wołczyn, Buczyna i Kluczbork w powiecie kluczborskim. Województwo wielkopolskie reprezentują wycinki gmin: Trzcinica, Rychtal i Łąka Opatowska powiatu kępińskiego. Najmniejszą powierzchnię zajmuje województwo łódzkie z fragmentami gmin: Bolesławiec i Łubnice należących do powiatu wieluńskiego.

Według podziału fizycznogeograficznego (Kondracki, 1998), teren arkusza położony jest w przewadze na obszarze prowincji Niżu Środkowoeuropejskiego i podprowincji Nizin Środkowopolskich, a tylko południowo-wschodni fragment należy do prowincji Wyżyn Polskich i podprowincji Wyżyny Śląsko-Krakowskiej. Niziny Środkowopolskie reprezentuje część mezoregionu Wysoczyzny Wieruszowskiej w makroregionie Nizina Południowowielkopolska oraz wycinek terenu mezoregionu Równiny Oleśnickiej w makroregionie Nizina Śląska. Do Wyżyny Śląsko-Krakowskiej należy niewielka powierzchnia mezoregionu Progu Woźnickiego w makroregionie Wysoczyzna Woźnicko-Wieluńska (fig. 1). Pod względem geomorfologicznym na omawianym obszarze przeważają zdenudowane równiny morenowe z szerokimi dolinami rzek: Prosny, Pratwy i Wołczyńskiego Strumienia. Wzniesienia starszego podłoża triasowego o wysokości do 227,0 m n.p.m. występują na wschód od Byczyny, tworząc w terenie widoczną krawędź morfologiczną. Drugi ciąg wyniesień dochodzących do wysokości 214,6 m n.p.m. w rejonie Miechowej, leży w obrębie moren czołowych wyznaczających maksymalny zasięg zlodowaceń środkowopolskich. Pod względem klimatycznym, teren arkusza położony jest na pograniczu dzielnic: wrocławskiej, łódzkiej i częstochowsko-kieleckiej. Na przeważającym jego obszarze suma opadów wynosi około 600 mm, a średnia roczna temperatura powietrza kształtuje się w granicach 8,0-8,5oC. Dni z przymrozkami jest ponad 100, pokrywa śnieżna zalega 60-75 dni, a okres wegetacyjny trwa 210-220 dni. W części południowo-wschodniej wzrasta suma opadów rocznych do około 700 mm i krótszy jest okres wegetacyjny (200-210 dni). Na omawianym terenie dominują wiatry zachodnie i południowo-zachodnie. Omawiany obszar jest słabo zalesiony. Większe kompleksy leśne występują tylko w części północnej i południowej, a tereny wschodnie są prawie całkowicie pozbawione lasów. W granicach arkusza warunki glebowe są zróżnicowane. Największe kompleksy gleb chronionych dla rolniczego użytkowania (klas bonitacyjnych I-IVa) znajdują się na południowym wschodzie. Na pozostałym obszarze przeważają gleby mało urodzajne. W obniżeniach terenu, głównie wzdłuż dolin rzecznych, występują łąki na glebach pochodzenia organicznego.

Fig. 1. Położenie arkusza Wołczyn na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (1998)

1 - granica prowincji; 2 - granica makroregionu; 3 - granica mezoregionu Prowincja: Niż Środkowoeuropejski Podprowincja: Niziny Środkowopolskie Mezoregiony Niziny Południowowielkopolskiej: 318.21 - Kotlina Grabowska; 318.22 - Wysoczyzna Złoczewska; 318.24 - Wysoczyzna Wieruszowska Mezoregion Wału Trzebnickiego: 318.46 - Wzgórza Ostrzeszowskie Mezoregiony Niziny Śląskiej: 318.56 - Równina Oleśnicka; 318.57 - Równina Opolska Prowincja: Wyżyny Polskie Podprowincja: Wyżyna Śląsko-Krakowska Mezoregiony Wyżyny Woźnicko-Wieluńskiej: 341.21 - Wyżyna Wieluńska; 341.22 - Obniżenie Liswarty; 341.23 - Próg Woźnicki; 341.24 - Próg Herbski; 341.26 - Obniżenie Krzepickie

Teren arkusza Wołczyn ma charakter rolniczo-przemysłowy. Gospodarka rolna nastawiona jest głównie na uprawę zbóż, buraków cukrowych i rzepaku. Znaczną rolę odgrywa też hodowla zwierząt (głównie bydła), mniejszą sadownictwo (rejony: Gotartów i Aniołki) oraz hodowla ryb (stawy w Kostowie). Na obszarze arkusza przeważa ludność wiejska. Miasta są niewielkie: Wołczyn liczy około 10 tys., a Byczyna - 3,4 tys. mieszkańców. Większe zakłady produkcyjne skupione są na terenie miasta Wołczyna. Znajduje się tu Śląska Fabryka Drożdży oraz Huta Szkła „Kama Vitrum”. Na pozostałym terenie zlokalizowane są głównie niewielkie zakłady przetwórstwa rolno-spożywczego (gorzelnie, mleczarnie i masarnie). Przemysł wydobywczo-przeróbczy kopalin jest słabo rozwinięty. Eksploatowane jest złoże piasków „Pomiany” i złoże surowców ceramiki budowlanej „Gołkowice”. Kopalina z tego złoża wykorzystywana jest w pobliskiej cegielni. Omawiany obszar odznacza się dobrze rozwiniętą siecią dróg o nawierzchni bitumicznej. Przebiegają tu odcinki: drogi krajowej Katowice-Poznań i drogi regionalnej Kluczbork-Oleśnica oraz istnieją połączenia kolejowe z wymienionymi miastami.

III. Budowa geologiczna

Budowę geologiczną arkusza Wołczyn opracowano na podstawie Mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000, arkusz Kluczbork (Haisig i in., 1980a, b). Obszar arkusza znajduje się w obrębie monokliny przedsudeckiej. Głębsze podłoże nie zostało tutaj dotychczas dokładnie rozpoznane. Powierzchnia skał paleozoicznych - permo- karbońskich, obniża się stopniowo w kierunku północno-wschodnim pod pokrywę utworów mezozoicznych, których miąższość rośnie w granicach 900-1000 m. We wschodniej części obszaru utwory triasu i jury o przebiegu północny zachód - południowy wschód zapadają pod kątem 2o w kierunku północno-wschodnim. Utwory górnego triasu - retyku: iły, iłowce i mułowce pstre z wkładkami piaskowców i piasków odsłaniają się na powierzchni terenu w wyrobiskach cegielni Gołkowice i Gotartów. Jurę dolną - lias reprezentują iły i mułki z wkładkami piaskowców. Osadziły się one w zagłębieniach erozyjnych osadów retyku na wschód od Łowkowic, Chudoby i Paruszowic.

Fig. 2. Położenie arkusza Wołczyn na tle szkicu geologicznego regionu wg E. Rühle (1986)

Czwartorzęd; holocen: 1 - mady, iły i piaski miejscami ze żwirami akumulacji rzecznej i jeziornej oraz torfy, 2 - piaski akumulacji eolicznej; plejstocen: 3 - piaski, miejscami ze żwirami akumulacji rzecznej, 4 - piaski i żwiry akumulacji rzecznolodowcowej, 5 - piaski i żwiry kemów, 6 – piaski i żwiry ozów 7 - gliny zwałowe, ich eluwia piaszczyste i piaski z głazami akumulacji lodowcowej. Trzeciorzęd; pliocen: 8 - iły, iłowce, piaski, lokalnie z wkładkami węgli brunatnych; miocen: 9 - iły, iłowce, mułki, piaski i piaski z pokładami węgli brunatnych, 10 – kry utworów trzeciorzędowych. Jura; jura środkowa: 11 - łupki ilaste, mułowce, piaskowce i piaski, przeważnie z wkładkami syderytów; jura dolna: 12 - piaskowce, mułowce, iłowce i łupki ilaste, niekiedy z wkładkami syderytów. Trias; retyk: 13- iłowce, łupki ilasto-piaszczyste-pstre z wkładkami zlepieńców oolitowo-brekcjowych, dolomitów i wapieni.

Trzeciorzęd (miocen) w postaci iłów, mułków oraz piasków i żwirów miąższości do 20,0 m tworzy izolowane płaty w rejonie Wołczyna i Byczyny. W pliocenie powstały utwory: piaski, żwiry i mułki wykształcone w facji lądowej. Występują one w

7 zagłębieniach starszego podłoża np. w strukturze kopalnej doliny Prosny oraz na północny wschód od niej. W pliocenie i starszym czwartorzędzie powstała też kopalna dolina Stobrawy, wypełniona osadami piaszczysto-żwirowymi o miąższości maksymalnie do 37,2 m (rejon Gierałcic Małych). Utwory plejstocenu, na które złożyły się dwie serie glin zwałowych (zlodowacenia południowo- i środkowopolskie), osady wodno-lodowcowe (zlodowacenia środkowopolskie), osady piaszczysto-żwirowe (rzeczne) i piaski eoliczne (wydmowe) zlodowaceń północnopolskich, osiągają największą miąższość w rejonie Wołczyna (około 48 m) (fig. 2). Zasięg lądolodu stadiału mazowiecko-podlaskiego wyznacza ciąg wzgórz moren czołowych (Szymonków, Krzywiczyny, Skałągi, Paruszowice), zbudowanych z piasków i żwirów, często z domieszką głazików (utwory wodnolodowcowe), niekiedy zaburzonych glacitektonicznie. Na przedpolu moren występują dość rozległe sandry na poziomie 180- 190 m n.p.m. W ich obrębie znajdują się płaty glin zwałowych, często o dużej miąższości (np.w rejonie Wierzbicy do 20 m). W północnej części omawianego arkusza, w strefie moren czołowych, przeważają bezstrukturalne piaski, żwiry i głaziki, miejscami zaglinione o różnej miąższości, przykrywające dość często glinę zwałową. W okresie interglacjału eemskiego powstały na przedpolu moren czołowych osady zastoiskowe. Są to iły warwowe o miąższości dochodzącej do 5 m, których wychodnie znajdują się na południe od Skałąg. Iły, mułki, piaski i żwiry kemów i tarasów kemowych budują pagóry i wały w strefie moren czołowych w rejonie Wodzicznej i Byczyny, gdzie miąższość ich dochodzi do kilkunastu metrów. W okresie zlodowaceń północnopolskich osadziły się piaski i żwiry rzeczne o różnej miąższości (rejon Wołczyna i doliny Prosny). W holocenie powstały mułki, piaski i żwiry tarasów zalewowych o niewielkiej miąższości (do 3 m). Namuły, którym często towarzyszą torfy o miąższości do 3 m, występują w zagłębieniach bezodpływowych najczęściej w północnej i południowej części arkusza.

IV. Złoża kopalin

W obrębie arkusza udokumentowano dotychczas dwa złoża surowców ceramiki budowlanej i cztery złoża kruszywa naturalnego (tabela 1) będące kopalinami pospolitymi (Przeniosło, 2002). W złożu „Gołkowice” (Szwed, 1980) na powierzchni 7,18 ha udokumentowano triasowe iły (kopalina główna) o średniej miąższości 15 m oraz towarzyszące im

8 czwartorzędowe piaski (na powierzchni 2,15 ha) o średniej miąższości 3 m, które zalegają pod nadkładem o grubości około 1,6 m. Iły przydatne do produkcji ceramiki czerwonej, mogą być także wykorzystywane do produkcji wyrobów kamionkowych. Natomiast piaski mają zastosowanie jako surowiec schudzający w procesie technologicznym. Najważniejsze własciwości surowca ilastego to: nasiąkliwość w wyrobach - 9,7%, wytrzymałość na zginanie - 4,9 MPa, skurczliwość wysychania - 7,3% oraz mrozoodporność - 25 cykli. Złoże „Gołkowice” występuje w formie soczewkowej i jest zawodnione. Drugim złożem ceramiki budowlanej jest złoże „Wierzbica II”, gdzie na powierzchni 0,8 ha udokumentowano czwartorzędowe gliny zwałowe (Szczygielski, 1993), których aktualne zasoby wynoszą 19 tys. m3. Jest to złoże pokładowe. Jego miąższość waha się od 2,1 do 5,0 m (średnio 4,0 m). Nadkład złoża o grubości 0,5-1,8 m (średnio 1,2 m) stanowią osady piaszczyste. W obrębie złoża wyróżniono dwie odmiany surowca - gliny piaszczyste i gliny pylaste. Parametry jakościowe kopaliny są na pograniczu bilansowości, a zawartość margla ziarnistego (średnio 1,12%) skłoniła autorów dokumentacji do zaliczenia kopaliny do surowca ilastego niezupełnego, nie nadającego się samodzielnie do produkcji ceramiki budowlanej. Złoże jest niezawodnione, a ze względu na zagospodarowanie terenu brak jest możliwości poszerzenia jego granic. Złoże kruszywa naturalnego drobnego „Bruny” zostało udokumentowane w kategorii C1 w dwu polach zasobowych o powierzchni: 12,6 i 10,5 ha (Pelc, 1990). Jego łączne zasoby bilansowe wynoszą 2 805 tys. ton. Jest to złoże pokładowe o średniej miąższości 7,3 m i grubości nadkładu piaszczysto-gliniastego 0,3-2,4 m (średnio 0,9 m). Średnie parametry jakościowe piasków to: zawartość ziaren poniżej 2 mm - 95,4%, zawartość pyłów mineralnych - 5% i wskaźnik piaskowy - 74. Złoże „Bruny” jest częściowo zawodnione. Złoże kruszywa naturalnego „Proślice” (Swoboda, 1983) znajduje się przy drodze z Jakubowic do Rożnowa. Jest to złoże niezawodnione o powierzchni 6,4 ha, występujące w formie soczewkowatej. Średnia miąższość złoża wynosi - 5,9 m, a nadkład ma grubość około 0,9 m. Średnie parametry jakościowe to: zawartość ziaren poniżej 2 mm - 68,1%, zawartość pyłów mineralnych - 4,7%, zawartość ziaren płaskich i nieforemnych - 2,7%, zawartość ziaren zwietrzałych - 8,7% oraz ciężar nasypowy w stanie utrzęsionym - 1,7 T/m3.

Tabela 1 Złoża kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja

Zasoby Stan Nr Wiek geologiczno Kategoria Wydobycie Zastosowanie. zagospodarowania Klasyfikacja złóż złoża Nazwa Rodzaj kompleksu bilansowe rozpoznania 3 kopaliny Przyczyny złoża (tys.t, tys. m ) na złoża kopaliny litologiczno- (tys. t, tys. m3*) fliktowości złoża mapie surowcowego wg stanu na 31.12.2001 Klasy 1-4 Klasy A-C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Gołkowice i (ic) T 1336* B, C2 G 1 Scb, Sk 3 A -

C 2 Bruny p Q 2805 1 N 0 Skb, Sd 4 A -

3 Proślice pż Q 548 C1* Z 0 Skb, Sd 4 A -

4 Skałągi p Q 281 C1* Z 0 Skb 4 A -

5 Wierzbica II g (gc) Q 19* C1 Z 0 Scb 4 A -

6 Pomiany p Q 207 C1 G 0 Skb, Sd 4 A -

Rubryka 3: i (ic) - iły ceramiki budowlanej, g (gc) - gliny ceramiki budowlanej, p - piaski; pż - piaski i żwiry Rubryka 4: Q - czwartorzęd, T - trias Rubryka 6: C1* - złoże zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) Rubryka 7: złoża: G - zagospodarowane; N - niezagospodarowane, Z - zaniechane Rubryka 9: S - kopaliny skalne: Scb - ceramiki budowlanej, Sk - kamionkowe, Skb - kruszyw budowlanych, Sd - drogowe Rubryka 10: złoża: 3 - rzadkie tylko w regionie, w którym występuje dokumentowane złoże, 4 - powszechne; licznie występujące, łatwo dostępne Rubryka 11: złoża: A - małokonfliktowe

Złoże kruszywa „Skałągi” (Głogowski, 1980) udokumentowano na powierzchni 1 ha dla potrzeb budownictwa. Jego zasoby bilansowe wynoszą 281 tys. ton. Jest to złoże pokładowe o miąższości średniej 9,4 m i niewielkim nadkładzie (0,3 m grubości średnio). Piaski charakteryzują się zawartością pyłów mineralnych - 4,4%, oraz zawartością ziaren poniżej 2 mm - 96%. Złoże jest częściowo zawodnione. W złożu kruszywa naturalnego „Pomiany” (Przysłup, 2001), na powierzchni 1,22 ha udokumentowano 207 tys. ton piasków przydatnych w budownictwie i drogownictwie. Pod nadkładem o grubości od 0,3 do 1,0 m, występują w formie pokładu, niezawodnione piaski o średniej miąższości 10,2 m. Średnie parametry jakościowe kopaliny to zawartości: ziaren poniżej 2 mm - 96,7%, pyłów mineralnych - 3,2% i związków siarki - 0,07%. W złożu nie występują zanieczyszczenia obce ani organiczne. Klasyfikację konfliktowości złóż ustalono z Geologiem Wojewódzkim w Opolu i Poznaniu. Wszystkie omawiane złoża uznano za małokonfliktowe.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

W obrębie arkusza Wołczyn eksploatowane jest złoże surowców ceramiki budowlanej „Gołkowice” i złoże piasków „Pomiany”. Złoże „Gołkowice” jest eksploatowane od 1981 r., a cegielnia czynna jest od 1898 r. Wydobycie prowadzone jest przez osobę prywatną na podstawie koncesji ważnej do 2030 roku. W 2000 r. utworzono obszar górniczy dla surowca ilastego (Gołkowice I) o powierzchni 6,12 ha i zawierający się w nim obszar górniczy dla piasków schudzających (Gołkowice II) o powierzchni 2,91 ha. Oba te obszary posiadają wspólny teren górniczy o powierzchni 8,62 ha. Eksploatacja prowadzona jest w wyrobisku stokowym dwoma poziomami. Z pierwszego poziomu eksploatuje się piaski schudzające, a z drugiego - iły. Transport surowca odbywa się do cegielni, gdzie następuje proces schudzania (domieszka około 15% piasku schudzającego). Złoże „Wierzbica II” eksploatowane było w latach 1993-1997. Użytkownik złoża zrezygnował z jego eksploatacji. Z tego powodu decyzją Wojewody Opolskiego z dnia 5.10.1998 r. orzeczono wygaśnięcie koncesji na eksploatację przedmiotowego złoża. Eksploatację złoża piasku „Pomiany” rozpoczęła osoba prywatna w 2002 r., na podstawie koncesji ważnej przez 10 lat. W tymże roku utworzono obszar górniczy o powierzchni 1,22 ha i teren górniczym o powierzchni 1,83 ha. Kopalina wydobywana jest koparką jednonaczyniową i sprzedawana w stanie naturalnym.

Eksploatacja kruszyw naturalnych została zaniechana na złożu „Skałągi” w 1993 r., a na złożu „Proślice” - w 1995. Użytkownik złoża „Proślice” ze względu na złe parametry geologiczno-jakościowe złoża zaprzestał jego eksploatacji. Dlatego też decyzją Wojewody Opolskiego z 17.11.1997 r. orzeczono wygaśnięcie koncesji na eksploatację przedmiotowego złoża.

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin Na obszarze arkusza Wołczyn wyznaczono sześć obszarów perspektywicznych dla piasków oraz dwa dla surowców ilastych ceramiki budowlanej. Natomiast obszarów prognostycznych nie wyznaczono. Obszar perspektywiczny piasków w rejonie Goli wyznaczono na podstawie punktu występowania kopaliny nr 1. Znajdują się tu piaski o miąższości około 3,5 m, charakteryzujące się: zawartością ziaren poniżej 2 mm - 97,9% oraz zawartością pyłów mineralnych od 3,2 do 6,7%. W podobny sposób wytypowano kolejny obszar perspektywiczny w rejonie Gołkowic - Jaśkowic (punkt występowania kopaliny nr 2). Pod nadkładem glebowym o grubości około 0,3 m występują piaski o średniej miąższości 5 m. Do lat osiemdziesiątych wydobywano tę kopalinę, na większą skalę, w wyrobisku znajdującym się około 600 m na północ od punktu nr 2. Następny obszar perspektywiczny kruszywa wytypowano na obszarze piaszczysto- żwirowych osadów kemu na wschód od Byczyny, gdzie obok eksploatowanego okresowo wyrobiska piasku punkt występowania kopaliny nr 3 istniała duża piaskownia (o powierzchni - 4 ha) - obecnie zrekultywowana. Według orzeczenia geologicznego (Głogowski, 1970) parametry jakościowe: punkt piaskowy 99% i zawartość pyłów mineralnych 0,6% oraz miąższość złoża 9 m są korzystne. Na granicy z arkuszem Praszka położony jest niewielki obszar perspektywiczny piasków. Większa część znajduje się w pobliżu miejscowości Roszkowice (arkusz Praszka). Nieco mniejszy obszar perspektywiczny wytypowano w Krzywiczynach, w obrębie występowania osadów piaszczystych stadiału Warty (punkt występowania kopaliny nr 4). Występują tu piaski o miąższości około 6 m, zalegające pod nadkładem o grubości 0,3 m. Kolejny obszar perspektywiczny kruszywa naturalnego wytypowano w rejonie zaniechanej eksploatacji piasku ze złoża „Skałągi”. Duży obszar perspektywiczny występowania surowców ilastych ceramiki budowlanej wyznaczono w obrębie dużego płata glin zwałowych położonego na północny zachód od złoża „Wierzbica II”. W rejonie tym prowadzone były także prace

12 poszukiwawcze za surowcem ilastym do kruszyw lekkich (Chruszcz, 1978), które z powodu braku badań laboratoryjnych nie dały autorowi podstaw do określenia perspektywiczności tego obszaru. Niewielkie, wystąpienie iłów warwowych w rejonie Brzezinek uznano za obszar perspektywiczny. Pod nadkładem o grubości około 0,7 m występują iły o średniej miąższości około 5 m (punktu wystąpienia kopaliny nr 5). Poszukiwania złóż surowców ilastych do produkcji kruszyw lekkich w rejonie Kujakowic Dolnych i Sarnowa (Chruszcz, 1978) zakończyły się wynikiem negatywnym. Poszukiwania piasków przydatnych w budownictwie w rejonie Trzcinicy (Sosna, 1978) i Gierałcic Małych (Jonak, 1970) zakończyły się także wynikiem negatywnym, gdyż nawiercono tam jedynie piaski zaglinione.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Pod względem hydrograficznym cały obszar arkusza Wołczyn należy do zlewni Odry, przebiega tutaj dział wodny drugiego rzędu pomiędzy zlewniami rzek Prosny i Stobrawy oraz trzeciego rzędu pomiędzy zlewnią Strugi Kluczborskiej i Wołczyńskiego Strumienia. Większymi zbiornikami wód powierzchniowych na obszarze arkusza są stawy hodowlane w rejonie Kostowa oraz nowy zbiornik retencyjny na Pratwie „Biskupice – Brzózki” o powierzchni 22 ha. W związku z dość częstymi powodziami, szczególnie w dolinie Prosny i Wołczyńskiego Strumienia, projektowane są zbiorniki „Prosna” o powierzchni około 400 ha i „Krzywiczyny – Brzezinki” o powierzchni około 250 ha. W wyniku powodzi lipcowej 1997 r. podtopieniu uległy tereny położone w dolinie Prosny i Pratwy. W ramach prowadzonego monitoringu regionalnego na obszarze arkusza wykonuje się badania kontrolne na Pratwie w trzech punktach pomiarowych, w rejonie Paruszowic, Proślic, i Kostowa. Wody tej rzeki są poza klasowe ze względu na zbyt dużą zawartości azotu azotynowego we wszystkich trzech punktach oraz fosforu ogólnego w rejonie Kostowa. Stąd zaklasyfikowano je do wód pozaklasowych. Stan jakości tych wód był oceniany przez Wojewódzki Inspektoraty Ochrony Środowiska w Opolu (Chałupniak, i in., 2002).

2. Wody podziemne

Według Atlasu hydrogeologicznego Polski (Paczyński 1993,1995), obszar arkusza położony jest w granicach trzech regionów hydrogeologicznych: część zachodnia w regionie wrocławskim, część wschodnia w regionie śląsko-krakowskim w subregionie jurajskim i mały fragment na północy w regionie kaliskim. Występują tutaj cztery użytkowe piętra wodonośne: czwartorzędowe, trzeciorzędowe, triasowe i jurajskie. Warunki hydrogeologiczne na obszarze arkusza Wołczyn, zostały scharakteryzowane na podstawie Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Wołczyn (Górnik, 1998). Głównym piętrem wodonośnym na obszarze arkusza Wołczyn jest piętro czwartorzędowe. Na przeważającej części omawianego obszaru arkusza występuje jedna warstwa wodonośna, wykształcona w piaskach i żwirach, która niekiedy jest rozdzielona wkładką glin zwałowych na dwie warstwy. Miąższość zawodnionych utworów piaszczysto-żwirowych zazwyczaj wynosi kilkanaście metrów, maksymalnie wzrasta do około 40 m. Zwierciadło wody jest swobodne i występuje na głębokości od 2,0 m do 18,7 m. Lokalnie ma ono charakter naporowy, związany z występowaniem glin zwałowych. Zwierciadło napięte położone jest na głębokości od kilku do kilkunastu metrów. Wydajność studni wynosi zazwyczaj kilkadziesiąt m3/h: od 22,0 m3/h, przy depresji 2,3 m i współczynniku filtracji 86,4 m/24h do 95,0 m3/h, przy depresji 2,0 m i współczynniku filtracji 172,8 m/24h. Maksymalną wydajność uzyskano w studni w Teklinie, wynosi ona 115,7 m3/h przy depresji 6,1 m. Najbardziej zasobne w wodę są struktury hydrogeologiczne, występujące w obrębie dolin kopalnych. Charakteryzują się one zwiększoną miąższością warstwy wodonośnej oraz lepszymi parametrami hydrogeologicznymi. Zostały one zaklasyfikowane przez Kleczkowskiego do głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce. Na obszarze arkusza Wołczyn występują dwa główne zbiorniki wód podziemnych (fig. 3). Pierwszy z nich to Dolina kopalna Kluczbork, zaliczona do obszarów wymagających najwyższej ochrony (ONO). Jej północna granica dochodzi do Kujakowic i Ligoty Wołczyńskiej. Drugi stanowi struktura kopalna doliny Prosny, zaliczana do obszarów wysokiej ochrony (OWO). Na obszarze arkusza czynnych jest 11 ujęć wód podziemnych, bazujących na czwartorzędowych utworach wodonośnych, sześć z nich ma zasoby eksploatacyjne powyżej 100 m3/h. Największe zasoby eksploatacyjne zatwierdzone zostały dla ujęcia w Krzywiźnie 189,7 m3/h, przy depresji 2,9-7,1 m. Duże zasoby posiada także wielootworowe ujęcie

Śląskiej Fabryki Drożdży w Wołczynie 177,0 m3/h, przy depresji 5,0-7,0 m. Z ujęcia tego korzysta Zakład Wodociągów i Kanalizacji w Wołczynie, z uwagi na to, że własne ujęcie w Brzezinkach nie może być eksploatowane z powodu złej jakości wody. Dla ochrony jakości i zasobów wód podziemnych, utworzono strefy ochrony pośredniej dla ujęć w: Wołczynie, Brzezinkach, Teklinie, Polanowicach i Trzcinicy.

Fig. 3. Położenie arkusza Wołczyn na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony, w skali 1: 500 000 wg A.S. Kleczkowskiego (1990)

1 - obszar najwyższej ochrony (ONO); 2 - obszar wysokiej ochrony (OWO); 3 - granica GZWP w ośrodku porowym; 4 - granica GZWP w ośrodku szczelinowym i szczelinowo-porowym, 5 - granica GZWP w ośrodku szczelinowo-krasowym. Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodonośnych: 311 - Zbiornik rzeki Prosna, czwartorzęd (Q); 323 - Subzbiornik rzeki Stobrawa, trzeciorzęd (Tr); 324 - Dolina kopalna Kluczbork, czwartorzęd (Q); 325 - Zbiornik Częstochowa (W), jura środkowa (J2).

Trzeciorzędowe piętro wodonośne występuje jedynie w północnej i północno – zachodniej części obszaru arkusza. Związane jest z przepuszczalnymi osadami piaszczystymi, kruchymi piaskowcami, miejscami zlepieńcowatymi o miąższości kilkunastu metrów (Górnik, 1998). Piętro to nie jest eksploatowane na arkuszu Wołczyn i brak danych odnośne jego parametrów. Wody piętra trzeciorzędowego są ujmowane na sąsiednim arkuszu Rychtal. Jurajskie piętro wodonośne występuje we wschodniej części obszaru arkusza, w rejonie Łowkowic i Paruszowic. Wykształcone jest w utworach piaszczysto- piaskowcowych, osadzonych na utworach triasu. Charakteryzuje się miąższością 5,8 m do 8,9 m i zwierciadłem napiętym, położonym od kilku do kilkunastu metrów pod poziomem terenu stabilizującym się na głębokości od 0,2 m do 6,0 m Wydajność studni wynosi od 9,0 m3/h do 23,5 m3/h, przy depresji około 1,2 m. Średni współczynnik filtracji waha się od 13,2 m/24h do 27,9 m/24h. Według klasyfikacji stosowanej przez Państwową Inspekcję Ochrony Środowiska wody podziemne tego obszaru zaliczono w większości do klasy wód dobrych. Górnotriasowe piętro wodonośne nawiercono w północno-wschodniej część obszaru arkusza, w rejonie Gołkowic – Paruszowic, na głębokości 1,5-40,0 m p.p.t. Warstwę wodonośną stanowią piaski i piaskowce retyku o miąższości około 5,0 m. Zwierciadło wody ma charakter napięty. Wydajność studni w Roszkowicach, ujmującej wody z tego piętra, wynosi 9,1 m3/h, przy depresji 3,5 m, a średni współczynnik filtracji 1,4 m/24h. Wody piętra czwartorzędowego są wodami słodkimi, o suchej pozostałości od 44 do 892 mg/dm3. Zawartość chlorków nie przekracza wartości dopuszczalnych dla wód pitnych i osiąga wartości w granicach 7,0-220,0 mg/dm3. Przekroczoną zawartość siarczanów dla wód pitnych, wynoszącą 292 mg/dm3 stwierdzono tylko w studni w Wołczynie. Badania pozostałych związków wpływających na zaliczenie wód do klas niższych, wykazały w niektórych przypadkach ponadnormatywne zawartości związków żelaza i manganu. W poziomie wód czwartorzędowych, w północnej części obszaru arkusza, występują przeważnie wody zaliczane do dobrej klasy czystości, natomiast w południowej są to wody zaliczane do średniej klasy czystości (według klasyfikacji PIOŚ dla wód podziemnych). Wody piętra jurajskiego w rejonie Łowkowic, w Chudobie i Dobiercicach należą do wód słodkich, o suchej pozostałości w przedziale 116-252 mg/dm3. Zawartość chlorków

16 i siarczanów jest niewielka i wynosi od 6,0 do 10,0 mg/dm3 dla chlorków, natomiast dla siarczanów mieści się zazwyczaj w granicach od 4,1 do 17,7 mg/dm3. Wody te zaliczono do średniej klasy czystości, wymagających prostego uzdatniania. Wody poziomu triasowego ujmowane są w Roszkowicach. Są to wody o niskiej mineralizacji w granicach 255-438 mg/dm3. Chlorki występują w ilości 5,0-52,5 mg/dm3, natomiast siarczany w ilości 7,4-73,5 mg/dm3. Obydwa te składniki występują w ilości znacznie poniżej dopuszczalnych wartości dla wód pitnych. Wody te wykazują podwyższone zawartości związków żelaza, manganu i węgla organicznego, z tego względu zaklasyfikowano je do średniej klasy czystości wód podziemnych. O obniżeniu klas czystości wód podziemnych, decyduje głównie ponadnormatywna zawartość żelaza, manganu, związków azotu, niekiedy siarczanów i chlorków. Na omawianym terenie arkusza występują rejony gorszej jakości wód podziemnych, co wiąże się z intensywną gospodarką rolną.

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stężeń określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi (Dz. U. Nr 165 z dnia 4 października 2002 r., poz. 1359). Wartości dopuszczalne pierwiastków dla poszczególnych grup zanieczyszczeń oraz zakresy i ich przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza 768-Wołczyn zamieszczono w tabeli 2. W celu łatwiejszej interpretacji uzupełniono je danymi zawartości pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju). Materiał i metody badań laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych dla „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m) w siatce około 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. pokojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o oczkach 1 mm.

Tabela 2 Zawartość metali w glebach ( w mg/kg) Wartości Zakresy zawartości Wartość Wartość dopuszczalne stężeń w glebie lub ziemi w glebach na arkuszu przeciętnych przeciętnych (Rozporządzenie Ministra Środowiska 768-Wołczyn (median) (median) w glebach z dnia 9 września 2002 r.) Gleby w glebach na obszarów Grupa A 1) Grupa B 2) Grupa C 3) o przekroczonych arkuszu 768- niezabudowanych dopuszczalnych Wołczyn Polski 4) Metale wartościach stężeń N=8 N=8 N=6522 Głębokość (m ppt) dla grupy C Frakcja ziarnowa <1 mm, mineralizacja HCl (1:4) 0-0,3 0-2 Głębokość (m ppt) 0,0-0,2 As Arsen 20 20 60 <5-10 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 22-51 38 27 Cr Chrom 50 150 500 4-9 6 4 Zn Cynk 100 300 1000 23-147 33 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5-0,6 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 1-4 2 2 Cu Miedź 30 150 600 3-28 4 4 Ni Nikiel 35 100 300 2-7 5 3 Pb Ołów 50 100 600 12-27 14 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 <0,05-0,07 0,05 <0,05

Ilość badanych próbek gleb z arkusza 768-Wołczyn w poszczególnych grupach zanieczyszczeń (w %) 1) grupa A As Arsen 100 a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obszaru poddanego Ba Bar 100 ochronie na podstawie przepisów ustawy Prawo wodne, Cr Chrom 100 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów o ochronie Zn Cynk 87 13 przyrody; jeżeli utrzymanie aktualnego poziomu zanieczyszczenia Cd Kadm 100 gruntów nie stwarza zagrożenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – Co Kobalt 100 dla obszarów tych stężenia zachowują standardy wynikające ze stanu faktycznego, Cu Miedź 100 2) Ni Nikiel 100 grupa B - grunty zaliczone do użytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod rowami, grunty leśne oraz Pb Ołów 100 zadrzewione i zakrzewione, nieużytki, a także grunty zabudowane i Hg Rtęć 100 zurbanizowane z wyłączeniem terenów przemysłowych, użytków Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z arkusza 768-Wołczyn do poszczególnych grup kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, zanieczyszczeń (w %) 3)grupa C - tereny przemysłowe, użytki kopalne, tereny 87 13 komunikacyjne, 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1: 2 500 000 N – ilość próbek

Przedmiotem zainteresowania była nie całkowita zawartość metali, lecz ta ich część, której źródłem są zanieczyszczenia antropogeniczne, a więc słabo związana i łatwo ługowalna. Gleby mineralizowano zatem w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90oC, w ciągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z użyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie analizy wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrolę jakości gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7). Prezentacja wyników Zastosowana gęstość opróbowania (1 próbka na około 25 km2) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zanieczyszczeń zgodnie z zasadami przyjętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km czyli 1 próbka na 1 cm2 mapy). Wyniki badań geochemicznych zostały zatem przedstawione w postaci mapy punktowej. Lokalizację miejsc opróbowania gleb (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyjętym dla gleb zaklasyfikowanych do grup A i B (zgodnie z Rozporządzeniem...,2002). Przy klasyfikacji stosowano zasadę zaliczania gleb do grupy B, gdy zawartość co najmniej jednego pierwiastka przewyższała górną granicę wartości dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku zakwalifikowania gleb do grupy B punkt opisano na mapie symbolem pierwiastka decydującego o zanieczyszczeniu gleb z tego miejsca. Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stężeń dopuszczalnych metali określonych w Rozporządzeniu..., 2002, jak i do wartości przeciętnych określonych dla gleb obszarów niezabudowanych całego kraju (tabela 2). Przeciętne ilości arsenu, kadmu, kobaltu, miedzi i rtęci w glebach na terenie arkusza są identyczne lub zbliżone do wartości przeciętnych obliczonych dla najmniej

zanieczyszczonych gleb całego kraju. Na arkuszu 768-Wołczyn nieco podwyższone są mediany baru, chromu, cynku, niklu i ołowiu w stosunku do danych z terenu całej Polski. Sumaryczna klasyfikacja pozwala zaliczyć większość badanych gleb (87 %) do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie). Ze względu na podwyższoną zawartość cynku gleby z punktu 2 zostały zaklasyfikowane do grupy B (z możliwością ich wielofunkcyjnego użytkowania). Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umożliwiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na ocenę ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny być jednak sygnałem dla odpowiednich urzędów i władz wskazującym na konieczność podjęcia badań szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszczeń, nawet w przypadku gdy przekroczenia zawartości dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka.

2. Pierwiastki promieniotwórcze Materiał i metody badań Do określenia dawki promieniowania gamma i stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłuż profili o przebiegu N-S, przecinających Polskę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwyższonej promieniotwórczości pomiary zagęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysokości 1,5 metra nad powierzchnią terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno (Czechy). Prezentacja wyników Z uwagi na to, że gęstość opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch krawędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest możliwy, gdyż te dwie krawędzie są zbieżne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporządzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywano informacje zawarte w profilach na arkuszu sąsiadującym wzdłuż zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza.

768W PROFIL ZACHODNI 768E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5674422 5674272 5672562

5670709 5670092 m 5668147 m 5666696 5660854 5665520 5656565 5656721 0 102030405060 0 1020304050 nGy/h nGy/h

Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5674422 5674272 5672562

5670709 5670092 m 5668147 m 5666696 5660854 5665520 5656565 5656721 012345 0 0,2 0,4 0,6 0,8 1 1,2 1,4 kBq/m2 kBq/m2

Fig. 4. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promieniotwórczymi (na osi rzędnych - opis siatki kilometrowej arkusza)

Prezentowane są wyniki dawki promieniowania gamma obejmujące sumę promieniowania pochodzącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez). Wyniki Wartość dawki promieniowania gamma wzdłuż obydwu profili są zbliżone i wahają się od 30 do 40 nGy/h, sporadycznie przekraczając 40 nGy/h. Wartość średnia przekracza 30 nGy/h, co jest wartością zbliżoną do średniej dla Polski wynoszącej 34,2 nGy/h. Obserwuje się, że nieco wyższe wartości, dochodzące do 40 nGy/h są charakterystyczne dla glin zwałowych, natomiast niższe wartości związane są z piaskami i żwirami wodnolodowcowymi. Stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wzdłuż obydwu profili są bardzo niskie i wahają się w granicach od 1 do 4 kBq/m2. Są to wartości charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych.

IX. Składowanie odpadów

Celem opracowania warstwy tematycznej „Składowanie odpadów” jest wskazanie obszarów, które są predysponowane do lokalizacji składowisk odpadów, przy jednoczesnym respektowaniu ograniczeń wynikających z wymagań ochrony środowiska przyrodniczego. Generalnie obszary te powinny spełniać kryteria lokalizacji zgodnie z wymaganiami zawartymi w ustawie z dnia 27 kwietnia 2001 r, o odpadach [Dz. U. Nr 62, poz. 628] oraz w rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r, w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów [Dz. U. Nr 61, poz. 549]. Z uwagi na skalę i specyfikę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyjęto zmodyfikowane rozwiązania w stosunku do aktualnie obowiązujących aktów prawnych, umożliwiające późniejszą weryfikację i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Warunki lokalizacyjne dla przyszłych składowisk odpadów są zróżnicowane w zależności od wyróżnionych 3 typów składowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne, O- odpadów obojętnych.

Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfikowane wymagania litosfery, hydrosfery, atmosfery, biosfery oraz dziedzictwa przyrodniczo-kulturowego. Specyfikacja ta obejmuje: • wyłączenia terenów, na których bezwzględnie nie można lokalizować żadnych typów składowisk odpadów, • wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoża i skarp wyróżnionych typów potencjalnych składowisk • warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów wymagające akceptacji odpowiednich władz i służb. Uwzględniając powyższe kryteria na terenie arkusza Wołczyn wyznaczono: 1. obszary bezwzględnego zakazu lokalizowania wszelkich typów składowisk odpadów, 2. obszary preferowane, na których wskazane jest lokalizowanie składowisk odpadów, ze względu na występowanie na powierzchni terenu lub płytko w podłożu (do głębokości 2,5 m) gruntów spełniających wymagania naturalnej warstwy izolacyjnej, 3. obszary pozbawione naturalnej warstwy izolacyjnej, na których lokalizacja składowisk odpadów, wymaga zastosowania sztucznie wykonanych barier geologicznych lub syntetycznych uszczelnień, 4. wyrobiska po eksploatacji kopalin, które mogą stanowić potencjalne miejsca składowania odpadów, po przeprowadzeniu odpowiednich badań i wykonania systemów zabezpieczeń. Zwarte rejony występowania na powierzchni terenu lub do głębokości 2,5 m gruntów spoistych o wymaganej izolacyjności stanowią potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk. W ich obrębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowań uwzględniając: - izolacyjne właściwości podłoża – odpowiadające wyróżnionym dla poszczególnych typów składowisk wymaganiom składowania odpadów (tabela 3) - przestrzenne warunkowe ograniczenia wynikające z przyjętych terenów ochronnych (w – wód podziemnych, p – przyrody i dziedzictwa kulturowego, z – złóż). Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obrębie rejonów posiadających ograniczenia warunkowe będzie wymagało ustaleń z lokalnymi władzami administracyjnymi i zgodności z planem zagospodarowania przestrzennego gmin. Wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoża potencjalnych składowisk przedstawiono w tabeli 3.

Tabela 3 Kryteria oceny naturalnej bariery geologicznej Wymagania dotyczące naturalnej bariery Typ geologicznej składowiska miąższość wsp. filtracji k rodzaj gruntów [m] [m/s] N – odpadów niebezpiecznych ≥5 ≤1*10-9 iły, iłołupki K – odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne ≥1 ≤1*10-9 O – odpadów obojętnych ≥1 ≤1*10-7 gliny

Na omawianym terenie duże powierzchnie zajmują obszary o bezwzględnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów. Należą do nich: - tereny ochrony pośredniej ujęć komunalnych wód podziemnych dla miejscowości: Trzcinica, Teklin, Biskupice, Brzezinki, Gierałcice, - obszary erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoceńskich doliny rzek: Pomianka, Pratwa, Prosna, Wołczyński Strumień, Kujakowicki Potok z dopływem Baryczki, - obszar zagrożenia powodziowego obejmujący części dolin rzek Pratwy i Prosny oraz lokalnych cieków położonych na północ od Byczyny, Polanowic i Smardowa Górnego, - obszary projektowanych zbiorników retencyjnych: „Biskupice-Brzóski” „Prosna” i „Krzywiczyny-Brzezinki” wraz ze strefami ochronnymi, obszar kompleksów leśnych, z których największe znajdują się na północnym-wschodzie obszaru arkusza oraz na wschód od Wołczyna, - obszary bagienne i podmokłe występujące głównie w dolinie Wołczyńskiego Strumienia i jego prawobrzeżnego dopływu poniżej Wołczyna, w dolinie rzeki Pomianki w rejonie miejscowości Pomiany oraz w dolinie rzeki Pratwy na północ od miejscowości Proślice, - naturalnych i sztucznych zbiorników wód powierzchniowych, w tym stawu w rejonie miejscowości Kostowo, - obszar zwartej zabudowy miast Wołczyna i Byczyny. Przyjęte kryteria naturalnych cech izolacyjności podłoża i ścian bocznych potencjalnych składowisk wskazują na obszary, na których w podłożu występują grunty spoiste (spełniające kryteria przepuszczalności podane w tabeli 3), a ich strop znajduje się na głębokości nie większej niż 2,5 m. Na obszarze arkusza do gruntów spełniających powyższe wymagania zaliczono gliny zwałowe oraz iły i mułki zastoiskowe zlodowaceń środkowopolskich. Utwory o lepszych cechach izolacyjności na powierzchni terenu nie tworzą większych wystąpień. Iły i iłowce wieku triasowego pojawiają się na powierzchni

24 terenu w rejonie miejscowości Gołkowice, gdzie są eksploatowane dla potrzeb pobliskiej cegielni (Haisig, Wilanowski, 1996). Na powierzchni opisywanego obszaru występują gliny zwałowe starsze (zlodowacenia Odry) i młodsze (zlodowacenia Warty). Te pierwsze występują na powierzchni terenu w rejonie miejscowości: Unieszów, Łowkowice, Świniary Wielkie, tworząc dość rozległe i rozczłonkowane pokrywy. Wykształcone są jako gliny piaszczyste. Często zalega na nich cienka warstwa osadów piaszczystych. Gliny zwałowe zlodowacenia Warty występują na powierzchni terenu w formie niewielkich silnie rozczłonkowanych płatów w środkowej i północnej części obszaru. W wielu przypadkach przykryte są równowiekowymi osadami wodnolodowcowymi o miąższości do 2 m. W stropie gliny zwałowe mają charakter glin piaszczysto-pylastych i często są zwietrzałe. Miąższość glin zwałowych jest zmienna, uwarunkowana od formy morfologicznej, którą budują i wynosi od 1,2 do około 30 m. Gliny zwałowe budują wysoczyzny morenowe o łagodnie wznoszących się stokach. Tworzą podłoże, które spełnia warunki dla lokalizowania składowisk odpadów obojętnych. Ewentualna lokalizacja w ich granicach składowisk komunalnych może być dopuszczalna tylko w przypadku zastosowania sztucznej warstwy izolującej. Iły i mułki zastoiskowe z okresu zlodowaceń środkowopolskich występują w formie niewielkich pokryw w rejonie na północ od miejscowości Krzywizna. Są to mułki piaszczyste w spągu z przejściami do mułków ilastych w stropie. Ich miąższość wynosi ok. 3,5 m. Podłoże zbudowane z iłów i mułków zastoiskowych spełnia warunki dla lokalizowania składowisk odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne. Preferowne obszary lokalizowania składowisk podzielono na mniejsze jednostki – rejony wyspecyfikowanych uwarunkowań, uwzględniając dwa kryteria: - wymagania izolacyjności podłoża dla różnych typów składowisk, - warunkowe ograniczenia lokalizacyjne. Ze względu na wykształcenie naturalnej bariery geologicznej wyróżniono: - obszary o warunkach izolacyjności podłoża zgodnych z wymaganiami dla składowisk odpadów: obojętnych oraz innych niż niebezpieczne i obojętne - obszary o zmiennych właściwościach izolacyjnych podłoża. Na obszarze arkusza Wołczyn warunkowe ograniczenia lokalizacyjne dla składowania odpadów związane są z występowaniem: - strefy najwyższej ochrony wód podziemnych (ONO) wchodzącej w skład głównego zbiornika wód podziemnych (GZWP) nr 324, która występuje w południowej części

obszaru arkusza oraz strefy wysokiej ochrony wód podziemnych (OWO) wchodzącej w skład głównego zbiornika wód podziemnych (GZWP) nr 311 rozciągającej się w północno-wschodniej części obszaru (Kleczkowski, 1990), - obszaru chronionego krajobrazu „Lasy Stobrawsko-Turawskie”, którego niewielki obszar występuje na południowy-zachód od Wołczyna i obszaru chronionego krajobrazu „Dolina rzeki Prosny”, którego niewielki fragment występuje w północnej części obszaru w rejonie miejscowości Gola i Janówka, - obszar udokumentowanego złoża iłów ceramiki budowlanej „Gołkowice”, Dodatkowe warunkowe ograniczenia wynikają z istnienia obiektów punktowych. Na większości obszarów dotyczy to pojedynczych obiektów zabudowy mieszkaniowej i gospodarczej oraz obiektów przyrodniczych i dziedzictwa kulturowego w miejscowościach: Paruszowice (kaplica), Świniary Wielkie, Jakubowice (kościoły), Paruszowice, Skałągi, Świniary Wielkie, Jakubowice, Łowkowice (parki podworskie); w rejonie miejscowości: Jakubowice, Skałągi, Sarnów, Krzywizna, Łowkowice (stanowiska archeologiczne). Potencjalne obszary lokalizowania składowisk zostały udokumentowane archiwalnymi profilami otworów wiertniczych (tabela 4). W rejonie miejscowości Paruszowice w podłożu występują gliny o miąższości 3,2 m, w rejonie miejscowości Kochlowice i Sarnów gliny piaszczyste i pylaste o miąższości od 2,1-16,5 m, w rejonie miejscowości Świniary Wielkie gliny i iły piaszczyste o miąższości 19,6 m, w rejonie miejscowości Łowkowice glina i ił piaszczysty o miąższości 7,9 m oraz w rejonie miejscowości Unieszów glina o miąższości 11,0 m. Mniej korzystne warunki występują w rejonie miejscowości Rożnów, gdzie miąższość glin piaszczystych wynosi 1,6 m. Na wyznaczonych obszarach zwierciadło wody pierwszego poziomu wodonośnego występuje na głębokości kilku do kilkunastu metrów, maksymalnie 18,7 m ppt. Zwierciadło wody pierwszego poziomu wodonośnego ma charakter swobodny lub subartezyjski. Są to wody czwartorzędowego lub jurajskiego (rejon miejscowości Łowkowice) piętra wodonośnego. Najpłycej zwierciadło wód gruntowych występuje w pobliżu rzek i cieków wodnych (do ok. 5 m p.p.t.), najgłębiej na wzniesieniach morenowych np. w rejonie miejscowości Unieszów, gdzie zwierciadło wody występuje na głębokości 11,0-12,5 m. Najkorzystniejsze warunki pod względem geologicznym i środowiskowym dla lokalizacji składowisk obojętnych występują w rejonie miejscowości Sarnów i Świniary Wielkie. W rejonie położonym na południowy-wschód od miejscowości Sarnów i na

26 północ od miejscowości Krzywizna znajdują się obszary przeznaczone pod lokalizację odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne. Podłoże pod lokalizację składowisk odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne zbudowane jest z plejstoceńskich iłów i mułków zastoiskowych. Opisane powyżej obszary nie posiadają żadnych ograniczeń geośrodowiskowych. Stosunkowo korzystne warunki występują na pozostałych obszarach. Głównym ograniczeniem warunkowym na ich obszarze jest zabudowa mieszkaniowa. Inne ograniczenia związane są z ochroną wód. Występują one w rejonie miejscowości Gola, Kujakowic Dolnych i na wschód od Wołczyna. Stosunkowo nieliczne są obszary z ograniczeniem warunkowym wynikającym z ochrony obiektów przyrodniczych i dziedzictwa kultury materialnej. W północnej i południowo-zachodniej części obszaru ograniczeniem warunkowym jest także obecność obszarów chronionego krajobrazu. Na arkuszu Wołczyn znajduje się 12 wyrobisk po eksploatacji kruszywa. Większość z nich położona jest w rejonach nie posiadających naturalnej warstwy izolacyjnej. Najliczniej wyrobiska poeksploatacyjne kruszywa naturalnego występują w centralnej części obszaru w rejonie miejscowości Skałągi, Jakubowice oraz w części północnej w rejonie miejscowości Wodziczna. Głównym ograniczeniem warunkowym jest bliskość zabudowy mieszkaniowej, w dwu ochrona złóż, a w jednym przypadku również ochrona pobliskiego stanowiska archeologicznego. Jedyne wyrobisko po eksploatacji iłów triasowych znajduje się w rejonie miejscowości Gołkowice. Wyrobiska te stanowić mogą potencjalne miejsca składowania odpadów po przeprowadzeniu badań geologiczno- inżynierskich i hydrogeologicznych oraz wykonaniu sztucznych barier izolacyjnch. Przedstawione na mapie obszary i miejsca potencjalnych lokalizacji składowisk odpadów, należy traktować jako podstawę późniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawiązaniu do nich projektowania odpowiedniego zakresu badań geologicznych, hydrologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r, w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów [Dz. U. Nr 61, poz. 549] inwestycja polegająca na budowie składowiska odpadów musi posiadać opracowaną dokumentację geologiczno- inżynierską i hydrogeologiczną, które stanowią załącznik do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu. Wyznaczone na mapie obszary powinny być uwzględnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale również na etapie

27 uzgadniania warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uciążliwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mogących pogorszyć stan środowiska. Oprócz bowiem uwzględnienia ograniczeń prawnych, odnoszących się do tego typu inwestycji przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmują zasięgi występowania w podłożu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowiących dobrą naturalną izolację dla położonych niżej poziomów wodonośnych. Innym elementem niezwykle istotnym w racjonalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym są informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osadów wodnych zawarte w ramach warstwy tematycznej „geochemia środowiska” przedstawionej wraz z warstwą „składowanie odpadów” na planszy B Mapy Geośrodowiskowej Polski. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopień zagrożenia głównego użytkowego poziomu wodonośnego, przeniesiony z arkusza Wołczyn Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Górnik, 1998). Stopień zagrożenia wód podziemnych wyznaczono w pięciostopniowym podziale przyjmując następujące kryteria oceny: stopień bardzo wysoki – obecność licznych ognisk zanieczyszczeń na terenach o niskiej odporności głównego użytkowego poziomu wodonośnego, niektóre z nich spowodowały już zanieczyszczenie wód podziemnych, stopień wysoki – obecność ognisk zanieczyszczeń na terenach o niskiej odporności poziomu głównego wód podziemnych, stopień średni – obszar o niskiej odporności poziomu głównego ale ograniczonej dostępności: parki narodowe, rezerwaty, masywy leśne („dostępność obszaru” jako jeden z elementów kwalifikujących dany teren była uwzględniana na mapach MHP realizowanych od 2000 roku), bez ognisk zanieczyszczeń lub obszar o średniej odporności poziomu głównego z ogniskami zanieczyszczeń, stopień niski – obszar o średniej odporności poziomu głównego bez ognisk zanieczyszczeń, stopień bardzo niski – obszar wysokiej odporności poziomu głównego lub o średniej odporności poziomu i ograniczonej dostępności. Jak wynika z przytoczonych wyżej kryteriów stopień zagrożenia wód podziemnych jest funkcją nie tylko wartości parametrów filtracyjnych warstwy izolującej (odporności poziomu wodonośnego na zanieczyszczenia), ale także czynników zewnętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszczeń czy obszarów prawnie chronionych.

Dlatego też obszarów tych nie należy wprost porównywać z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Tabela 4 Zestawienie wybranych profili otworów wiertniczych w obrębie potencjalnych obszarów lokalizowania składowisk Głębokość do zwierciadła Archi- wody podziemnej wum i nr Profil geologiczny Miąższość występującego pod Nr otw. otworu lub warstwy warstwą izolacyjną na mapie archiwum i izolacyj- [m p.p.t.] dokumen- nr strop nej tacyjnej opracowania warstw B litologia i wiek zwierciadło zwierciadło oraz nr y [m] warstwy nawiercone ustalone otworu [m p.p.t.] 1 2 3 4 5 6 7 AUWOp 1* 0,0 Gleba 20 0,3 Piasek gliniasty >3,9 nb. nb. 0,9 Glina piaszczysta Q 2,5 Łupek ilasty T AUWOp 2 0,0 Gleba 15 0,3 Piasek różnoziarnisty 1,0 Piasek średnioziarnisty >15,4 nb. nb. 1,6 Glina piaszczysta Q 4,0 Ił pylasty T 4,7 Ił SmgP 3 0,0 Gleba 5 0,3 Piasek gliniasty 1,0 Glina zwałowa 3,0 4,0 3,2 4,0 Piasek Q 4,3 Ił T 11,0 Iłowiec AUWOp 4 0,0 Ił 42 3,5 Piaskowiec >12,8 nb. nb. 3,8 Ił pylasty T 4,4 Ił BH 5* 0,0 Nasyp 7680033 0,3 Glina piaszczysta 2,5 2,5 2,0 Piasek Q 19,7 21,0 7,3 3,0 Glina piaszczysta 21,0 Piasek BH 6* 0,0 Nasyp 7680011 1,6 Glina 4,8 Piasek Q 3,2 4,8 4,8 SmgP 5,5 Ił T 30 7,6 Piaskowiec BH 7* 0.0 Gleba 7680048 0.5 Glina piaszczysta 5.0 Glina pylasta Q 16,5 17,0 5,3 SmgP 7.0 Glina 21 17.0 Piasek PG 8* 0,0 Gleba PROXIMA 0,4 Piasek różnoziarnisty (1873) 1,5 Glina zwałowa zwarta Q 15,3 nb. nb. Sarnów 16,8 Piasek różnoziarnisty I PG 9* 0,0 Gleba PROXIMA 0,4 Glina (1873) 2,0 Piasek drobnoziarnisty Q 1,6 2,5 2,5 Sarnów 3,0 Glina S-5

PG 10 0,0 Gleba PROXIMA 0,3 Glina zwałowa zwarta Q (1873) >29,7 nb. nb. Sarnów II PG 11* 0,0 Gleba PROXIMA 0,4 Glina zapiaszczona (1873) 2,5 Piasek drobnoziarnisty Q 2,1 2,7 2,7 Sarnów 3,0 Glina S-4 BH 12* 0,0 Gleba 7680050 0,2 Glina pylasta 3,6 Piasek pylasty 3,4 18,7 18,7 SmgP 5,0 Glina piaszczysta Q 40 17,5 Glina 18,0 Piasek PG 13 0,0 Gleba PROXIMA 0,3 Piasek drobnoziarnisty (1873) 0,9 Glina zwałowa Q 29,1 nb. nb. Wierzbica 30,0 Piasek I BH 14* 0,0 Gleba 7680057 0,2 Glina 3,0 Glina piaszczysta 19,6 19,8 10,6 13,0 Ił piaszczysty Q 15,0 Ił 19,8 Żwir z otoczakami PG 15 0,0 Gleba PROXIMA 0,3 Piasek drobnoziarnisty (1873) 1,7 Glina piaszczysta żółta Q >1,1 nb. nb. Wierzbica 2,1 Piasek drobnoziarnisty 2 S 2,3 Glina żółta BH 16 0,0 Gleba 7680062 0,3 Glina Q 8,0 Piasek 7,7 11,0 11,0 SmgP 39 BH 17 0,0 Gleba 7680023 0,4 Glina pylasta 2,3 Glina piaszczysta Q 6,1 11,7 11,7 5,0 Glina 6,5 Piasek BH 18 0,0 Glina 8,0 10,6 10,6 7680055 8,0 Piasek Q BH 19* 0,0 Gleba 7680093 0,4 Glina pylasta Q 1,9 4,5 4,5 2,3 Piasek AUWOp 20* 0,0 Gleba 2/92 0,5 Glina piaszczysta 4,7 Piasek gliniasty Q 4,2 nb. nb. 5,0 Mułek półzwarty 6,0 Piasek gliniasty AUWOp 21 0,0 Nasyp – gruz 4/92 0,8 Glina piaszczysta twardo plastyczna Q 4,5 7,0 7,0 5,3 Piasek drobny BH 22* 0,0 Gleba 7680031 0,1 Glina Q 2,0 Ił J 7,9 8,0 1,0 5,0 Ił piaszczysty 8,0 Piasek BH 23 0,0 Gleba 7680030 0,2 Glina piaszczysta 0,7 Glina 14,8 11,0 5,5 SmgP 3,5 Piasek 45 4,0 Glina piaszczysta Q 4,5 Ił J

11,0 Piasek 11,5 Ił piaszczysty 13,5 Ił 16,0 Żwirowiec BH 24 0,0 Gleba 7680037 0,4 Piasek gliniasty 1,0 Glina Q 1,5 Ił piaszczysty J 9,0 10,0 2,4 10,0 Piasek 13,0 Ił 15,5 Ił piaszczysty 16,0 Piasek BH 25 0,0 Gleba 7680032 0,2 Glina piaszczysta 3,0 Glina Q 4,0 Iłołupki J >26,3 9,5 6,0 9,5 Piasek 10,0 Ił

BH 26* 0.0 Gleba 7680089 0.4 Glina Q 2,4 9,5 9,5 2.8 Piasek PG 27* 0,0 Gleba PROXIMA 0,4 Glina piaszczysta (1873) 1,5 Piasek drobnoziarnisty Q >2,4 nn. nn. Kujakowice 1,7 Glina piaszczysta S-8 BH 28* 0,0 Glina 11,0 11,0 11,0 7680013 11,0 Piasek Q BH 29* 0,0 Gleba 7680092 0,5 Piasek gliniasty 1,2 12,5 12,5 1,2 Glina Q 2,4 Piasek Rubryka 1: CAG PIG- Centralne Archiwum Geologiczne Państwowego Instytutu Geologicznego, BH – Bank HYDRO, PG PROXIMA - Archiwum Przedsiębiorstwa Geologicznego PROXIMA S.A. we Wrocławiu, AUW Op – Archiwum Urzędu Wojewódzkiego w Opolu, SmgP – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Wołczyn Rubryka 2:* otwór wiertniczy zlokalizowany również na MGP – Plansza B Rubryka 4:: Q – czwartorzęd, J – jura, T – trias Rubryka 6,7: :nb – nie badano, nn. – nie nawiercono

X. Warunki podłoża budowlanego

Na obszarze arkusza Wołczyn warunki podłoża budowlanego określono z pominięciem: rezerwatów, terenów leśnych, występowania gleb chronionych dla rolniczego użytkowania klas I-IVa, chronionych łąk na glebach pochodzenia organicznego oraz terenów zwartej zabudowy miast: Byczyny i Wołczyna. W tak określonych granicach na około 50% powierzchni arkusza wyróżniono dwie kategorie obszarów: o warunkach korzystnych dla budownictwa i o warunkach niekorzystnych, utrudniających budownictwo. Warunki korzystne występują na terenach gruntów spoistych (zwartych, twardoplastycznych) oraz niespoistych w stanie co najmniej średniozagęszczonym, w

31 których zwierciadło wody zalega na głębokości poniżej dwóch metrów od powierzchni terenu. Takie warunki spełnia obszar wysoczyzny polodowcowej zbudowany z glin zwałowych zlodowaceń środkowopolskich (Odry oraz Warty), wykształconych w postaci gruntów spoistych: glin piaszczystych o konsystencji twardoplastycznej i półzwartej. Warunki korzystne dla budownictwa posiadają też obszary zalegania osadów wodnolodowcowych reprezentowanych przez grunty niespoiste, w stanie co najmniej średniozagęszczonym. Należą do nich piaski i żwiry o różnej granulacji. Dotyczy to centralnej, północno-zachodniej i wschodniej części terenu arkusza. Warunki korzystne dla budownictwa występują w okolicach Wołczyna, gdzie plejstoceńskie tarasy akumulacyjne rzek zbudowane są z gruntów niespoistych (piaszczysto-żwirowych), a zwierciadło wody gruntowej znajduje się na głębokości większej niż dwa metry od powierzchni terenu. Warunki niekorzystne, utrudniające budownictwo, związane są z obszarami: występowania gruntów słabonośnych oraz wszystkimi terenami gdzie wody gruntowe występują płycej niż 2 m p.p.t. Niekorzystne dla budownictwa są także tereny o nachyleniu powierzchni powyżej 12%. Obszary zalewane w czasie powodzi, znaczone przez zasięg powodzi z 1997 r., zalicza się też do niekorzystnych dla lokowania budownictwa. Na omawianym terenie do gruntów słabonośnych należą osady holocenu: grunty organiczne (torfy i namuły), grunty spoiste (gliny, pyły i iły) o konsystencji plastycznej i miękkoplastycznej, grunty niespoiste (piaski pylaste i drobne) w stanie luźnym, zawodnione. Duże utrudnienie dla budownictwa stwarzają obszary o spadkach terenu powyżej 12%. Są to powierzchnie stromych krawędzi moren czołowych wyznaczających maksymalny zasięg zlodowaceń środkowopolskich (Warty). W lipcu 1997 roku doliny rzek: Prosny i Pratwy objęte były zalaniem powodziowym, co dodatkowo pogarsza warunki budowlane.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Na obszarze arkusza Wołczyn gleby chronione dla rolniczego użytkowania klas I- IVa występują na południowym wschodzie. Łąki na glebach pochodzenia organicznego związane są z obniżeniami terenu oraz dolinami rzek. Omawiany teren jest słabo zalesiony. Większe kompleksy leśne znajdują się w północnej i południowej jego części. Są to lasy mieszane z przewagą sosny na wysoczyznach i drzew liściastych w dolinach. Ochroną przyrody i krajobrazu objęta jest niewielka część arkusza. Na północy znajdują się fragmenty obszaru chronionego krajobrazu „Dolina rzeki Prosny”, który

utworzono w 1996 roku. Powołanie tego obszaru ma na celu ochronę wartości przyrodniczych, kulturowych, zasobów wodnych i walorów rekreacyjnych. Na południowym wschodzie omawianego arkusza położony jest wycinek obszaru chronionego krajobrazu „Lasy Stobrawsko-Turawskie”. Obszar ten został powołany w 1988 roku i łącznie obejmuje obszar o powierzchni ponad 118 tysięcy hektarów. Ochronie podlegają lasy zróżnicowane gatunkowo i siedliskowo, poprzecinane bogatą siecią dolin rzecznych i ekosystemów łąkowych.

Tabela 5 Wykaz rezerwatów i pomników przyrody Nr obiektu Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu Miejscowość na ochrony Powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha) mapie 1 2 3 4 5 6 Wołczyn L - „Komorzno” 1 R Komorzno 1960 kluczborski (3,70) Wołczyn L - „Krzywiczyny” 2 R Krzywiczyny 1969 kluczborski (19,84) Pż - aleja drzew Byczyna 3 P Kostów 1962 pomnikowych, kluczborski 29 dębów i buków Pż - aleja drzew Byczyna 4 P Miechowa 1962 pomnikowych, kluczborski 25 dębów i buków Wołczyn 5 P Komorzno 1953 Pż - buk zwyczajny kluczborski Byczyna 6 P Byczyna 1971 Pż - lipa szerokolistna kluczborski Byczyna 7 P Proślice 1962 Pż - lipa drobnolistna kluczborski Byczyna 8 P Jakubowice 1962 Pż - lipa drobnolistna kluczborski Wołczyn 9 P Unieszów 1956 Pż - modrzew europejski kluczborski Wołczyn 10 P Unieszów 1956 Pż - modrzew europejski kluczborski Pż - aleja drzew Wołczyn 11 P Wołczyn 1957 pomnikowych, kluczborski 129 dębów szypułkowych

Rubryka 2: R - rezerwat; P - pomnik przyrody Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: L - leśny; rodzaj pomnika przyrody: Pż - żywej

W granicach arkusza znajdują się dwa rezerwaty przyrody typu leśnego: „Komorzno” i „Krzywiczyny”. Rezerwat „Komorzno” ma powierzchnię 3,70 ha i utworzony został w 1960 roku w celu zachowania fragmentu żyznej buczyny. Występują tu gatunki chronione: kalina koralowa i naparstnica purpurowa. Drzewostan liczy ponad 200 lat i składa się głównie z buków, dębów, sosen oraz grabów. Na południe od rezerwatu „Komorzno” położony jest drugi - „Krzywiczyny”, obejmujący fragment 160-letniego boru mieszanego z sosną, dębami, bukami i grabami. Zajmuje on 18,94 ha i utworzony został w 1969 roku. Występują tu trzy gatunki roślin chronionych: kalina koralowa, konwalia majowa i naparstnica purpurowa. W skład runa wchodzą: zawilec gajowy i trzcinik leśny. Na omawianym obszarze występuje 9 pomników przyrody żywej w tym 3 aleje drzew pomnikowych (tabela 5). Wśród objętych ochroną są: lipy drobno- i szerokolistne, modrzewie europejskie i buk zwyczajny. W Wołczynie, Miechowie i Kostowie znajdują się aleje drzew pomnikowych. Pierwsza z nich złożona jest z 129 dębów szypułkowych, natomiast w Miechowie i Kostowie są to aleje obsadzone 25 i 29 dębami i bukami. Według CORINE/NATURA 2000 (Dyduch-Falniowska i in., 1999) w granicach arkusza występuje europejska ostoja przyrody „Stawy koło Kostowa”(tabela 6). Tabela 6 Proponowane ostoje przyrody wg CORINE/NATURA 2000 Numer NATURA 2000 Powierzchnia Motyw Status na Nazwa ostoi Typ (ha) wyboru ostoi Gatunki Ilość siedlisk fig. 5 1 2 3 4 5 6 7 8 379 Stawy koło Kostowa 20 W, R Pt - Pt -

Rubryka 4: R - tereny rolnicze, W - wody śródlądowe Rubryka 5 i 7: Pt – ptaki

W systemie ECONET (Liro, 1998) na terenie arkusza znajduje się fragment krajowego korytarza ekologicznego - „Prosny” (fig. 5).

Fig. 5. Położenie arkusza Wołczyn na tle systemów ECONET (Liro, 1998) i CORINE/NATURA 2000 (Dyduch-Falniowska i in, 1999) System ECONET 1 - granica krajowego obszaru węzłowego, jego numer i nazwa: 10K - Borów Stobrawskich; 2 - krajowy korytarz ekologiczny, jego numer i nazwa: 37k - Prosny System CORINE/NATURA 2000 europejskie ostoje przyrody, ich numery i nazwy: 3 - o powierzchni większej niż 100 ha: 409 - Dolina Stobrawy, 419 - Bory Stobrawskie, 419a - Dolina Budkowiczanki; 4 - o powierzchni mniejszej niż 100 ha: 379 - Stawy koło Kostowa, 383 - Kania, 412 - Stawy w Starym Oleśnie, 419b - Tuły

XII. Zabytki kultury

Obszar arkusza Wołczyn pod względem liczby zabytków kultury i ich różnorodności należy do najbardziej interesujących w całym regionie. Liczne stanowiska archeologiczne zlokalizowane na omawianym obszarze świadczą o istnieniu osadnictwa już od paleolitu (w rejonie Goli). Najliczniej reprezentowane są stanowiska wielokulturowe z epoki brązu i okresu halsztackiego, na które nałożyły się ślady osadnictwa średniowiecznego. Są to cmentarzyska ciałopalne z rejonu Ciecierzyna i Kostowa, a także osady w rejonie Gołkowic, Krzywiczynów, Brzezinek, Proślic i Komorzna. Grodziska średniowieczne znane są z okolic Komorzna, Byczyny i Krzywizny. W obu znajdujących się na obszarze arkusza miastach: Byczynie i Wołczynie utworzono strefy ochrony konserwatorskiej zespołów urbanistycznych starego miasta. Byczyna wyróżnia się dobrze zachowanym średniowiecznym planem z siatką prostopadłych ulic i rynkiem pośrodku. Stare miasto otoczone jest niemal w całości murami obronnymi z XV-XVI w. z wieżami bramnymi - Polską i Niemiecką oraz basztą tzw. „Piaskową” z XVI w. W ich obrębie znajdują się dwa kościoły: gotycki i barokowy oraz barokowo-klasycystyczny ratusz, otoczony częściowo zabytkowymi domami. Wołczyn nigdy nie był obwiedziony murami, a w układzie urbanistycznym dominuje kościół poewangelicki Św. Barbary. Zabytki architektury reprezentują obiekty murowane i drewniane, o przeznaczeniu obronnym, sakralnym i gospodarczym. Najstarsze z nich posiadają metrykę średniowieczną. Są to kościoły gotyckie w Byczynie (koniec XIV w.) i Łowkowicach (z 1517 r., przebudowany w 1827 r.) oraz kaplice w Byczynie (cmentarna z XIV- XVII w.) i Paruszowicach (z XV w.). Większość budowli sakralnych to kościoły drewniane, powstałe w latach 1550-1804. Zachowały się one w Brzezinkach, Krzywiczynach, Komorznie, Miechowej, Proślicach, Rożnowie, Świaniarach Wielkich, Biskupicach, Gołkowicach, Jakubowicach i Kostowie. Murowane kościoły barokowe, klasycystyczne i dziewiętnastowieczne znajdują się w Trzcinicy (1804-06), Skałągach (1790-1880 r.), Wołczynie (1770-99, przebudowany w XIX w.), Byczynie (1767 r.) i Chróścinie-Zamku (cerkiew - mauzoleum z końca XIX w.). Budownictwo świeckie reprezentują dwory i pałace: w Chróścinie-Zamku (pałac elektyczny z końca XIX w.), Brunach, Brynicy (dwór ze spichlerzem). W wielu miejscowościach zachowały się zespoły pałacowo-parkowe (zaznaczone na mapie jako parki), powstałe w różnych okresach XIX wieku. Znajdują się one w Miechowej,

Proślicach, Pomianach, Komorznie (z parkiem krajobrazowym), Krzywiczynach, Rożnowie, Biskupicach, Gołkowicach i Kostowie. Same parki podworskie, (objęte ochroną konserwatorską) zachowały się w Paruszowicach, Skałągach, Świniarach Wielkich, Ciecierzynie (z aleją), Jakubowicach i Kochłowicach (z aleją dojazdową). Zabytkowe cmentarze zlokalizowane są w Byczynie oraz Biskupicach i Wołczynie (żydowski). W Kostowie, w obrębie cmentarza, znajduje się mogiła zbiorowa Powstańców Śląskich. Zabytek techniki reprezentuje zespół młyński z początku XX w. w Byczynie.

XIII. Podsumowanie Obszar objęty arkuszem Wołczyn mimo nie najlepszych gleb należy do rejonów o dobrze rozwiniętym rolnictwie z dużymi tradycjami. Rejon ten jest mało zurbanizowany i słabo uprzemysłowiony. Północna część obszaru arkusza ma nieco gorszy stan środowiska naturalnego i jest słabiej uprzemysłowiona niż część południowa. Przeważają niewielkie, prywatne gospodarstwa rolne. Rozwinął się tam ostatnio lokalny przemysł meblarski, oparty na płytach wiórowych produkowanych w pobliskim Wieruszowie. Głównym piętrem wodonośnym na obszarze arkusza Wołczyn jest piętro czwartorzędowe. Na jego terenie zlokalizowanych jest 11 ujęć wód podziemnych, bazujących na czwartorzędowych utworach wodonośnych. Sześć z nich ma wydajność powyżej 100 m3/h. Wody piętra trzeciorzędowego występują w północnej części arkusza, lecz nie są ujmowane. Jurajskie i triasowe piętra wodonośne znajdują się we wschodniej i północno-wschodniej części obszaru arkusza. Wydajności studni nie są duże. Warunki korzystne dla budownictwa spełniają obszary wysoczyzny polodowcowej oraz zalegania osadów wodnolodowcowych. Dotyczy to większej części arkusza (centralna jego część, północno-zachodnia i wschodnia). Warunki niekorzystne dla budownictwa związane są z dolinami rzek i obniżeniami, terenami o spadkach powyżej 12% oraz zalewanych w czasie stanów powodziowych. Nie udokumentowano tu większych złóż surowców mineralnych. Istniejące złoża surowców ceramiki budowlanej są małe, a bazujące na nich cegielnie ograniczają produkcję ze względu na mały zbyt. Złoża kruszywa naturalnego charakteryzują się niskimi parametrami jakościowymi. Nie ma też zainteresowania inwestorów. Małe ilości kruszyw wydobywa się sporadycznie, nielegalnie z rejonów nieudokumentowanych. W związku z powyższym największe znaczenie dla rozwoju tego terenu powinna mieć w dalszym ciągu produkcja rolna i związany z nią przemysł spożywczy.

Szansą rozwoju gospodarczego tego rejonu jest szeroko pojęta turystyka z agroturystyką. Zależy ona jednak nie tylko od walorów środowiska naturalnego i zabytków kultury, ale głównie od ich stanu, a także infrastruktury technicznej, bazy noclegowej oraz promocji. Szczególnymi walorami i odznacza się gmina Byczyna, gdzie brak jest zakładów przemysłowych. W granicach arkusza Wołczyn preferowane obszary lokalizacji składowisk związane są z glinami zwałowymi oraz iłami i mułkami zlodowaceń środkowopolskich. Te pierwsze spełniają warunki dla lokalizowania składowisk odpadów obojętnych, a drugie odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne. Najkorzystniejsze warunki pod względem geologicznym i środowiskowym dla lokalizowania tych składowisk wyznaczono w rejonie miejscowości: Świniary Wielkie, Sarnów i Krzywizna. Planowane wykorzystanie w kierunku składowania odpadów wskazanych na mapie wyrobisk obecnej i dawnej eksploatacji kopalin, obok konieczności wykonania sztucznych barier izolacyjnych, powinno uwzględniać także wymagania ochrony złóż. Tereny wyznaczone poza obszarami o bezwzględnym zakazie lokalizowania składowisk powinny być brane pod uwagę przy rozpatrywaniu wariantów lokalizacyjnych obiektów szczególnie uciążliwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mogących pogorszyć stan środowiska.

XIV. Literatura AKERBLOM G., 1986 - Investigation and mapping of radon risk areas, Swedish Geol. Comp. Report IRAP 86036, Lulea, Sweden. DYDUCH-FALNIOWSKA A. i in., 1999 - Ostoje przyrody w Polsce. (CORINE). Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków. CHRUSZCZ M., 1978 - Sprawozdanie z badań surowca ilastego do kruszyw lekkich rejonu: Byczyna, Kluczbork, Wierzbica. KG „Zachód” we Wrocławiu. CHRUSZCZ M., 1979 - Sprawozdanie z badań geologiczno-poszukiwawczych za złożem surowca ilastego w rejonie miejscowości: Nasale, Chałupki, Sarnów – gmina Byczyna, Maciejów, Kujakowice, - gmina Kluczbork, Wierzbica – gmina Wołczyn, Chocianowice – gmina Lasowice Wielkie, Siwe Osiedle – gmina Gorzów Śląski, województwo opolskie. Kombinat Geologiczny „Zachód” Zakład Projektów i Dokumentacji Geologicznych Wrocław (PG PROXIMA nr 1873)

CHAŁUPNIAK E. i in., 2002 - Stan środowiska w województwie opolskim w roku 2001. Państwowa Inspekcja Ochrony Środowiska. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Opolu. Biblioteka Monitoringu Środowiska. Opole. GŁOGOWSKI W., 1970 - Orzeczenie geologiczne dot. złoża „Byczyna” - PG-GPMP „Geobud,” Opole. GŁOGOWSKi W., 1980 - Karta rejestracyjna złoża kruszywa naturalnego „Skałągi”. PG- G PMB „Geobud” Opole. GÓRNIK M., 1998 - Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Wołczyn. Kat. Przeds. Geol., Centr. Arch. Geol., Warszawa. HAISIG J., KAZIUK M., KOTLICKI S., WILANOWSKI S., 1980a - Mapa geologiczna Polski w skali 1:200 000, arkusza Kluczbork, Wyd. Geol., Warszawa. HAISIG J., KAZIUK M., KOTLICKI S., WILANOWSKI S., 1980 - Objaśnienia do Mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000, arkusza Kluczbork, Wyd. Geol., Warszawa. INSTRUKCJA opracowania i aktualizacji Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, 2002. Państw. Inst. Geol., Warszawa. JONAK Z., 1970 - Sprawozdanie z prac geologicznych – zwiadowczych za złożami kruszywa naturalnego powiatu Kluczbork - WPWG Tychy. KLECZKOWSKI. A.S. (red.), 1990 - Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony w skali 1: 500 000. AGH, Kraków. KONDRACKI J., 1998 - Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. LIRO A.(red.), 1998 - Strategia wdrażania krajowej sieci ekologicznej ECONET - Polska. Wydawnictwo Fundacji IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 a - Atlas geochemiczny Górnego Śląska 1:200 000, Państw. Inst. Geol., Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 b - Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000, Państw. Inst. Geol., Warszawa. PACZYŃSKI B. i in. 1993 - Atlas hydrogeologiczny Polski w skali 1:500 000, część I. Systemy zwykłych wód podziemnych. Państwowy Instytut Geologiczny. Warszawa. PACZYŃSKI B. i in. 1995 - Atlas hydrogeologiczny Polski w skali 1:500 000, część II. Zasoby, jakość i ochrona zwykłych wód. Państwowy Instytut Geologiczny. Warszawa. PELC D., 1990 - Dokumentacja geologiczna złoża kruszywa naturalnego drobnego dla celów budowlanych i drogowych w kat. C1 „Bruny”. PG-GPMPB „Geobud” Opole.

PINKOSZ J., 1997 - Mapa geologiczno-gospodarcza Polski a skali 1:50 000, arkusz Wołczyn. Archiwum Państw. Inst. Geol., Warszawa. PRZENIOSŁO S., 2002 - Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31 XII 2001. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

PRZYSŁUP St., 2001 - Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C1 złoża kruszywa naturalnego „Pomianów”. Archiwum Geologiczne Starostwa Kępińskiego. ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 roku (Dz. U. Nr 165 z 4 października 2002 r., poz. 1359), Warszawa. RÜHLE E., 1986 - Mapa geologiczna Polski w skali 1: 500 000. Inst. Geol., Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa. SOSNA Z., 1978 - Orzeczenie geologiczne złoża kruszywa naturalnego Trzcinica - „Kruszgeo” Poznań. SWOBODA H., 1983 - Karta rejestracyjna złoża kruszywa naturalnego „Proślice” - PG- GPMB „Geobud” Opole. SZCZYGIELSKI A., 1993 - Uproszczona dokumentacja geologiczna złoża surowca ilastego niezupełnego ceramiki budowlanej „Wierzbica II” – UG-G-G Opole. SZWED J., 1980 - Dokumentacja geologiczna złoża niezupełnego surowców ilastych ceramiki budowlanej w kat. B i C2 „Gołkowice” - BPBPCB „Cerprojekt” Warszawa.