Grial : Revista Galega De Cultura. Núm. 43, 1974

xaneiro febreiro 43 marzo 1974 CRIAL

E. GONZÁLEZ LÓPEZ: Fray Martín Sarmiento e a conciencia da personalldade cultural de Galicia. FERNANDO BARROS: O diabo na obra de Valle-lnclán. DAVID FELDMAN: Consideraciones sobre la identificación lin- güistica de la lengua gallega. XOSÉ R. BARREIRO: Federalismo 6 rexionalismo galegos no século XIX. ™§ X. FERRO RUIBAL: Versión galega Carta aos cristiáns da G alarla". CELSO FERREIRA DA CUNHA, JACINTO DO PRADO COELHO, LUCIANA STEGAGNO PICCHIO: No decenario da revista

VIOO © EDITORIAL GALAXIA, S.A. Reconquista, 1 - VIGO I.S.B.N. 84-7154-611-6 (Obra completa) I.S.B.N. 84-7154-623-X (Tomo XII) Dep. Legal VG-238-1988 GRIAL REVISTA GALEGA DE CULTURA N.° 43 - XANEIRO, FEBREIRO, MARZO 1974

S UM ARIO E N s A i o s Páxinas Fray Martín Sarmiento e a conciencia da personalidade cultural de Galicia, por EMILIO GONZÁLEZ LÓPEZ 1 O diabo na obra de Valle-Inclán, por FERNANDO BARROS 10 Consideraciones sobre la identificación lingüística de la lengua gallega, por DAVID FELDMAN 38 Federalismo e rexionalismo galegos no sécula XIX, por XOSÉ R. BARREIRO FERNÁNDEZ 49 ESCOLMA Carta aos cristiáns da Galacia, traducida por XESÚS FERRO RUIBAL 54 PENEIRA DOS DÍAS No decenario da revista "Grial", por CELSO FERREI- RA DA CUNHA, JACINTO DO PRADO COELHO e LUCIANA STEGAGNO PICCHIO 78 Discurso nos Xogos Froráis de Tui do 1891, de MA- NUEL MURGU1A 83 García horca, "poeta gallego. Un viaje a Galicia del cantor de Andalucía, por CARLOS MARTÍNEZ-BAR- BEITO 90 Un novo libro do Prof. López Quintas, por ISAAC ES- TRAVÍS 99 Laios gaélicos, por PLÁCIDO R. CASTRO 104 LIBROS, por J. L. Pensado, R. Piñeiro, Salvador Lo- renzana, Xesús Taboada Chivite, V. Arias, Laureano Alvarez Val e C. G 106 O REGÓ DA CULTURA 122

REDACCIÓN E ADMINISTRACIÓN Editorial Galaxia — Reconquista, 1 — V i g o

Director periodista: Xosé Lartdeira Yrago. — Codirectores: Ramón Piñe»- ro López e Francisco Fernández del Riego.—Consello de Redacción: R. Car- bailo Calero • D. Garda Saben - C. Fernández de la Vega - X. M. López Nogueira - M. Dónega Rozas - Camilo G. Suárez Llanos • Basilio Losada Castre - Ricardo Garda Suárez. ENSAIOS

FRAY MARTÍN SARMIENTO E A CONCIENCIA DA PERSONALIDADE CULTURAL DE GALICIA

Só unha xeración separa aos dous monxes bieitos que son gloria das letras españolas na primeira mitade do sécu- lo XVIII: o ourensán Benito Jerónimo Feixóo (1676-1764), quen, ao ingresar na Orden, conservóu os apelidos linaxudos da familia da que el era o maorazgo; e o pontevedrés Martín Sarmiento (1695-1772) que trocóu os seus de Pedro José García Balboa por outros novos: o de Martín, nome do santo patrón dos primeiros mosteiros galegos, dos que foi o introductor; e o de Sarmiento, da familia da súa nai, que ao mesmo tempo era o apelido que ostentaban numerosas casas nobres de Ga- licia, principalmente da actual provincia de Pontevedra (Salvaterra de Miño, Sobroso, Gondomar, Achas, etc.)- E, nembargantes, as súas personalidades, apesar de estar entraña- blemente unidas por tres grandes afectos (á cultura, á Orden bieita e mais á térra da súa procedencia) eran moi distintos, como si, na visión da cultura en xeral, estiveran arredadas por moitos máis anos no tempo e aínda no espació. Os dous, Feixóo e Sarmiento, representan un novo humanismo español no que se irmandan profundamente o estudo das ciencias co das letras, como unhas e mailas outras só foran as dúas bandas da mesma cara da cultura, a cual para Feixóo era máis universal que nacional, mentres que para Sarmiento tina profundas raíces no carácter nacional do que era a expresión máis viva. Feixóo, coa súa visión universalista da cultura, é a versión española máis distinta dun humanismo neoclásico de raíces renacentistas tamizadas a través de Italia e de Francia nos séculos XVI e XVII; mentres que Sarmiento, coa súa concei- ción nacional da cultura, é un precursor do romantismo que asomóu en Europa no século XIX, antes nos países xermáni- cos (Inglaterra e Alemania) que nos latinos (Francia, Italia e España). > A visión humanística de Sarmiento é máis amplia e podía- mos decir máis moderna que a do seu mestre, pois un dos aspectos da cultura descoidados por Feixóo e estudados coida- dosamente por Sarmiento é a economía, sobre todo' ^¿economía galega, que o fai un precursor dos Ilustrados galegbsy na sua maior parte civiles, da segunda mitade do século XVIII, que se preocuparon das fontes de riqueza do país, singularmente das fontes da mesma, como a agricultura e a pesca. Por eso Sarmiento é un precursor máis que Feixóo de dous movementos culturáis que afloraron máis tarde e que tiveron un gran impacto na vida española, no galego e no seu renacemento cultural e económico: en primeiro lugar, o da preocupa- ción pola economía que tiveron os Ilustrados, que se expresóu na formación das Sociedades Económicas de Amigos del País na segunda mitade do século XVIII; e na visión nacional, his- tórica e sentimental, da cultura, que se expresóu no romantismo, que sería un dos impulsos máis poderosos para o despertar da língua e da literatura galega pola que Sarmiento sentía un vivo cariño. Feixóo representóu, co seu Teatro Crítico Universal e as súas Cartas Eruditas o triunfo en España dunha visión universal da cultura española, dentro da europea, moi de acordó coas ideas do neoclasicismo afrancesado que dominaba na vida intelectual de Europa; mentres Sarmiento, con un sentido fundamente nacional da cultura española, percuraba as súas raíces na Edade Media, e alí atopaba, como unha das fontes máis poderosas e cristalinas déla, á galega, que tina a súa propia língua e a sua personalidade dentro da española. Feixóo era un universalista créente na forza e valor da ra- zón para descubrir a verdade. Sarmiento, cheo de paixón, de sentimento, sabía que con el, máis que coa razón, chégase á entraña de moitas cousas. Feixóo, como universalista, era un curioso leitor de cuanto se facía e escribía na súa época nos países europeos occidentáis, sobre todo en Francia, ñas ciencias e ñas artes, para logo divulgar os seus conocementos entre o público culto do seu país. En cambio, Sarmiento era un investigador do pasado cultural de España, sobre todo da poe- sía, para dar co seu auténtico carácter, un tanto desvirtuado no seu tempo; e ñas súas investigacións achaba que a súa té- rra tina producido en épocas anteriores, na Edade Media, unha cultura superior ás de outros pobos hispánicos, mentres agora, no século XVIII, padecía unha grave indixencia intelectual. Mas tamén era Sarmiento un investigador da vida do presente de España, da súa economía e da súa historia natural, da súa xeografia e dos problemas lingüísticos da súa térra nos seus anos; Sarmiento, que ñas letras ollabajináis ¿ara o pasado, coa visión de que nel, e na lonxana Edade Media, estaba a raíz do carácter de España, de unha España na que Galicia tina un gran valor e un peso específico moi superior ao actual, contemplaba ao presente ñas ciencias e tamén ao futuro da cultura española.; e non había no seu tempo quen lie aventa- xara en escudrúniar os misterios da xeografía, da economía, da historia natural ou da lingüística e da arqueoloxía e da poesía. A diferencia na conducta social dos dous bieitos era moi grande. Feixóo, créente na forza da razón, era sociable e comunicativo, amante do diálogo entre persoas razonables; e a súa obra foi o producto desa sociabilidade, da súa comunica- ción con outras xentes cultas. Sarmiento, en cambio, amaba máis a natureza que a sociedade, amaba máis estar a solas eos seus estudos e libros que entretido en parolar con outras xentes. A súa comunicación, sobre todo coa natureza e tamén eos seus poucos amigos, era máis a través do sentimento que da razón. O seu grande placer era a soidade, eos seus pensamentos, os seus libros e as súas plantas, que eran os seus verdadeiros amigos. Por eso, el que escribíu tanto como o seu mestre Feixóo, non publicóu en vida máis que unha sola das súas moitas obras, e esta publicóuna forzado pola súa amista- de e admiración polo seu mestre e case por mandato da súa Orden: a Demostración crítico-apologética del Teatro Crítico Universal (1793), en defensa da obra de Feixóo, atacando aos seus detractores. Deixóu, en cambio, inéditas case dous centenares de outras obras, unhas extensas, verdadeiros libros, e outros simples artigos; e con eles escribíu numerosas cartas aos seus familiares e aos poucos amigos, entre eles ao seu mestre Feixóo que tivo a Sarmiento como un dos seus colaboradores principáis na percura do material que necesitaba para os seus artigos; e tamén como o seu auténtico axente para a edición dos varios volúmenes do seu Teatro Crítico Universal e das Cartas Eruditas en Madrid. Das obras que deixóu inéditas, a máis conocida hoxe é a Memoria para la Historia de la Poesía y Poetas Españoles, pu- blicada en Madrid en 1775, aos tres anos da súa morte, que era o primeiro volumen das súas Obras completas editadas polo convento madrileño bieito de San Martín, onde tina vivido longo tempo e onde tina morto. Desgraciadamente este foi o primeiro e derradeiro volumen das súas Obras completas, porque a súa Orden non publicóu as restantes. A maior parte dos seus manuscritos consérvase na biblioteca do Museo de Historia Natural de Madrid, porque gran número deles tratan de materias de estas ciencias, sobre todo de Botánica, e dunha maneira particular de Botánica galega. Algúns fóronse publicando dunha maneira solta, a maior parte deles artigos e castas:- Como home representativo do século XVIII, o saber de Fray Martín Sarmiento era enciclopédico e abranguía as dls- ciplinas e materias máis diversas e así ñas súas cartas ao seu grande amigo o duque de Medina Sidohia, que tina unha curiosidade tan grande como a súa, trata da Lei sálica, a elec- tricidad e, a étimoloxía do nome de Aran juez, do áfbol Gerión e da cetrería. ; •: As tres materias que máis lie atraían: a Botánica, a Lin- güística, ambas referidas a Galicia, ás súas plantas e as súas voces; e a súa cidade de Pontevedra, con tódolos seus aspectos e problemas. E deste modo estes tres temas eran para el tres caras de Galicia, a súa grande preocupación e o tema constante das súas cavilacións e paixón. E os tres están estreitamente unidos, porque en varios artigos, como os que tratan das plantas seixebre e póutega o tema de botánica mestúrase co lin- güístico da voz galega. A principal preocupación de Feixóo, home sociable e amante da sociabilidade tan característica do século XVIII, proce- día do seu conocemento das fontes escritas, literarias e cien- tíficas, de outros pobos de Europa, que el non vía brotar nos campos da cultura española polo que el quería traelas a Es- paña para que regaran os terreos a barbeito das súas ciencias e en parte tamén das súas letras. As fontes frescas e inagota- bles que abastaban a viva curiosidade de Feixóo eran os libros e artigos que se escribían na Europa occidental do seu tempo nos países católicos e protestantes. En cambio, as preocupacións de Fray Martín Sarmiento nacían do seu conocemento e contacto directo coa realidade española, pola España viva do seu tempo, que tina as súas raíces no pasado e da cual Galicia era unha das partes máis esenciáis e importantes para el. Procedían, en gran parte, da súa conciencia galega, da súa convivencia de que era bilingüe e de que unha das dúas línguas hispánicas que el f alaba, a galega, pola que sentía un entrañable afecto como si fora unha parte integrante da súa propia alma, tina descido á mise- renta condición de dialecto de cultura, cando noutros tempos tina sido o instrumento por excelencia da forma máis sensible de cualquer cultura, que é a poesía lírica. As súas preocupa- cións naceron do contacto directo coa natureza, sobre todo a da súa térra, coas súas plantas, animáis e mineráis, e tamén eos monumentos nos que eternizóu a historia. Como un auténtico precursor dos simbolistas, e en parte tamén dos románticos, Sarmiento, que evitaba todo o posible a sociedade, a sociedade da clase media madrileña, sentíase formando parte dun etnos, dun grupo cultural-histórico-racial, que era o galego; e comprendía que a única voz en que se po- día expresar a auténtica personalidade de ese pobo era a súa língua vernácula, pois só ela pode comunicar, a un mesmo tempo ideas e sentimentos. A língua vernácula é a auténtica voz do sentimento; e por eso, na Edade Mediáj escribiron nela os galegos para expresaren o seu mundo sentimental nunha lírica na que se crearon algunhas das formas máis belas da poesía europea. •. s O conooeme.nto, ¡do onundo e das cousas entraba en Sar- miento por vía afectiva; porque este conocemento orientábase dunha maneira moi direita cara as cousas queridas, que per- tenecían ao seu mundo afectivo e tamén do munda afectivo do pobo e da térra dos que el formaba parte. A língua era para el a voz dun pobo; e a natureza, encarnada sobre todo ñas plantas, na forma máis viva da propia térra. En cambio, en Feixóo, o conocemento das cousas é puramente intelectual, máis libresco que de contacto direito coa natureza. Era un conocemento literario das obras publicadas sobre todo no estranxeiro, fora e lonxe da súa patria, nos varios campos da cultura. Son ideas puras, orfas de todo contacto sentimental. Feixóo, home de sáculo XVIII, exaltador da razón sobre os sentimentos e instintos, esforzóuse en se librar ñas súas ideas de toda cárrega sentimental. Por eso a súa relación co mundo galego, sexa coa língua ou coas moitas supersticións, que abundan na nosa térra, son tratadas con un tono sereno, obxetivo, sin palpitación sentimental algunha, como si foran simples materias de conocemento e non perte- necerán ao seu mundo sentimental. Porén, as ideas de Sarmiento, home apaixoado e vio- lento, están sempre envoltas nun fondo tan afectivo. Para el unha planta non é unha simple cousa que debe tratar coa obxetividade dun científico, sehón que unha planta é xeralmente un dos elementos máis característicos de Galicia, que forma unha parte entrañable déla e é como símbolo da súa maneira de ser; e o nome galego que recibe esa planta é como unha hostia sagrada que He dá carácter sacramental e sirve para que a reciban as almas das xentes que falan esa língua e pronuncian esa palabra, co nome da planta, que deste modo entran en comunión sacramental con ela. Pola súa palabra apaixoada, polo seu amor ás palabras mesmas, expresión viva das cousas e dos máis fondos sentimentos, é Sarmiento un precursor de Unamuno na súa linguaxe apaixoada. Este contacto vivo coa realidade física e espiritual da súa térra, procede en gran parte do que tivo na súa nenez e mocedade, que foron os anos da súa residencia en térra galega; e tamén dos viaxes que emprendéu xa radicado en Madrid nos conventos da súa Orden, a Galicia e de ela a Pontevedra para se por de novo en contacto direito con ela e renovar deste modo as cousas e o mundo galego. Estes viaxes só forbn tres nos 62 anos que vivíu fora de Galicia, en Madrid a maior parte do tempo, desde que ingre- sóu na Orden bieita en 1710 no convento de San Martín da Villa y Corte deica a súa morte en 1772. Fixo un viaxe breve de Oviedo a Pontevedra en 1723, recorrendo a máior parte das cidades galegas. Tardóü en voltar á súa térra outros 20 anos. Voltóu en 1745 para facer unha pelerinaxe a Ctonipdstela apro- veitándose do Ano Santo; e de paso foi visitar á súa- familia en Pontevedra. No seu terceiro viaxe a Galicia, en 1754, pasóu en Pontevedra varios meses desde fins da primavera a entrado o outono. Nos seus viaxes anotaba os datos xeográficos, os arqueoló- xicos, os de historia natural, os de lingüística e outros de in- terés económico. O Boletín de la Comisión de Monumentos de Orense publicóu Vida y viajes literarios. Número y calidad de los escritos del R. P. M. Fr. Martín Sarmiento, sacada a la letra de lo que él mismo dejó escrito de su mano. Consérvanse manuscritos 20 pliegos do seu viaxe a Galicia no Ano Santo: Lugares de Galicia, Itinerario de viajes con los nombres de lugares, inscripciones, designaciones de animales y vegetales, etc. (1745). En Cuadernos de Estudios Gallegos publicáronse as notas do seu terceiro e derradeiro viaxe: Viaje que yo Fr. Martín Sarmiento hice desde San Martín de Madrid a Galicia y en derechura a Pontevedra, mi patria. Año 1754. Mes de mayo 1754. Un dos discípulos continuadores en tomar notas xeográfi- cas, arqueolóxicas, botánicas, zoolóxicas e económicas dos lugares que visita o curioso viaxeiro foi, anos máis tarde, a fins do século XVIII, o asturiano Melchor Gaspar de Jovellanos, que fixo os seus viaxes a Asturias desde Madrid, ou dentro de Asturias ás veces desterrado polo gobernó na súa rexión natal. Quizáis sexa a lingüística a principal preocupación intelectual de Sarmiento, é a ela adicóu unha boa parte dos seus estudos. Esta preocupación procedía, como xa indicamos, da súa condición de galego, do carácter bilingüe do noso pobo; e da súa convicción de que unha persoa bilingüe só é culta si conoce ben as dúas línguas que fala. E que das dúas línguas, a vernácula é a máis viva por estar unida na alma da persoa ás cousas mesmas, á natureza que o arrodea e coa que vive, ás súas circunstancias e vivencias. No seu ampio sentido do castellano, ollado desde a súa condición bilingüe, coincidía Sarmiento eos outros lingüistas españóis do século XVIII que, na súa maioría, procedían de rexións bilingües, particular- mente de Valencia. Non era un lingüista que operaba sobre línguas mortas, por moi clásicas que foran, senón sobre as vivas, que para el era a doble língua viva, o castellano e o galego, que el falaba. Era un'lingüista para o cual as palabras son como-bautizos no río •da-alma que lledá carácter sacramental áscóüsas; e polas que os seres humáns entran en auténtica comunión con elas e coas almas de outros seres. Para el as palabras están carregadas de sentimento tanto como de ideas. Para Sarmiento a

6 lingüística era pórse en contacto co tesouro máis rico do noso pobo, que é a súa língua vernácula, a língua galega. Non son para el as palabras, meras formas, simples símbolos abstractos, senón que con elasyíheáas1toman corpo a xeografía, a historia, a botánica, a zooloxía, todo cuanto existe sobre a térra; e, por elas aparecen diante de nos, por moi lonxe que estivéramos délas, como algo concreto e tanxible, como si foran un torrón húmedo da nosa térra. Un torrón húmedo, humedecido polo noso afecto cara as cousas que forman parte do corpo máxico da Galicia. Na lingüística de Sarmiento palpita un sentido case relixioso, unha miga semellante ao que anos máis tarde, na segunda parte do século XIX e por influencia do renacemento neo-céltico en Europa, inspiróu a estética simbolista: a creencia de que as propias palabras teñen poderes máxicos que falan coa súa língua misteriosa aos seres humáns capaces de entendelas; e que esta linguaxe misteriosa das palabras é moi forte cando as xentes falan na súa língua vernácula porque entón cárgase da alma dos seres humáns, da súa sensibilidade; e tamén das resoancías da súa térra, da súa xeografía e da súa historia. Son moi tos os estudos de lingüística de Fr. R. Sarmiento. Uns son de carácter xeral, como Sobre el origen de las lenguas y sobre sus elementos etimológicos (1765), e Lengua arábiga; pro a maior parte destes estudos retírense á língua galega, como Sobre el origen y formación de la lengua gallega. Algunhas veces a súa laboura de lingüista reducíase a re- copilar voces galegas como o Glosario de voces gallegas, expli- cando alguna del Coloquio (1747). El Coloquio a que se refería consistía nunha longa composición súa titulada Coloquio entre dos niños y dos niñas, compuesto en mil doscientas coplas gallegas (1746). Sarmiento é o precursor dos estudos de Fonética en Es- paña, pro inda que realizóu unha certa laboura na fonética, tomando notas sobre a pronunciación en castellano e en galego de xentes galegas, ñas súas visitas a Galicia foi, nembargantes, a etimoloxía o obxeto da súa preferente atención. Unhas veces trátase de nomes xeográficos galegos (San Julián de Samos, Valdeorras), outras de plantas (poütega, seixebra, etc.), outras de onomásticos galegos, etc. Para el a Fonética e a Etimoloxía procedían da súa conciencia bilingüe galega. Para Sarmiento a Botánica e a Zooloxía eran a mesma té- rra, ñas que vivían esas plantas e animáis, en forma orgánica; e a carqueixa, a planta humilde e dura dos nosos campos bal- díos, símbolo do carácter da nosa térra e pobo, era unha planta de cualidades e p'tí&eres maravillosos curativos, como a té- rra mesma, como se ve ñas súas Disertaciones sobre las eficaces virtudes y uso de la planta llamada carquesa, conocida en Galicia con el nombre de carqueixa (Madrid, 1786). Ñas súas explicacións a palabra galega da planta semella ter en sí mesma virtudes máxicas. Comparados eos seus estudos de Botánica son .máis reducidos os de Zooloxía, que unhas veces tratan1 de animáis de Galicia, sobre todo paxaros (sobre el pájaro burlapastores) e outras de animáis exóticos (cebras, rinocerontes, etc.)- E aínda son menos os adicados a mineraloxia (Sobre las pizarras arbo- rizadas de Mondoñedo, Piedra gallinaza, etc.). A terceira preocupación de temática galega era a súa que- rida cidade de Pontevedra: Elogio de Pontevedra, Sobre el estado de Pontevedra, Antigüedades de Pontevedra, Descrip- ción física y civil de la villa de Pontevedra y su jurisdicción. Algúns destes artigos tratan de temas económicos pontevedre- ses: Sobre el cerco de las sardinas en Pontevedra, Pesquería de Pontevedra, Sobre la pesca; e outro sobre as comunicacións terrestres do centro de España con aquela vila galega: Sobre un camino real desde Pontevedra a Sanábria por Ribadavia y un camino de carros (1757). O cuarto tema galego que abunda nos seus estudos é o dos mosteiros bieitos, pois son as abadías galegas as que cons- titúen o obxeto preferente das súas pescudas e estudos his- tóricos, como as de San Julián de Samos e a de Celanova. Outras veces os seus estudos destes mosteiros tratan de algúns problemas económicos máis vivos da nosa térra nos que an- daban envoltas as varias órdenes bieitas, donas de extensos estados en Galicia. Máis nestes problemas, sobre todo o das rentas e os foros cobrados polas abadías bieitas en Galicia, Sarmiento aparece como un defensor entusiasta dos intereses da súa Orden. É inacabable a lista de outros temas tratados polo erudito e investigador galego nos seus estudos e artigos: uns teñen carácter económico, outros científico, e outros literario, como os que se refiren ao Arcipreste de Hita e a Cervantes. Mais toda esta multiplicidade temática está en xeral guiada polo mesmo pensamento: dar coa verdade auténtica da vida, sexa da economía ou da cultura española, como primeiro paso para mellorala. Sin que apareza en primeiro plano, a preocupación, que é teimosa en Feixóo, de que a cultura española vaia ao compás da europea e recobre o paso que perdéu ao se quedar traseira. Sarmiento é un distinguido escritor en língua vernácula. O seu carácter bilingüe expresóuno escribindo os seus ensaios en pifpsa castellana e a súa poesía en língua galega. O amor de Sarmiento pola língua galega non se limitóu ao seu labor de lingjjjLista, senón que se expresóu dunha máneira viva cul- tivando esta língua nun longo poema de 1.201 c"óplas que re- colléu baixo o epígrafe de O tío Marcos da Pórtela, nome que

8 el popularizóu en Galicia. Figura nestas coplas unha serie de vocablos galegos que el recolléu no seu viaxe a Galicia no Ano Santo, en 1745. Pra aclarar algúns destes vocablos, que abranguían unhá moitedume de materias, topónimos, nomes de plantas e animáis, instrumentos musicáis, prendas de ves- tir, usos e costumes, terbellos de labranza, escribíu un Glo- sario de voces gallegas, que non chegóu a terminar. O propio Sarmiento, encariñado con este labor, tina dito no seu Glosa- ño que só o proseguía "sería una obra de la más selecta crí- tica y profunda erudición para desentrañar las voces y frases gallegas y muchas castellanas." Por eso o interés deste longo poema é doble; por unha banda, o seu interés filolóxico por ser un dos monumentos máis importantes da língua galega no sáculo XVIII; e, por outra, desde o punto de vista do estilo, revela unha forte reacción contra a ampulosidade e grandilocuencia do Barroco, buscando unha linguaxe natural e sinxela á que lie iba moi ben o emprego da língua galega entón máis campesina que culta. A sinxeleza do estilo e a língua de Sarmiento exténdese tamén na prosa, sobre todo a que empregóu nos itinerarios dos seus viaxes a Galicia que son dunha grande sobriedade, casi con só sustantivos, e con oracións de extremada brevedade. EMILIO GONZÁLEZ LÓPEZ New York

9 O DIABO NA OBRA DE VALLE-INCLAN

Sao bem conhecidos os diferentes personagens da obra de Valle, quer se trate do Marqués de Bradomin, de Don Juan Manuel de Montenegro, de Cara de Plata, de Max Estrella, etc. Ao longo de toda a sua obra, entretanto, assoma com grande frequéncia outro personagem, as vezes como simples referencia coloquial, sem qualquer significado particular, outras, espreitando por entre as pági- nas dos seus romances e pegas de teatro ou valendo como paño de fundo, comentario ou apontamento satírico, e outras ainda, irrom- pendo na própria cena, ganhando presenga física e desempenhando papel próprio: trata-se do Diabo, multiforme e omnipresente, de mil máneiras designado, sempre temido e muitas vezes desejado, que nao só acompanha como intervém na vida de mortais inquietos e ambiciosos. Nao nos interessa aquí, evidentemente, enumerar todas as passagens em que a expressáo "diabo" vale apenas como forma interjeitiva, como exclamacáo ou praga, mas sim definir este nome em fungáo de urna criatura que atinge momentos de perfeita corporificagio e até urna certa consistencia psicológica. As vezes fala pela boca de outros, que estáo loucos ou endemoninhados; outras, surge em pessoa, retratado nos seus mais pequeños pormenores e de acordó com antigás tradigóes, valendo por algo mais do que um produto da imaginagáo, da loucura ou dos sonhos. O diabo valle- inclanesco é ainda um diabo europeu, pois se identifica com os seus irmáos que, durante sáculos, aterrorizaran! e fascinaram o mundo ocidental; o culto do demonio na Galiza processou-se sem romper aparentemente os esquemas tradicionais e o diabo de Valle, embora nao cometa acgoes táo repugnantes como muitas das que em seu nome se realizaran! durante a Idade Media e o Renascimento, nao deixa entretanto de provocar a intranquilidade e o pánico, nem de semear a desordem e a rebeliáo, embora também por vezes se contente com aventuras eróticas e burlonas. Mas, antes de empreender urna análise sucinta do diabo valle- inclanesco, consideremos alguns dos aspectos mais característicos da actividade demoníaca, durante o período da sua maior eferves- cencia.

I. O CULTO DO DEMONIO A partir da segunda metade da Idade Media, intensificaram-se em vastas regioes da Europa, urnas estranhas cejirijónias, ocultas e clandestinas, realizadas normalmente ñas noité.s ¿e. .4>a feirá e sexfa-feira e onde se dizia ser adorado o diabo, ppif .boHiens, mulheres e criangas, e onde se praticariam ritos perversos: receberam o nome "de "sabbats", designagáo derivada talvez do Sabbat judaico e sofréram o peso de infindáveis perseguigSes, langadas tanto pelas autoridades eclesiásticas como pelas civis. Que se passava nestas reunioes? Apesar da enorme variedade de

10 ritos, de formas e objectivos, existiu sempre urna certa uniformi- dade esquemática de cerimonial; decerto a interpretasáo local dos adoradores do demonio provocava diversificagoes rituais, o que era tanto mais compreensível quanto que se tratava de actos considerados heréticos e que tinham de realizar-se secretamente; no entan- to, parece um tanto intrigante o facto de ter existido ao longo de sáculos, em pontos diferentes da Europa, urna relativa continuni- dade de crengas satánicas, apesar de lhe faltar a base duma orga- nizacáo de tipo eclesiástico a escala internacional. Os feiticeiros e as bruxas que participavam nos "sabbats" co- megavam por untar o corpo, em suas casas, com um ungüento se- creto, que conteria beladona, entre varias outras substancias, tomando também drogas estupefacientes, que explicariam os voos e as cenas vividas como sonhos e "viajens", tal como se verifica hoje com os adictos as drogas. Sonho ou realidade, pretendiam seguidamente, montados em vassouras, dirigir-se, pelos céus e a horas nocturnas, até certas clareiras, em florestas ou montanhas isoladas, preferentemente junto das ruinas de antigos templos pagaos, a fim de participarem ñas suas cerimónias diabólicas. Após a chegada das bruxas ao Sabbat, iniciava-se a cerimónia, presidida pelo Demonio, que podía tomar diversas formas, como as de macho cabrio, burro, sapo, cao e até humana, sendo no entanto a primeira a mais divulgada, e oficiada pelo bruxo mais categori- zado, que era muitas vezes um sacerdote apóstata, que dizia a missa invertendo o ritual da Igreja crista. Nestas reunioes, reproduzia-se a hierarquia da sociedade, imi- tando-se inclusivamente os pormenores mais pueris da organizacáo social, da corte e das autoridades. Durante a missa negra, que tinha ás vezes por altar o ventre de urna mulher, comungava-se com hostias profanadas ou com objectos que as substituíssem dentro do esquema satánico. Seguia-se um banquete, onde havia manjares deliciosos, embora sem sal, por este ser exorcístico, ou aumentos repugnantes, como carne de enforcados, de criancas, de sapos, etc., bebidas estranhas contendo certamen-te estupefacientes e sangue de animáis e seres humanos. Entre os ritos supremos e constantemente repetido, encontrava-se o de beijar o diabo no ánus (osculum infame), enquanto este emitía urna forte ventosidade; quando surgía sob a forma de sapo, o rito mantinha-se, havendo aínda quem lhe chupasse a baba. Existia também urna cerimónia de confissáo pública, em que se recompensava e castiga va; compunham-se os mais variados filtros e elixires, que incluiam substancias táo diversas como vegetáis, os- sos reduzidos a pó, sangue menstrual, cinzas de sapos, gordura de animáis, etc., destinados a provocar maleficios e possessoes demo- níacas. Por fim, organizava-se urna completa orgia sexual, bailando fre- néticamente e praticando-se todos os desvíos eróticos, em que o próprio 'demonio participava, unindo-se carnalmente á homens e múlheresíj Entre as orgias, maldizia-se e profetizava-se. E diziam que o ésperma do diabo era frió. Com o canto do galo e o despertar do día, terminava este mundo de horrores, real ou imaginario, conforme as conviccoes dos que dele tinham noticias. Para além das singularidades e aberragoes conditas nesta ceri- mónia, que com estes ou outros pormenores foram depois repetidas vezes descritas pela literatura ou pela pintura, e para além de su-

11 por que tudo se devia a sonhos, loucura oü alucinagoes, fica-nos o problema de averiguar a origem deste rito e dos motivos da sua prática, em períodos de pleno desehvolvimento do cristianismo. A formaliza gao ritual do culto do demonio, sobretudo sob a forma de bode, correspondería para alguns a retomar os rituais de crengas antigás em que se faziam referencias a um deus cornudo, enquantó que para o cristianismo todos os deuses pagaos haviam sido assimi- lados ao demonio. Talvez nao se ja necessário recorrer a tais origens para encontrar o modelo que poderia ter dado a forma de bode ao demonio e que para sempre iría relacionar os dois entre si. No Leví- tico, encontram-se dois bodes que eram sacrificados na Judeia, no grande día da Expiacáo: "Aaráo... Tomará os dois bodes e apresentá-los-á diante do Senhor, á entrada da tenda da reuniáo. Aaráo lángara a sorte sobre os dois bodes: urna sorte para o Senhor e urna sorte para Azazel. Aaráo deverá oferecer o bode sobre o qual caiu a sorte para o Senhor, apresentando-o em sacrificio pelo pecado; e o bode sobre o qual caiu a sorte para Azazel, deverá ser apresentado vivo diante do Senhor, a fim de fazer'a ex- piagáo sobre ele e ser enviado a Azazel, no deserto"'. Ante este bode, que transportava consigo todos os pecados de Israel, houve quem visse nele o símbolo do Cristo, pelo que os gnós- ticos deram a este a figura do referido animal, que teria sido posteriormente aproveitado pelos feiticeiros para representarem o demonio. No entanto, vemos assim, contrariamente a muitos autores, que nem sempre foi o bode relacionado "con ritos sucios y de ca- rácter sexual"2. Independentemente do problema da adopgáo de antigos rituais e da sua articulagáo em aspectos do ritual cristáo, com fins heré- ticos, interessa-nos referir a situagáo dos adeptos deste culto ante a Igreja. Desde Cristo aos fins do século VI, a Igreja consideraba o culto dos deuses pagaos com relativa benevolencia; durante este período, em que o paganismo dominava aínda muitos povos, a Igreja só po- día penetrar neles por meio da persuasáo e tolerando os seus costumes ancestrais; com a persistencia destes, a Igreja, dos sáculos VI ao XI, leva o combate doutrinário a outro nivel: passa a considerar os feiticeiros como vítimas de ilusóes, nao atribuindo realidade aos fenómenos mágicos, que seriam o produto de sonhos (tal a posigáo, por exemplo, de um Santo Agostinho). A partir do século XIII, entretanto, a situagáo muda bruscamente: á tolerancia e paciencia iniciáis segue-se um longo período de terríveis perseguigoes, embora inicialmente os castigos sejam moderados. Será com o fim da Idade Media e o comego do Renascimento que se verificará o auge da repressáo. Varias causas tém sido indicadas para tal mudanga: por um lado, o acentuamento das crises económicas, com urna Europa mar- tirizada por fomes, guerras e pestes, conduz extensas massas populares a urna situagáo de desespero social que, 4raduzindo-se muitas "v«zés 'em explosoes e revoltas, encontrava a sua compensagáo ideo- '."léj^ca" no repudio da religiáo crista, ineficaz ante,os males terrenos; "por outro, o aparecimento das heresias orientáis, com a consequente 1 Lev., 16. 2 JULIO CARO BAROJA, Las Brujas y su mundo, pág. 120. 12 agudizarlo doutrinária e o rigor da Igreja ocidental, aliada á con- solidacáo da autoridade eclesiástica, em que o poder temporal estava agora ao seu servigo. A modificacáo ideológica da segunda metade da Idade Media tem a sua objectivagáo na obra monumental de Santo Tomás e da Escolástica que, inclusivamente no que respeita á magia e á feitigaria, representa urna atitude diferente, por consideraren! aquelas como manifestacoes reais do culto do demonio. Tres aspectos há a considerar neste culto: revolta social, ante um mundo de sofrimentos; revolta sexual, ante os tabus impostos pelo cristianismo; revolta religiosa, ante urna Igreja que condenava os prazeres terrenos e proibira os cultos antigos em que os povos haviam vivido durante sáculos. O factor económico tem sido considerado como a causa mais importante do fenómeno da bruxaria, chamando-se a atencáo para o grande aumento das suas manifestacoes em períodos de intensos conflitos e crises sociais; na sequéncia de Michelet e Malinovsky, chega a considerar-se o bruxo como um agente subversivo, decidido a lutar contra a injustic.a social ou, pelo menos, servindo como re- fugio para a angustia humana e podendo de vez em quando propor- cionar ao homem a fruigáo dos bens terrenos, da liberdade e do sexo. O factor sexual desempenhou decerto um enorme papel: a re- pressáo do cristianismo sobre os costumes pagaos, sexualmente li- bertarios, e sobre as concepgoes dionisíacas da vida, proclamando ao mesmo tempo a castidade e a renuncia ao mundo, terá decerto criado um trauma profundo no inconsciente colectivo. Coincidem todos os autores em assinalar o papel do desejo e da vontade de poder, guiando homens e mulheres a implorarem a cultos que nao limitassem, nao proibissem, nem castigassem os prazeres do corpo, já tío atormentados pela vida quotidiana. Nao seria assim de estranhar a existencia de cultos em que se desse ampia liberdade aos sentidos, com práticas sexuais colectivas, nem que a mente enferma de muitas criaturas se dedicasse a actividades condenadas. Por outro lado, o momento da viragem da atitude da Igreja para com a feitigaria, coincide com a generalizacáo do celibato sacerdotal, o que seria um elemento mais de tensáo, dentro do contexto sexual repressivo: nao faltaram os sacerdotes renegados e libertinos, nem as igrejas e conventos escaparam á furia histérica de homens e mulheres presas de furor erótico . Ó factor religioso está naturalmente condigonado pelos primeiros dois. Nao parece táo estranho, como manifestam muitos autores, admitir que inúmeros homens e mulheres escolhessem um destino religioso de antemáo condenado, se pensamos que o culto do demonio retomava, por um lado, urna tradicáo nunca totalmente perdida de adoracáo a deuses que, considerados diabólicos pela Igreja, nunca o haviam sido completamente3; por outro, que alternativa res- tava a quem se sentía defraudado com as respostas que a Igreja dava para os males do ^mundo, senáo pedir o que se quería a quem prometía dar-lho? .-trj"jj .

1 Sao multas as leudas e fcontos populares que reí erem a existencia de um parentesco entre deus e o dlabo. No dlzer de Mlrcea EUade estas lendas reflectan o desejo permanente de totalidáde, sempre experimentado pelo homem de todos os tempes. Por exemplo, os bogomilos conslderavam o dlabo como o primogénito de Deus, e Cristo o segundo filho tía Mefistófeles y él Andrógino).

13 Na medida em que os bruxos adaptam os modelos religiosos pagaos aos que, no interior do sistema cristáo representavam a opo- sicáo á mensagem de Cristo, a Igreja procede de idéntic.a forma, e ao demonio incorpóreo dos Testamentos, e de natureza;indefinida, segue-se um diabo espantoso, corpóreo, determinável, nao só do ponto de vista religioso, mas aínda do ponto de vista social; diabo multiforme, integrado na vida quotidiana, empregando os seus poderes ao servico de urna rebeliáo geral contra o cristianismo. Do ponto de vista religioso há entretanto um aspecto que con- vém assinalar: o culto do demonio, apesar de depender de comple- xas . situacoes económicas, sociais, psicológicas, sexuais, etc., e de traduzir a frustracáo ante a Igreja, nao se contentou com criar urna religiáo paralela, pois actuou no interior da religiáo detestada, pon- do-se ao servico do seu inimigo mais poderoso, o que representa um processo de subversáo interna do cristianismo, e explica a du- reza da repressáo. Ia-se mais longe do que reconstituir um culto pagáo, pois dava-se forma a esse satanás em rebeldía constante e táo combatido pelo cristianismo. Talvez nao deva verse o satanismo apenas como um culto exterior, puerilmente estruturado dentro de urna total inversáo de intencionalidades e cerimónias, mais ou menos subsidiario das correntes dualistas. Trata-se de urna atitude muito diferente da assumida por outros sistemas religiosos: é certo que, ao combater o maometánismo, a Igreja o considera va também urna religiáo do demonio, mas nao há qualquer dúvida de que os maometanos nao a consideravam como tal, contrariamente aos sa- tánicos, que afirmavam ser o demonio o objecto do seu culto. Há urna relacáo evidente entre as crises económicas e os surtos de paganismo e feiticaria, mas supomos que nao pode concluir-se que nos períodos de calma social aquela deixasse de manifestar-se e que se afirme rotundamente ser a feiticaria a filha da miseria. Também nos períodos de cataclismos sociais se observa urna maior actividade da vida religiosa, mais acentuado vigor da fé e das ceri- mónias do culto, sem que por isso se infira que o cristianismo seja a expressáo mental duma resposta á miseria. O exarcebamento desta produz naturalmente o exarcebamento das atitudes religiosas, mas quer isso dizer que nos períodos de acalmia nao se manifestava urna crenc.a geral, larvar, discreta, ñas virtualidades da feitigaria? Supomos que sim, dado que no nosso próprio tempo presente se vé que tais manifestacoes nao só nao se extinguiram com o progresso científico, como parecem ganhar um renovado vigor. Fossem quais fossem as causas e os condicionamentos dos surtos de feiticaria na Europa crista, o certo é que a partir do século XIII a Igreja desencadeia urna vigorosa contra-ofensiva: em Agosto de 1233, Gregorio funda a Inquisitio hereticae pravitatis (Inquisigáo)' e, em 1260, urna bula do Papa Alexandre IV indica os motivos que podem levar á acusagáo de magia negra, e que se encontram na obra'dJii.JEAN BODI, De la Demonomanie des Sorciers, citados por CARC E&ROJA, no seu Las Brujos y su Mundo. Tais motivos encontram-ss"também no livro de GERIN RICARD, Histoire de l'Occultisme e? conaistem fundamentalmente no seguinte: Renegar e blasfemar de Deus; adorar o diabo; dedicar-lhe os próprios íilhos ou sacrifi- cá-los; consagrar os filhos quando aínda no propio ventre materno; propagandear o satanismo; jurar em nome do diabo; cometer in-

De notar.que a Inquisi?ao só em 1562 se estabeleceu na Galiza. 14 cesto; matar adultos ou crianzas para preparar ungüentos; comer carne humana; matar, por meio de venenos ou feitigos; causar a esterilidade dos campos, gados, provocar fornes; manter relacoes sexuais com o demonio. Atentando gestas acusacóes, toma-se evidente que o feiticeiro se viu fácilmente acusado de ser o responsável de epidemias, fornes, pestes e catástrofes que nao provocara, nem desejara provocar, nem teria torcas para provocar. Para invocar o diabo em solitario, necessitava-se que o bruxo se fortalecesse na convicgáo de tal ser possível, iniciando urna "pre- paracáo espiritual" em que se misturavam jejuns com orgias sexuais, sacrificios sangrentes e profanagoes, etc. Terminada a inicia- gáo, costumava realizar-se a evocagáo em locáis solitarios, á noite: cemitérios, igrejas ou templos e monumentos pagaos, utilizando urna roupa especial, e todo um instrumental variado, como candelabros, espadas mágicas, vasos de cobre, cráneos, perfumes, talismás, vari- tas mágicas, etc. Utilizavam-se ainda certos símbolos derivados de sistemas mágicos mais antigos, do judaismo e das correntes mágicas gnósticas, como os pentagramas de Salomáo e de Fausto, destinados nao só a encerrarem os diabos no seu interior, mas tambem a prote- gerem o invocador. As fórmulas invocatorias variavam igualmente, sendo urnas con- sideradas mais poderosas (e perigosas) que outras; a forca do apelo residía nao só no significado lógico de tais fórmulas, mas tambem na correspondencia oculta que entre elas existiría e certas forgas existentes no astral ou nos infernos: pronunciá-las, equivalía a fazer surgir a coisa assim horneada, pelo que grande parte do segredo consistía em descubrir e conservar, no meio dos maiores cuidados, as fórmulas e recitagóes que nos pusessem em contacto com as forgas malignas. Para a mentalidade medieval, tais invocagoes eram fórmulas terríveis, que deviam estar ocultas, tal como hoje se es- condem certos conhecimentos científicos, nomeadamente nucleares, que, em más máos, poderiam provocar o fim da humanidade. Nao se pensava muito diferentemente na Idade Media, pelo que com ra- záo pode Caro Baroja comparar as bruxas e os físicos nucleares, no seu afá de misterio. Todas estas fórmulas, ritos e simbolismos, apresentam urna constante inversáo de elementos semelhantes do cristianismo: hostias negras, em vez de hostias brancas; benzer com a máo esquerda; beber sangue, em vez do vinho eucarístico; beijó no ánus, em vez de ser na face, etc. No entando, conviria separar em todos estes rituais aquilo que é heranca de cultos antigos e aquilo que depende do ritual cristáo e que, profanado, se inverte voluntariamente, para nao considerar globalmente que tudo o que decorre no satanismo consiste mima ímpia e no fundo puerial imitagáo invertida do rito cristáo. Por exemplo, se o cristianismo é a religiáo da luz, o satanismo costuma ser definido como o culto das trevas, sendo de facto á noite que se realizam habitualmente as suas cerimonias. Mas, o próprio cristianismo tem tambem cerimonias nocturnas e deve notar-se ainda que os-celtas celebravam as suas festas religiosas de noite, nao por qualquer razáo de negrura espiritual, mas por consi- derarem que a noite precedía o día. Urna vez conseguida a presenga do diabo, e aceites por este as petigóes do feiticeiro, procedia-se á firma quase notarial do pacto,

15 que deveria ser em pergaminho e escrito com sangue. As condigoes do diabo podiam ir até á pretensáo de apoderar-se, ao fim de certo tempo, da alma daquele que o invocava, mas nem sempre se chegava a tal extremo. No entanto, diz-se que o diabo desconfiaya da volu- bilidade humana e dos recursos que esta tinha para¿ enggnando-o, acabar por acolher-se á proteccáo de Deus e da suaj.Igreja. Por outro lado, existem varias lendas em que o diabo nao teria conse- guido satisfazer as suas promessas, como na famosa lenda de Teó- filo, pelo que o invocador recuperava a sua liberdade. Nao há dú- vida de que entre os desejos e a realidade, o saldo nao se apresen- tava muito favorável para os invocadores do demonio. II. O DIABO NA OBRA DE VALLE-INCLÁN Consideremos agora alguns dos aspectos mais importantes do diabo tal como surge na obra valleinclanesca. Veremos sucessiva- mente os diferentes nomes com que surge citado, o seu aspecto físi- co, as acg5es por ele provocadas, as formas da adoragáo e invoca- cáo, como combater a sua influencia, o conceito de Inferno e o que do diabo pensam os demais personagens de Valle. 1. Nomes do diabo SIo muito variadas as designagoes que o Diabo recebe na obra diversa de Valle e que indicamos seguidamente, por ordem alfabé- tica: Ángel Lucifer Madre Morueca Ángel Malo Madre Tinosa Belial Mal Espíritu Cabrio Maligno (El) Chivo Malo (El) Cornudo Micifuz Cornudo Monarca del Abismo Patillas Demonio Pedro Botero Demonio Cabrón Pata de Cabra (El) Demónico Cativo Rey del Infierno Demonio Mayor Rey Coronado Diablo Satán Diablo Mayor Satanás Enemigo Serpiente Enemigo Malo Sierpe del Pecado Gato Negro Tentador Lucifer Tinoso Luzbel Tinoso Satanás Macho Cabrío Trasgo Madre Diablesa Trasgo Cabrío Madre Coja y Bisoja Trasgo Cabrón Dé entre estes nomes, os que mais se repetem sao naturalmeiice os de Diabo, Demonio e Satanás; outros, sao caracterizadamente coloquiais e depreciativos, como Patillas e Pedro Botero. Faltam entretanto designagoes clássicas como Belzebú, Lucifuge, Astaroth, etc. e. nao se encontra nenhuma referencia clara as diferentes hie- rarquias que se deparam em muitos manuais. de demonologia, pelo que este diabo parece depender mais do que continuava a ser tra- digáo popular do que tradigáo dos magos eruditos. Note-se ainda que o diabo passa a ser tratado mais chocarreiramente ñas obras que compreendem o Ruedo Ibérico.

16 2. Aspecto ; Com as observagoes dispersas e os tragos apontados de vez em quando, podemos reconstruir físicamente o diabo, como soma de todas as características reais ou imaginarías que lhe sao atribuidas pelos personagens das obras de Valle. Quase todos os tragos reco- lhidos contribuem para dar a este diabo a forma tradicional do bode, tal como o concebe a feitigaria mais elementar e a imaginacáo religiosa de nivel inferior. Nao encontramos vestigios de um diabo mais exotérico, referido pelos mágicos e pelos ocultistas, e táo somente o da tradicáo rural e popular. Embora predominem as referencias fisicas a um diabo sob a forma de bode, também Valle indica outras formas tradicionais de materializacáo do maligno, tais como: sapo5, gato negro', corvo negro', morcego', anoes negros *, gala10, moga ", lagartos com asas ". Quanto as referencias, mais numerosas, a um bode, existem já mengóes que, pelo próprio nome, indicam tratar-se de tal animal: Cabrio u, Chivo ", Demonio Cabrón ", Macho Cabrío ", Trasgo Ca- brio ", Trasgo Cabrón ". Com as referencias físicas que abundam na obra de Valle, construamos o corpo deste diabo. CABERA - Apresenta cornos retorcidos", pelo que também se lhe chama El Cornudo" ou El Cornudo Monarca del Abismo", designagoes estas que podem nao referir-se obrigatóriamente a um bode, mas a qualquer antiga divindade paga. Tem olhos como os do gato n, boca negra ° que exala um hálito pestilente M e que ao morder deixa urna marca negra característica "; o seu hálito tem a virtude de in- flamar todos os pecados26 e o seu riso é tremolante, relinchando também r. Tem barba, com á grenha de fogo e em forma de pera ", o que constituí, em conjunto, urna cabeca de bode, tal como surge em Divinas Palabras. CORPO - Tal como convém á figura de bode, possui garupa lano- sa ", tetas' peludas ". e rabo ". O corpo costuma estar tisnado " e o es- perma é frió". Sonata de Primavera. Mi hermana Antonia, Flor de Santidad, Rosarito, Rosa de Papel. Agnüa de Blasón. . Beatriz. Sonata de Otoño. Flor de Santidad. Romance de Lobos. Flor de Santidad. Divinas Palabras. Marquesa Rosalinda. El Embrujado. Clave Lírica VI. Divinas Palabras. Resplandor de la Hoguera. Divinas Palabras. Marquesa Rosalinda. Sonata de Primavera, Martes de Carnaval. Cuento de Abril. Flor de Santidad. Águila de Blasón. Marquesa Rosalinda. Beatriz. Sonata de Estío. Divinas Palabras. ídem. Divinas Palabras. Romance de Lobos. Ligazón. El Rey de la Máscara. Romance de Lobos. 17 MEMBROS - Dotado de asas negras, que produzem ruido ao mo- ver-se e que servem para voar", terminam em garras, que crava na carne das vítimas35. Tem também patas e cascos-* e asmaos sao peludas37. , ''•.•'.,-.. O retrató assim obtido nao corresponde quase nunca a caracte- rísticas realmente vistas pelos personagens, mas sim referidas por eles, quase que por obediencia a urna tradicáo que se dá por certa; quer dizer, nao houve contemplagáo real, pelo menos na acc.áo em que participam. Entretanto, os casos de aparigáo objectiva também existem na obra de Valle. Um deles, é descrito indirectamente por um franciscano, e fora-lhe contado por um jovem estudante: "Esta mañana fue a nuestro convento un joven tentado por el Diablo. Me contó que había tenido la desgracia de ena- morarse, y que desesperado, quiso tener la ciencia infernal... Siendo la medianoche había imperado el poder del Demonio. El ángel malo se le apareció en un vasto arenal de ceniza, lleno con gran rumor de viento, que lo causaban sus alas de murciélago, al agitarse bajo las estrellas" ". Apesar de nesta bela passagem Lucifer ter asas, o desenvolvi- mento do contó fá-lo tomar a forma de um gato negro. Adega, em Flor de Santidad, descreve a figura do diabo, numa visáo que pode estar originada por um desequilibrio nervoso vizinho da histeria e em que mistura elementos humanos com tragos típicos do demonio: este ri, quer possuí-la, tem as máos peludas e urna boca negra. É entretanto em Divinas Palabras que o Demonio surge em pessoa, físicamente visível, dialogando, voando pelos ares, relinchando, táo real que chega a ser urna das dramatis personae. "Suena la risa tremolante del Trasgo Cabrío. Está sentado sobre un peñasco, con la barba greñuda, estremecido por una ráfaga de viento (...) El Cabrío, sentado sobre las patas, en medio de la vereda, ríe con aquella gran risa que pasa re- torciéndose por las perillas de su barba (...) y sólo oye la risa del Cabrío... sobre la veleta del campanario, lanza su relincho (...) El Cabrío revienta en una risada, y desaparece del campanario, cabalgando sobre el gallo de la veleta... Mari-Gaila siente bajo las faldas las sacudidas de una grupa lanuda, tiende los brazos para no caer, y sus manos encuen- tran la retorcida cuerna del Cabrío"3'. Destes tres casos, o de Adega pode explicar-se por alucinacoes, delirio e histeria, em que confunde o peregrino com o demonio, atribuindo a este as relagoes sexuais que tivera com aquele. O processo histérico de Adega acumulara já inúmeros sintonías, com as suas visoes e profecías, a própria linguagem mística, através da qual comunica que irá ter um filho de Deus Nosso Senhor. A um ponto tal que é consenso de todos que a rapaza tem o "ramo cativo", istOí.é, que o Demonio, por meios engañadores, "metióse en ella y tiénela cautiva y habla por sus labios para hacernos pecar á todos". Mi hermana Antonia, Milon de la Arnoya, Flor d» Santidad. Flor de Santidad. • • La Marquesa Rosalinda. Flor de Santidad. Mi hermana Antonia. Divinas Palabras, Escena VIII. 18 Nada mais natural .para estas gentes que aceitar a veracidade da visáo demoniaca d^^dega. No entanto, quando já o leitor supoe ter logrado um^ qualquer explicacáo lógica e científica do caso descrito, e depois de o próprio autor ter ilustrado o processo evolutivo do misticismo de Adega, Valle nao só prolonga este distanciamento entre o narrador e a coisa narrada, que permite as mais variadas interpretacoes, como langa urna súbita perturbacáo no espirito do leitor, ao acrescentar: "Con las primeras luces del alba, que tem- blaban en los cristales de la torre, huyó el Malo batiendo sus alas de murciélago". Alegoría? Simbologia fácil? Ou conviccáo de que o demonio se encontrava por detrás das visoes de Adega e que estas eram portante objectivas? No caso de satanismo do contó Mi hermana Antonia, diz-se que o demonio apareceu ao estudante, e nem um só momento é posta em dúvida a veracidade deste facto. Feito o pacto entre Satanás e o jóvem, aquele assumirá depois a forma dé um gato negro, cuja presenca obcessiva, num dos contos mais estranhos e inquietantes de Valle, culminará por urna descoberta surpreendente: o estudante e o gato confundem-se a partir de certa altura. Em todo este contó de que voltaremos a falar, o espaco atribuido por Valle as coincidencias é mínimo e todo o ambiente e todas as declaracoes dos personagens e descricoes do contó estáo carregadas de urna forte intencionalidade, que tende a fazer-nos aceitar a realidade do que se narra. No último caso, nao parece tratar-se nem de um sonho, nem de alucinacoes, nem de delirio. O diabo surge sob urna forma concreta, objectiva; dialoga com Mari-Gaila; transporta-a pelos ares, depois de fracassado o conjuro; ri, relincha, muda vertiginosamente de lugar, propoe-lhe irem a um baile (provávelmente um sabbat), etc. 3. Acedes provocadas pelo diabo ou a ele atribuidas Entre as diferentes accóes atribuidas ao demonio, muitas délas sao imediatamente explicáveis por causas naturais, nada tendo a ver com urna participado real do maligno, embora os diferentes personagens creiam geralmente na sua intervencáo junto dos assun- tos humanos. A principal contribuicáo do demonio resperta, como seria de supor, e conforme já declaramos na introdugio, a provocar todas aquelas atitudes que colidam com os principios da religiáo crista e da moral desta decorrente, estimulando urna vida sexual e amorosa o mais livre possível, o afastamento em relacio á Igreja, e todos os demais gestos de rebeldía. Se Santo Tomás considerou auténticas as relacdes sexuais entre os demonios e os seres humanos, nao é de estranhar que tal con- viccáo se generalizasse entre sectores incultos, como os camponeses. Acreditava-se assim na existencia de íncubos e súcubos, diabos ma- chos e fémeas, cuja missáo consistía em manterem relacóes sexuais com homens e mulheres. Analisemos agora, ¡ps casos de actividade sexual demoníaca /.Que se encontram na obra de Valle: :-;cn a) Relacóes sexuais" d/ó° diabo com homens e mulheres: Em Flor de Santidad, fala-se desta possibilidade, ao comentar-sé os males que afectam os castanheiros, as vinhas, os rebanhos, e que o mendigo atribuí aos pecados humanos, que seráo castigados por Deus, pois sao muitos os filhos do pecado: "La mujer yace con el

19 rey de los infiernos, con el Gran Satanás, que toma la apariencia de un galán muy cumplido". Nesta mesma obra, Adega, ñas suas crises histéricas e entre vis5es, afirma que o Diabo tentou possui-la, oque corresponde a urna transfiguracáo de tipo religioso, das rela- cóes sexuais que, na sua inocencia, praticara com o peregrino: ": "—¡Mirad allí el demonio!... ¡Mirad cómo ríeí ¡Queríase acostar conmigo y llegó a oscuras. Nadie lo pudiera-sentir! Sus manos velludas anduviéronme por el cuerpo y estrujaron mis pechos. Peleaba por poner en ellos la boca, como si fuese una criatura. (...) Su boca negra quería beber en mis pechos... No son para ti, Demonio Cativo, son para el hijo de Dios Nuestro Señor". A referencia de Adega á boca negra do diabo, encontra-se tam- bém no contó Beatriz, onde, apesar de se concluir que a "possessáo" de Beatriz nao era real, e se devia á crise histérica provocada pelas relacoes sexuais com o frade, se considera urna marca negra sobre o seio da jóvem, como resultado dos labios de Lucifer, quando bei- jam. : Decerto o Diabo nao costuma surgir como tal, quer para coabitar com mulheres, quer com homens, tomando normalmente urna forma engañadora e atraente, para melhor lograr os seus fins. Em Águila de Blasón, as relagoes sexuais ilícitas sao vituperadas no pulpito por Fray Jerónimo, que concluí por dizer: "FRAY JERÓNIMO—... Todas las noches vuestra carne se enciende con el fuego de la impureza, y el cortejo que recibís en vuestro lecho, que cobijáis en las finas holandas, que ador- mecéis en vuestros brazos, es la sierpe del pecado que toma formas tentadoras. Todas las noches muerde vuestra boca la boca pestilente del enemigo". O recurso ao engaño, geralmente utilizado pelo diabo, encontra- se assinalado noutras passagens. Assim, no contó Un ejemplo, o demonio, por meio do corpo de urna mulher endemoninhada, urna velha esfarrapada, com os seios flácidos e peludos, tenta um ermi- táo que, ao tocar-lhe, para dominar os seus ataques, senté urna grande perturbacáo: "Miró a la endemoniada y la vio bajo la luz de la luna, bella como una princesa y vestida de sedas orientales, que las manos perversas desgarraban por descubrir las blancas flores de los senos"; no contó, Rosarito a misteriosa morte da jóvem parece sugerir que o Diabo tomou a forma de Miguel de Monte- negro. Estas consideracóes aplicam-se também para o sexo masculino, ante o qual aparece com a forma de mulher, como vimos com a velha endemoninhada. Em Romance de Lobos, Fuso Negro, urna especie de teórico do satanismo, explica: "—(...) El Demonio Mayor anda por las ferias y las vendi- mias, y las procesiones, con la apariencia de una moza garri- da, 'tentando a los hombres. Frailes y vinculeros son los más tentados. Ay, hermano, cuántas veces habremos estado con una moza bajo las viñas sin cuidar que era;el Demonio Ma- yor de los Infiernos! El gran ladrón se hace-moia para que le demos nuestra sangre encendida de lujuria,-luego, deján- donos dormidos, vuela por los aires..."

20 Das relac5es sexuais do diabo com os humanos nascem criaturas satánicas, embora seja difícil justificar tal fenómeno do ponto de vista biológicos/genético... apesar das consideragoes fisiológicas que se costuijjaiü. :f azej; a tal respeito, como indicaremos adiante. Já vimos em Flaf¡;de Santidad, que sao muitos os filhos do pecado; também em Romance de Lobos se considera, segundo urna voz da Santa Compaña, que "todos somos filhos de Satanás" e que o pecado irmana os homens. Surge entretanto urna teoría mais completa á propósito dos filhos de Don Juan Manuel Montenegro, fidalgo he- rético e despótico, inclinado ao pecado e que afronta sua mulher con inúmeras mulheres, incluindo sua sobrinha Sabelita. Este personagem, sacrilego as vezes, ganha um tom demoníaco em deter- minados momentos, pela forma aüdaciosa com que desafia a autoridade eclesiástica, a justica e a moral, desencadeando paixSes, cu- jas consequéncias se abateráo sobre varias cabecas. Em Romance de Lobos, ante as malfeitorias dos filhos, admite que estes haviam saído malditos, por estar maldito o semeador e também a sua se- menté. Tal maldicáo dever-se-ia a um castigo'de Deus para humi- lhar a sua soberba, querendo assim que "aquel vientre de mujer santa engendrase monstruos Satanás" (Escena final). A hipótese de Satanás actuar através do semen humano é reite- rada e ampliada por Fuso Negro que, no meio da sua loucura cheia de malicias, defende posicoes heréticas. Segundo as suas palavras a maldade dos filhos de Don Juan Manuel dever-se-ia a serem filhos de Satanás: "FUSO NEGRO — Hijos del Demonio Mayor, que cinco veces es- tuvo en la cama con aquélla que ya dejó el mundo. (...) Los cinco mancebos son hijos de su ciencia condenada (...) De la su mano derecha a cada cual diole un dedo con su uña, para que rabuñasen en el corazón de mi hermano el Señor Mayorazgo" (op. cit.). Depois de opinar que se trata de filhos do demonio, Fuso Negro esclarece que cada um deles foi concebido "un sábado, filo de media noche, que es cuando se calienta con las brujas"; no entanto. o es- perma do diabo é frió, sinal pelo que as mulheres reconhecem esta- rem deitadas com ele, nao podendo portante emprenhar. Para conseguir ter filhos, o diabo, sempre mestre na arte do engaño, toma a forma do marido, assim se apresentando á mulher, e tendo relacoes sexuais com ela: "—(...) ¡Cata la trampa, porque entonces tiene el calor del hombre, la flor de su sangre, y puede empreñar! Al señor Mayorazgo gustábanle las mozas, y por aquel gusto el Diablo hacíale c..., y se acostaba con Dama María. EL CABALLERO - Yo no SOy C... FÜSO NEGRO - El Diablo púsole sus cuernos. % EL CABALLERO - Tendrían que ser c... todos los hombres para que lo fuese don Juan Manuel Montenegro. FUSO NEÓRO&.jTodos lo son, y por eso está lleno el mundo de hijos de Satanás!" (op. cit.). De forma directa, portante, o Diabo contribuí para aumentar o número dos soldados dos seus exércitos, e os filhos assim gerados, a ele voltaráo mais tarde. A paternidade do diabo acompanha-se 21 também da maternidade demoníaca, conforme se ilustra com as de- clarares dos participantes da Santa Compaña, que surge ante Don Juan Manuel: "OTRA voz - A todos nos dio la leche de sus tetas peludas la Madre Diablesa! MUCHAS VOCES - ...La madre coja, coja y bisoja, 'qué rompe los pucheros! La madre morueca, que hila en sú tueca los cordones de los frailes p... y la cuerda del ajusticiado que nació de un bandullo embrujado! La madre bisoja, bisoja corneja, que se espioja con los dientes de una vieja! La madre tinosa, tinosa raposa, que se mea en la hoguera y guarda el cuerno del carnero en la faltriquera, y del cuerno hizo un alfiletero! Madre bruja, que con la aguja que lleva en el cuerno, cose los vo... en el infierno y los calzones de los ma- ridos c...!" (op. cit.). Se a paternidade diabólica explica a maldade de muitos dos seres humanos, é sobre a mulher que recaiem mais acusagóes deste tipo, como causa de pecados, da licenc.a amorosa e do mal. Com- preende-se assim o comentario de Marica del Reino, em Divinas Palabras: "—¡Cuánta verdad que las mujeres somos hijas de la Serpiente!". Quando o diabo surge em carne e osso, em Divinas Palabras, Mari-Gaila supoe que aquele pretende algo mais do que bailar com ela, mas o trasgo porta-se de forma muito comedida, pois nao lhe faz nenhuma proposta de tipo erótico, embora durante o voo que efectúa montada no macho cabrío ela sinta deleite carnal. Outra referencia, que pode supor coabitacáo carnal com o demonio, encontra-se em Ligazón, quando a Raposa diz que o Trasgo a visita todas as noites. Também em La Marquesa Rosalinda se fala de "el demonio de los cortejos / que ha tentado a una noble dama en Maguncia". b) Induzindo os seres humanos ao pecado: Além de praticar relagoes sexuais com os humanos e de surgir- lhes em pessoa, na maior parte dos casos o diabo limita-se a ser o causador de inúmeros infortunios, debilidades moráis, paixóes malignas, desejos carnais intensos; as vezes a referencia é breve, sem características especiáis, como em Corte de Amor, onde o diabo tenta urna dama, enquanto esta reza, a fim de nao se esquecer do seu amante. A margem de liberdade que o homem sempre procura manter, mesmo ante o diabo, leva a procurar justificar as suas ac- coes pecaminosas como o resultado de engaños, nos quais decerto Satanás se revela mestre insuperável; e contra os seus engaños pouco haveria a fazer. Assim, em Águila de Blasón, explica-se a Sabelita o seu amor por Don Juan Manuel, dizendo-lhe que o demonio a "cegó", que ele "nos engaña asi para condenar nuestra alma" e terminando por um desabafo, que resume a debilidade fe- minia ante Satanás: "cómo ciega el enemigo a las pobres mujeres". Também nesta mesma obra se culpam as mulheres de darem exér- citos ;ab grande Satanás. Para actuar sobre os humanos, o diabo, segundo se diz em Cuen- to de '-Abril, encontra-se "siempre en acecho"; quando depara com urna óportunidade para favorecer os desejos humadnos, a sua actua- cáo ganha características fisiológicas, conforme declara Xavier, em

22 Sonata de Primavera: "aquella noche el cornudo monarca del abismo encendió mi sangre con su aliento de llamas y despertó mi carne flaca, fustigándola "con su rabo negro"; noutra passagem, em Cuen- to de Abril, diz-se que o demonio "enciende carnales deseos en el pecho", nao respeitando idades nem sexos: "el enemigo que vos encisma la sangre, a viejos y mozos" (El Embrujado). Num ambiente de quase omnipotencia satánica, admite-se que este intervenha ñas acgoes humanas, já sob a forma de tentagSes mentáis, já por meio de engaños ou de auténticas possessoes, o que leva a confundir os homens com os demonios, por supor que aqueles manifestam um carácter específico destes. Dentro desta crenga generalizada, nao duvida portanto María do Rosario, em Sonata de Primavera, em concluir que as insistencias amorosas de Xavier sao imputáveis ao demonio. Comega por recear que o marqués e o diabo sejam a mesma coisa: "algunas veces me parecéis el demonio...", hipótese reforjada com o facto de aquele voltar á posse de um certo anel, o que atribui a artes diabólicas, e por fim transformada em certeza, aquando da morte de sua irmá. Esta pretendida identidade entre certos personagens e o diabo, repete-se, embora sempre de forma ambigua, em contos como Mi hermana Antonia, em que o frade que insiste com a mae da jóvem, para que consinta nos amores desta com o estudante, parece estar associado ao diabo: primeiro, na sua imaginacáo, o narrador eré ver que o Padre Bernardo, em vez de dar a béncáo, faz os cornos com os dedos da máo, o que toma como burla do Demonio; depois, os argumentos do padre sao bastante peregrinos, tentando convencer a máe do narrador a entregar sua filha aos amores do estudante, para que a alma deste nao se condene; seguidamente, ao ir-se o frade, passa ao lado do autor um gato negro, incorporagáo habitual do demonio; por outro lado, ninguém vé o Padre Bernardo sair de casa e, por fim, a criada Basilisa informa-se no convento, nessa mesma tarde, de que o referido sacerdote se encontrava numa mis- sáo, bastante longe dali, pelo que se depreende tratar-se talvez de urna artimanha do Demonio, que reveste a forma do franciscano. A partir deste momento, a presenga de um gato negro misterioso torna-se obcessiva neste contó, em associagáo permanente com o diabo, o que culmina com o corte de orcinas que lhe é feito com urna tesoura. A dificuldade de distinguir entre o estudante, o diabo, o padre Bernardo e os gatos negros, acentua-se quando o autor eré ver, depois da referida mutilagáo das orelhas, idénticas feridas na cara do estudante: "Llevaba a la cara una venda negra y bajo ella creí ver el recorte sangriento de las orejas rebanadas a cercén". A máe do narrador morre, vítima possível da acgáo do diabo, ao servigo da ciencia infernal do estudante Máximo Bretal. Também em Rosarito existe um ambiente ambiguo, em que Mi- guel de Montenegro, que desperta o amor da jóvem, parece atrair sobre esta os poderes do maligno, pois aparece assassinada na sua cama, sem que se saiba com seguranga se Don Miguel foi o assassi-,; no, ou o diabo, ou- se., um e outro sao a mesma pessoa. Entretanto," volta a surgir ujn gato, negro, representando provávelmente úiriá incorporagáo démoftíác'a: "El gatazo negro la sigue maullando las- timeramente. Su cola fosca, su lomo enarcado, sus ojos fosfores- centes, le dan todo" el aspecto de un animal embrujado". No contó Un Ejemplo a mulher endemonihhada também se confunde com o demonio; o ermitáo vence a tentagáo, escondendo urna

23 das máos ñas brasas, enquanto com a outra fazia o sinal da cruz, após o que a endemoninhada desapareceu, o que faz supor que se tratava de um diabo. Esta confusáo entre criaturas de carne e osso e os demonios, é experimentada, de forma moral e decerto retórica, por Don Juan Manuel, que exclama, ao terminar Cara de Plata: "-rVTengo miedo de ser el diablo"; a identidade aqui receada, átenua-se em Romance de Lobos onde o fidalgo se limita a reconhecer ter sido o melhor amigo do demonio. As accóes ácima descritas respeitavam atitudes amorosas e sexuais bem definidas; outras referencias existan na obra de Valle, acerca da intervencáo do diabo junto dos seres humanos, para os levar a pecar, embora nestes casos se fale de pecado em geral, sem qualquer especificacáo. Tal o caso de Adega, de Flor de Santidad, em quem o demonio teria entrado no corpo, falando pela sua boca, *'para hacernos pecar a todos"; da mulher com a alma "en cautiverio de Satanás", que se vé obrigada a seguir Milon de Arnoya, no contó do mesmo nome, ou do ladráo de Sacrilegio: "a los enemigos tengo dentro del cuerpo". Também Xavier reconhece, dentro de si, o riso do diabo, que sabe converter todas as dores em prazer, em Sonata de Otoño. Em todos estes casos se admite urna mais ou menos completa incorporacáo do diabo ñas suas vítimas, urnas vezes a nivel meramente espiritual, noutras alcanzando verdadeiras possessoes. Mas, para prosseguir a sua obra a favor do pecado, pode o diabo, como já vimos, ganhar a forma de animáis, como a do sapo, que se considera típica, em- Sonata de Primavera, para perturbar as oracoes dos santos monges. Nestes casos, o papel humano seria, em certo sentido, passivo e até de vulnerabilidade, sendo necessária toda a integridade moral de um santo ermitáo para vencer as tentacoes; noutras situagoes mais difíceis, as vítimas nao faltam, como a mié de Antonia, Rosa- rito, etc. Mas, de passivo, o homem pode passar a agente da inter- vencáo diabólica, recorrendo a esta por meio de complicadas técni- cas, que constituiem a ciencia infernal, de que se fala em Mi hermana Antonia. Urna vez invocado o diabo, yrocura-se assinar um pacto com este, a fim de conseguir o objectivo pretendido, a troco das condicóes que o diabo imponha. Mais adiante, referiremos os casos de pactos diabólicos existentes na obra de Valle. c) Outras acgoes: O diabo é também indicado como autor de inúmeras outras ac- cóes, pueris urnas, mais graves outras. Em principio, o Diabo parece ser um personagem intrigante que se entretém a "maquinar enre- dos" (Ligazón) e a "caciquear burlerías" (La Marquesa Rosalinda); a convidar os mortais a irem com ele ao baile e a voarem com ele (Ligazón, Divinas Palabras); a perturbar a razáo humana, "bate su ramo dentro de mí y sus rebates me ciegan el juicio" (em Sacri- legio); a arrastar os corpos dos. pecadores ao inferno (Sonata de Otoño). Noutra passagem, atribui-se-lhe virtude de mago para eva- dir-se das prisóes (La Marquesa Rosalinda) e, apesar de se declarar pronto a ajudar o homem, nao deixa de burlar-se^.deste, quando o vé^ña- desgraca. Pelo menos assim o declara a marido engañado de Divinas Palabras. As "asechanzas del Maligno" (Viva mi Dueño), que ameacam

24 todos os seres humanos sao devidas as "dilaciones que pone a toda obra buena":-(op.- cit.), desejoso de subverter a obra divina e de afastar delato-"destino do homem. A sua vontade de rebeliSo, o poder das suas propostas, revelam-se como ¡mensas, embora Deús, em última instancia, sempre acabe por triunfar, pelo que se com- preende que tivesse tentado seduzir o próprio Cristo, conforme se declara em Viva mi Dueño: "Sin duda puede mucho el Maligno! Pueden mucho sus tentaciones! Las concupiscencias y los malos ejemplos pueden mucho. (...) El Redentor del mundo soportó el pérfido alien- to encima del monte! El Ángel Lucifer, siempre humillado, llevó su intentó de seducción hasta el Rey de Gielo y Tierra". Nao é portanto de estranhar que se considere, como em Corte de los Milagros, que "el tentador menea su rabo por todas partes". Esta omnipresenga diabólica provoca naturalmente consideracoes absurdas por parte dos que véem a sua marca em todas as actividades que se apartem da mais estricta ortodoxia: assim, em Viva mi Dueño, a maconaria nao passa de um pacto com Satanás; o pri- mitivismo católico de Isabel II leva a considerar que Patillas fora o obstáculo que a impedirá de escrever e copiar um documento de Sor Patrocinio: "Patillas, toda la noche ha estado dándome el codo para que no pudiese escribir. Viendo que nada lograba, a lo último me hizo el cubileteo de la salvadera". O que, comenta a sua agafa- ta, sao manhas próprias do tinhoso. Alias, no Ruedo Ibérico, existe um propósito deliberado de burla em relagáo a estas crengas primitivas, mentalmente empobrecedoras, e sem qualquer interesse, sequer oculto. A depreciagáo dos conceitos acompanha-se de idén- tica depreciagáo vocabular e em vez do Lucifer ou do diabo mais ou menos assustador do ciclo galaico do autor, encontramos agora um satanás doméstico, sempre enredador, decerto, mas cada vez mais entregue a pequeños negocios, tanto da política como da alco- va. sem qualquer transcendencia, e designado por Patillas. No inci- dente que comentávamos, Isabel II acaba por entornar o tinteiro, o que é evidentemente atribuido ao diabo: "Patillas no ha dejado gota en el tintero". O Diabo, travesso, faz das suas nos bailes "de candil" (Farsa y Licencia de la Reina Castiza); chega a ser considerado como guia dos exércitos liberáis na guerra carlista, de Geri- faltes de Antaño. Resumindo, pode dizer-se que, no universo da obra de Valle, o diabo, detendo todos os seus atributos, ou reduzido á condigáo de caricatura, mostra-se em toda a parte: "Anda suelto el Maligno" (Las Galas del Difunto) e pode sentir-se a sua presenga, bailando em redor dos personagens "con negro revuelo" (op. cit.), como um gaviáo (£1 Embrujado) ou como um corvo de asas negras (Águila de Blasón), pairando sobre as suas cabegas, a ponto de sentir-se-lhe o hálito. Outras vezes as asas abrem-se dentro do corpo do personagem (Romance de Lobos) e chegam a transformar-se em garras, de que é difícil livrar-se (El Resplandor de la Hoguera), com ¡o.;que se originam males calvos, com a sua correspondente cadeia de pecados (op. cit.). , Para tentar os humanos, o diabo nao conta só com a sua fragi- lidade, mas também com o tempo, capaz de dissolver convicgoes de todo o tipo: "el tiempo es la carcoma que trabaja por Satanás" (El Pasajero).

25 4. Adoragáo e invocagáo do Diabo '. Fiel ás suas características de nao entrar em grandes pormenores descritivos, a obra de Valle nao cai nunca na tentacáo de perder-se em minucias realistas, reproduzindo esquemas e modelos que, se permitindo urna mais completa análise da realidade, afectariam entretanto esse ambiente táo sugestivo com que rodeia todas as partes misteriosas dos seus contos e pecas de teatro. Dois ou tres traeos chegam para definir urna atmosfera, na qual o leitor pene- tra, recriando situacoes e adivinhando o que délas nao foi totalmente dito; este distanciamento constante contribuí para preservar o tom enigmático de certas passagens, que doutra forma se trans- formariam num simples paisagismo barroco e vazio. No que respeita á adoragáo deste diabo que repetidamente se intromete com os personagens valleinclanescos, nao existe qualquer descricáo de sabbats ou aquelarres, embora se encontrem referencias, que mostram como eram completas as ideias de Valle sobre a magia. Assim, há algumas indicacoes do voo das bruxas, como em Ligazón: "A las doce de la noche del sábado monto en la escoba, y por los cielos"; ou em Cara de Plata, a referencia ás substancias que as bruxas usavam para untar o corpo, a fim de voarem ao baile: "—Me falta el unto para los sobacos". Por outro lado, e relacionando o culto do demonio com cerimó- nias ancestrais, como o pretendem muitos autores, encontramos um rasto desta atitude numa simples referencia aos sacrificios sangren- tos ante os altares de pedra dos cultos antigos, em Gerifaltes de Antaño. Sobre o culto colectivo do diabo, poucas mais indicacoes encontramos, como as seguintes: "Y en los ombros la capa de leyenda / con que va a sus concilios el Malvado" (Claves Líricas); e as propostas do cabrio a Mari-Gaila, em Divinas Palabras, por duas vezes convidando-a a ir com ele ao baile e também a que o beije no rabo, máxima prova de respeito e adoragáo, conforme vimos na primeira parte deste trabalho. A nivel de invocacáo individual, existem varios exemplos que testemunham a possibilidade de o homem atrair as foreas malignas e de pretender colocá-las ao. seu servico, estabelecendo pactos. A crenca nestes, que confeririam poderes sobrenaturais aos que os tivessem subscrito, tende a considerá-los como agentes de aegoes muitas vezes insignificantes e até a supó-los possíveis em animáis: em Divinas Palabras, a cadela amestrada que parece adivinhar as respostas ás perguntas que Ihe poe o seu dono, passa por ter "pacto con el compadre Satanás"; também se fala de pacto, a respeito do compadre Miau, nesta mesma obra. E, em Tirano Banderas considera-se que o Generalito tinha um pacto "por una firma de Sata- nás", que o tornava imune ás balas. Mais pormenorizada é a descricáo feita em torno dos problemas de Máximo Bretal, o estudante já citado de Mi hermana Antonia, qué experimenta um amor desgracado; ambiciona a alma da jóvem, por considerar que o seu corpo pertence á morteie, no seu desespero, invoca o Diabo, conforme declara a um franciscano. A invo- cacáo tem lugar á meia-noite, num vasto areal de cinza, aparecen- do-lhe o diabo, tal como no-lo descreve o sacerdote, que precisa: "—Satanás le dijo que firmase un pacto y que le haría feliz en sus amores. Dudó el joven, porque tiene el agua del bau-

26 tismo que hace a los cristianos, y le alejó con la cruz. Está mañana, amaneciendo, llegó a nuestro convento, y en el se- creto del confesionario me hizo su confesión; Le dije que renunciase a sus prácticas diabólicas, y se negó. Mis consejos no bastaron a persuadirle. ¡Es un alma que se condenará!" A convicgáo de que a ciencia infernal pode dar os seus frutos leva o estranho franciscano a censurar a máe de Antonia, por nao consentir que esta aceda aos desejos do estudante: "—¿Qué haces tú por evitar ese negro concierto con los poderes infernales? ¡Negarle tu hija para que la tenga de manos de Satanás!" (op. cit.). O sacrilegio sobe de tom ante as intencoes do Abade de Lanta- ñón, personagem de Cara de Plata, que, ferido no seu orgulho pela soberba de Don Juan Manuel, e pelo facto de este querer para si a sua afilhada Sabelita, ameaga-o com recorrer ao demonio: "EL ABAD - Por castigar tu soberbia soy capaz de encenderle (al Diablo) una vela" (op. cit.). Ameaca esta que ganha a sua devida importancia por tratar-se de um sacerdote á beira do sacrilegio, condigáo altamente apreciada na magia negra. O Abade nao se limita a invocar o Diabo, pois declara-se pronto a aceitar as condigóes que este lhe imponha: "EL ABAD - Satanás, te vendo el alma si me vales en esta hora. ¡No me espanta ni el sacrilegio!" (op. cit.). A cena decorre num local privilegiado para as invocacoes: mima encruzilhada, neste caso a de San Martiño de Freyres, á noite. O Abade, acompanhado pelo assustadico sacristáo, com o braco "perfila su trazo negro de maldición y anatema", disposto a arris- car a alma, enquanto aquele o previne dos perigos que os esperam: "EL SACRISTÁN - ¡Concho! Pudiera suceder que estuviésemos abriéndonos el Infierno! EL ABAD - (...) ¿Negra conciencia, no ves a tus plantas el In- fierno? EL SACRISTÁN - ¡Excomulgados nos hacemos! Los Sacramen- tos profanamos" (op. cit.). Quando fica só, o Abade exclama,, em intengáo do Diabo, as seguintes frases: "EL ABAD - ¡Satanás, ayúdame y el alma te entrego! ¡Ayú- dame Rey del Infierno, que todo el mal puedes! ¡Satanás, te llamo con votos! ¡Satanás, por ti rezaré el negro breviario! ¡De Cristo reniego y en ti comulgo! ¡Rey del Infierno, des- encadena tus aquilones! ¡Enciende tus serpientes! ¡Sacude tus íurias! ¡Acúdeme, Satanás!" (op. cit.). Responde-lhe: "Presente", o louco da aldeia, Fuso Negro, que já vimos ser urna especie de teórico do satanismo. Nesta invocacáo, encontramos alguns elementos importantes: um sacerdote apóstata, acender velas ao Diabo, rezar o breviario negro, vender a alma, prometer votos ao Inferno, renegar de Cristo, etc. Igualmente exemplar é a invocagáo descrita no contó Beatriz, e realizada por urna saludadora, a pedido da condessa, a fim de .conseguir a morte do frade pecaminoso. Por tal motivo, se chama "condenación", que descrevemos em pormenor noutro capítulo. Re- feriremos aqui, no que tem de característico por invocar concreta- mente o Diabo, quais os elementos que participam desta invocacáo: um mediador inerte, que tenha sido propriedade da futura vítima,

27 e que neste caso sao sete folhas arrancadas ao seu breviario; um espelho, objecto de reconhecidas capacidades mágicas, no qual se traga um .signo de Salomáo, que a virtude de atrair o demonio; um rosario profanado, como catalizador; urna oracáo de magia negra, que repetimos aqui: "¡Satanás! ¡Satanás! Te conjuro por mis malos pensamientos, por mis malas obras, por todos mis pecados. Te conjuro por el aliento de la culebra, por la ponzoña de los alacranes, por el ojo de la salamantiga. Te conjuro para que vengas sin tardanza y en la gravedad de aqueste círculo del Rey Salo- món te encierres, y en él te estés sin un momento de partir, hasta poder llevarte a las cárceles tristes y oscuras del infierno el alma que en este espejo agora vieres. Te conjuro por este rosario que yo sé profanado por ti y mordido en cada una de sus cuentas. ¡Satanás! ¡Satanás! Una y otra vez te conjuro" (op. cit.). Contrariamente aos casos anteriores, em que o aspecto da cau- salidade nao fica esclarecido, a condenacáo da saludadora de Cél- tigos parece mostrar-se eficaz, pois consegue-se a morte de Fray Ángel. Existem ainda, aqui e acola, na obra de Valle, outras indicagoes acerca da invocacáo do demonio, garantindo que "el diablo escucha mis oraciones" (El Pasajero), ou invocando Belial, nome que toma- va no Antigo Testamento o chefe dos demonios (op. cit.), o que lhe serve para conhecer a sua "ciencia negra de la Caldea" (La Pipa de Kif) e considerar-se portante luzbeliano (El Pasajero). Ainda a nivel meramente explicativo este tipo de crenga oposta á crista, encontranirse exclamacoes, sem qualquer significado que nao seja o da falta de respeito vizinha da blasfemia, em que se apela pelo Diabo, como normalmente se faz em relagáo a Deus. Tal Cara de Plata, na obra do mesmo nome, quando diz: "—¡Satanás me ampare!". 5. Como combater as acgóes do Diabo Dada a omnipresenca dos demonios no mundo velleinclanesco, também aqui se senté a necessidade de lutar contra os seus enre- dos ou, no caso de ter caído vítima das suas arremetidas, de con- trariar os efeitos da sua malignidade ou tentar pelo menos impedir o progresso do mal. Alguns destes métodos surgem também na obra de Valle. Comecaremos por indicar o principal, usado pela Igreja Católica. a) Exorcismos e orag5es: Em Flor de Santidad, ante as visóes e profecías de Adega e a voz corrente de que a rapaza teria o malcativo, a sua patroa manda chamar o abade, para que este decidisse se aquela estava de facto possuída pelos maus espirites. Sendo positivo o diagnóstico, o abade lé-lhe os exorcismo. "Después el Abad calábase los anteojos de recia armazón dorada, y hojeando familiar el breviario, comenzaba a leer los exorcismos, alumbrado por llorosa vela dé cera que sos- tenía1 un criado, en candelero de plata" (op. cit.). Posteriormente á leitura dos exorcismos, em latim, Adega tem urna forte crise nervosa, em que julga ver o Diabo, mas aqueles nao surtem efeito. • • . . 28 No contó Beatriz, a Condessa, supondo que sua filha está pos- suida pelo diabo, manda chamar urna saludadora para que a cure. Entretanto sua tia trouxera consigo o Senhor Penitenciario, a fim de que este lhe dissesse os exorcismos, o que se torna desnecessário, por se descobrir a verdadeira causa da "possessáo". No auto para siluetas, Sacrilegio, quando El Sordo de Triana se confessa ao falso padre, declara-lhe: "A los enemigos tengo dentro del cuerpo, y menester que me los saque su reverencia. A un pecador de mi cuerda no le basta la absoluta para presentarse a San Pedro. Menda precisa de los exorcismos que le liberten del malvado". Outra referencia, em Milán de la Arnoya, em que a mulher ca- tiva pergunta: "—¿No hay una boca cristiana que me diga las palabras benditas que me liberten del Enemigo?" Os exorcismos sao ditos por sacerdotes, mas o vulgo costuma também recorrer a oragoes que se supoem poder actuar sobre os demonios e expulsá-los do corpo. Um exemplo destes encontra-se também em Beatriz, quando Misia Carlota, para aliviar os sofrimentos da jóvem, e crendo também que esta se encontrava posses- sa, le a seguinte oragáo: "¡Oh Tristísima y Dolorosisima Virgen Maria, mi Señora, que siguiendo las huellas de vuestro amantisimo Hijo, y mi Señor Jesucristo, llegasteis al Monte Calvario, donde el Es- píritu Santo quiso regalaros como en monte de mirra, y os ungió Madre del linaje humano! Concededme, Virgen Maria, con la Divina Gracia, el perdón de los pecados y apartad de mi alma los malos espíritus que la cercan, pues sois poderosa para arrojar a los demonios de los cuerpos y las almas. Yo espero, Virgen Maria, que me concedáis lo que os pido, si ha de ser para vuestra mayor gloria, y mi salvación eterna. Amén". b) Conjuros: Fora da Igreja Católica existem ainda fórmulas verbais desti- nadas a combater os maleficios do demonio e que constituiem parte importante do arsenal dos bruxos, magos, saludadores, etc. Estas fórmulas, por vezes incluindo ritos e símbolos cristáos, baseiam-se no poder de certas palavras e expressSes, capazes de atormentaran o diabo e de o afugentarem, funcionando de forma idéntica, se bem que inversamente, á das fórmulas encantatórias. A imaginagáo popular, num sincretismo pagano-cristo-mágico, pos em circulagáo varios destes conjuros, alguns dos quais encontramos na obra de Valle. Em Los Cruzados de la Causa, Micaela la Roja, ao ouvir ruidos intempestivos na casa e crendo tratar-se da presenca do demonio, grita com forc.a as palavras de um ensalmo: "—¡Yo te conjuro, si eres el diaño mayor, a que te espantes de aqui y diez leguas alarredor! ¡Yo te conjuro, a la una, por la cara de la luna! ¡Yo te conjuro, a las dos, por el resplandor del sol! ¡Yo te conjuro, a las tres, por las tablas de Mosén!" Como resultado deste ensalmo deveria, no caso de tratar-se do demonio, ouvir-se um grande trováo, seguido de intenso cheiro>

29 enxofre, o que nao sucede, vindo a descobrir-se que se tratava afinal de urna irmá lega, que batía á porta, com um recado para Don Juan Manuel. Outro ensalmo, mais completo, e este realmente dito ante um diabo, existe em Divinas Palabras, embora se revele ineficaz. Di-lo Mari-Gaila: . "' "—¡A la una, la luz de la luna! ¡A las dos, la luz del sol! ¡A las tres, las tablillas de Mosén! ¡A las cuatro, el canto del gallo! ¡A las cinco, lo que está escrito! ¡A las seis, la estrella de los Reyes! ¡A las siete, ceras de muerte! ¡A las ocho, llamas del Purgatorio! ¡A las nueve, tres ojos y tres trébedes! ¡A las diez, la espada del Arcángel San Miguel! ¡A las once, se abren las puertas de bronce! ¡A las doce, el trueno del señor revienta en las tripas del Diablo Mayor." Como se vé, a primeira parte é aproximadamente igual ao ensalmo de Micaela la Roja, antes citado, mas o diabo nao só nao experimenta os seus efeitos, como interrompe Mari-Gaila para dizer-lhe tranquilamente, que, quandó termine, a convida a ir ao baile. Como no caso anterior, a eficacia do ensalmo traduzir-se-ia por um trováo. Em La Marquesa Rosalinda, existe urna simples referencia ao conjuro, contido numa pergunta de Arlequín, antes tomado pelo diabo. Além destas oracóes conhecidas por conjuros, existem também palavras mágicas com supostos efeitos sobre o diabo, como a pala- vra de ajonjolí, referida em Cuento de Abril. c) Ó poder do sinal da cruz, das figas, amuletos, etc. Um dos métodos mais tradicionais para afugentar o diabo consiste em fazer-lhe o sinal da cruz, símbolo por este detestado profundamente; em todas as cerimónias de conjuro, exorcismos, oragoes, etc., o sinal da cruz é sempre indispensável. Isoladamente, manifesta também um grande poder anti-demoníaco, como se vé através de breves referencias em La Marquesa Rosalinda: "—He de hacerle la cruz, por un si acaso!" "—Te hago la cruz tres veces, y en mis artejos beso el signo, Demonio, que te abrenuncia." "—No olvidéis santiguaros! Este es aquel paraje donde el Demonio se ha mostrado en el pelaje del Señor Arlequín..." Já vimos que o estudante Máximo Bretal, do contó Beatriz, também faz o sinal da cruz, quando lhe aparece o diabo. Por fim, em Sacrilegio, a mesma crenca na acgáo milagrosa de tal sinal, conforme o manifesta El Sordo de Triana, ao confessar-se: "—Primero'será soltarme las manos, para que espante con la cruz al enemigo que tengo dentro de mi." 'r'" Além deste procedimento, atribueim-se virtudes a üma serie de objectos conhecidos como amuletos e que reproduzem;uma simbo- 30 logia antiga, e de que trataremos aparte. Sao varios, entre eles des- tacando as figos, que encontramos por exemplo em El Embrujado: "EL CIEGO - Encuna rama está retorcida la serpiente. (...) Espantarla con .la,higa, el amo y los criados de esta casa! Espantarla con la higa! Salte de aqui, Demonio Cabrón!" Outro amuleto, é um dente de lagarto, em La Marquesa Rosa- linda: "No entrarás en mi cuerpo, rey coronado con corona de cuernos, pues te reniega el diente de lagarto que me ha donado una prima que en Burgos tengo de lega!" d) O poder dos santos, Papas e anjos: Ñas oracoes que referimos, as preces dirigem-se á Virgem Ma- ria, a Cristo, a Moisés, etc. Outras vezes, a prece. dirigi-se a um santo particular, como San Cipriano, de tanta predilecc,to na Gali- za. Encontra-se urna referencia a este santo, como forga contra o demonio, em La Marquesa Rosalinda: "—Vuelve, Diablo al Infierno! Dios nos ayude! (...) San Cipriano bendito que te salude." Outras vezes a imaginagáo vai mais longe, e supoe intervengoes como o seguinte, em £1 Resplandor de la Hoguera: "—El Señor Dios de los Ejércitos me envia un ángel de su casa y boca para quebrar la cadena del pecado que me puso al cuello el enemigo malo." Ao chegarmos ás obras que constituiem El Ruedo Ibérico, a de- gradacáo do conceito de demonio, já referida, corresponde a urna degradacáo geral do espirito religioso, em que abunda Isabel II, a sua corte e, no fim de contas, quase toda a sociedade da época. Diferentemente da crenga rudimentar dos camponeses, encontramos aqui certos símbolos religiosos reduzidos a meros fetiches, com a agravante de tal concepgáo ser compartilhada por muitos homens de Igreja deste tempo. Assim, Isabel II, para sehtir-se a salvo do demonio considera que com dois milhoes que envié ao Santo Padre poderáo dizer-se "muchas mandas y sufragios para tener lejos a Patillas", conforme se refere em La Corte de los Milagros, dado o Pontífice ter poder suficiente para "confundir a Patillas". Nao só o Padre Santo representa para Isabel II um poderoso escudo contra as malignidades do Diabo, pois também a sua confidente e conse- lheira, Madre Patrocinio, tida por santa e de quem se contam apa- rigoes, sabe como actuar para punir o Diabo, o que faz de urna forma um tanto surpreendente, como em Viva Mi Dueño: "—La Madre Patrocinio pone espanto al Infierno! Y bien sabe tirarle de las orejas a Patillas!" Embora, evidentemente, a final decisáo salvadora seja dada em fungáo do papel de Pió IX, segundo palavras da Raínha: "—(...) Teólogo^muy doctos me han dado las mayores segu- ridades sobre íesfé particular. Como Reina Católica he dé ser •• juzgada, y por éso quiero seguir escrupulosamente los con->; sejos de la Santa Sede. Patillas habrá de chincharse, si tengo por abogado en la Corte Celestial a Su Santidad Pió IX" (op. cit.).

31 e) A Missa das Endemoninhadas: Debíamos para o fim urna cerimónia, meio-pagl, meio-cristá, em que se pede a intercessáo de Santa Baya de Cristámilde, de grande devocáo na obra de Valle, e cuja maior fama ¿rovém precisamente do seu poder para expulsar do corpo os maus espíritos, conforme se estabelece em Flor de Santidad. Ao assistir as crises histéricas de Adega, ante as quais, como vimos, se revelaram ine- ficazes os exorcismos, a Senhora decide que a zagala vá em roma- ria a Santa Baya de Cristamilde, onde existe urna ermida junto ao mar, na qual se efectúa a Missa das Endemoninhadas, á meia-noite. Adega, acompanhada pela senhora e por um criado, junta-se a urna caravana de mendigos e a varias endemoninhadas. Valle escreve aqui urna página belíssima, de tons goyescos, em que se ouvem os gritos e os lamentos, misturados com os bramidos do mar e do vento dessa noite sem lúa. 0 poder sugestivo das imagens de Valle é tan- to, que nao nos resistimos a transcrever na íntegra esta passagem: "El mar vuelve a retirarse broando, y allá en el confín, vuelve a erguirse negro y apocalíptico, crestado de vellones blancos. Guarda en su flujo el ritmo potente y misterioso del mundo. La caravana de mendigos descansa a lo largo del arenal. Las endemoniadas lanzan gritos estridentes, al subir la loma donde está la ermita, y cuajan espuma sus bocas blasfemas. Los devotos aldeanos que las conducen, tienen que arrastrarlas. Bajo el cielo anubarrado y sin luna, graz- nan las gaviotas. Son las doce de la noche y comienza la misa. Las endemoniadas gritan retorciéndose: —Santa tinosa, arráncale los ojos al frade. Y con el cabello desmadejado y los ojos saltantes, pugnan por ir hacia el altar. A los aldeanos más fornidos les cuesta trabajo sujetarlas. Las endemoniadas jadean roncas, con los corpinos rasgados, mostrando la carne lívida de los hombros y de los senos. Entre sus dedos quedan enredados manojos de cabellos. Los gritos sacrilegos no cesan durante la misa: —¡Santa Baya, tienes un can rabioso que te visita en la cama! Adega, arrodillada entre la dueña y el criado, reza llena de terror. Terminada la misa, todas las posesas del mal espí- ritu son despojadas de sus ropas y conducidas al mar, en- vueltas en lienzos blancos. Adega llora vergonzosa, pero aca- ta humilde cuanto la dueña dispone. Las endemoniadas, en- frente de las olas, aullan y se resisten, enterrando los pies en la arena. El lienzo que las cubre cae, y su lívida desnudez surge como un gran pecado legendario, calenturiento y triste. La ola negra y bordeada de espumas se levanta para tragar- las y sube por la playa, y se despeña sobre aquellas cabezas greñudas y aquellos hombros tiritantes. El pálido pecado de la carne se estremece, y las bocas sacrilegas escupen el agua salada del mar. La ola se retira dejando en seco las peñas, y allá en el confín vuelve a encresparse cavernosa y rugiente. Son sus embates como las tentaciones dé Satanás contra los Santos. Sobre la capilla vuelan graznando las gaviotas y un niño, agarrado a la cadena, hace sonar él esquilón. La Santa sale en sus andas procesionales, y el manto bordado de oro, y la corona de reina, y las ajorcas de muradana resplandecen

32 . bajo las estrellas. Prestes y monagos recitan sus latines, y las endemoniadas, entre las espumas de una ola, claman blasfemas: • 'i.'..'. ;••••. —¡Santa, tinosa!: •—¡Santa, rabuda! —¡Santa, salida! —¡Santa, preñada! Los aldeanos, arrodillados, cuentan las olas. Son siete las que habrá de recibir cada poseída para verse libre de los malos espíritus y salvar su alma de la cárcel oscura del infierno. ¡Son siete como los pecados del mundo!" Sao varias as superstigoes acerca dos poderes curativos dos banhos de mar á meia noite, no que se refere á expulsáo dos demonios, sobretudo na noite de Sao Jólo, de tanta tradigáo paga. O número de ondas que se deve reoeber pode ser também de nove, em vez de sete, e Valle refere também esta alternativa, concreta- mente «m Baza de Espadas, onde se fala da conveniencia de tomar nove banhos. Os supostos efeitos milagrosos das aguas de mar (ou de rios, fontes, lagos, etc.) devem-se, nao a existencia de quaisquer quálidades específicas deste líquido, mas á influencia que nelas exer- ce o santo venerado localmente, e que é neste caso Santa Baya. f) Outros processos: Também o diabo pode ser vítima das irreverencias humanas e ver-se tratado de forma rude e violenta. Tal é a reaccáo do Afila- dor, quando La Mozuela se refere ao diabo, em Ligazón: "EL AFILADOR - Tío Mengue, te llamo a capítulo. De lo que entre esta niña y un servidor se pase, boca callada, o te rom- po un cuerno." 6. O conceito de Inferno. Tradicionalmente o diabo vive num inferno que, na imaginadlo popular, se rodeia de chamas, tormentos diversos e varios apetre- chos que a pintura de todos os tempos táo fielmente retratou. O diabo vive ainda numa organizac,áo social que, em certa medida, reflecte a constituido das sociedades terrenas, com a sua hierarquia e divisáo do trabalho. Critica Valle a concepsáo primitiva que as gentes tém do inferno, através de comentarios breves e incisivos. Em Calas del Difunto, pergunta um dos personagens: "—-¿No me oléis a chamusco? He visitado las calderas del rancho que atiza Pedro Botero." E mais directa é a crítica contida no seguinte comentario: "Aquella vieja orgullosa y pueril transcendía todos sus conceptos a imágenes corporales: El Infierno con sus calderas de pez hirviente y sus tropa de rabos y cuernos entenebre- cíale los nocharniegos trisagios". (Duquesa de Fitero, em La Corte de los Milagros), ou, ao comentar a pobreza religiosa do povo espanhol, que detur- paria todos Os grandes conceitos, em Luces de Bohemia: "MAX ESTRELLA -'(i:.), El infierno, un calderón de aceite al- bando donde los pecadores se achicharran como boquerones." Este demonio, além de yiver no Inferno, e de se encontrar presente onde exista o mal, forma também estranhos cortejos na térra, como a "Santa compaña", reuniáo de espíritus malignos e de almas em pena, que vém á térra a purgar o seu castigo. Em Romance de

33 Lobos, esta Santa Compaña aparece-nos descrita mima passagem tétrica em que ocorrem varios fenómenos mágicos: Nesta passagem pode alias apreciar-se a forma como Valle langa a incerteza acerca da realidade ou nao destes casos ocultos, pois coméca por indicar que Don Juan Manuel regressa "borracho" da feira.com o que se poderia tomar a cena seguinte como produtos de embriaguez; mas, ao ver as luzes da Santa Compaña, o Cavaleiro senté "disipados los vapores del mosto", com o que parece já que se encontra lúcido e que assiste a algo real. Sente-se levado pelos ares e acaba por encontrar-se estendido no meio da vereda "como si despertase de un sueño", pelo que se reitera a possibilidade de tudo ter sido real. 7. O que pensam do Diabo os personagens de Valle-Incíán. Depois de havermos esbogado um retrato físico do demonio e de termos assinalado algumas das suas principáis actuagóes na obra valle-inclanesca, procuraremos determinar sob que conceíto surge o diabo ante os diferentes personagens que com ele eonvivem ou que dele tém referencias. Para o Marqués de Bradomin, tal como surge na obra do mesmo nome, e que em certa medida representa o próprio Valle, com os seus matizes de satanismo elegante e de ironía volteriana, que se burla dos que se burlam do misterio e que define a bagatela como toda a sua doutrina e proclama o sorriso como a maior conquista da humanidade, para este marqués, dizíamos, o diabo é certamente um ser superior. Mais, o diabo foi sempre um ser superior, com o que manifesta urna completa seguranza na sua sabedoria e na sua constante autenticidade. Censurando a seriedade que impregnou épocas inteiras, recordando que na Biblia ninguém sorri, Bradomin considera que no inferno sempre terá havido sorrisos, merecendo as censuras do Abade com quem dialoga, que considera a sua teoría como maniqueista ou, no melhor dos casos, como urna ligeireza, des- tinada a encobrir a sua verdadeira missáo política junto do rei carlista. As apreciacóes de Bradomin sobre o sorriso do diabo nao seriam assim mais do que ironía sem maior significado. Mas, a supor que falava com seriedade, que significado teria para Bradomin o sorriso do demonio e que considerava ele como maniqueísmo? A resposta poderia ser a que, bastante mais tarde, nos dé Don Estrafalario, no seu diálogo com Don Manolito, no esperpento Loa Cuernos de Don Friolera, ao comentaren! um quadro muito mau, "coma emocio de Coya e do Greco", no qual se pinta um pecador, enforcando-se, enquanto um diabo ri. Comenta Don Manolito que "el Diablo que saca la lengua y guiña el ojo, es un prodigio. Se siente la carcajada", respondendo-lhe Don Estrafalario que sempre o preocupara o riso infernal, que considerara "de desprecio, de un supremo desprecio" pela mesquinha humanidade e pelos seus ri- dículos esforcos na térra. Mas agora, ante esse quadro absurdo, sen- tia-se perplexo, ao ver que o riso do diabo, ante a obra humana, era de grande regozijo e satisfacáo: "los pobres humanos le hacemos mucha gracia al Cornudo Monarca". Tal situacáo resulta inad- missível para Don Estrafalario pois se o diabo se regozija com a obra humana isso significaría que se regozija com a Obra Divina, que estaría assim isenta de defeitos, com o que combate as tendencias maniqueistas de Don Manolito, para quem o diabo se riria dos. defeitos da referida obra. E critica a crenca num diabo populacheiro que se interessasse pelas vicissitudes humanas; para Don Estrafa-

34 laño, p riso e o pranto nascem da contemplacáo do que é seme- lhante a nos mesmos, e o Diabo é de natureza angélica, e nao humana: "Reservamos nuestras burlas para lo que nos es semejante". Nao lhe interessa "asgtcnrp riso do Diabo, pois a sua estética "es una superación del dolptí -y1, ¿le la. risa, como deben ser las conversacio- nes de los muertos;1-a): contarse historias de los vivos". -Don Estra- falario representa, aparentemente, um longo caminho percorrido desde o Marqués de Bradomin das primeiras obras: do sorriso me- íistofélico, mistura de ironía e de superioridade desdenhosa, á crí- tica do sorriso de um diabo prazenteiro, contente com urna obra divina perfeita, na qual nao cabe lugar para o maniqueismo. Entre as duas atitudes, ambos coinciden! em considerar o diabo por cima do "saínete humano", nocáo que predomina, pelo contrario, em grande parte dos demais personagens de Valle, como Adega, os camponeses, sacerdotes, zagales, etc. Para Don Estrafalario, em su- ma, o diabo é um "intelectual, un filósofo, en su significación eti- mológica de amor y saber. El deseo de Conocimiento se llama Dia- blo". Estamos aquí ante un diabo que corresponde a urna vontade mais profunda do ser humano de nao se deter ante as fronteiras proibidas do conhecimento, do amor e da liberdade, e que representa afinal urna atitude de prometeismo produto de urna insatis- facáo permanente; de um desejo de atingir a totalidade que expli- que o existente e revele as partes ocultas do ser. Estamos agora ante um diabo que já nada tem de sainetero e que se afasta portanto do retrató físico e mental que o vulgo sempre admitiu. Caí- mos, talvez, no que diz Don Manolito deste diabo: que é "demasiado universitario", nao sendo assim de estranhar que Don Estra- falario o considere o inventor da imprensa... Como já dissemos, nao é esta decerto a concepcáo de diabo que possuiem os camponeses, fidalgos, mendigos, saludadores, clérigos, etc., que enxameiam na obra de Valle. Para estes, na sua maior parte, o diabo é de facto um personagem inquietante, aterrador, intrometido com as pequeñas paixoes humanas, divertindo-se com o sofrimento e a alegría do homem, exarcebando-lhe os instintos e apetites, enredador, deleitando-se na concupiscencia, capaz até de participar das paixoes e sensualidades terrenas e, ácima de tudo, disposto a perder o homem, através do engaño, da lisonja, da opres- sáo. Mas alguns destes mesmos personagens fogem ao esquema habitual, e sublimam um tanto a noc.áo diabólica das comunidades agrarias, como se verifica no diálogo entre o sacristáo Pedro Gailo e Séptimo Miau, em Divinas Palabras, em que existe urna tentativa de explicado da revolta do demonio. Para Pedro Gailo, o demonio revoltou-se por querer ver demasiado, no que é corrigido pelo seu opositor, que sustenta que a revolta do diabo se deveu a querer saber. "PEDRO GAILO - Ver y saber son frutos de la misma rama. El Demonio quiso tener un ojo en cada sin fin, ver el pasado y el no logrado." Esta ambicáo de querer saber e ver tudo, tinha um só objectivo que tudo. justificava e que consistía em igualar-se a Deus; nessé : aspecto continuamos dentro do círculo das acgoes prometeicas: superar a estricta condicSó :híimana, igualar-se as divindades. Mas até nisso se equivocou o diabo, ao querer transcender a sua condigáo: "con las tres miradas ya era Dios!".

35 A crenca na sabedoria do diabo, generalizada ao ponto de supor- se luna possível rivalidade com Deus, reflecte-se, -no seguinte comentario de Fuso Negro, em Cara de Plata: '; ^ ' ; "LA VOZ DE LA CHIMENEA - Para el Diablo Mayor io hay ciencia". A configuradlo do Diabo como agente do mal no mundo, como corruptor do cristianismo e da ordem moral que este representa, tem entretanto grande prestigio entre as mentalidades primitivas, para quem a ordenacáo da felicidade na Terra deveria passar pela destruigáo radical do existente, e pela instauracáo dum mundo ás avessas, concretizacáo do maniqueísmo mais simplista, que teria horrorizado a un Don Estrafalario, por exemplo. Fuso Negro é o arauto deste mundo satánico: este estranho personagem, louco de aldeia, serve de contraponto para as irregulari- dades de conduta dos personagens que se debatem .no ciclo das Co- medias Bárbaras, como que representando a atitude extrema que nenhum deles se atreve a tomar, na sua agitagáo incoerente, excep- tuando talvez esse grande amigo do diabo, como a si mesmo se considera, e que é Don Juan Manuel. Para Fuso Negro, um verdadeiro milagre do diabo consistiría em assassinar o pai e livrar-se do verdugo; entretanto, encontra-se publicado o governo do diabo no mundo. E em que consiste este governo? Em comecar por reprimir ferozmente os que proibem ao homem os mais apetecidos frutos da térra. Isto é, segundo Fuso Ne- gro, perseguir a Igreja: . "El clero lo pasará mal y las p... beatas, todas en camisa irán a una hoguera" {Cara de Plata). Torna-se urgente o governo do diabo, segundo Fuso Negro: "¡Todo anda mal! El mundo visto es como está descaminado. Entre un viernes y un martes se escachiza en mil pedazos" (op. cit.). Mais adiante, Fuso Negro, que já anteriormente vimos teorizar acerca das relacoes sexuais do demonio com homens e mulheres, explica mais pormenorizadamente em que consistiría o mundo des- governado pelo Diabo. Em primeiro lugar, o sentido dionisíaco da vida, no meio da abundancia: "soltar el vino todo que hay en el mundo", enquanto as vacas, em vez de bostas, evacuam páes... A repressáo existente no mundo actual impede entretanto ordem social tío utópica: "— (...) Todo anda mal. El mundo va descaminado. Yo sé el remedio y otros lo saben: Ninguno lo declara. Al primero que hable, cuatro tiros, mandamiento del c... gobierno. Sa- tanás podía gobernar el mundo a satisfacción de unos y de otros. ¡Toupourroutou! ¡Siendo, como es, tan lagarto, podía darse con todos la lengua" (op. cit.). Reinando Satanás, prossegue Fuso Negro, existiría, além da abundancia material, a liberdade sexual, a satisfacáo dos desejos táó longamente reprimidos, com o consequente culto ao corpo humano e-o-triunfo fálico: "puso NEGRO - Reinando Satanás, las mujeres andarán en cueros. De punta de viernes a punta de viernes, beber y comer con fornicamento. Mal gobernado, el mundo sería algo de mérito" (op. cit.). Táo extraordinario governante, táo completo conhecedor do mundo e do homem, dispondo de táo invulgares poderes, e no en-

36 tanto eternamente vencido, também apresenta as suas imperfei- cóes aos olhos humanos. Capaz de desencadear as maiores paixóes, de satisfazei:^,,erotismo mais imediato e ambicioso, o diabo, que Bradomín, np¡¡íéu:atá;de sentir-se em tudo privilegiado, considera, para lisonja própria, "que tienta a los mejores" (Sonata de Prima- vera), é no entanto incapaz de amor, desse sentimento pelo qual o homem ás vezes se perde, mas que, no fim de contas, acaba por salvá-lo. Essa incapacidade de amor é, para Bradomín, o supremo argumento qué apresenta a María Rosario, para mostrar que ele e o diabo nao sao urna e a mesma coisa, como ela eré *". Outros personagens nao se limitam a assinalar as imperfeicoes, pois váo mais longe e pdem em dúvida a autenticidade da sua ob- jectivacáo ante os mortais. Muitos dos fenómenos diabólicos sao interpretados por alucinagoes ou como sonhos, as mais das vezes provocados por estupefacientes. É esta a tese da Ventera, em Liga- zón, que nega a realidade das visitas nocturnas do Cabrio á Raposa: "LA VENTERA - ¡Usted lo sueña!" Reduzido á imagem de sonho, de arquetipo de urna razio em busca de algo improvável, o diabo chega a ser considerado como inexistente por outros personagens, como o faz Agila, em Gerifaltes de Antaño. Dialogando com um pastor, que lhe afirmava serem todos os homens de Deus, enquanto que as almas podiam ser de Deus ou do Diabo, sendo necessário morrer para passar a ser entáo propriedade demoníaca, Agila, discordando da existencia do diabo, manifesta-o repetidas vezes, ante o temor do pastor, que lhe dirige urna pergunta inquietante: • „ . "—¡Lo hay! ¡Lo hay! ¡Lo hay! ¿Pues quién está hablando dentro de ti?" pergunta que deixa em suspenso a resolucáo do problema, e a inva- lida de antemáo. Esta descrenca na própria existencia do diabo é compartilhada por outros personagens, embora episódicos, da obra de Valle, como por exemplo pelo Príncipe Pompón, na Farsa Infan- til de la Cabeza del Dragón: "—Yo nunca vi duendes, ni tampoco creí que los hubiese. Los duendes, las brujas, los trasgos, las hechicerías, ya no son cosa de nuestro tiempo." Admitir-se-ia assim que a crenca no diabo é produto dé urna dada situagáo cultural, que se considera própria em determinadas épocas, a partir dos quais se tornaría pueril, que subsistem apenas por aecáo imaginativa, como o reafirma Silvia, em La Marquesa Rosalinda: "Son brujerías de las cuales no creo ni una palabra. Esas os imaginan diablescos pactos por quebrantar la cárcel, yo una ganzúa." Resumindo, podemos dizer que real ou imaginario, temido ou desejado, vencedor ou humilhado, o diabo^ manifesta-se de forma impetuosa em toda a obra de Valle, evolucionando conforme evo- lucionam os seus personagens e, por que nao, conforme evoluciona o próprio autor. FERNANDO BARROS Madrid a • Bradomín retoma aquí a posicSo de Santa Teresa de Jesús sobre este aspecto da incapacidade de amor do Diabo. 37 CONSIDERACIONES SOBRE LA IDENTIFICACIÓN LINGÜISTICA DE LA LENGUA GALLEGA

Al contemplar el panorama de la vida intelectual de Gali- cia hoy, nos captan la mayor atención las renovadas actividades de investigación y docencia dedicadas a la lengua gallega. Con decir lengua gallega, sin embargo, entramos en una de las zonas a mi ver menos resueltas, en el sentido científico, del florecimiento de los estudios galaicos. La mayor parte de la historia de la filología románica está caracterizada por una casi universal coincidencia de opinión en reconocer cuatro divisiones lingüísticas en la Península Ibérica: la catalana, la española, la vasca y la portuguesa. Además dentro de cada una de estas zonas lingüísticas se reconocían varios dialectos de tipo geográfico y aun otros dialectos sociales dentro de los geográficos. De ahí que la manera de hablar en Astu- rias, por ejemplo, aunque distinta de la castellana, se veía como un dialecto, o variante regional, de un sólo sistema expresivo mayor: el español. El español, a su vez, es una lengua multidialectal, en oposición a otras lenguas multidialectales, como lo son el francés, el portugués y el ruso \ El gallego, en cambio, no ha gozado de la clasificación de lengua románica independiente en la opinión de la mayoría de los romanistas hasta la fecha, ni por otra parte ha sido unánime aquella opinión respecto del estado dialectal del gallego, ya que algunos investigadores le han atribuido al ám- bito dialectal del portugués, mientras que otros lo colocan dentro del conjunto dialectal español. Es más, las opiniones de algunos de los investigadores actuales que se empeñan en aclarar la situación son frecuentemente rechazadas al nivel

1 La distinción entre lengua y dialecto se fundamenta en la idea de que, "Una lengua... consiste en una socialización de hábitos individuales... Por tanto, el concepto de lengua es una abstracción referente a un grado de generalización y coherencia máxima de los rasgos estudiados. Los hechos diferenciales (incluyen)... a) diferencias localizadas geográficamente (dialectos); b) diferencias no localizadas geográficamente (niveles de lengua)... Estas diferencias no pueden ser concebidas como lengua independiente... (porque) hay una cierta indeterminación en la frontera de una lengua con otra, sobre todo cuando ambas se han desarrollado in situ paralelamente a otra anterior...". F. Rodríguez Adrados, Lingüística estructural, Madrid; GrédO6il969, pags. 62-63.

'•" " 'vi---"- 38 ' --.-•. internacional por ser las de estudiosos gallegos, los que sé su- ponen influenciados por intereses regionales o aun persona- les \ Hay otros factores, también, como, por ejemplo, que entre los títulos de cuarenta y dos estudios sobre el gallego publicados en el siglo que mediaba entre 1864 y 1964, sólo siete ostentan el de lengua gallega. Seis empleaban la circunlocu- ción idioma, lo cual puede referirse indistintamente a una lengua o a la manera regional de hablar una lengua. Cinco autores menos valientes recurrían a designaciones "neutrales", cómo el habla gallega, el romance gallego, etc. Ocho usaban el término dialecto gallego mientras que los dieciséis restantes salieron del apuro utilizando sencillamente "el gallego". Parte del problema reside indudablemente en la falta de estudios destinados a establecer la identidad lingüística independiente del gallego por medio de técnicas universalménte reconocidas en la lingüística moderna3. Sin embargo, me parece claro que la identidad lingüística del gallego es una precori- dición ineluctable de la continuación y del florecimiento de la actual exaltación de esta singular dote de la nación espa- ñola que es la cultura de Galicia. No pretendo ofrecer cuanto sigue como gallegulsta, lo cual no soy, sino como filólogo románico con especial inte- rés en el tema. Así, llego a considerar la presente cuestión sin opinión preformada ni con ningún interés personal o regional que defender. ¿Es posible que el gallego pueda ser una lengua? Conviene que aclaremos desde el principio, que históricamente no hay ningún factor que mitigue en contra de que el gallego sea una lengua independiente. Cuando la lengua latina fue llevada a los territorios nuevamente conquistados por las legiones romanas, no tardó en establecerse, consonante con la política re- maría, como la lengua oficial de las regiones subyugadas. En los dos mil años que median, aproximadamente, entre el apo- geo de la extensión geográfica de las conquistas romanas y la actualidad, sin embargo, y debido a procesos definibles de evolución lingüística, hoy en lugar de una sola lengua —la latina— hablada en todos los territorios antes romanos, tene-

* Afirmar simplemente que, "el gallego es la lengua románica más occidental" (¡Ricardo Carballo Calero. Gramática elemental del gallego co- mún, Vlgc: Galaxia, 2.a ed., 1970, pág. 19) no es suficiente. La gramática de Saco (1868) también utiliza la palabra lengua mientras que las otras publicaciones de la época conservan expresiones sinónimas como gramática, habla, idioma. Sóbrela: diferencia entre lengua e idioma véase mi estudio, "On the Designation oí f¿anguage,in Spanish", para, aparecer enjlispania. " » Por apasionado' que sea el argumento, es imposible defenderi'...iínajWH pótesls como la siguiente puramente desde el punto de vista de la lingüis- tica: "Tenemos conciencia de que Cataluña fue nación sin que nadie se lo propusiera de manera concreta, de resultas de la historia, que le dio un idioma peculiar...". Josep Mella, Informe sobre la lengua catalana, Madrid: Novelas y Cuentos, 1970, pág. 51.

39 mos un número crecido de lenguas denominadas romances (el español, el francés, el italiano, etc.). Por casualidades de la historia económica y política, parecería posible dividir el mundo de habla romance más o menos según líneas nacionales y, por lo tanto, decir que el francés, el rumano y demás lenguas románicas son lenguas porque son los idiomas oficia^ les de sus respectivos países. En tal caso, el gallego no podría calificarse de lengua. Pero veamos otra vez la lista de las lenguas románicas reconocidas como tales. Al lado del francés, del español, etc. —lenguas indudablemente nacionales—, aparecen otras —el catalán, el rético, el dálmata, el romancho, el siciliano, etc., que son lenguas pero no son lenguas propiamente nacionales. Sabido es que las fronteras nacionales no coinciden por fuerza con las fronteras lingüísticas, como bien lo atestiguan el Canadá y Suiza, para citar sólo dos ejemplos entre muchos. También hay países oficialmente separados pero que comparten una sola lengua con otro o con otros, como es el caso, por ejemplo, de Alemania y Austria o de los países de Hispanoamérica. Lo antedicho bastará para remover desde un principio cualquier duda lógica que pudiera haber sobre la posibilidad de que el gallego sea una lengua independiente- Pero para convertir esa posibilidad en probabilidad o realidad falta una rigurosa investigación científica. Debemos aclarar, sin embargo, que ha habido numerosísimos intentos —algunos muy bien planteados y otros menos— de establecer la independencia lingüística del gallego a través de los últimos 150 años, pero en conjunto no parecen haber convencido hasta un grado de aceptación general fuera de Galicia. Veamos algunos de estos argumentos y algunas de las debilidades que los afectan. Los filólogos gallegos de épocas anteriores por la mayor parte basaban su teoría de la independencia lingüística del gallego sobre cuatro argumentos históricos. El primero de es- tíos argumentos es el sustrato *, un fenómeno universálmente operante en la historia lingüística. El argumento que se propone a base del sustrato mantie- ne que el gallego es una lengua independiente porque la influencia de los celtas sobre el latín de los romanos produjo un

4 Entre los primeros explicadores del fenómeno figura Grazladlo AacoU en sus «Letteie golottologicbe", Rivista de filología, X (1881) 1-7 y en "Saggl Ladini", ArdhiiíO glottológico italiano, Roma: Loescher, 1873, tomo 1, pags. 1- 537. Se le atribuye. ademas el nombre de sustrato en sí. Otras obras de interés sobre este tema incluyen Aron Benvenuto Terracini en La cultura, S (1929) 644-645t-y. del mismo autor el artículo "Sostratto" en ScrUti m onore di Alfredo Trombeki, Müano: Hoepli, 1938, pags. 231-364, M. BártoU,_"Bubs- tato, superstrato, adstrato", bine congrés International de Linguistes,j»guaa 59-65, y Vittorio Bertoldi, "La Iberia en el sustrato étnico-lüigulsth» del Mediterráneo occidental", Nueva Revista de Filología hispánica. I (1947) 128-147.

40 sistema comunicativo —el gallego— distinto de todos los" otros de la Península. Por lo menos en la superficie, esta hipótesis es lógica. ~. Reconocemos que cualquier idioma llevado a nuevos territorios como resultado de la conquista se encuentra con una condición lingüistica preexistente, o sea que el pueblo conquistado hablaba algún idioma y que ese idioma autóctono te- nía que influir forzosamente en la manera en la que la pobla- ción indígena fuera a adquirir y hablar la lengua sobre im- puesta por los conquistadores °. Los geógrafos e historiadores romanos mismos identificaron una veintena de distintos pue- blos indígenas en la zona comprendida hoy por Galicia, pero de sus lenguas sabemos poco. Los primeros pobladores bien conocidos de Galicia eran aparentemente los oestrimnios, cuya presencia en la región data desde las primeras edades del me- tal 6. Los oestrimnios se fundieron luego con los celtas7. De este pueblo se sabe poco, pero parece seguro que no dejaron huellas importantes en el desarrollo posterior de la lengua latina en Galicia. Mas permanente era la civilización de los celtas. Sabemos que los celtas de habla goidélica aparecieron en la Península allá por el 650 a. C.8 como primer eslabón de la cadena de invasiones que iba a durar hasta la entrada de los celtas bretones en el 250 d. C9. Desde el punto de vista de la lingüística, sabemos que los celtas eran indoeuropeos y esto nos permite suponer que también lo era su idioma. £1 sustrato implica siempre una etapa de bilingüismo que puede ser de duración indefinida y durante el que se utiliza la lengua del pueblo conquistado para algunos propósitos y la de los conquistadores para otros 10. Normalmente la lengua na-

3 Añádase a esto «1 hecho de que los soldados de las legiones romanas no hablaban uniformemente el mismo dialecto del latín, ya que fueron re- clutados de diversos rincones del imperio. Puede ser que hubiera entre ellos algunos de quienes seria imposible decir que el latín fuera lengua materna. Respecto del sustrato en Galicia y del latín de los conquistadores, "por muchas hipótesis que se hayan formulado acerca de estos dos extremos, nuestra ignorancia es casi absoluta...". Carballo, op. cit., pág. 24. Galicia formaba parte de la provincia Tarraconense y no de Lusitania a pesar de la lógica geográfica. El Duero dividió las dos provincias. La posterior subdivisión pro- vincial efectuada por Diocleciano creó la nueva provincia de Gallaetia desde el Duero hasta León. Véase Costa Clavell (1970), pág. 22. • Vicente Bisco, Manual de Historia de Galicia, Vigo: Galaxia, 1952,< pá- gina 14. • . • - 7 Florentino López Cuevillas, ¿o Edad del Hierro en el Noroeste, Zara- goza: lia Académica, 1953, pág. 11. « Risco, op. cit., pág. 15. Emilio González López, en su Grandeza y::pe]. cadencia del Reino de Galicia, Buenos Aires: Editorial Citanla, 1957, pag. 15; prefiere adelantar hasta 900 a. C. la fecha de la primera aparición de los celtas en Galicia. -'•• - « Véase Etudes historiques sur le Galice et le Portugal de Vi» au XII» siécle, París, 1947, pág. 60. » Véanse M. Rabanal, "Rasgos de sustrato de la lengua gallega", en Homenaje a Ramón Otero Pedrayo, Vigo (1958), págs. 199-219 y X. A. Arxo- na, "Evolución histórica das llnguas cStigas", Grial 6 (1964), 446-457.

41 tiva es el idioma de la casa y del uso personal mientras que la lengua nueva se emplea para comunicarse con el gobierno y los dueños de las empresas locales. Lentamente prevalece la lengua nueva y se abandona la nativa. El período de bilingüis- mo es siempre suficientemente largó para influir en la manera en que el pueblo indígena articula la nueva lengua, ma- nifestándose primero como un acento extranjero. Muchas de estas tendencias se generalizan y ejercen una influencia en la pronunciación de la lengua de los conquistadores hasta que ésta, ya matizada por estas influencias, se convierte en el dialecto prestigiado de la mayoría. Al decir que ha existido una influencia de sustrato, observamos, primero, la coincidencia de la extensión geográfica de la lengua anterior y la nueva (lo cual vale en el caso del gallego), y segundo, que la lengua que resulta de la mezcla ya muestra rasgos estructurales que tienen que ser atribuidos al sustrato. Esta última condición, en cambio, no parece estar vigente en el caso del gallego, ya que, primero los topónimos, nombres propios y familiares, vocabulario sobreviviente y demás rasgos de la lengua de los celtas abarcan una zona mucho más amplia que solamente Galicia. Segundo, dos de los grandes cambios lingüísticos ex- perimentados por las lenguas románicas del grupo occidental (la sonorización de las consonantes oclusivas intervocáli- cas sordas y la reducción de las oclusivas intervocálicas do- bles) se han atribuido definitivamente al sustrato celta, y en estos cambios participan todas las lenguas románicas occi- dentales y no solamente el gallego. Por eso, no podemos atri- buir ningún cambio estructural exclusivo del gallego al sustrato, céltico, obligándonos a rechazar el argumento del sustrato como prueba de la independencia lingüística del gallego. El segundo argumento tradicional tiene que ver con los cambios fonológicos, morfológicos, sintácticos y semánticos que se efectuaron a través de la historia del gallego y que fueron apoyados por el relativo aislamiento geográfico de Ga- licia de los otros grupos que hablaban variantes del hispa- norromance- Un buen ejemplo de tales cambios es el que ca- racteriza al francés en la evolución del grupo /ka-/ en latín a /Se-/ en francés (caballus > cheval) o el cambio de / ¿ / a /wá/ (rex > roi) o al nivel morfológico la aparición de la categoría verbal en -re. Si examinamos en detalle el desarrollo de la fonología, morfología, sintaxis y vocabulario del gallego desde tiempos romanos hasta el presente, no nos salta a la vista ^íingún cambio importante que no tenga su con- traparte en alguna región anexa sea esa región parte de lo que iba a ser Portugal o lo que ya era España. El tercer argumento presupone que la latente voluntad popular de conservar las tradiciones lingüísticas de su región es suficiente para alterar el curso de su desarrollo y, a tra-

42 vés de los siglos para producir un sistema comunicativo distinto de todos los demás. Tal conservación se logra normalmente mediante dos procedimientos: primero, el estableci- miento del habla regional como la lengua oficial de la re- gión (lo cual no es el caso de Galicia): o segundo, mediante el desarrollo de tradiciones literarias (escritas u orales) en las que las normas gramaticales y estilísticas de la lengua quedan establecidas. Las tradiciones literarias referidas sí se efectuaron en Galicia, pero de ellas no brotó la normalización de la estructura lingüística. Tanto una lengua oficial como una literaria, comparten un rasgo importantísimo en común; el conservantismo. Una lengua "oficial" o "literaria" es por definición normativa, y por lo tanto tiende primero a reducir la velocidad de ciertos cambios lingüísticos y segundo, a gene- ralizar otros que de otro modo hubieran caracterizado un sub- variante local. El efecto cumulativo de estas alteraciones en el curso normal del desarrollo lingüístico puede llegar a diferen- ciar una lengua de otras, Pero, como vimos, éste no fue el caso de Galicia, va que el habla del pueblo seguía desarrollándose independientemente de la lengua literaria. Las lensruas "ofi- ciales" o "literarias" no siempre funcionan como la lengua de autoexpresión de la mayor parte de los habitantes de un país o de una región. Efectivamente, esa lengua propia del pueblo puede desarrollarse según unas normas mientras que la lengua oficial o literaria, según otras. Este fue el caso del latín tardío conservado por la Iglesia v otras instituciones durante la Edad Media, mientras que las grandes masas va se ex- presaban en los diversos romances hasta el punto que les re- sultaba incomprensible el latín, como si se tratara —como en efecto era el caso— de una lengua ya extranjera. Normal- mente, esta convivencia bilingüe entre la lengua escrita v la hablada resulta enmascarada porque hemos podido conservar la evidencia documental mientras que faltaban medios de conservar la lengua hablada entre el pueblo. Prueba de la falta de un efecto de normalización en la gramática gallega a base de sus tradiciones literarias es la actual proliferación de obras cuyo propósito es precisamente el de. fijar el "gallego común".

Aunque seguramente la clave de la distinción tíél gallego de otros sistemas expresivos reside en el efecto cumulativo de cambios lingüísticos realizados en las tres zonas arriba indicadas, la evidencia histórica en sí sólo comprueba que el gallego es distinto del aragonés y también del chino, pero no basta para medir la suficiencia de su distinción del portugués o del español para llamarlo una lengua independiente.

43 El cuarto y último, argumento tradicional considera que el gallego es una lengua independiente porque es subdivisible en por lo menos dos dialectos ". Dicho con otras palabras, un sistema comunicativo así subdivisible es por definición una lengua, mientras que los subsistemas indivisibles son por de- finición dialectos. La primera debilidad aquí es la falta de una clara definición del concepto de división: ¿Cuáles serán los criterios que nos permitan decir que un sistema comunicativo dado haya llegado a ser ya indivisible? Inglaterra, por ejemplo, encierra por lo menos dos docenas de dialectos y Estados Uni- dos por lo menos once. El inglés común, aquel sistema abs- tracto generalizado para abarcar todas las variantes dialectales, existe sólo sobre el papel, ya que todo el mundo de habla inglesa se comunica mediante alguno que otro dialecto. Otro tanto puede decirse del gallego. Con todo lo antedicho, parece que estamos todavía en el mismo dilema: sabemos que el gallego es algo cuantificable- mente distinto de otros medios expresivos utilizados en la Península, pero no sabemos hasta dónde llega la distinción. Recientemente, la lingüística nos ha venido suministrando una serie de nuevas técnicas, alejadas de cualquier noción afectiva, que por su base rigurosamente científica nos ayudan á establecer finalmente un criterio concreto para distinguir entre dialectos y lengua. Investiguémoslas una por una. Ad- viértase primero, sin embargo, que las tres técnicas ejercen un efecto cumulativo. Es decir, que aunque cada una de las técnicas suministra información capaz de ser interpretada definitivamente, el investigador riguroso insistirá en la apli- cación de las tres, basando sus conclusiones sobre el valor ponderado de los resultados en conjunto. La primera técnica data de principios del siglo. En ella se formula un cuestionario lingüístico especialmente diseñado para hacer que cada informante emplee en el conjunto de sus respuestas todos los sonidos (fonemas y alófonos), formas (morfemas y alomorfos), construcciones y vocabulario clave de su medio expresivo. Digo "vocabulario clave" porque existe lo que llamamos el "vocabulario nuclear", una lista de 200 palabras cuidadosamente escogidas que son suficientes para cuantificar la divergencia lingüística respecto del léxico. Este cuestionario se administra en cada localidad de la región en cuestión y a una distancia de 50 km. tierra adentro en todas las zonas circundantes. Los encüestados reflejan ambos sexos,

'- ü; -Dos grandes grupos (el atlántico y el continental) lian sido sugeridos por' Alonso Zamora Vicente en sus artículos "Geografía del seseo gallego", Filología 3 (1951) y "Los grupos -uiU y -oiU en gallego moderno. Su repar. tición geográfica, Boletim de filología 21 (1963). Es probable que haya más, como los de Orense, Lubián, Sánatela, Aneares, Lugo y Goyán. Frente a esta pluralidad dialectológica parecen más indicados que nunca estudios de geografía lingüistica de todo el territorio gallego.

44 varios niveles sociales y una diversidad de edades. En un mapa correspondiente a cada entidad del cuestionario se indica la respuesta obtenida en aquella localidad. Después se trazan líneas que separan localidades donde se hayan notado diferencias (líneas denominadas "isoglosas"). Al sobreünponerse los mapas, se verá que, entre ciertas localidades, hay un gran conjunto de isoglosas, mientras entre otras, un conjunto me- nor. El conjunto grande (normalmente más del 55% del total) automáticamente se interpreta como una frontera lin- güística: la frontera entre dos idiomas. Los conjuntos meno- res se interpretan como fronteras entre dialectos de aquel idioma. El tomo de mapas con su interpretación constituye un "Atlas Lingüístico". Esta labor es, obviamente, larga y requiere además la co- laboración de un equipo entero de investigadores. Lo poco que se ha realizado hasta ahora en la investigación geográfi- ca gallega tiende a establecer claramente la separación entre el gallego y el español, pero deja indecisa la división entre el gallego y el portugués ". Por esto, será preciso proceder a la aplicación de la segunda técnica. Esta, cuyos resultados tienen que agregarse a los del "At- las", es la de medir el grado de inteligibilidad mutua. Supon- gamos tres pares de individuos: 1) un español y un portugués; 2) un español y un francés, y 3) un español y un alemán. Nin- guno de estos individuos ha estudiado la lengua de su res- pectivo interlocutor. A cada miembro del par se le proporcio- na una serie de cuadros especialmente preparados que representan situaciones normales, comunes a la cultura de los paí- ses en cuestión. El respondente describe lo que ve, mientras que el interlocutor, mediante una prueba especial de com- prensión simultánea, sin ver el cuadro en cuestión, registra lo que ha entendido de la descripción del otro. Según una tabla de normas, se cuantifica el grado de comprensión. Es obvio, como la estadística también lo muestra, que entre el español y el portugués o el italiano, la comprensión mutua alcanzara una cifra, expresada siempre en porcentajes, más alta que entre el español y el alemán. Los valores cuantitativos de estas pruebas, aunque no han sido sino parcialmente pon- derados en varios sitios (más notablemente por Bender, et al en África), podemos confiar relativamente en los resultados obtenidos. Normalmente, entre dos lenguas indoeuropeas pero no de la misma familia sincrónica (es decir, entre una lengua romance y otra eslava) hay entre 5% y 10% de inteligibilidad mutua. La cifra sube a entre 20% y 46% con lenguas'de la misma familia, y hasta 75% entre dos lenguas de la misma

u En su articulo1 "Colaboración htepano-portuguesa en la Investigación lingüistica", Luis Lindley Cintra presenta el proyecto de un atlas de las regiones de habla gallego-portuguesa. (En Presente y futuro de la lengua Española, tomo I, Madrid: Ed. Cultura Hispánica, 1964, págs. 443-448).

45 familia con fronteras comunes y constante intercambio, como en el caso del español y del portugués. Cifras de más dé 75% hasta ahora se han registrado exclusivamente entre dialectos anexos. Al aplicarse al gallego, esta técnica, como la primera, revela una separación definitiva entre el gallego y el español, pero no entre el gallego y el portugués. De esta manera, vemos que las dos técnicas hasta ahora explicadas comprueban irreversiblemente que el gallego no puede ser un dialecto del español, aunque hace falta la intervención de la tercera téc- nica para aclarar las relaciones actuales entre el gallego y el portugués. La tercera técnica intenta cuantificar las diferencias estructurales entre cualquier par de sistemas comunicativos ". Esta, la más rigurosa de todas, reconoce que el inventario de fonemas, morfemas, pautas sintácticas y léxico de cualquier idioma es único y propio exclusivamente de aquel idioma. De esta manera, aun si dos lenguas disponen de algunos fonemas, morfemas, tagmemas o palabras muy semejantes, siempre habrá una cantidad medible de elementos sin correspondencia. Lo esencial es saber las medidas exactas. A través de los últimos 50 años de investigación lingüisti- ca, se ha venido elaborando una lista definitiva de aquellas estructuras que son propias y exclusivas de cada idioma. La lista abarca los cuatro niveles de estructura lingüística: la fonología, la morfología, la sintaxis y el léxico. Después de comparar 300 lenguas en términos de su inventario estructural, se ha descubierto que, a pesar de ciertas estructuras que un par de idiomas pueda compartir en común, el porcentaje de tales estructuras mutuas no rebasa el 75%, como cifra ponderada. Veamos ahora un ejemplo de aquel inventario aplicado al gallego frente al español y al portugués.

EJEMPLO: FONOLOGÍA Portugués Gallego Español > / wé / 1. LATÍN / 5 / forte forte fuerte 13. > / i / > / y / LATÍN iam já xa ya alveolar > / R/ 8. ;/r/~/R/ ferro ferro hierro

° Cfr. Predrick Agard, "Language and Diaiect", Lingüistica 55 (1917), pag. 24. 46 EJEMPLO: MORFOLOGÍA

Portugués Gallego Español Artículo — /-I-/ '+ /-.I-/ 3. ± {-1-} a a 19. Pretérito /-i-/ / - n / /-e/ 1.a-sg. disse dixen dije 27. Pronombre dativo te che te

EJEMPLO: SINTAXIS

Portugués Gallego Español

31. Dativo propietario (No) (Sí) (No) "este vino elle do Ribeiro" (Carballo, (1970), pág. 231) Los resultados logrados hasta ahora indican lo siguiente: 1. Entre el español y el gallego, sobre unos 80 puntos estructurales de comparación, el porcentaje de semejanza es de 45%. Esto comprueba los resultados de los estudios de geografía y de inteligibilidad mutua: el gallego y el español son lingüísticamente distintos como dos lenguas independientes. 2. Entre el gallego y el portugués, sobre los mismos 80 puntos de comparación, el porcentaje de semejanza es de 69%. Que esta cifra sea tan alta es lógico, ya que la lengua portuguesa desciende en cierto sentido del gallego ". Pero esta última cifra cae segura-

14 Los suevos alcanzaron pleno poder en Galicia, después de una soste- nida resistencia por parte de los gallegos, en 433. Su capital era Braga y su limite meridional era el Tajo. Fue precisamente esa expansión sueva la que trajo consigo la extensión del gallego hasta orillas del Tajo. La frontera que posteriormente se fijó entre Galicia y Portugal obedecía mas a una decisión Jurisdiccional entre la sede de Braga y la sede de Lugo que a cualquier realidad lingüistica imperante en la época. Véase Costa Clavell, págs. 26-27.

47 mente dentro del rango apropiado de diferencia- ción, y nos permite sugerir que el gallego y el por- tugués sean hoy dos idiomas independientes. Es él cambio lingüístico, aquel procedimiento evoluciona- rlo universal e inexorable en la historia del lenguaje, y no la voluntad de un pueblo, lo que en término último determina el destino de las lenguas. Aunque en ciertas épocas anteriores eran más estrechos los vínculos entre el gallego, el espa- ñol y el portugués, hoy parece cada vez más claro que el efec- to principal del cambio lingüístico ha sido la demarcación de los límites entre los tres idiomas. Parece indudable que toda- vía queda mucho que hacer en cuanto a la plena aplicación de las técnicas comentadas al gallego. Pero hoy, por lo menos, podemos poner manos a la obra convencidos de que, al hablar de la lengua gallega, estamos en lo científicamente cierto. DAVID PELDMAN Colegio Universitario de Vigo

48 FEDERALISMO E REGIONALISMO GALEGOS NO SÉCULO XIX

Ñas "I Jornadas de Metodología aplicada a las ciencias his- tóricas, Santiago, 24-27 abril, 1973", presentéi unha comuni- cación co tíduo "Aproximación metodológica al estudio del federalismo republicano en Galicia, 1869-1874", na qué pre- tendía: 1.° Ofrecer un catálogo das fontes pra o estudo do federalismo galego. 2.° Utilizando, como hipótesis de traballo, o modelo in- terpretativo do rexionalismo catalán, coidéi topar tamén, pra o caso da interpretación ideolóxica ou superestrutural do rexionalismo galego (deixaba a un lado a interpretación de base infraestrutural, que require outro tipo de investigación, aínda no feita) catro aportes fundamentáis: o "cultural", o que chaméi "proteccionismo agrario", a liña "tradicionalista" e o "federalismo republicán". 3.° Faguer unha aprosimación á historia do federalismo galego, como un posíbel aporte do rexionalismo, e tanxelar un pouco a súa incidencia histórica. Deste xeito créín poder afirmar que o rexionalismo galego adequire co federalismo un tipo de militancia política que inantes non tina. A partir do federalismo republicán as preocupacións básicas do movimen- to réxionalista (xa veremos logo cómo compre falar de movimento como algo distinto do partido) serán, máis que o idioma¡ unha solución económica e política dos probremas do pobo galego. A devandita afirmación, sin dúbida discutíbel, non rexeitaba que o rexionalismo anterior tivera xa unha militancia política. Sóio pretendía suliñar que dende o federalismo a proiección do rexionalismo será máis política ao se referir a probremas que coido máis trascendentes pra aquel home. Estas foron as pretensións daquela comunicación. Hai pouco tempo e nestas mesmas páxinas da revista "Grial" (n.o 42, 1973, p. 430-6) Vilas Nogueira pubricóu un artigo1 no que, nun estilo afortunadamente xa desadoitado nos medios intelectuáis, acúsame de mistificación e manipu- lación da historia, así como de incurrir en varias contradic- cións. Vexamos, un a un, todos os cargos:

i vilas Nogueira, Federales e rexionalistas galegas no XIX. Un exempro de mistificación histórica.

49 1. Mistificación cara atrás: Según Vilas Nogueira a manipulación que fago pódese traducir nun desconocimento, minimizaci^n ou caricaturización do rexionalismo anterior ao período estudado. E todo esto é porque afirméi que o rexionalismo precedente teimóu máis nos probremas do idioma que na situación económica do pobo. Pra Vilas, pola contra, a preocupación económica era xa unha parte do programa de Faraldo e faise presente no pronuncia- mentó de 1846. Coida demostrar a súa afirmación con dous argumentos: A opinión de Elias de Tejada e o Manifestó da Xunta Superior de Galicia do 15 de abril de 1846. Os dous textos (dende unha metodóloxía histórica científica non se poden valorar por igual dous textos dos que un é "testemuño", namentras que o outro soio recolle unha opinión a máis de cen anos de distancia, e sin aportar ningunha outra proba documental) éranme sobradamente conocidos, como tamén conozo o que pubricaron Faraldo, Terrazo, Díaz Robles, etc. nos xornáis e revistas do tempo: "El Porvenir", "La situación de Galicia", "El Recreo Compostelano", "El Idólatra de Ga- licia"; e como conozo prácticamente toda a documentación que se garda nos arquivos sobor do pronunciamento de 1846, especialmente a procedente dos fondos da Capitanía Xeneral ao travesó da que, e moito mellor que por sóio dous textos, se poden albiscar os obxetivos daquel pronunciamento. Despóis de conocer e estudar este material, que con gosto ofrezo a Vilas Nogueira, arrisquéime a afirmar que a gran aportación de Faraldo e do movimento que precede a 1846 foi: o rena- cimento cultural, posteriormente proseguido por outros autores, e o ter logrado tomar concencia da singularidade política de Galicia. A preocupación económica, que non neguéi existirá xa naquel movimento, non tivo non embargantes, e sempre asegún a miña opinión, a suficiente relevancia como pra abrir un canle de predominante preocupación económica no noso rexionalismo Esto afirméino entón e afírmoo hoxe. Si o Sr. Vilas No- gueira conoce toda esta documentación e non embargantes manten outras concrusións ren He poido obxetar por entender, entón, que se funda en razóns sólidas. Coido, por conseguinte e ao menos pola miña banda, que non se pode falar de desconocimento ou minimización. Na devandita comunicación había unha frase, cecáis non moi axeitada, que foi manifestamente manipulada por Vilas. Decía eisí: "Este regionalismo (referíame ao federal) rompe con el galleguismo seudo rebelde de la canción protesta de entonces, no se hace problema del idioma y, sobre todo, elimi- nsjj'el acento lacrimoso de su lenguaje. Es un regionalismo que va a las bases: a la economía que fundamentará una nueva organización política". O miólo do texto ésinxelo: Dise que o

50 rexionalismo federalista nordéase cara un obxetivo distinto da defensa do idioma,,Con.esto non se afirma nin nega que os federáis desbotara|r p^idioma, nin que o idioma non teña in- cruso un siñificadb'reyolucionario. Sinxelamente díse que os federáis ao proiectar as bases do rexionalismo, que pretendían, entestan de cara a outra probremática. A primeira frase, que é miña e non teñen por qué cargar con ela os federáis, si non se estima axeitada téñase por non posta, pro que a miña va- loración da "canción protesta" de entón non sirva pra trabu- car a esencia do texto que ren ten que ver ca frase devandita. Os poetas a que me referín son os anteriores a 1873 e a súa nómina é dabondo crecida, aínda que pense outra cousa o Sr. Vilas. Basta con se achegar ás páxinas da mañífica obra do profesor Carballo Calero: Historia da Literatura Galega Contemporánea. Pra concluir: Non é xusto falar de caricatu- rización porque a alguén non He goste unha frase, nin é 16- xico mesturar as ideas faguendo que se perda a cerne dun texto a causa dunha frase totalmente accidental no mesmo. 2. Mistificación cara odiante: Non se esplica Vilas a incrusión de Alfredo Brañas no grupo dos tradicionalistas e que ao mesmo eu afirme que ó seu esquema da orgaización de Galicia como entidade política coincida na meirande parte co esquema federalista. Unha vegada máis compre acodir as costatacións. Si Vilas conoce p esquema proposto por Brañas ñas súas obras: El regionalismo, La Crisis económica, e nos apuntes sobor do "Proyecto dé Constitución Federal", e si ao mesmo tempo conoce o proiecto de constitución do estado galego dos federáis, decataráse que as diferencias son moi pequeñas. O feito de que Brañas fora ou non monárquico non empece a afinidade do seu proiecto co federal. Tampouco fai que as bases de filosofía xurídica sobxa- cente foran tamén diversas. O feito que eu quixen suliñar é a coincidencia nunha praxis política rexioñálista. Pro estas cousas compre conócelas e conócelas ben. Tampouco no caso de Murguía o Sr. Vilas Nogueira parece ter as ideas moi eraras. Murguía amosóuse sempre un afer- voado rexioñálista, pro inantes do 1868 non participóu en ningún partido político específicamente galeguista, porque non o había. No 1868, e formando parte do partido progresis- ta, foi nomeado Segredario da Xunta Revolucionaria de San- tiago (as Actas, en parte estudadas por Cores Trasmonte, están no arquivo municipal de Santiago). A súa participación nun partido galeguista non escomenza deica o ano 1890, na Aso* dación Rexioñálista. Agora ben, a liña de orgaización política;: da Asociación Rexioñálista é a de Brañas, que xa dixemos coincidía ca federal.' Por conseguinte, Brañas e Murguía cos- truien o seu programa' íiespóts do paso do federalismo. Con- clüíndo, non albisco nás miñas afirmacións mistificación ou manipulación algunha. 51 3. As contradiccións: Vilas atopa unha manifesta contradicción (en que eu diga que a "gran ¡idea" de Faraldo non tivo gran repercusión no pobo no seu momento, e que máis adiante afirme que os fe- deralistas oriéntanse cara o rexionalismo pra adequerir consenso popular xa que o rexionalismo é un valor "in crescendo". Si Vilas tivera de man a cronoloxía e a historia non tería que amosar tal asombramento. Dende o 1846 ao 1873 van 27 anos nos que o rexionalismo, por obra especialmente dos literatos e de algunha institución, como a Sociedade Económica de Santiago que orgaiza, antre outras cousas, o Congreso Agrí- cola de 1864, comenza a enraigarse no pobo. Por outra parte non debe esquencer o Sr. Vilas que hai intres de ritmo histó- rico moito máis acelerado, como o do período 1868-1873. De- cataráse, pois, que a contradicción non existe por ningures. Habería contradicción si eu afirmara que o pobo ao mesmo tempo He nega o seu consenso a Faraldo e lio concede aos federáis, uns e outros por rexionalistas. Pro no 1846 o federalismo aínda non nascera. 4. A derradeira frase da miña comunicación semella causar non poucos probremas esexéticos a Vilas. Di eisí: "A partir del movimiento republicano el regionalismo gallego, cuya evolución hasta este momento es absolutamente independiente del catalán, adquiere un peso y una profundidad que antes no tenía". Coido que o texto non é confuso. A súa espricación é a seguinte: —Quer decir que o rexionalismo galego deica 1872-73 foi un movimento independente do catalán aínda que os condi- cionantes de base poideran coincidir nalgún sector, deiquí a posibilidade de apricación de un parello modelo de interpreta- ción histórica. O feito de aludir agora ao catalanismo foi pra rexeitar posicións contrarias e recentes que defendeh un influxo do rexionalismo catalán sobor do galego. —Quer decir, tamén, que o rexionalismo galego adequire, gracias ao aporte federal, unha nova siñificación política e unha orientación froito da nova política subxacente. Quezáis todo quede máis claro si distinguimos dunha vegada antre rexionalismo e partidos políticos rexionalistas. O rexionalismo ou movimento rexionalista, ca súa filosofía propia e ca súa mística tamén propia ten, polo menos dende Faraldo, un pulo e unha forza indiscutíbel. Dende o intre que afirmo a existencia dun movimento rexionalista está claro que teño que aceptaj.n,el unha realidade política. Pro esto é moi distinto dun ¡partido político específicamente galego. Cecáis. a idea deste pai-t&jo-agromóu xa en Faraldo e no grupo df^l840-46. No- no séi.< De calquer xeito con ou sin partido, "e^írida' (lue os nosos políticos rexionalistas estiverán afiliados" áós grandes partidos nacionáis, vivía e latexaba o rexionalismo, que é algo

52 moi distinto dun específico partido. Despóis do desastre de 1846 o movimento xexíqnalista, quezáis por unha especie de bioloxía social, retíra^erdas cotas políticas máis avanzadas e atrinchéirase preferentemente no ámbito cultural. O nov

53 ESCOLMA ESCOLMA

CARTA AOS CRISTIANS DE GALACIA

INTRODUCCIÓN Cando vou ver a aldea na que nacín i escolto aquel silencio, én- trame dentro o aroma dunha pureza inicial que deixéi por cantos de sirena; respiro unha frescura que ofrecía e merecía un Qesen- rolo menos espectacular pro tamén menos corrompido, máis verdadeiro. E amálame ter collido outros rumbos, ter caído na trapela de andar co tempo, ter axudado a que alí ñamáis haxa vida vexe- tal. A miña aldea sigue estando alí como unha promesa probé e virxe, a cada paso máis probé e máis virxe. Vou debullando os anos. E cada volta atópome máis de fora na miña aldea. Alí falta todo. Todo menos a promesa. ¿Hai que decir: "O que foi xa foü"? Sabe Dios se algún día, pra nos salvarmos, non teremos que botar man daquela inxenuidade e sinxeleza primitiva. I empezar outra ves. . Algo polo estilo me pasa cando leo o orixinal da Biblia. Arre- dando a follaxe acugulada por centos de anos e superando o corra- lismo relixioso, síntese unha chamada fresca e maravillosa. A invi- tación máis grande e tamén a máis enigmática. E tamén se sinte a pena, e a culpa, de que esa mensaxe fora escalazada e prostituida pra axeitala ás nosas comenencias. Pra quen sexa capas dunha volta á "nosa aldea" sin prexuicios (moi razonables por certo) escribín o que Un. Mal anda o paxariño ñas mans do menino. Mais díganme despóis se non pagaba a pena volver a empezar. Os que coiden que non, fagan de conta que non dixen nada. 1. REMITENTE SAÜL, de Tarso (Cilicio) cidade portuaria e comercial, aberta ao mundo grecorromán e ao semítico-babilónico. Nado cara o ano 10 de familia xudea e con dereitos de ddadán román. Brillante alumno de Gamaliel en Xerusalén métese nos FARISEOS, secta xudea da estrema dereita que cando da morte de Cristo contaría unhas 6.000 almas; concebían a relixión como un feito nacional, defendían contra o influxo estranxeiro as tradicións xudaicas que eles ostentaban cumprir mixiriqueiramente, despreciando —ou perseguindo— aos que non eran coma eles; anque non foron os máis responsables no asesinato de Xesús de Nazaret (houbo e todo algúns deles que coma Nicodemo, Xo. 7,50 e Gamaliel, Feit. 5,34, saíron a defender), cando se decaían de que os cristiáns pretenden deixar atrás o xudaís- mo, amanearan arrincar a pranta. Darán en perseguilos. Saúl será dos máis enrabiados (Feit. 7,55-8,3). Mais .ag¡5. ¿5 anos, perto de Damasco, descobre a resurreición de Xesús e del recibe a misión máis contraria ao seu natutal: predicar ao que perseguía; predicar a devaluación da Lei xúdea. Añtre o 45 e o 49 colle o nome de PAULO. El é O que máis axiñá. cátóu a hipo- cresía orgullosa que anida en moita xente rezadora, o" perigo de

54 fariseísmo que axexa a toda relixión e a toda cultura, o chiste de que Cristo quixercf que os. seus discípulos non foran unha nación, senón unha asamblea ("igrexa") sin máis estandarte que o AMOR (Xo. 13, 33-34). No Concilio de Xerusalén (o 1.° dos cristiáns) ten unha destacada actuación que culmina na declaración oficial de que non se precisa facerse xudéu pra ser Cristian: declaración na que xurde definitivamente o cristianismo como algo autónomo e non como simple secta xudaica. O que por forza quítalle os fumes a toda tradición cultural mais tamén desvencella ao cristianismo de toda cultura. O tempo trai todo e tamén tfouxo o esquecemento desta valente afirmación, que a el habíalle de costar a vida. Viaxa por casi todo o imperio rorsán predicando a resurreidón a todos os que crean en Xesús recollendo risas burlonas, paus que lie atizaban e xente que se convertía. Non era un ímola andando: fiel a Deus primeiro persiguéu aos que lie parecían herexes; despóis, escaldado do fariseísmo, fíxose unha columna da Igrexa. Físicamente de pouco ver i enfermo, varias veces procesado, visita varias veces as chiro- nas. Por fin, aos 57 anos, Nerón en defensa do orde constituido mándao matar como mandaba a Lei romana (TÁCITO: Hist. 4,11) eos privilexios de cidadán román: procesado e decapitado fora do cidade, en Aquae Salviae.

2. DESTINATARIOS Cas verbas GALACIA e GALATAS falábase antigamente dos GALOS, que na lingua deles chamábanse CELTAS, que quer decir algo así como "emigrantes". Estes celtas no 279 a. C. foron facer a América a Delfos. Iban de Centroeuropa. Pero os gregos reviráronse e fixeron neles un arraso. Na desfeita dividíronse. Pouco e pouco na Asia Menor járonse axuntando algunhas tribus que lie puxeron á bisba- rra o nome de GALACIA, capital Ancira, hoxe Ankara. Eran altos, de pelo roxo e longo (LIVIO A. V. C. 38, 17, 13), con moitos fillos (Ib. 16, 3; XUSTIÑO 25, 2, 8). Din os románs que eran xente tan brava que a comarca estaba ábraiada con eles e así vivían do medo que ponían (LIVIO: ib. 16, 10-12). Pénsese que as estatuas dos "galatas mori- bundos" foron mandadas facer por nemigos deles. No 189 Roma venceunos e quiíoulles o chope, obrigándoos a deixar aquela vida de sanguiñentos moinantes (Ib. 40, 2). Asoballados por Mifí- dates VI, no 88 aliáronse con Roma demostrando tal fidelidade que fixéronos Provincia Imperial, reconocéndolle a máis térras que no intre foran conquistando (Frixia, Pisidia, Licaonia...). Mais eles seguíronlle chamando Galacia ñamáis á comarca primeira. Paulo levóulle o evanxelio a uns e máis aos outros. Non hai acordó entre todos, mais parez que esta carta circular mandóulla entre o ano 54 e o 57 d. C. ñamáis aos enxebres. A pureza racial entre eles debía de ser pouca. Livio di que xa levaban 200 anos cruzados eos gregos (Ib. 17, 19). Hai que ter en conta que viaxaran moito; que estaban no camino de grandes futas comercias; que se meteron no berce do culto de Attis e Cibety'é;' q'ue agora son destinatarios dunha carta escrita en grego; e quedes'tari a pique de entrar no judaismo. A súa tradicional relixiosidadé-, que CESAR nos atestigua (b. B. G. 6, 16), a súa fe na inmortalvdnáé e a fe comarcal en ritos da vexetación nos que se falaba da anual re- surreición do deus, deberon de facilitar a predicación da mensaxe Cristian da resurreidón que, así e todo, eles recibiron con gran entusiasmo (4, 13-15).

55 3. POR QUÉ LLES ESCRIBE A CARTA a) Os feitos Na Galacia enxebre había uns grupos de gálatas (4,8; 5,3; 6,12) que recipiron a mensaxe cñstián en ocasión dunhd, doenza de Paulo que lie fixo botar olí unha tempada (1, 8; 4, 13-14.19)- Pro, débiles na súa fe, "cómo Pedro (2, 11-14) están vindo ao irasacordo (1, 6; 5,7). Todo porque, como non son xudéus, hai algúns cristiáns que andan a decir que unha resposta total a D.eus leva consigo a cir- cuncisión (6,12), que é -r

56 dúos grandes alienacións. humanas (jpecado-maldade e morte), é decir, por salvarse.. A tresurreición é algo humanamente inalcanza- ble. Anque por aqui.resfi.lte impopular decilo, o cristianismo non é un humanismo no seffáq'que non espera milagres da actividade humana. Paulo espresa esta idea decindo que "ninguén se ha xustijicar (salvar) cas obras da Lei" (2,16). Que obras da Lei non son só os preceutos da Lei xudaica senón tamén todo preceuto relixioso (e a cultura actual asume en moitos casos papel das antigás relixións), é algo que só un fariseo moderno, vestido do que sexa, pode negar. INSOLENTE. O que ouserva certas normas pra merecer a salva- ción, pra obrigar, coma quen di, a Deus a sálvalo, demostra unha insolencia babilónica. Esixir o que se nos vai regalar é ofensivo: e a salvación dase como promesa e podía non darse. Paulo espresa esta idea decindo que a salvación é algo que se promete, e que todos os que matinen conseguila a pior de traballos "están malditos" (3, 10). Hai que abrir ben o olio, noustante, a que cando ataca a Lei, non predica a libertinaxe: o que ataca (10,13; Rom. 2,17) é o falso poder que os cumplidores lie atribuien á.súa actividade, a falsa espranza que lie dá á xente. Crítica que xa fixera Cristo (Me. 3, 1-6; Le. 18, 9-14; Mt. 8,21). — ¿qué salva entón? Nada salvará ao home. É Deus o que o salvará. Deus salva es- collendo. As razóns desta escolleita son pra nos misteriosas; como misterioso é que escollera a Abrahán, cuia historia nos lembra Pau- lo (3-4). ••••:•: Se salvarse é superar as dúas grandes contradicións da vida (pecado e morte), hai que reconocer qué os cristiáns forrios caíndo pouco e pouco en espricacións groseiramente míticas deste feito. — ¿qué ten que facer o home? Non inventar precisamente códigos de conducta, que non o sal- varán, senón abandonarse confiadamente a Deus que promete: igua- liño que Abrahán ao que Paulo nos pon de modelo (ver nota a 3,6) e facer todo o que esa entrega nos vaia suxerindo pra corresponder (non pra merecer). Eso é a fe. É importante pensólo. E botar da cabeza a idea tan estendida de que fe é creer o que non vimos: afirmación absurda por mutilar a fe hasta facela irreconocible, reducíndoa a simple esperiencia mental de comulgar anque sexa con rodas de muiño ou idolatrar e dar culto —por unha inconfesada preguiza mental— a iodo o que non comprendemos. Naturalmente que esa espera confiada ten un contido: que Deus nos redime da nosa maldade e que resucitaremos. \E se antes o cristianismo parecía embromar as aspiracións do home, non sendo humanista, agora preséntase como o máis verdaderamente "humanista" de todos os humanismos: o home resucitado. A resurreición, anticipada pola resurreición de Xesús,' é o centro da mensaxe cris- tián e non se pode disimular por moitos irónicos sorrisos que lie provoque ao senso común. Hasta tal punto que, se ó cristianismo fallase nesto, fallafífceiit'tpdo e os que tal esperamos pra a humanidade "seríamos os r^iédesgraciados de todos os homes" (ÍCór. 15, 14-19). Este feito .cíj.ih'b^.óu o clima éspritoal do mundo e fox Paulo precisamente, vindo ^desde o anticristianismo, o que millor catóu esta doutrina paradóxicá e se convirtéu no seu máis entusiasta pre-

57 dicador i elaborador ideolóxico, facendo releer-p Antigo Testamento Con novos olios. — a fe cristiana supon a relativización e mesmo liberación de toda norma cultural e a "autonomía" legal do home As normas relixiosas, dadas ao home polas autoridades non te- ñen un valor absoluto, que haxa que cumprir por enriba de todo. Foi Cristo mesmo o que empezóu esta relativización (Me. 2,23-27; Xo. 5,18; 7,21; Mt. 8, 21-22; Le. 14, 25-27; Me. 3, 1-6; Le. 18, 9-14). ¿Por qué? Anque xeralmente as hormas venen ditadas pola senso común, a obediencia non é causa de salvación, senón consecuencia da áctitude de fe. O clima en que vive o créente é o do amor: desa fonte é da que teñen que brotar as normas e as obras. As obras dos homes son os síntomas inequívocos da súa áctitude íntima. Paulo mesmo dá unha ristra de síntomas da je (5, 22-24). A fe irá de~ cindo a cada ún o que ten que ofrecer como correspondencia: por eso p Cristian vive nun clima de libertarte que é responsabilidade non insolidaridade nin libertinaxe. Se as normas da Lei ou da comunidade son compatibles ca fe-amor hai que cumplilas e Cristo mesmo sometéuse ás xudaicas {Mt. 5,17). Naturalmente a LIBERTASE CRISTIANA ten os seus PERIGOS — Convertir o acto de fe nunha obra merecente, é decir, escalazala volvéndoa en insolencia. Punto de división entre cristiáns. — Convertir os síntomas nun código cuio cumplimento nos exima desa pouco definida fe. Veláhí están 19 sécúlos de cristianismo. — Convertir a fe nunha esperiencia mental cuio mérito estea na boafé e no esforzó con que ún intenta vencer a inercia de admitir só o que ve e apalpa. As boas obras son necesarias como síntomas que a comunidade de creentes acaba esixindo polo menos pra que non se engañe ao mundo en nome déla. Axiña foron reclamadas como visualización da fe polo perigo de cinismo e de evasión que axexa a unha relixión tan íntima e tan pouco folklórica: porque, como di o outro, de boas intencións está o inferno cheo. Son necesarias non pra se salvar, senón pra hon- rar e corresponder a quen nos redime, pra testimoniar a fe e pra solidarizarse eos esforzos admirables dos ateos.

4. ESTILO Carta entrambilicada por estar escrita con xenio dunha asenta- da; por ser polémica; por estar escrita por un home de formación rabínica, afeito a discurrir con métodos moi pouco parecidos aos nosos; e porque non presenta o ben tecido esquema dun ensaio. Se- guro qué lie sirvéu de boceto pra a que lie mandóu despóis aos de Roma. Decía s. XERÓNIMO (Epist. 57,5) que nestes textos era misterio mesmo o orde das palabras; con todo a división en capítulos era difícil e quedóu mal: tamén aquí decimos "triste lumen nec postea exstinguendum". Quixen remedar no texto a esticometría pero evi- dentes dificultades de espacio impedírono. 5. VOCABULARIO ESPECIAL CARNE non é o corpo, en oposición á alma (dualismo platónico alleo): do corpo dixo que era "templo de Deúé" (ICor. 6,15.19). É ó home enteiro cando prescinde de Deus, o home abocado fatalmente ao pecado e á morte e sin posibilidade de sair do atasco (Rom. 5-7). A todo tirar un Sísifo, Tántalo ou Münchhaus: fumes babilónicos. ESPRITO non é a alma en oposición ao corpo: É o home enteiro 58 cando aceta a súa "nova dimensión": un Deus que o salva. Un Deus non rival: Pai. Carne i esprito son dúos maneiras de vivir, dous "mundos", dúos potencias que loitan dentro do home. Vivir "na carne" é vivir no "mundo presente", vivir "antes de Cristo", autó- nomo, orgulloso; é o home cando as casas non lie deixan ver a aldea. O home que vive baixo a Lei alienado no egoísmo. Vivir "no esprito" e vivir no "mundo juturo", "despóis-en" Cristo acetando e agradecendo o perdón e a salvación; é o "home novo", a "nova creación", o "libre na fe". XUSTIFICACIÓN non é o que usamos hoxe: acreditar, refrendar, defender, rehabilitar. Non: é o feito de que Deus atravesa o abismo que o separa do home, esa "zona de ninguén", e pronuncia un xuicio favorable sobre o home, facéndoo xusto e poñéndoo no camino de resucitar. CIRCUNCISIÓN: un certo corte no órgano sexual masculino, necesario ás veces por razóns médicas. Noutros tempos a xente chegara a praticar en masa esta operación, non como medida hixiénica, se- nón como rito de entrada no mundo da xente grande ou como sím- bolo relixioso. A ela sometíanse todos os exipcios e, se cadra, dahí lie viña aos xudéus. A circuncisión como símbolo relixioso é algo así coma a marca que se lie pon ao gando pra que se saiba de quén é; coma o caritel que se lie facía aos escravos; coma a croa dos cu- ras; coma o sinal que Deus lie pon a Caín (Xén. 4,15); coma todas as tatuares de todo o mundo, a non ser os escofina- mentos das mulleres oucidentás que son decoración vanidosa. A circuncisión pra os xudéus era un sinal de pertenecer a Deus (Yáhveh) e de estar protexido por El (Rom. 4,11). É frecuente ñas tradicións antigás que un Deus escolla pra sí un pobo: Atenea escolle Atenas', Apolo Delfos, Deméter Eleusis: mais o que neses casos parez froito do tribalismo, na Biblia ven ditado pola necesidade de situar nalgunha xeografía concreta o proceso de redención da Humanidade iniciado en Cristo. Así Yahveh escolle aos futuros xu- déus e ponlles un sinal, a circuncisión (Xén. 17,9-14). Cando Paulo critica a circuncisión, non critica que haxa un sinal de pertenecer a Deus: el mesmo presentóu o bautismo Cristian como a marca, o selo (IlCor. 1,22). A el o que non lie parez ben é que a xente viva moi tranquila e orgullosa porque xa ten o sinal de Deus. Pra el a circuncisión é o símbolo de todas as insolencias que convirten a re- lixión en maxia: creer que facendo unha ceremoniña domeo a Deus e obrígoo a protexerme e salvarme. Non faltaban daquela na reli- xión órfica nin faltan hoxe en outras: son os que moito "¡Santo Sanio!" e o demo no corpo. Insolencia e hipocresía* Circun- cisión era un símbolo. Paulo avisóu. •;; r':•'•' De toda a: bibliografía consultada quero mentar especialmente o ! comentario 'nórí' 'católico de HEINRICH SCHLIER: "Der Brief an die Galater" que úáéi en versión italiana de M. Bellinconi, Brescia 1965; e o do católico JOSÉ MARÍA GONZÁLEZ RUÍZ: Epistola de San Pablo a los Gálatas. Madrid, 1964. Os tíduos de párrafos non están no orixinal. Os asteriscos indican que se comenta a frase detrás, na letra miuda.

59 VERSIÓN GALEGA DO ORIXINAL GREGO ENCABEZAMENTO 1 1 Paulo, apostólo *, mais non de parte de homes nin por encomenda de ningún home senón por encomenda de Xesús Cristo e de Deus Pai, o que o resucitóu de antre os mortos, 2 e máis os irmáns que están par de min todos, ás igrexas da Galacia: 3 Gracia e pas a vos de parte de Deus *, Pai noso, e máis do noso Señor, Xesús Cristo, 4 que, conforme ao plan do noso Deus e Pai, entregóuse polos nosos pecados pra nos arrincar deste mundo * ruin en que vivimos. 5 Que El sexa eternamente glorificado. ¡Amén! PARTE APOLOXÉTICO - HISTÓRICA EN GALACIA A VERDADE DO EVANXELIO VAI A PIQUE 6 Chámame moito a atención de que así tan correndiño vos poñades a desertar de Quen chamóu por vos * á Gracia de Cristo pra vos facerdes doutro evanxelio. 7 ¡Non hai tal outro evanxelio! O que hai é que algúns * ándanvos a romper a cabeza ca idea de lie dar outro xeito ao evanxelio de Cristo. 8 Pois mirade: ¡maldito o que vos predique un evanxelio pra engadir ao que vos temos predicado anque fosemos nos ou un anxo baixado do ceo! 9 E volvo a decir o mesmo que vos dixen: ¡Malia quen vos vaia cun evanxelio pra engadir ao que recibíchedes! 10 ¡Qué! ¿Intento eu agora convencer * aos homes ou a Deus? ¿Ou é que loito por lies chistar aos homes? Se a estas alturas aínda estivera percurando chistarlle aos homes, non sería un criado de Cristo *. EU SON TAN APOSTÓLO COMA OS MÁIS Porque me manda Cristo en persoa 11 Porque fágovos saber, irmáns, que o evanxelio que eu predico non é cousa de homes *, 12 xa que nin o recibín nin o de- prendín dé ningún home, senón que mo revelóu Xesús Cristo. 13 Sí:" vos tedesouido falar das miñas andanzas de cando estaba no xudaísmo; do asaño con que dera en perseguir a Igrexa de Deus; 14 e de' como adiantaba eu no xudaísmo máis ca moitos da miña raza e da miña quinta, porque era moito máis defensor das tradi- cións dos meus devanceiros. 15 Mais cando Aquél, que xa dende o seo de miña nai me puxera aparte e chamóu por min pola súa gracia, 16 lie parecéu ben revelar en min ao seu Filio pra que voló predicase aos non xudéus, eu, sin lie pedir consello á carne nin ao sangue, 17 sin tansiquer subir a Xerusalén a xunta dos que en ser apostólos xa me levaban anos a min, de hoxe pra mañán retireime á Arabia, de onde tornéi de novo a Damasco. 18 Dalí a tres anos subín a Xerusalén pra ir conocer a Pedro * e cabo del fiquéi uns quince días. 19 E non vin a ningún apostólo máis ca a Santiago o párente do Señor. 20 ¡Así Deus me salve como non vos minto nestb que vos escribo! 21 Despóis cheguéime ás bisbarras de Siria e Cilicia. 22 Ora, as comunidades cristiáns da Xu- dea non chegaíon á conocerme de vista; 23 somente-sentirán decir: Disque o que antes nos perseguía agora predica a fe que aso- ballaba; 24 e por esto meu glorificaban a Deus. Porque as autoridades de Xerusalén aproban o que predico 2 1 Andando o tempo *, ao cabo de catorce anos, subín outra vez 60 a Xerusalén con Bernabé, levando tamén comigo a Tito. 2 Dou- me a alma que. ^íñ.?! que ir ala. Daquela a porta pechada sometín o evanxelio que predico antre vos, os non xudéus, ao xuicio dos que eran algo *: non fora a ser que estivese correndo ou tivese corrido ao tun-tun. 3 Mais nin tansiquer a Tito, o que iba na miña com- paña e que era grego, se lie apremióu pra que se fixese circuncidar; 4 pesia falsos irmáns * que soiniñamente viñeron meter o fociño pra axexar a libertade que nos temos en Cristo Xesús e pra nos aferrollaren. 5 Pois ben, pra que esteades seguros na verdade * non lies baixamos as ourellas nin un istante. 6 E dos que tiñan autoridade... (a min non me fai diferencia * o que foron noutros tempos, que Deus non ten ningún aquel polo prestixio do home) ben, pois... estes que eran algo * non me impuxeron ren; 7 moi polo contrario, cando virón que a min me fora comendada a evanxeli- zación dos non circuncidados coma a Pedro a dos circuncidados 8 (pois o que capacitóu a Pedro pra apostólo dos circuncidados, tamén me capacitóu a min pra apostólo dos non xudéus) 9 e cando reconoceron a gracia que me fora concedida, van Santiago, Pedro e Xoán (os pilares coma quen di) e déronnos a man a min e máis a Bernabé como sinal de unión entre nos, de xeito que evan- xelizarvos aos non xudéus correrá pola nosa conta 10 i evanxelizar aos circuncidados pola deles. Ñamáis nos mandaron que mi- rasemos polos probes *: cousa na que eu sempre percuréi cargar a man. Porque a miña doutrina defendina contra Pedro e todo, cando tiven con el un clareo en Antioquía 11 Mais cando Pedro veu a Antioquía *, arrepúxenme a el en persoa, porque as merecerá. 12 Nefeito, denantes que chegaran uns cantos mandados de Santiago, Pedro comía eos non xudéus. Ah, mais nesto chegan os propios, i el arredábase e poníase de parte por medo dos circuncidados. 13 E os outros xudéus empezaron a aparentar coma el; tanto que hastra Bernabé se me deixóu arras- trar naquela comedia. 14 Así que, cando vin que, asegún a enxe- breza do evanxelio xa non caminaban como é debido, díxenlle a Pedro diante de todos: Se ti, con seres xudéu, vives como se non o foros ¿cómo é que lie fas seguir os costumes xudaicos aos que non son xudéus? 15 Nosoutros somos de berce xudéu, e non pecadentos * de devanceiros pagáns, 16 así e todo, como sabemos moi ben sabido que ninguén se xustifica polas obras da Lei, senón pola Fe en Cristo Xesús, chegámonos tamén nos á Fe en Xesús Cristo pra sermos xustificados pola Fe e non polas obras da Lei, porque nin- guén se ha xustificar cas obras da Lei. 17 Ben, pro se nos, que andamos percurando ser xustificados en Cristo, nos atopamos aínda pecadentos * ¿será que Cristo é un criado ao servicio do pecado...? ¡Cá! 18 Se despóis de facer vir abaixo unha cousa, me pono a recompoñela, estóume confesando culpable. 19 Sí: porque pasando precisamente pola Lei, morrín á Lei pra vivir pra Pe.us. Fiquéi crucificado con Cristo *, 20 );.frivivo: mais xa non vivo eu Vé Cristo o que alenta dentro de min.' É anque agora vivo unha vida mortal, vivo na Fe do Filio de Deus que me amóu e que se dou en sagrificio por min. 21. Eu non boto a perder a gracia de Deus. Pro, eso sí, se a xustificación nos viñese da Lei, Cristo tería morto total pra nada.

61 PARTE DOGMÁTICA

A XUSTIFICACIÓN VEN POLA FE E NON POLAS OBRAS Mirade pra vos mesmos ¿ou estades cegos? 3 1 E a vos, gálatas sin xuicio, ¿de Cristo crucificado non se vos escribirá xa antes? ¿Seica vos botaron o mal de olio? 2 Somente quero que me digades se recibíchedes o Esprito por terdes cumprido ca Lei ou pola prédica da Fe. 3 E logo, ¿sodes tan tarabeleiros * que, emprincipiando no Esprito, vindes rematar agora na Carne? 4 ¿Seica esperimentáchedes cousas tan grandes * pra nada? Daque- la sería inútil ¡e máis ben! 5 Quen vos concede o Esprito e anda a facer milagres antre vos ¿faino porque cumprides ca Lei ou porque obedecíchedes á fe? Lembrade o caso de Abrahán: a fe é o que vale 6 ¿Non vedes cómo Abrahán * creéulle a Deus e contóuselle como xusticia? 7 Reconocédeme logo que os que viven da Fe, eses, son os fulos de Abrahán. 8 E a Escritura, prevendo que Deus ha- bía xustificar aos non xudéus, anuncióulle xa con tempo a Abrahán: En ti han ser abenzoadas todas as razas, 9 de xeito que os que viven da Fe son abenzoados á xunta con Abrahán, o créente. 10 En troques, todos os que viven das obras da Lei están baixo maldición. Porque está escrito: Malia quen non se ateña a todo o que está escrito no libro da Lei pra que se cumpra. 11 Ora, que ninguén se pode xustificar diante de Deus gracias á Lei, está visto: porque o xusto vivirá gracias á Fe. 12 Mais a Lei non procede da Fe, senón que quen cumpra eses preceutos vivirá neles. 13 Cristo rescatóunos da maldición da Lei, facéndosenos El mesmo maldición polo noso ben (lembrade que está escrito: Malia quen está pendu- rado do madeiro •), 14 pra que en Xesús Cristo vos chegase aos non xudéus a bendición de Abrahán e pra que, por medio da Fe, recibisemos o Esprito prometido. Reparade que primeiro prometéuse a salvación e despóis veu a Lei 15 Irmáns, vouvos poner un caso * da nosa vida: a un testamento, con tal que estea outorgado como é debido, ninguén lie engade nin lie quita algo; i eso que é cousa dun home. 16 Ben, pois a Abrahán e á súa descendencia fixéronselle as Promesas. Mais a Escritura non di "aos seus descendentes", coma se foran moitos, senón ao ten. Descendente, coma quen di a un ñamáis, que é Cristo. 17 E digo eu: un testamento que xa foi outorgado en condicións por Deus, non o vai invalidar a Lei (que veu dalí a catrocentos trinta anos), deica o punto de cancelar a Promesa. 18 Pois, se a herdanza viñera da Lei, xa non viría da Promesa. Noustante Deus concedéu o seu favor a Abrahán en forma de promesa. ¿Pra qué sirve daquela a Lei? 19 ¿A qué ven entón a Lei? A Lei foi engadida * pra nos facer ver os pecados, pra mentres non viña o Descendente, pra o que fora feita-a Promesa; e promulgóuse por medio dos anxos, por man dun mediador; 20 ora, non pode haber mediador- dun ñamáis: e Deus é único. 21 ¿Logo é que a Lei ven estar contra as Promesas • de Deus? Nin moito menos. Certo que, se nos tivera dado unha Lei acapás

62 de nos dar a Vida', a Xustiíicación, á verdade, viría da Lei. 22 Mais a Escri^uja; pinta todo encadeado polo pecado, de maneira que a Promesa sé^Ués cumpra aos que creen en Cristo Xesús mediante a Fe. 23 Mais denantes que a Fe chegase, estábamos todos baixo a Lei, agardando a Fe que tina de ser revelada. 24 Por eso a Lei foi a nosa "niñera" que nos levóu a Cristo, pra que logo fosemos xustificados pola Fe. 25 Por eso, desque chegóu a Fe, deixamos de estar sometidos á "niñera". 26 Todos vos sodes fillos de Deus pola Fe en Xesús Cristo: 27 porque aos que vos bautizaron * en Cristo, revestíronvos de Cristo. 28 E acabóuse eso de xudéus e gregos. Acabóuse eso de escravos e ceibos. Acabóuse eso de homes e mulleres. En Cristo Xesús todos vos sodes un ñamáis. 29 E se todos sodes de Cristo, sodes "a Descendencia" de Abrahán, herdeiros asegún a Promesa. 4 1 E digo eu: namentras o herdeiro é pequerrecho *, con seré o dono de todo, medio parez un escravo, 2 porque, total, está sometido aos tutores e administradores deica a data sinalada polo pai. 3 Sí. Con nos tamén pasóu así: cando eramos uns rapaces, está- bamos sometidos como escravos aos elementos do mundo. 4 Mais así que lie chegóu o momento, Deus mandolinos o seu Filio, nado de muller e suxeito á Lei, 5 pra rescatar aos que estábamos baixo a Lei e pra que recibisemos a profilláción. 6 A proba de que sodes fillos del é que Deus mandóu aos vosos corazóns o Esprito do seu Filio que esclama ¡Abbá! (que quer decir /Papaíño.') *. 7 Polo tanto ti xa non es escravo, senón filio. E, por seres filio, tamén gracias a Deus es herdeiro. 8 É certo que daquela, como non conociades a Deus, erades escravos de deuses, que, ben mirado, non son tales deuses; 9 mais hoxe en día que, en cambio, conocedes a Deus (ou, millor dito, que Deus xa vos conoce * a vos) ¿cómo é que tornades * aos laceirentos e probes elementos e queredes volvervos a facer escravos deles? 10 Andades a cumprir con certos días, meses, estacións e anos. 11 ¡Non sei se non me estaría sagrificando por vos e, total, pra nada! ¡O que foi xa foi. Vide ao regó, meus amigos! 12 Meus irmáns, prégovos que vos fagades coma min *, que ta- mén eu me fixen coma vosoutros. Non me ofendíchedes en nada. 13 Lembrade que cando da primeira volta que vos prediquéi o evanxelio, eu andaba un pouco cativo; 14 así e todo vos non me despreciáchedes nin cuspíchedes no chan * por mor daquela miña doenza (que pra vos fora unha tentación), senón que aínda me aco- lléchedes coma se eu fora un anxo do ceo, coma se fora Cristo Xe- sús. 15 ¿onde vai logo todo aquel voso contento? Porque vos podo asegurar que daquela, se fora posible, hastra vos arrincaría- des os olios pra mos dar. 16 Así que ¿volvinme nemigo voso por vos despechar a verdade? 17 Eses que tanto miran por vos, fano raposeramente *, porque o que queren é arredarvos de min pra que os arrodeedes de aten;- cións a eles. 18 Pro, ben millor será que me atendades con sin-' ceridade e sempree

PARTE MORAL Cristo fixonos libres 5 1 Cristo ceibóunos * pra que vivamos en libertade. ¡Estádeme, pois, ben firmes nela! ¡Non vos encanguedes outra ves o xugo da escravitude! 2 E mirade que eu, Paulo, xa vos deixo ben avisados de que, se vos facedes circuncidar, Cristo non vos vai servir de nada. 3 E a todo aquél que se me faga circuncidar eu vólvolle a asegurar que queda obrigado a cumprir ca Lei enteiriña. 4 Os que percurades na Lei a vosa Xustificación rompéchedes con Cristo, saíchedes da Gracia. 5 Porque a nos móvenos o Esprito a agardar da Fe os bens da Xusticia esperada. 6 Porque en Cristo Xé- sús estar circuncidado ou non estar non val pra nada: val ñamáis a Fe que actúa a través do amor •. 7 ¡Tan ben como ibades! ¿Quén vos ponería o pe diante pra que xa non obedezades á verdade? 8 Esta vosa idea non ven, de certo, do que vos chama: 9 cun chisco de fermento xa chega pra levedar a masa toda. 10 Mais eu teño fiuza no Señor de que vos pensaredes coma min. Eso sí, o que vos enturba ha levar o seu me- recido, sexa quen sexa. 11 I eu, meus irmáns, se disque aínda predico a circuncisión ¿cómo é que aínda me persiguen? Porque daquela xa estaría eliminado o escándalo da crus. 12 ¡Vaites eos que vos rompen a cabeza! ¡Lástima que non se capen eles! #. A libertade que nos trouxo Cristo temóla que usar así 13 Irmáns, a vos chamáronvos á libertade. E ¡coidadiño con servir á Carne co gallo da libertade! ¡Habédesme ser criados uns dos outros * mediante o amor! 14 Porque toda a Lei está completa neste preceuto: ¡Amarás ao teu próximo coma a ti mesmo *.' 15 Pro, se vos adentellades e devorades, levade tentó de non acabar uns. eos outros. Síntomas da je e da falta déla 16 Qüérovos decir, pois que vivades conformé'ab Esprito * e que non He deades gusto aos proídos da Carne; 17 porque a Carne cobiza contra o Esprito « o Esprito contra a Carne: contraríanse 64 antre eles tanto, que non facedes o que arelades. 18 Mais se vos guiades polo Esprito,' Xa non estaredes máis baixo a Lei. 19 As obras dü'/Garne tédelas ben á vista: fornicio, adulterio, libertinaxe, 20 idolatría *, andar ñas bruxas, xenreiras, liortas, cobiza, bandeirías, discordias, faucións, 21 envexas, bebedelas, en- chentes e cousas polo estilo. Xa vos aviséi ben avisados de que non herdarán o Reino de Deus os que tales cousas fagan. 22 En cambio, o froito do Esprito é o amor, ledicia, pas, pa- cencia, agarimo, bondade, formalidade, 23 mansedume, dominio de sí. Contra esto non hai Lei que valla. Sédeme ben levados uns eos outros 24 Os de Cristo Xesús crucificaron a Carne cas súas paixóns e cobizaduras. 25 Se vivimos no Esprito, sigamos como norma ao Esprito. 26 Non hai que ser farfalláns. Non se hai que encirrar uns aos outros. Non nos temos que envexar. 6 1 Irmáns, se acaso colledes a alguén nunha falta *, vos, como homes do Esprito, correxídeo polas boas, termando cadaquén de sí, pois ti tamén po- des ser tentado. 2 Disimulade uns os defeitos dos outros, que así cumpriredes ca Lei de Cristo. 3 O que así polas boas coida que é algo, non sendo nada, a quen engaña é a el mesmo. 4 Bote contas cadaquén sobre os propios feitos, i entón terá en sí, e non nos outros, razón pra estar satisfeito, 5 que cada ún ten que levar o seu fardel. 6 Cando ún vaia á doutrina onda outro *, faga parceiro dos seus bens ao que lia aprende. 7 Non fagades o parvo, que de Deus non hai quen faga a risa. Cal sementes colleras. 8 O que se- menté na Carne, da Carne collera podremia; e o que sementé no Esprito, do Esprito collera Vida eterna. 9 . Non nos cansemos de facer o ben que, como esmorecer non esmorezamos, cando lie chegue o tempo habernos ter colleita. 10 Polo tanto, fagámoslle ben a todos mentras temos tempo, maiormente aos nosos irmáns na Fe.

REMATE AUTÓGRAFO ¡Que tire a careta dunha ves esa xente! O que teñen é medo! 11 ¡Mirade con que letras máis grandes vos escribo eu á man! * 12 Todos os que queren quedar ben vistos na Carne, son xustamente os que vos queren facer circuncidar, pra que non os persigan a eles pola crus de Cristo. 13 Sí ho sí: ¡se nin tansiquer os circuncisionistas cumpren ca Lei!; o que queren é que vos circuncidedes vos pra fachendearen da vosa circuncisión. 14 Pro a min Deus me libre de fachendear de algo que non sexa a crus de Cristo, na que o mundo está crucificado pra min coma eu pra o mundo. 15 Pois tanto ten estar circuncidado coma estar sin circuncidar. O que importa é a Nova Creación. / A b u r ! 16 A pas e máis- a1 misericordia viran sobre todos os que se axusten a esta norma e sobre o Israel de Deus. 17 De hoxe en diante que ninguén torne a molestarme, porque levo no meu corpo as marcas de Xesús. 18. Irmáns, ¡que a gracia do noso Señor Xesús Cristo estea convosco! ¡Amén! 65 NOTAS

Gracia e pos de parte de Deus Os xudéus estaban aíeitos a encabezar as cartas deste xelto. Se o leitor compara con outras cartas de ¡Paulo (Rom. 1, 7; ICor. 1, 2;...) decatarase do frío e polémico que está aquf, porque xa de entrada val aos miólos da custión chantando diante a súa discutida autoridade de apostólo. Noutras cartas aínda ten untaas palabriñas garimosas (Rom. 1, 7; Tit. 1, 4). Aquí: nada, deica 4, 19-20. Nin tansiquer dá gracias a Deus polo labor feito (coma en IlCor.). Desta volta escribe sin cumplidos porque o forno non está pra bolos. Apostólo Verba grega que entre crlstians colle o senso do chalíah xudéu (III Reí. 14, 6; II Crón. 16, 7-9) de mandado, mandadeiro, propio: home comisionado oficialmente pra algo (Feit. 9, 1). Pra ser "apostólo" de Cristo compria ter visto a Cristo resucitado (Le. 24, 48; Xo. 20, 21; ICor. 9, 1; 15, 7) e ter recibido de El esa encomenda (Mt. 28, 19; Xo. 20, 21; Rom. 1, 5; ICor. 1, 17). Os xudaizantes desautorizan a Paulo con eso de que non convivirá con Cristo: condición esixida pra sustituir a Xudas (Feit. 1, 21-22) e que aínda o bautizara Ananías (Feit. 9, 10-20). Por eso Paulo ten presa por clarear que el é un mandado de Deus ("non de parte de..."): foi Cristo resucitado (1, 11-16; ICor. 9, 1) sin Intermediarios ("non por encomenda de...") o que o mandóu a predicar a resurreición e a nova vida. É tan apostólo coma os mais. óllese qué firme escribe. Pra nos atrincar deste mundo Moitos crlstians, asegún iba pasando o tempo, entenderon esta idea bá- sica do cristianismo como que había que fuxir do mundo e agacharse en mosteiros i enniaas "lejos del mundanal ruido" pra agardar a resurreición faltos de todo o que este mundo apetece, sendo probes de todo. Nos tempos que corren, ca fe que se ten nun mundo mlllor a base de xusticia, téinica e conforto non se comprende cómo hai xente que se mete frade ou monxa; acúsanos de aproveitados que fuxen das dificultades da vida en ves de axudar a millorar o mundo. I esta acusa esténdena a todos os cristians. En- tendemos ben IXo. 4, 20 ss? Non hai culto agradable a Deus se primeiro non hai xusticia e perdón antre nos (Mt. 5, 23 ss.). Outros interpretan esto como un deber que temos de nos despegar dos moldes culturas que se He foron pegando ao cristianismo e que nolo fixeron entender, pero que tamén nolo amoldaron tan ben ao mundo que temos organizado que perdéu boa parte da súa novedade; e así atopámolo por todas partes pero mutilado, acomodado aos gustos de cadaquén. Hai que rescátalo: a nosa fe non son as comenencias deste mundo. Con todo aquí o senso é outro. Pra Paulo, que é semita, "inundo" non é un sitio (Cristo dixo: "Non che pido que os quites do mundo": Xo. 17, 15) como pra un grego, senón un TEMPO, unha situación. Neste senso hai dúas formas de se situar ante o feito histórico de Cristo, dous "mundos", dous "alones" que loitan dentro do borne: o MUNDO DE HOXE, é decir, a situación do hpme que non comprendéu nin acolléu a Cristo e o MUNDO VOTDEIRO, a situación do home ao que Cristo libera de todas as alienacións, incluida a morte. Cada ún está no mundo que corresponda á súa postura ante Cristo que nos ven salvar. Nesta loita a victoria está da parte de Cristo, vencedor da morte; pero vivimos en tempo de merecer: xa somos fulos, pero aínda herdeiros (4, 30-31). • Chamáu,::.' á Gracia " v'O'téxtb di "na gracia", que se pode entender-rcomo direición (Rom 3, 24; 5, 15) ou como instrumento (Col. 3, 16; 4¡;6i ÍTTes. 2, 16). Preferln a primeira. Deus chama a unha nova vida que El regala. Sorpresa de Paulo (w. 6-7) ao ver aos Gálatas alonxándose do evanxelio que el lies predicara.

66 Alguna... Pra falar dos que líe' levan a contra, Paulo case sempre di "algüns", sin chámalos polo nome (Rom. % 8; ICor. 4, 18; 15, 12). Eses "algúns" non deixaban de ser cristiáns. O único que facían era dar unha versión revisada do evanxelio oficial; algo mol parecido; un algo mate. Por eso o risco de confusión era maior: ese "suplemento" pode acabar fal- seando tanto o evanxelio, que xa non sexa o evanxelio de Cristo, senón algo híbrido. Este texto íoi usado polos protestantes pra criticar a veneración católica aos escritos posteriores dos cristiáns, a "Tradición". Intento eu agora... Balaám ofrecéu sacrificios a Deus a ver se o convencía pra que maldecirá a Israel (Núm. 23-24) coma moita xente pra que lie sallan ben os negocios. A tentación do profeta é calar unha mensaxe que non comprende ou non He gusta. Intentar convencer a Deus pra que se amolde as nosas comenencias, domestícalo é feito frecuente que aparez ta- mén na literatura clasica (PLATÓN: Rep. 3, 390 e; Alcib, 2, 149 e; EURÍPIDES: Medea 964; OVIDIO: Ars. Am. 3, 653-654). Éste é o senso do v. 10. ¿(Por qué? A Paulo seríalle máis cómodo non ter qué se encarar e ser amigo de todos. Pero "algúns" acusábano precisamente de que era un compon (IlCor. 3, 1; ITes. 2, 4). Interpretando aquelo de "facerse grego eos gregos" (ICor. 9, 22) non como o que é (desacralización das culturas: todas igualmente respetables) senón como que el era un oportunista que todo He daba igual con tal de ter á xente de man e conseguir seguidores. Paulo fai ver que eos anatemas dos v. 8-9 non se engatusa a ninguén. Non é un oportunista nin un profeta treidor. Criado de Cristo Espresión bíblica moi frecuente. Ven siñificar o mesmo que "apostólo" do v. 1 Ver Rom. 1, 1; ICor. 9, 16-17; Col. 4, 12. "Criado de Deus": la. 42, 1-7; Xer. 7, 25; Amos 3, 7. Porque fágovos saber... Primeira proba da afirmación do v. 1: "apostólo por encomenda dlreita de Cristo". Era Paulo un fariseo dos máis fanáticos en cazar cristiana (w. 13-14; Peit. 8, 1-3; 9, 1-2). E un día, sin ir á doutrlna onda ninguén e tardando tres anos en ter trato eos apostólos (vv. 17-18), aparece predicando o cristianismo que antes perseguía. ¿Quén o convirtéu e quen lie mandóu predicar? Foi Cristo que se lie descubréu no camino de Damasco (Peit. 9, 3-20). Por eso Paulo dixo no v. 1 que el é "apostólo pero non por encomenda dun home". Mats agora di algo que ainda non dixera: "a miña doutrina non a reci- bín de ningún home" (v. 12). ¿Qué "doutrina" é esa? O credo dos cristiáns non pode ser porque el xa o conocía antes de se convertir, e por eso o perseguía. Ademáis certos elementos do credo (coma tal a institución da eucaristía) cando os predica (ICor. 11, 23) non teñen o estilo del, parecen ditos doutra persoa: conócese que neses casos repite frases "oficias" que.xa circulaban antre cristiáns. O credo Cristian pódese decir que o conocéu de ouidas, por medio de homes. (Comparar ICor. 11, 23 con Mt. 26, 26 ss.; Me. 14, 22 ss.; Le. 22, 19 ss.). ¿Cal é entón a "doutrina" que recibéu direitamente de Cristo e que El lie mandóu predicar aos non xudéus? (v. 16; Feit. 9, 15): que Cristo veu salvar a todos, xudéus e non xudéus, a condición de que teñamos fe nel. Esta parte da doutrina cristiana se non Ha ensinóu o "perseguidor conver- tido" aos que lie levaban anos en ser cristiáns (Cristo dérao a entender sempre), polo menos ííxolla comprender. E ¡sabe Dios o traballiño que He custóu acétala a este fariseo fanático defensor dos privilexios de Israel ante Deus! Non se lié puido mandar pior penitencia: predicar todo ao rivés do que antes pensaba. Esta revelación i esta encomenda fallía Cristo en persoa ("revelouma Xesús Cristo" w. 12.16) e reconócenlla os outros apostólos (2, 7-9). Por eso Paulo é apostólo (v. 1). Pra ir conocer a Pedro "'•'; Cando o perseguidor seV! edrVvirte en defensor, traballa moito pola:Súá'- conta; tarda tres anos en. ír^'^Xerusalén onda os xefes dos cristiáns.'Poida que tanta independencia ;fora "porque os cristiáns non se daban afeito a tanto cambio e tíñanlle médo" (Peit. 9, 26-30). E ala botóu quince días ña- máis (v. 18). Así e todo este viaxe está visto que o fixo por un certo respeto a Pedro. Porque ¿a qué podía ir el ala? ¿a que os que vivirán con Cristo

67 lie contaran algo da vida del? Pra esto valialle falar con calquer outro apostólo. Pero non, el di que íoi conocer a Pedro: Pedro era aparte, era o pastor de todos (Xo: 21, 15-17), a rocha, a cimentación da Igréxa (Mt 16 18-19), o que ten manter viva a fe dos demáis (Le. 22, 31^2) Santiago .'.'.. É Santiago o Menor, o filio de Alteo, xa que o Matar, fillo do Zebedeo, morrera martirizado no ano 42 (Feit. 12, 2). v" f: Andando o tempo Segunda proba da súa autoridade. Despóis de catorce anos volvéu a Xerusalén. E nada menos que a Xeru- salén decide levar un colaborador grego, por tanto non circuncidado: Tito. Conta ala aos apóstelos o que el predicaba. E falan precisamente dun punto que "algúns" ven mal na predicación del: que non obriga a circuncidar, é decir, a facerse xudéus aos que se fan cristiáns. Non consulta porque non estea seguro de estar no certo, senón porque ten ruedo de que se perdan os froitos de quince anos de traballo, se os de Xerusalén non o apoian mos- trándose conformes co que el viña predicando. O caso quedóu en que a Tito non o fixeron circuncidar (v. 3). E morra o contó! Pero preséntanse "falsos irmans", probablemente de Antioquia (v. 4), pra peterriar sobre da obriga de se facer xudéu pra ser Cristian. E faise necesaria unha xunta xeral dos responsables da Igrexa. Será o primetro Concilio. Nel todos quedan conformes en que non é necesaria a circuncisión. fi a primeira afirmación solemne que fai a Igrexa de ser independiente da Sina- goga. Pódese decir que alí nacéu o conceito histórico de "cristianismo". Pra Paulo esto ven ser o reconocemento oficial do que predica e a con- firmación na misión de evanxelizador dos non xudéus. Os apóstelos reconocen a Paulo como apóstelo. Este éxito que lie tapaba a boca a eses ad- versarios anónimos (probablemente cristiáns de orixe farisaica) cóntanolo Paulo con tal emoción, que deixóu varias frases sin rematar. Esto vese millor no texto grego no que varían os códices e as interpretacións. A que presento paréoeme a máis estendida antre católicos e protestantes. Non me jai diferencia Paulo quere probar a súa independencia dos outros apóstelos ("non por encomenda de homes"), pero non atacar a autoridade deles. O que fai no v. 6 é rexeitar unha fondamentación falsa desa autoridade. ¡Qué máis lie dá a el que noutros tempos estiveran convivindo co Mesías e que Santiago hastra sexa da familia de Xesús de Nazaret! A veterania non lie importa nada, porque esas cousas non contan (Le. 8, 19-21; 13, 25-27). Deus cando chama non se deixa influir polas circunstancias históricas; Deus non fai diferencias. Os que eran algo Xa na literatura grega clásica apare o participio de "dokéo" con este senso (EURÍPIDES : Troian. 613; Héc. 295). Falsos irmáns Ver Peit. 15, 1-2; a espreslón en IlCor. 11, 26. Esteades seguros na verdade A versión destes versos 4-5 íoime costañenta non porque o texto sexa confuso (que non o é), senón porque me fixo cavilar moito sobre esto: ¿qué é traducir ao galego? ¿a evolución deste idioma proletario val cara unha progresiva urbanización e abstratizamento ou descubrirá o mundo urbán e abstrato eos seus olios marinos e campesios? Ao fin collin o camino que sempre eolio. Os gálatas son celtas bautizados, aos que aínda lies tiran moito esas reli- xións feitas de ceremonias: algo que un poida controlar; cumplir cun preceuto, e listo. Pro Paulo predicóulles unha relixión de fe e non de ceremonias. Así íoron bautizados. E minoraban (5, 7). Mais os que os queren facer circuncidar pensan que o que conta pra se salvar é a circuncisión, é cumplir eos preceutos xudaicos: i esto xa é outro cantar. Por eso Paulo insiste en Xerusalén pra que os que teñan a verdade sexan os gálatas non circuncidados. E pra que estean seguros nela (v. 5; 5, 1). O texto di áo pe da letra: "que a verdade do evanxelio se mantivese firme entre vos". Mais un suxeito abstrato dun verbo dejación militar paré- cerne que rincharia en galego. Hai aquí unha ristrá;c»de termos militares ("introducirse as caladas", "espiar", "deixar un lugar ñas- mans do nemigo", "manquexar" ou "claudicar", "facer escravos aos prislonelros de guerra")

68 que están mol acreditados noutras literaturas máis militares, pro que me parecen de difícil üitrpdüción na galega. Procuré! trocalos de militares en rurás, paisanos. Olettór véxa se esto leva ou non leva camino. Que mirásemos polos probes £ punto básico do cristianismo. Un mundo coma o noso, no que se precisa estar "ben relacionado", nunca comprenderá por qué Cristo nos avlsóu de que tivéramos moito coidadiño cas riquezas (Mt. 6, 19 ss.; Le. 8, 14), por qué aconsellóu que fosemos probes (Mt. 19, 21-27; Le. 1233) nin por qué os primeiros cristiáns eliminaron a propiedade privada (Feit. 4, 32). Pra este v. 10 ver Peit. 24, 17; Rom. 15, 25-27; ICor. 16¡ 1-3; nCor. 8-9. Mais cando Pedro veu... E agora cóntanos a rebelada que He botóu a ese Pedro que tanto apre- ciaba (1, 18). Paulo non é dos que se amocan nin dos que andan co tempo. Non o era cando estaba nos fariseos nin o é agora que predica o cristianismo. E as palabras que tivo daquela con Pedro vénenlle agora a xeito pra dar a terceira proba da súa autoridade; e, de paso, un aceno a toda a doutrina que de contado vai espoñer. Pedro quería ir na procesión e tocar as campanas (v. 12). E non se deca- taba deso porque a cousa tina o seu por qué; hastra Paulo fixera cousas parecidas (Feit. 16, 3; 21, 26; Rom. 14, 21; ICor. 8, 13). Pro daquela Paulo fixérao por aquelo de ser grego eos gregos e xudéu eos xudéus (ICor. 9, 22), é decir, porque- as culturas son todas por un igual. Mais agora hai quen anda a imponer a todos certas leises xudaicas; e, de por parte, o feito de que nada menos que Pedro lies faga o paripé dá a entender que os únicos cristiáns verdadeiros eran os que cumprían ca Lei. Agora hai un problema doutrinal. E Paulo failles ver a contradición (11-14) e que están a adulterar o Evanxelio (15-21). Paulo é apostólo porque a doutrina que Cristo lie revelóu medio lia tivo que meter na cabeza el aos outros apostólos. É a terceira proba. Se... nos atopamos aínda pecadentos E agora failles ver que o trasacordo dos gálatas, admitindo a Cristo como cumio da xustiíicación, pero non como única fonte déla, lévaos a unha afir- mación que non ten xeito: "'Cristo axente ao servido do pecado". Nefeito, Pedro e Paulo, xudéus (v. 15), deixaran de praticar a Lei con aquel escrúpulo dantes e creeron en Cristo (v. 16), pra se salvar. Mais se resulta que non salva a fe en Cristo, Éste é un "axente do pecado" por andar meténdolle na cabeza á xente que deixaran a Lei sin deber (v. 17). E nos tamén esta- ríamos metidos no lío: volver á Lei sería confesar que hastra agora andi- vemos engañando á xente decindo que o que salvaba era a fe en Xesús resucitado. Se volvemos á Lei, unha de dúas: ou estábamos trabucados antes ou agora; en calquer caso somos tranagresores (v. 18). Inda máis: se volvemos á Lei é como decir He a todos os que nos siguen que Cristo morréu porque lie petóu morrer. Paulo failles ver que todas as ideas deles non levaban trazas de nada: o que se chama "argumentos polo absurdo" dun gran discurso polémico, que (¿quén o Iba decir?) iba ser a fonte na que bebería toda a mística cristiana. E non pecadentos Considero que os w. 15-16 resumen aínda o que ddxo a Pedro, anque poucos puntúan o texto coma min. Ese "nosoutros" engloba a Paulo, Bernabé, Pedro e os cristiáns que naceron xudéus. Pro os gálatas son cristiáns nacidos celtas. Ademáis sería algo por demáis chamarlle "pecadores" aos gálatas polo simple feito de non seren xudéus. Máis ben parez un dito perdonable nunha conversación antre xudéus ñamáis. Nefeito, estes, basándose en Levit. 19, 2 coldaban que por seren os elexidos do Deus Santo xa eran santos, e que os non xudéus, non elexidos, eran "pecadentos". Así e todo non ten moito xeito esta esbaradura de Paulo. Crucificado con Cristo ' Polo bautismo e a fe total en Xesús resucitado o Ihome únese a Cristo. A Idea é nova e Paulo ten que inventar verbas que o espresen. O Cristian, que vive apolado ñamáis en Cristo, "convive" (Rom. 6, 8; IlCor. 7, 3), "con- sufre" (Rom. 8, 17), "está con-crucificado" (Rom. 6, 6; Gal. 2, 19), "con- morre" (IlCor. 7, 3), "con-entérrano" (Rom. 6, 4; Col. 2, 12), "con-resucita" CEfes. 2, 6; Col. 2, 12), "co-herda" (Rom. 8, 17) e "con-reina" (IITim. 2, 12). & decir, anque parece que vive unha vida normal, ésta está por dentro transformada; é outra maneira de vivir; vive na fe en Cristo. Os padecementos

69 de Cristo pasan a ser tamén do Cristian. Por eso resucitará: porque leva no seu corpo a sementé da resurreición. Xa non vivo eu Ese EU é o home soberbioso e arrualleiro que todos levamos dentro, o home que quer valerse de seu, que quer vivir sin precisar nin de Deus nin de nada que el en por sí non poida amaneirar e conseguir.. Hoxe en día ténselle moita fe a técnica e ao progreso. O home, prá .nonrse abaixar ante nada, fabricóu un ídolo pequeño coma as miñocas. E así espera pódelo controlar. Pro, coma quen di, amifiócase el pra non esperar máis do que ese ídolo lie pode dar. Mutílase; renuncia a esperar a resurreición e o xuicio de Deus: "o caso é ter salú e non levar un golpe", ou, se acaso, soñar soños imposibles pra acabar eibado. Cando os tempos van deste xeito a un Cristian elle mol traballoso manter acesa a súa fe. A resurreición e o xuicio de Deus son, a todo tirar, un cadro xeitoso pra decorar un salón. Un bonito contó. O Cristian, que vive neste mundo, leva dentro esta tentación. E vive en tensión. Xa está reconciliado, mais aínda non resucitóu. Xa é filio de Deus, mais aínda non herdóu. Como di González Ruíz, esta tensión é a época da fe. E a vos, gálatas sin xuicio... De súpeto Paulo vólvese aos gálatas e, un pouco encabuyado, doise de que se deixen enfeitizar pola prédica arteira e argallante dos xudaizantes. Anque Paulo non crea ñas artes das bruxas, a verba que usa é "botar o mal de olio" Cebáskanen'). Con todo o que leva dito, xa lie poden dar autoridade os gálatas; por eso agora emprincipia a defensa direita do que sempre predicóu. E pra eso em- peza acorralando aos da Galacia pra que escollan camino: ou Lei ou Fe en Xesús Cristo. O mesmo asunto da carta aos de Roma. Velaquí a primeira razón: os profetas (Is: 44, 3; Ez. 36, 26-27) e Cristo (Me. 16, 17-20) prometerán de forma esoeicional pra os primeiros tempos do cristianismo que sucederían algúns milagros rechamantes (botar demos fóra, curacións de milagre e cousas polo estilo) como contraseña de que quenes os facían xa recibirán o Esprito Santo. E Paulo dille aos gálatas que reparen que a tal contraseña xa se está a dar na Galacia (v. 5): vese que xa tifian o Esprito. Eles, que eran celtas, non tifian nada que ver ca Lei xudaica. E agora, por culpa deses algaliantes "innáns falsos" quérense someter á Lei dos xudéus a percuro de se santi- ficar. Fuxen do lume e caen na borralla. Nin que lies barrerán o sentido! (v. 4). Xa se estaban santificando pola fe e agora queren volver a Lei pra se facer, coma Sísiío, xente que lolta por algo que nunca pode conseguir (hádeo decir despóis: w. 21-22). Failles .ver que neles mismos teñen a proba de que a xustificación ven por ter fe e apoiar a propia vida en Deus, coma Abrahán (hádeo decir axifia: w. 6-14). O estilo a base de facerlles preguntas, cuia resposta está xa na cabeza de todos, ten moito que ver ca diatriba estoica. Sodes tan tarabeleiros... CESAR foi o que lie puzo aos celtas o alcume de tarabeleiros (D. B. G. 4, 5) no seu diario de campaña. E quedóulles. Paulo di pra si: "Tache ben pensado!" (v. 3). Seioa probáchedes cousas tan grandes... O v. 4 pódese traducir, destoutra maneira: "¿Aturáchedes tanto pra nada?". O "aturar" estarla xustiíicado por ICor. 12, 26; ncor. 1, 6; FU. 1, 29; ITes. 2, 14). Mais non me parez axeitado pra un lugar en que se fala de gracias recibidas e non de padecementos. Tamén a segunda parte dése v. é abondo difícil. Poida que a miña versión sexa un chisco libre. Outros traducen: "se é que realmente vai ser inútil", como agardando que aínda tornarán ao seu. Mais, lendo máis endiante (5, 4), coldo que aquí tamén os amenaza cun suposto que non desexa. E paré- cerne millor. ¿Non vedes como Abrahán...? A -historia de Abrahán, o pai da raza xudea, fora falsificada polos rabinos, Ó -"Iiibro dos xubiléus", escrito uns 160 e pico de anos antes desta carta, di qué Abrahán aos catorce anos marchara da casa de seu pai pra non ter que dar culto aos ídolos; xa de pequeño ten varios íeitos milagrosos i escolle servir ao verdadetro Deus. 2 decir un home que se salvara a pulso, polos seus propios méritos (11-12).

70 Mais o que nos conta o libro do Xénesis (12-25) é outra cousa. O importante en Abrahán non foi, como decían os rabinos, a súa vida meritoria, senón a súa fe. Paulo opúsose a esta falsa interpretación de Abrahán, sobre todo na carta aos de fiema (4, 5; 4, 19). Non é que Abrahán tora un tipo de moito valer que .escolle.", el ao verdadeiro Deus, senón que foi un home que, cando Deus o es

71 Vouvos poner un caso Pra quen teña lido o n. 3 do limiar coido que este párrafo será claro. O v. 16 é un paréntesis que á verdá pertenece ao párrafo atiterior. Paulo sulifia que a Lei é un trato entre dous (Eis. 19, 20). NeJ nos esti- vemos representados por Moisés, e Deus polos anxos (que tal é a interpre- tación que dan Paulo e os rabinos: Hebr. 2, 2; Feit. 7, 30; Gal. 3, 19 daqueles fenómenos estranos que contan Els. 19, 9-16 ss. e Deut. 4, 11; 5, 22 ss.). Un trato que se pode desfacer se un dos dous contraentes viñese ao trasacordo. Pro, antes Deus fixera unha Promesa, un regalo incondicional, semellante a un testamento (v. 25). Ora, se ao testamento válido dun home ninguén He pode tocar, moito menos poderá influir á Lei (que veu despóis) no testamento de Deus (a Promesa) que, por tanto, é inmutable, eterna, inmorredoira. Pensar que a Promesa hánnola de cumprir se nos cumplimos cun trato feito despóis, é escalazala. A Promesa é algo moito máis importante ca a Lei (w. 15-22). A fe de Abrahán é moito máis importante ca a Lei de Moisés. Todas as comparanzas coxean i ésta coxea porque un testamento fun- ciona desque morre o testador, e Deus non morre. Mals as comparanzas ñon son pra coller por onde coxean. A Lei foi engadida Torna Paulo á diatriba imaxinando preguntas e respostas. Texto agora moi oscuro do que se levan propostos varios centos de interpretacións. O v. 19 entendo que quer decir que a Lei promulgouse pra que, vendo os homes a súa incapacidade de ser bós, caíran na conta de que precisaban outro medio de salvarse, un Redentor. A Lei chega mesmo a ser ocasión de pecado, porque alumina as nosas obrigas (Rom. 3, 20), mais non dá os medios pra cumprilas (Rom. 4, 15; 5, 20; 7, 7-14). A Lei ven estar contra as Promesas Non, porque a misión da Lei mosaica é pasadla, provisional (v. 19). E coma unha "niñera". Habla na Grecia e Roma antiga un escravo culo traballo era vixiar, correxir, levar á escola, tomarlle as leicións na casa e termar dos rapadnos do amo. Era o "paidagogós"; non habendo ese cholo en Galicia traducino ca verba castelán "niñera". Daquela os rapadnos de seguro que querían ceibarse da "niñera" pra ser bornes, coma hoxe fuman ou falan mal pra non ser monicreques. Paulo compara a Lei á —"niñera", pra He facer ver aos gálatas que a Lei é cousa de nenos en custión de salvación. Chegada a fe (v. 25) caduca a Lei. Máis en diante veremos cómo a fe val ligada á liberta (cap. 5-6). Aos que vos bautizaron en Cristo O senso deste dito é coma o de máis en diante "vestíronvos" de Cristo ou, poida que millor, "enchoupáronvos", coma unha esponxa: entrouvos dentro algo invisible que vos dá outra vida (2, 20); é a idea que simbolizaba daquela o rito do bautismo de inmersión. "Vestíronvos" non hai que tómalo como que lies puxeran un hábito aos bautizados, coma antre nos hai quen pon o hábito do Carme ou do Naza- reno. S unha metáfora na que Paulo alude aos devotos do deus Mithra (que os había na comarca) e que ponían os hábitos do deus pra coller a forza del (algo que nos dá nova forza). Outros din que alude á "toga viril", unha peza de roupa que en Roma se He poñla ao mociño cando entraba no mundo da xente grande. Alude a unha vida millor, menos infantil e máis libre: Rom. 13, 14; Col. 3, 12; Efes. 4, 24. Ver nota a 2, 19. Acabóuse eso de... Por estaren todos "revestidos" de Cristo, os que eren en Xesus son fillos de Deus (v. 26), libres e iguás, sin que á hora de se salvar sirvan pra algo as diferencias de sexo, raza ou posición social (v. 28). Frente ao naciona- lismo farisaico (do que Paulo fora entusiasta) e frente ao triballsmo relixioso que había en Roma e Grecia (un deus pra cada aldea e un pra cada familia) e que producéu as traxedias de Sócrates e de Antigona, o cristianismo chamóu (igr>exa)j a todo o mundo, superando a noble utopia do cosmopoli- tismo estoico* ¡ :.;., Paulo, escaldado do fariseísmo machacóu esta idea máis veces (ICor. 12, 13; Col. 3, 11) é-avisóu a un amigo das consecuencias (Pilemón)róQué nos diría hoxe se vira cómo o fariseísmo e o tribalismo revivirori nos chamados cristiáns? Os que crean en Cristo herdarán a resurreiclón prometida (v. 29).

72 Namentras o fierdeiro é un rapadño... Non hai comparanza sin chata: pra herdar ten qu& morrer o testador e Deus non morra1 Aquí pon o caso dun menino ao que lie morrén os pais e queda sometido, ai¡tutores. Mentras non chega a home non pode dispor do seu. Así, antes-fora de disto os xudéus e os non xudéus, sometidos á reli- xlóns Imperfeitas, «ramos coma cativos sin conocemento (v. 3; Rom. 3, 10-18; Sal. 13. 2-3). Mais a historia caminaba cara a Cristo. Medramos. O tempo acugulou a medida e Deus mandóu ao seu Filio pra nos libertar dése estado e pra nos profUlar (Me. 1, 15; Feit. 1, 7; ICor. 10, 11; Efes. 1, 10; IPe. 1, 20). Xa estamos en condicións de herdar o prometido. "Abbá" que quer decir "Papaiño" "Abbá" é a primeira verba do tatexo dos nenos (ba... ba... a... ba!) i en arameo quer decir "papaifio!". "Abbá" é a verba aramea con que Xesús se dirixía a Deus Pai cando rezaba. Tan atrevido lies parecéu aos que lio ouíron (sabido é o temeroso respeto con que os xudéus se diri- xían a Deus) que aínda cando escriben en grego, nos conservan a verba "abbá". O cristianismo trouxo un novo clima rellxioso ao mundo: o AMOR. E pensar que na nosa Terra aínda hai quen pensa que falarlle a Deus con confianza de filio pequeño, en galego, é faltarlle ao respeto! Que Deus xa vos conoce A iniciativa é sempre de Deus ou non é Deus. El adiantóuse a crearnos: non é que o inventáramos nos a El. El adiantóuse a conocernos e salvarnos: non é Deus o froito das nosas cavllacións. Abrahán non escolléu el a Deus como aseguraba o "Libro dos xubiléus"; foi Deus que o escolléu a el: cousa que a aquel vello en principio doulle moita risa. Do mesmo xeito, a conver- sión dos gálatas obrouna Deus, que se adiantóu a conócelos prlmelro. Así sucede sempre con todos nos. ¿C6mo é que tornades...? Despóis da bellda realidade desta xentileza diviña, a Paulo amólalle ver que aos gálatas aínda lies tira a idolatría. É un paso atrás. Xa CESAR díxera que os celtas eran todos moi dados as supersticións (D. B. G. 6, 16). E se non lies gustaba facer templos nin, pra o caso, imaxes, é porque eran pan- teístas e daban culto ao sol, lúa, mar, vento, fontes, ríos, montes, carballel- ras, enciñelras e cousas polo estilo. No seu calendario luar Uñan moitos días sagros, culas festas, coma moitas das nosas romerías, comenzaban ñas vis- poras, cando aparecía a lúa (CESAR, Ib.; 6, 18; PUNIÓ:. Nat. Hist. 16, 249; s. PATRICIO: Coníess. 60). Nin hai que esquencer que Galacia foi o lugar central do culto de Attds: poida que o calendario deste culto o ouservaran todos. Pra mln que é a esta relixión celta un pouco híbrida ao que se están volvendo os gálatas (v. 9). Outras suposicións que se fan encol desto básanse en que eran trapalleiros, pro non sel se serian tanto como din. Que vos fagades coma min Danlle que tecer a Paulo estes gálatas. Lembrar os traballifios que pasóu pra os evanxelizar emociónao e comeza a falarlles co corazón. O que He di no v. 12 está moi apretado: pra compréndelo leer Rom. 15, 17-21 e ICor. 9, 21: pra Paulo o xudaísmo paróu nunha cultura nacional coma outra cal- queira e por eso non Ue impon os costumes xudaicos aos que queren ser cristláns (2, 3). Agora pldelle aos gálatas que eles fagan o mesmo; que non impoñan ao cristianismo todas esas tradicións súas. Non me despreciáchedes nin cuspíchedes Os tres únicos mandamentos —que se saiba— que os druidas daban aos celtas eran: "Hai que dar culto aos deuses; non hai que facer nada malo; bal que ser bornes feitos e dreltos". Tan importantes eran pra eles o orgullo e a vlrilidade, que non sel cómo lies poideron ir predicar as humildes virtudes do Sermón do Monte. Así entendo eu que pra eles sexa unha tentación (v. 14) que lies predique un home descaído e, se cadra, con malaria. Discú- tese que tipo de doenza foi ésta: Tertuliano di que eran dores moi fortes de cabeza; outros din que é unha doenza dos olios (os gálatas quererían darlle os propios olios, v. 15, e Paulo escribe con letras moi grandes: 6; 11). UQ dos remedios que aquí se utilizan contra certas doenzas causadas'.por meigallos ou malos aires é o cuspe. O cuspe como remedio máxico< conócese en toda Europa e mesmo formaba parte do rito Cristian do bautismo.: -Que cuspan no chan os gálatas seria unha precaución pra que non viles dera a eles o mal aire da doenza de Paulo. Facer eso suponerla un certo desprecio egoísta do enfermo. Cuspir como desprecio é feito universal. Parez que 6 73 serla de esperar de celtas, ante un enfermo doutra raza. Mais non o íixeron. A pesares de ir como iba, abríronlle a porta e máis á hucha. E Paulo lém- brallo agradecido. Eses que tanto... Paulo ataca a raposerla dos que promoven a crisis relixiosa dos gala tas; tala aquí dos xudaizantes ou doutros? O "de min" paréceme claramente elidido. O senso do v. 18 b, moi apretado, é incerto abondo. Outros danlle este senso: "e non únicamente cando se está onda vos como vedes que fago eu". Pra outros que está pensando na acusa (que aparece nos Corintios) de que non se preocupaba da xente máis ca cando estaba diante e de que o único que lie importaba era aparecer. Remata este ensarillado párrafo cunha comparanza que non ven moito ao caso: unhas dores de parto que venen despóis do parto, un mesmo parto que se repite varias veces. Pensar que Paulo por ser apostólo tíñase por "nal" dos grupos que evangelizaba (ITes. 2, 7). Por eso compara a evanxelización cun parto cuia repetición (é decir, o volverlles a predicar a Cristo) faise necesaria ao se alonxaren os gálatas do que se lies predicara. "Declrlle unhas palabrifias ben ditas" reíírese a que unha carta sempre é algo máis frió: ao estar diante o tono da voz, a pasión que se pon ao falar, a forza espresiva das mans e dos olios, todo esto ten máis calor e convence máis ca unha carta. Por eso ¡quén lie dera estar ali! Decídeme... "Ouir a Lei" (v. 21) quere decir "ouir ler a historia de Agar e Sara", mulleres (escrava e libre) de Abrahán que está escrita nos libros da Lei e que resumimos xa en n. a 3, 6-14. A vista do que dixemos compréndese que se diga que Isaac nacéu "pola Promesa" e Ismael "según a Carne". fi un volver a insistir na fe: bal que emparentar con Abrahán por parte de Isaac (pola fe na persoa do Mesías, ouxeto da Promesa) e non por parte de Ismael. A comparanza é alegórica. Sabido é que cando Sara consiguéu ter o filio, por celos ou polo que fora fixo que Abrahán botara da casa a escrava e máis ao filio, Ismael, que lie dera (Xén. 21, 8-20). Abrahán dou a Isaac todo o que tifia (Xén. 25, 5); Ismael o filio da escrava Agar quedóu sin herencia. Fois ben, os xudéus (que esperaban que o Mesías imponerla o xudaismo no mundo inteiro) decían que a Xerusalén que eles vían (a "Xe- rusalén actual") era coma Agar, probé i escrava; pro que cando viñera o Mesías ("Xerusalén futura") hablan ser libres e ricos. ' Paulo conocía esta interpretación e vaille dar a volta. O Mesías xa veu; é Xesus de Nazaret. A "Xerusalén actual" é a Sinagoga, a nación xudea que quer seguir na escravitú da Lei de Moisés. Esa non herdará o prometido a Abrahán. A Xerusalén futura, "a do ceo", é a Igrexa, os cristiáns que entraron no mundo da libertade. Se nos estivera permitido seguirlle o xogo alegorista a Paulo diriamos hoxe que AGAR é toda a xente que busca na técnica, no conforto, no consumo e no progreso a sua salvación e que esos non herdarán a resurreición que non esperan, SARA sería toda a xente que esperan non a salvación dos cartos senón a de Xesús. Hoxe AGAR ten todo o poder e persigue a SARA (V. 29); a miseria human de SARA é notoria; hoxe AGAR leva todos os aplausos. Mais a superación de todas as alienacións humanas, a realización plena da vida na resurreición está prometida a SARA. S un xogo bonito éste das alegorías, pro está moi desacreditado porque frecuentemente violenta a realidade do texto bíblico. As citas son de la. 54, 1 e do Xén. 21, 9 ss. Cristo ceibounos... O noso conceito de libertade está naturalmente moi lonxe do paulino. A sumisión ás normas minuciosas da tradición xudaica era unha verdadeira escravitude do pecado pola soberbia con que se practicaba. Cristo inauguróu o novo ólima; rqlixioso do mundo, anunciado en Abrahán, e centrado na fe e no amor. --V -.. ¡ Mais temen,'£quí xurdéu o medo á libertade e a ansiosa' íüxida déla. E os gálatas buscaban entregarlla aos que Ue pedían unha mixiriqüéifá sumi- sión a normas dadas desde fora; aos que lie decían que millar sería fiarse do tradicional (lei xudaica) que de cousas novas. Paulo avisaos da soberbia e desconfianza que supon o volverse atrás: "falando claro, se vos, gálatas, queredes circuncidarvos i entrar no pobo xudéu, é porque non vos fiades de que Cristo vos redimirá de verdade (todo ao rivés da Fe que se vos pide pra vos salvar: v. 6) e porque pensades que a salvación é o xornal que se vos

74 debe polos vosos méritos. Mais eu, que fun moito máis xudéu «a TOS (1, 13- 14) e que son apostólo de Cristo (1, 11-12) íágovos saber qué nese caso Cristo non vos servirá de nada (v. 2) porque vos desvencellades del (v. 4). A cir- cuncisión queda ¿evaluada (v. 6)". Fe que actúa a través do amor Xa na introdución queda espllcado que a fe tense que visualizar nun comportamento axeitado porque senón seria unha fe morta (Sant. 2, 26) como un albre sin frutos seria un albre seco. E que non bal que cair na tentación de creer que as obras son causa da salvación, e non consecuencia lóxlca da fe. Con todo é éste un dos puntos que dividen aos dirigentes cató- licos dos protestantes (xa que por baixo deses niveles a ignorancia teliziosa é tal que esta división é puramente rutinaria i hereditaria e mantense por inercia e por un vago sentimentalismo de tipo nacionalista): qué grado de influencia teñen as boas obras na decisión divina de nos salvar. Cando Paulo opón a fe ás obras da Lei non enxuicia o valor dunha creencia teórica frente ao duntoa forma de vivir, senón o de dúas formas de vivir: a do que pensa salvarse porque, cumprindo, Deus non ten máls remedio que sálvalo (novo Prometeo que conquista o oeo) e a do que se achega a Outro pra superar ca axuda del as contradicións dunha vida condenada á espranza e burlada na morte. Ésta é a fe: postura arriscada porque o éxito non é de comprobación inmediata. Co tempo maduran as uvas. Lástima que non se capen Ésta si que a foi! Por moito que chame a atención ésa é a verba que usa ("apokópsontai"). Paulo é moi apasionado e quentouselle o forno e ten un quite abraiante. Galacia foi o centro do culto de ATTIS e CIBELES. Cóntanos OVIDIO (Fast. 4, 223 ss.) que a Diosa Nai namoróuse de Attis e decidéu faceto sacerdote seu; esto levaba consigo que Attis non podía casar. Attis faltóu a este celibato. A diosa en castigo volvéuno tolo. Nun ramo Attis castrouse. No culto destes deuses os sacerdotes chegaban a provocar uns estados de tolemia conmemo- rando a tolemia de Attis e alguns nun rauto deses castrábanse. (Paulo nese quite alude a eso que os gálatas conocían. Humor negro retranca que, como di iLagrange, non hai que tomar en serio e menos aluda tráxicamente. Debo decir, noustante, que hai quen interpreta ese "apokópsontai" meta- fóricamente, como unha invitación a eses "algúns" pra que en por si se separen da Igrexa e se vaian eles dunha ves ao xudaismo. Con todo pares contrario ao esprito de Paulo que era máis amigo de invitar a entrar que de Invitar a salir (Le. 14, 23). Criados uns dos outros Pra volver ás orixes, como decía ao primeiro, non hai camino. Quedan mol lonxe e sería un viaxe cheo de perigos. Un dos xneirandes é a nasa organización económica que se revolverla como besta ferida. Hoxe servicio é esplotación das necesidades dos máis pra ganar cartos. O pior do contó non está en que os homes pra nos atenúennos uns aos outros talemos a linguaxe dos cartos, senón no mal repartido que está e no total abandono en que deixamos aos outros cando precisan algo que lies podemos dar e non poden pagar as nosas atencións: é decir, na frecuencia en que os probes non son rentables. Pra min éste é un dos máis valentes desafíos que de paso lanza o cristianismo: toda sociedade cuio motor sexan os cartos tende a prostituir todos os valores e tende á inxusticia radical. O reto daquel que puxo de modelo económico aos paxarifios e máls ás froles do campo resulta absurdo pra todas-as sociedades codiciosas. E se un ten a sorte de comprender a paradoxa, percibe no intre a súa escravitude que He impide cambiar e mesmo pensar tales cousas. Poida que sin acetar esta paradoxa Cristian non sexa posible unha comunidade de fe. Amarás ao teu próximo Se o amor-é atér ansia pola vida e pola medra do que amamos o amor non é un sentimentb, é unha decisión, unha promesa. Este é o:síntoma da fe: o sentirme, igúá} a todos os homes e, polo tanto, interesarme < per'sérues " útil; o amor eonieza Jsó cando amamos aos que non precisamos pra nada; por eso a bítília fenténde por próximo primelramente ao probé, ao estranxeiro, á viuda, ao que He morréu o pai e mesmo ao nemigo nacional, ao exlpcio. Amor aos máis que non quita o amor a min mesmo. Moita xente confunde o amor a si mesmo co egoísmo, i estes sí que un quita o outro. Eu tamén son un home por cuia vida e medra teño que preocuparme, a quen

75 teño que tratar de comprender e respetar. £ o egoísmo, anque se pinte de xenerosidade moitas veces, o que non deixa nln amarme nln amar aos máls (FROMM). Vivide conforme ao Esprito Hai que. Volver a decir que CARNE i ESPRITO non son pra Paulo "alma" e "corpo" (dualismo platónico superado) senón dúas situacións diferentes en que se pode a topar o borne: seguro de si e satisfeito ou ben seguro so de que ten que esperar o fundamental de Deus e confiado. Os gustos dése home satisfeito léyano a percurar sempre as súas conte- nencias en ves de ver qué lies falta aos máis e cómo axudalos. Un borne satisfeito acaba tendo todos eses síntomas que Paulo enumera nos w. 19-21. De mal paño mala sala. Un home bó, en cambio, presenta esoutros síntomas (22-23). De tal pau tal raxa. Hai que guiarse, é decir, caminar (v. 18). Decía PEGUY que os santos non son ala señores tranquilos e s. AGOSTTÑO dixera que no momento en que un diga "Xa chega!", morréu. O éxito desta vida Gresurreición e fin da maldade) non é pra estar a velas vir. Pra manter acesa a fe nal que superar a inercia. O esforzó é necesario non pra chegar senón pra polo menos non dar marcha atrás: que é de onde lie venen ao caminante todos os perigos. Difícil caminar no esprito nun mundo que vive "na carne". Quén máis quén menos irnos trampeando: queremos ir na procesión e tocar as campanas. Reconozamos con FROMM que "é imposible ter fe se consideramos fundamental na vida a seguranza e a tranquUidade". Importante suliñar, como fai G. Ruíz (252) qué nesa ristra de síntomas dá moita máis importancia aos vizos socias ca aos sexuás, e como o pri- melro sinal do esprito é o amor e a ledicia (Mt. 25, 21-23; Le. 15, 10). Anque de momento sexa unha ledicia cas mans valeiras, a ledicia da espera. Fame que agarda fartura non é fame. Idolatría O chiste da idolatría, como di FROMM, non está en que o home adore e moitos deuses en ves dún natías, senón en que os ídolos están feltos polo home, i entón o home val e adora as cousas; abáixase a menos do que el mesmo é. Péchase no espacio nacemento-morte. O home renuncia a ser home total. Algo polo estilo de Peter Pan que non quería delxar de ser neno. É mal síntoma sucumbir as nosas propias creaturas. £ unha alienación. Ver nota a 3, 20. Se colledes a alguén Amando e reconocendo que todos estamos tentados pódese recuperar a un irman ca correición xeitosa e homildosa de quén sabe que tamén leva un bo petate. O noso egoísmo é mol mañoso pra se entrometer: un home regular, ao compararse cun lacazán e falcatrueiio, parece millor. £ o contó do fariseo que no templo agradecía a Deus non ser tan calamidade coma aquel do lado (Lie. 18, 9-14). Afortunadamente a salvación non é unha com- petición na que todos perden menos un que gaña. Non nal que se comparar. Hai que ter man cada un de sí. O que vaia á doutrina Hai que entendelo como a necesidade de axudar a quen nos axuda. Mol axiña esto foi entendido: como todas as cousas que semellaban á relixlón anterior. Polo de pronto Paulo non vivía da predicación (ICor. 9, 18) e Cristo non tina en qué se deltar. Ver Mt. 10, 9; Le. 12, 33. (Peit. 4, 32. Pro antes de xusgar a ninguén vexamos a viga no propio olio. Cal gementes colleras No v. 6 Paulo bota man dunha comparanza labrega elemental. Quen sementa no camino cansa aos bois e perde o trigo. Quen sementa na lama pouco colle ou nada. Os que sementen na térra esbúrea da "carne" (é decir, os que vivan conforme as fáciles tendencias desta natureza corrompida) colleitarán o apodrecemento da morte. Ao rivés os que traballen "no Espri- to". Polo tanto cómprenos traballar sin afadigarnos mentras non chega o tempo da colleita (xuicio de Deus). O evanxelio é urina chamada ao heroís- mo, non á mediocridade. Miraie con qué letras No Vi' 11 a carta medio está rematada. (Paulo ditóulla a un escribano (coma en ¡Rom. 16, 22). Daquela non se levaba eso de, firmar, senónque, de propia man, poníanse os últimos canreiros

76 riamos pra que, ao leren, reparasen ben nel. Paulo colle agora a pluma e con "letras ben grandes" suliña a súa doutrina encol da circuncisión. Hai quen di que o das "letras grandes" é porque se lie barría a vista por mor da súa doenza dos olios (4, 13-15; Peit. 23, 5; 9, 9-18). Unha leitura atenta dá a impresión de que ca arela do v. 16 xa dera cabo á carta. Pro, como non ten gana de leria, veulle á idea machacar a súa autoridade: "qué hingiiéh me volva a monear con eso de que non son apostólo verdadeiro, porque levo as marcas"; alusión as moitas que levaba pasado por se meter a predicar a Cristo resucitado (IlCor. 6, 4-5; 11, 23-25). E así, sin máis cortesías ca no comezo, remata esta carta que nos prepara pra ler a que pouco despóis escribéu aos cristiáns que Nerón había de matar en Roma pra.divirtición da xente. Os primeiros cristiáns, co evanxelio aínda non adulterado, viviron a an- guria da ilegalidade e da persecución. Mes foron os primeiros en sentir a tentación de non se complicar a vida e de limar o evanxelio pra estar dentro da lei: Pedro, Bernabé, os "falsos irmáns", os gálatas. A sombra da perse- cución cubre toda esta carta. E fuxindo da persecución, caen no fariseísmo. Poi necesario que Paulo fora fariseo e ben fanático pra que álbiscara os errores do fariseísmo e avisara a todo o mundo dunha tentación que amenaza a toda relixión e a toda cultura. Ésta é a carta que mandóu aos cristiáns de Oalacia que moi ben poidera mandarlla aos de Galicia.

XESÚS FERRO RUIBAL V i g o

77 PENEIRA DOS DÍAS

NO DECENARIO DA REVISTA "GRIAL"

ÓRGAO DA CULTURA GALEGA EM DIMENSAO UNIVERSAL Em setevibro de 1963 saía o primeiro número da nova fase de urna revista galega de cultura, cujo nome simbolizava o idealismo de um "programa: GRIAL. Recomegava súa vida tímida e modestamente no ano do centenario da aparigdó dos Cantares Gallegos, de Rosalía de Castro, o livro que abríu caminho para o renasdmento de urna literatura que Uvera o sen día e a súa hora no mundo medieval e para a redignifacagáo cultural de um idioma plástico, mas que, ao tempo, se abastardava na diversificada oralidade das linguas ágrafas. Os seus planejadores —Langarotes e Galaazes do sécu- lo XX— pretendíam coordenar os esforgos de todos com vista a reacender "as energías criadoras da espiritualidade galega", tal como Rosalía, a divina, fizera há cem anos. Passados dez anos, ao lermos o número 41 de GRIAL, saído exatamente em setembro de 1973, temos de reconhecer que o penoso esforgo foi largamente recompensado. A revista é hoje um órgáo da cultura galega, mas em dimensüo universal. Al- tamente informativa do que se passa no mundo da cultura, com resentías críticas muito bem elaboradas, com tradugóes de textos filosóficos e a interpretagdo de pensadores do presente e do passado, com artigos monográficos sobre varias formas do saber, provóu ela que o galego atual, apesar da súa acentuada polimorfía, é um poderoso transmissor de idéias e sentijnentos. E súa eficacia ñas múltiplas formas da comu- nicagáo, da expressdo e da emogáo —esperamos todos— irá sempre nurn. crescendo, pois que é o fruto do trabalho pertinaz dos melhores prosadores e poetas do momento ¡/aqueles que consubstanciam na escrita a norma do falar g&ral •.,

78 Neste primeito, decenario de GRIAL nao poderíamos deixar de mandar o río'sso caloroso abrogo ao seu abnegado corpo de dirétores e redatores, especialmente ao sempre querido Ramón Piñeiro, o Sao Paulo do Galeguismo. CELSO FERREIRA DA CUNHA Prof. da Universidade Federal de Río de Janeiro

UMA CONSTRUQAO SÓLIDA E DE UMA GRANDE COERENCIA Dez anos representam na vida de urna revista um periodo suficientemente longo para que se possa formular e exprimir um ponderado juizo de valor. Especialmente quando, como no nosso caso, entre o ponto de partida e o de chegada, os fascículos desfiaram o rosario dos meses com escrupulosa re- gularidade. Sóbrepondo um próprio inexorável "tempo galego" d divisáo em trimestres de ano solar, maniendo nos seus quarenta e um números inalterado o aspecto exterior e a sua es'trutura interna, "Grial" conquistou nestes dez anos um lugar próprio incapaz de ser confundido, na biblioteca do filó- logo e do lingüista, do estudioso de literatura e do sociólogo interessado nos problemas das minorías. De modo que a primeira "observagáo" pode ser precisamente esta: a impressáo de urna construgáo sólida e de urna grande coerénda quer sob o ponto de vista editorial quer no aspecto ideológico. A segunda "observagáo" diz respeito á fórmula da revista que consegue mobilizar e agrupar estudiosos de formagáo e intengáo diversas á volta de um único objectivo: o de requa- lificar em direcgáo galega todas as actividades sociais e cul- turáis da Galiza. O fulcro nao podía ser senáo a língua, elemento básico, denominador comum entre as diversas actividades. Nisto consiste a importancia da revista (e em sentido ampio de toda a "Galaxia" da qual "Grial" se apresenta e qualifica como porta-voz), nesta "recuperagáo literaria" do galego, segundo a expressao recentemente usada pelo grande mestre de todos nos, Manuel Rodrigues Lapa. Na praxe interdisciplinar da revista tanto peso tem o tex- to original galego proposto na "escolma" (oasis de creativida- de literaria dentro de un tecido crítico e documentário meta- literário) como a tradugdo de Shakespeare ou de Brqcht, como aínda, e de modo especial, o ensaio filosófico oú¡ cientí- fico. Efectivq^eTiie^ é como se este último tomasse péJLapipao a língua galegü-e^'tírando-lhe o avental da quotidiana,ápa- réncia agrícolal e 'éámpesina, Ihe pusesse vestes de intelectual aptas a facilitar o seu coloquio em regime de igualdade com interlocutores de qualquer nivel cultural.

79 Existe um perigo. É o de que, precisamente pelo alto nivel atingido, "Grial" se torne palestra exclusiva de poucos, diá- logo de élites. Talvez mesmo o perigo de que o galego de "Grial" fique o galego dos colaboradores de "Grial", que o enfatismo de cada manifestagáo positiva na direcgáo desejada faga esquecer a realidade negativa que obsta a efectivagáo do projecto. Faga esquecer, por exemplo, que, do ponto de vista económico, a Galiza nao é a Catalunha, que nao se encontrara na base do novo renascimento galego fortes interesses econó- micos burgueses como os que sustentam o renascimento e a maravilhosa florescencia literaria do cataláo. Neste sentido seria desejável que a revista alargasse os pró- prios interesses ao estudo de outros "renascimentos" lingüís- ticos paralelos, da parte das comunidades minoritarias de todos os países da Europa, e que do confronto entre as seme- Ihangas tirasss sugestóes e indicagóes.

LUCIANA STEGAGNO PICCHIO Da Universidade de Roma

ORIENTADORA DE UMA CULTURA EM CRESCIMENTO Bem sabemos que urna revista nao depende só do ou dos directores: há colaboragóes pedidas que desiludem e colabo- ragóes espontáneas que enriquecem e ábrem novas perspectivas. Por isso o éxito de GRIAL nao é um milagre no vazio: tem raízes numa cultura viva como a galega. No meu entender¿ GRIAL serve de modelo porque, dando expressáo a urna realidade regional (decerto bem individualizada, até pela existen* cia duma linguagem própria), langa pontes para culturas afins (a portuguesa, a brasileña), insere-se no quadro penin- sular, mostrase atenta aos valores europeus, interessa-se pelas origens medievais e pelas aquisigóes mais recentes, alterna estudos sobre modernos com artigos sobre clássicos, repártese pelo ensaio literario, pelo ensaio filosófico, pela Lingüística, pela Religiáo, pela Sociópólítica, pelas Artes Plásticas, pela Música, pela Poesía, pela Ficgáo, pelo Teatro. E, valendo como espelho exacto, estimulou, orientou urna cultura em crescimento, em constante esforgo para superar todos os obstáculos gu&.se opoem á sua realizagao plena. Peló seu nivel, conquista oléitor. de qualidade em qualquer parte dó niundo, desde que nao se levante a língua como parede intraTisponível. Após estes dez anos de presenga actuante, que votos posso fazer? Primeiro, que continué por muito tempo ainda, fiel as directrizes tragadas. Depois, que vá concedendo lugar cada vez maior á literatura portuguesa de hoje. Sem dúvida, das

80 suas páginas nao estáo ausentes Camóes e Fernando Pessoa (ambos com ascendentes galegos), nem Pascoáes, nem Aritero, nem Torga... Mas, claro, desejaria mais. •• • Finalmente, bom seria que se intensificasse, em revistas como GRIAL, COLOQUIO/LETRAS e outras,.o diálogo luso-galego; que se multiplicassem para tanto iniciativas como o artigo de Rodrigues Lapa em Coloquio/Letras sobre o galego ñas suas relagóes com alingua portuguesa —artigo que, em 1973, veio reavivar esse diálogo em termos paternos, suscitando, entre outras, a réplica de Ramón Piñeiro. JACINTO DO PRADO COELHO Catedrático da Universidade de Lisboa

81 Manuel Murguta, figura representativa na Renacen cía da cultura galega, de cuio pasamento ven de se cumplir o cincuentenario 82 DISCURSO DE MANUEL MURGUIA NOS XOGOS FRORAIS DE TUI DO 1891

Se noutros tempos me houberan dito que había de chegar este día, se me dixeran que había de ser o que dende a cima da vella acrópolis de Tyde, había de gritar hossamna! eu, nono creería. Mais por eso foi: e vede como pasado o noso deserto, xa sona pra nos, lonxe, moi lonxe o romor das olas do mar Roxo; xa temos as táboas da nosa lei e froreceu a vara de Araon; xa saímos da casa de servidumbre, no mes da nova colleita; xa estamos ao pé do Xordán, e as nosas tendas levántanse baixo o ceo da térra prometida. Qué alegría! qué felicidade! qué doce momento este, en que sentindo tan preto de nos o romor e as frescuras das auguas ben amadas, dentro do recinto dobremente sagrado da cidade que leva un nome que soio ten significado na léngoa dos nosos proxenitores, levantémonos no medio dos nosos, e lies falamos naquela fala que anque cásique morta, torna á vida de outros tempos e pormete durar por sigros, na vida dun povo que a pon sobre o altar diante do que se queiman e arrescenden os prefumes sagrados. ¡Qué meigo día o de hoxe en que, inda non mortos os fogos acesos en vals e montes en honor do que anuncióu a boa nova, e arredor dos cuaes beilaron a sua danza mística os nosos aldeáns, —inda non apagados todos os ecos, e feitos xa, os milagres da Noite de S. Xoan—, olvidan o pasado e soio se pensa no porvir tan cheo de espranzas que co- mezan a froitificare! ¿Non víchedes no momento en que morrendo a lus das estrelas e os derrádeiros resprandores dos lumes, e os ecos das cantigas que de un ao outro lado de Galicia resoan ao lonxe tristes e agudos como os de antigo címbalo; non víchedes —volvo a decire— como Venus tembra e palidece ante as cores da aurora, sin que antre a noite que se acaba e o día que amanece haxa o mais pequeño espazo? Pois ben, sin querelo, ese é como o noso símbolo. Inda non saídos das trevas da noite, cando xa chega a nos a lus do novo día. Somos de onte, e xa estamos no hoxe. Vede que milagre! Ca festa deste día pónselle o sello á victoria alcanzada! Pro antes que fale déla, deixade, meus señores, deixade que saúde á vella cibdade en que ten lugar por pirmeira ves, a que de hoxe en diante, será a festa da nosa nacionalidade; e que ao mesmo tempo, a cantos están aquí presentes, lies diga: —Ténde ánimo e confiade ñas vosas forzas, que non é mester máis pra sair ca nosa. É de boa fada, facer estas ofertas no día pra os nosos, tan cheo de pormesas benditas; é boa, facelas ao pé das ondas sagradas'que nos mandan .os seus romores e as súas frescuras, no mSclip; destes campos cheos;'d'e rosas, baixo estes ceos sereos e azúes, Onde'" frbrece o laranxeiró é b castiñeiro tende as súas ponías cheas de oürísbs, e o vento xeirie no piñeiral, e onse as olas que reventan ñas penas da veiramar, e baixa: ó noso río xemendo, e pasan as nubens, e xuntos

83 vánse os ventos do mar e da térra. Sobre da aira da antigua acró- polis, no medio da colina dúas veces sagrada onde os nosos páis ora- ron e combatiron pola pátrea, é bó gritar: orade e combatide, pois é chegada a hora! Chegóu en verdade; dabondo o sabedes, como tamén que pasado o tempo dos queixumes, non hai outro remedio —se nos somos homes e queremos ser povo— que lembrarnos do que os alíeos nos magoaron eos seus ditos e eos seus feitos. Tempo é xa, de que este Lázaro saia da sepultura en que o puxeron, e volva ao que fpi seu. Pouco fai falla pra elo, pois todo está feito. O capítulo das queixas medio esquencido, pro vivo e inmarcesible o dos direitos que nos compren. Os povos ponen decote unhas e outras no libro da súa historia: o que temos que facer é abrilo e leer nel. Ñas súas páxinas misteriosas, encerrase sempre a leución necesaria. Con soio gardar o recordó dos pasados desastres, venga infreixibre os erros do destino contrario. Nelas aprenderán os nosos fillos, canto os vellos fi- xenon polos seus. Cando menos, verán como está alí escrito con letras de sangre, e espresado o inmortal deseio que nos animóu pra chegar ao que chegamos neste momento, e levar adiante as nosas reivindicacións. Pode decirse que nese consentimento ao tempo, e no costante esforzó dos nosos pra facelas efectivas, está a súa lexiti- midade. Délas temóla forza, délas vennos o direito con que tratamos de ser o que fomos, e sobre todo conservar canto, por unha serie de delorosas continxencias, véu tan a menos antre nos, que é coma si non fose. O primeiro o noso idioma. O noso idioma! O que falaron nosos pais e vamos esquencendo, o que falan os aldeáns e nos hachamos a ponto de no entendelo; aquel en que cantaron reis e travodares; o que, filio maor da pátrea gallega, ñola conservóu e conserva coma un don da providencia; o que aínda ten nos nosos labres, as dozuras eternas e acentos que van ao corazón; o que agora oí des coma si fose un himno relixioso; o hermoso, o nobre idioma que do outro lado de ese río é léngoa oficial que serve a mais de vinte millóns de homes e ten unha literatura representada polos nomes gloriosos de Camoens e Vieira, de Garret e de Herculano; o gallego, en fin, que é o que nos dá dereito á enteira posesión da térra en que fomos nados, que nos di que pois somos un povo distinto debemos selo; que nos pormete o porvir que procuramos, e nos dá a certeza de que ha de ser fecundo en bens pra nos todos. Nel coma en vaso sagrado en que se axuntan todolos prefumes, háchanse os principaes elementos da nosa nacionalidade, de novo negada e aínda mais, escarnecida. Dóulle o celta a súa dozura e a maor parte do seu vocabulario; o romano afirmóuno, ten do suevo as inflexións, do noso corazón o acento afalagador, e os brandos sonos, e os sentimentos das razas célticas. Un tanto fe- meninos, é certo, pro que se tempran no valor heroico dos seus fillos. Léngoa distinta —di o aforismo político— acusa distinta nacionalidade. Digámolo nos tamén, se nos compre, con maor firmeza aínda, éípoííamos de nos o que faga falla, pra que sea pra sempre esta lén- •goá^en consonancia co noso esprito, e feita coma ningunha outra, pra.'a1 espresión dunha literatura tan oposta aoxenio da de Castilla comoi é esta que nos temos. Eio tanto, meus señores, que naqueles tempósen que a hexemo- nía castelan imperaba sobre as diversas nacións do Estado español, a poesía gallega tan poderosa e estensiva nos sigros XIII e XIV,

84 enmudecéu de todo. Non se oía outro acento que o da musa chavaca- na: única mostré'do esprito literario permitido aos povos escravos. Escravos éramos, ende mal, e da peor casta; pois nin siquerá.*sabía- mos que levábamos ao pé as cadeas. Enxordecíanos a grandeza militar do Estado polo que combatíamos arreo; non acertábamos a ver —e é un rasgo propio dos povos dominados—, nin a sospeitalo. Asomellábamos aos ilotas, esto é, pelexábamos e vencíamos tan sóo prá que os amos se chamasen vencedores, e coma taes se enchesen co noso. Cadeiras de Universidades, cadeiras de obispados e mosteiros, compríanlles a eles: nos non tifiamos nada que ver co esas cousas dos señores, nin servíamos pra máis que dar e manter soldados e mariñeiros. En todo o sigro XVI e XVII non tivemos máis que un poeta, siquera fose tan noso que nos seus versos óinse inda os xemidos da pétrea, e síntense as súas inmortaes tristezas. É máis, dalle dereito ao noso amor, o haber tomado por seu, un asunto nacional, e anque en léngoa extranxeira, como el mesmo di, obedecendo os sentimentos dos seus. Aquela Inés de Castro cuello de garza, tan filia de Galicia que hastra tivo as súas inmortaes desven- turas —a que nacéu a dous pasos de aquí, e ven da sangre dúas veces sagrada por ser do país e ser da dos pirmeiros—, déulle o argumen- to da Nise lastimosa, traxedia cuios coros teñen a serenidade e hastra a fatalidade das traxedias gregas. O que conoza a historia da nosa literatura, entenderá ben pronto o por qué escolléu un asunto que toca, coma quen di, ao corazón da nosa térra. Pois si uns din que por ser el dos de Castro e outros, que por habela tomado de autor portugués, nos debemos decir, que por ser cousa da súa sangre e da súa pétrea; e tamén porque aquela formosa roiba henchéu cas súas bágoas e catástrofe, o mesmo a historia que as tradicións gallegas, constituindo un asunto do todo lexendario e patriótico. Non paréz sinon que a ialma de Galicia había recibido o golpe que fireu de morte aquela súa filia: das poucas que, pola súa formosura me- recía xa, ser muller e nai de reis. Tanto é así, tanto conmovéu seu tempo que o deloroso episodio perpetuouse nos nosos recordos, e quizáis, na literatura popular. Non se esquencéu del a musa culta. O mesmo Xoan Rodríguez de Padrón no seu Siervo libre de amor cóntao despóis de pasados máis de cen anos. Por certo que sendo pra nos o episodio de Inés de Castro nos Lusiadas, un dos cadros máis fermosos e patéticos que un poeta pode concebir, (tanto que o pono ao lado de aquel en que o divino Dante contóu os amores de Lanciolotto e da súa doce amiga) hachámolo xa no Siervo, disposto, sentido, espresado, anque brevemente, por tan nobre modo, que as inmortaes estrofas de Camoens, parecen ser eco de aquela narrazón, e tomar déla as cores necesarias pra ferir as cordas do corazón humano. ¿Sabedes por qué foi esto? No é de fixo, que o gran poeta lusitano tivese lido as páxinas do noso trovador, sinon outra cousa superior: a voz da sangre e o rincón onde ún foi nado. Obedecendo Camoens e Rodríguez de Padrón aos sentimentos innatos no seu povo e na ialma que Dios lies dera, non puderon escapar á fatalidade da espresión. Ademáis ¿quén sabe se con un esprito que hó^e- non entendemos do todo, respondendo ás tradicións que levaban á don Fernando dé Trába.a combater pola libertade de PortugaJ;/a !don Paio Correa, ben préto.de aquí nado, a conquistar os Algarves,.'á Xoan de Andeiro, ao conde de Camina e aos nobres de Galicia qué ao deixala térra íbanse a Portugal —quen sabe se ambos a dous poetas, fiéies a esa tradición e sentimento, entendían que aquela encanta-

85 dora muller poido ben ser lazo de unión antre os dqus poyos, e que a súa morte partirá pra sempre, o que tal yes fora mellor, que non se separase; o que apares xunto nos cancioneiros galecio-portugueses da Vaticana; o que a ialma popular levóu de ún ao outro con- fín, sin que poida decirse pola fala, nin polos sentimentos, nin mesmo pola historia, en qué logares había frorecido, o trovador, si baixo os da vella Galicia, si no novo Portugal? É este último rasgo ben importante e que merece maior recordó, pois a ialma do noso povo, late forte e pura, e sincera na composi- ción popular, mellor que en ningunha outra. Pois ben; vede os romances portugueses e notaredes que son como os nosos. Somellan dúas gotas de orballo que tembran nunha mesma rosa. Venen dunhas mesmas fontes nacionáes, e son tan iguáes na fala coma nos sentimentos que espresan. Ás veces hastra se compretan. Os restos do romance No figueiral, figueiredo, restos á súa vez da epopeia máis por compreto gallega —e que conocemos porque a erudición portuguesa ñola conservóu por simpre curiosidade literaria— teñen na nosa tradición oral, coma quen di a súa consagrazón, pois gar- dóunos outro fracmento, quizáis o máis importante e máis tradicional, e máis conforme co xenio deste povo; porque nos apresenta a muller, -—coma nos poemas xermánicos— combatindo polos seus, e por ela tamén. Ay! qué doncela valente ten ao seu servicio o rey, di o romance, conforme ca historia, anque sea esquirta por estran- xeiros que por boca do francés Froisart, asentan Car sachez... o que posto en romance equival a: "Porque habedes de saber que as mulleres en Galicia son fortes e de gran valor, tan grande, ou cásique tanto, como os homes." Vede, polo mesmo, meus señores, si podemos decir con verdade, que nunca, nunca, nunca, pagaremos aos nosos hirmáns de Portugal o que nos haxan conservado estes e outros recordos, e sobre todo que haxan feito do noso gallego, un idioma nacional. Máis afertuna- do que o provenzal, encerrado na súa comarca propia, non morre- rá. No outro lado do océano onde algúns comprácense, ao torto, ao meu entender, en por a cuna das nacións do porvir, oirase sempre a léngoa que falamos, que vamos esquencendo e que de novo tenderá a vida que meréz, se é que temos concencia dos deberes que por propia vontade nos impuxemos. Na Asia, na África, na mesma Ocea- nía falarase ao lado das que coñece o mundo europeo e dominador. Dios que nos castigóu tanto, déunos esta groria. Ca léngoa temos asimesmo unha literatura e sobre todo unha poesía particular. Hai quen di que no é certo. Por qué, eles o sabe- rán; pois en canto a nos, fartos estamos de sábelo contrario. A nosa poesía ten por musa o sentimento, mentras que a da España central e meridional, soio a imaxinación. Vede que difrencia tan esencial. En todo sucede o mesmo. A nosa poesía ten a nota humana, a nota moderna, ,e tena de antes de agora. Non morre polas Filis e.as Ama- rilis, ninVse encanta ca estranxeira palma de tan probés. ornatos que soio poden se£ ademirados polos que non coñecen outra qué resista as durezas do sol e da térra en que aquela se cría. Ama ó home aquelo que o rodea dende a infancia; soio por eso pode o árabe hacharse contento da súa palma, como o habitante do polo do seu

86 liquen. Mais, no é posibre negalo. Esta térra aínda xunta por verdadeiro milagre xeológico á das islas británicas, ten como xa f ixeron nótalos sabios, unha, flora e unha fauna europea. E posto que dades, como é susto, tanta importancia ao feito da raza e do medio ambiente, confesade que si o home vive na térra que lie compre, se a raza ariana que aquí fixo asento seguéu o país, o home destas térras é por enteiro europeo. Eio en verdade, pola xente de quen ven, polas irrupciós que so- fréu: eio en todolos órdens, pro sobre todo no intelectual. Brilan aquí os fulos desta térra, nos traballos do pensamento. Non son como os que visten con fermosos roupaxes os conceutos alíeos. Ao revés, aquí traballa o home a súa mel no propio cortizo. Poderán os demáis véncelos no brilo, pro non na profundidade da doutrina. I é cousa de notare, que ao modo do filósofo que saca de sí todo o seu, así o noso poeta é o que ten en sí, e leva como unha fatalidade na súa ialma. É poeta subxetivo, palabra que pares feita tan soio pra designar con outra contraria, aos poetas que nada teñen de seu, máis que a espresión do esterior. Porque a verdade é, que o poeta subxetivo é tal, en canto fala do que ten en sí mesmo, e é obxetivo en canto pode decir co latino, que nada do que toca ao home, lie é alleo. Así, meus señores, aos esquirtores portugueses modernos, non lies costóu nada ser do seu tempo, mentras que os de Castilla e Andalucía, tomando o esterior por causa pirmeira, describen pro non sinten, pintan pro non penetran no íntimo, en fin, toman por realidades as sombras que os envolven. Os nosos poetas modernos foron os pirmeiros que sintiron e espresaron a nota humana. Hoxe mesmo están siguindo o camino que lies amostróu aquela santa mu- 11er que foi nai dos meus fillos, e de quen está tan cheo este meu corazón. Non dudedes desta verdade por máis que vos digan. ¿Qué non nos negaron e negan os mesmos que toman as nosas xustísimas queixas por agravios ou por no-nadas? Neste mesmo istante chegan hastra nos as máxicas palabras de un dos máis grandes oradores deste sigro. Pro chegan non pra animarnos e sí pra maldisoarnos. El, que sempre tivo palabras de consolo pra os humildes e pra os per- seguidos! Fíxoo sin duda algunha, porque é daquelas térras en que de antiguo a lei do Koran, máis que palabra divina é unha espada. Cree ou morre se lies dixo, i eles din o mesmo. A unidade dura, salvaxe, invasora, ou a morte. Ben se ve que hastra nesto o home da Bética, e da Cartaxinesa é dobremente semita pola raza, e pola lei e modo de concebila. Despoxado ora aquela divina elocuencia do seu manto de ouro da pasión que a enxendra e do acento canden- cioso que lie presta, e decime se as súas palabras non parecen, mellor que esquirtas polo dedo de Dios no ceu das nosas montañas, esculpidas ca punta da cimitarra. Pensá asimesmo que nos parece- rá a nosoutros dobremente xermánicos e libres, a autoritaria sentenza breve, chea de desdéns, ao mesmo tempo sibilítica, e que si por vir do grande home de Estado ten tanta importanza, foi pola contra pernunciada sin tomarse o traballo de decirnos pra qué., Non difine nin combate, mais trátanos á maneira musulmán, co.seu de^ prezo mentras non lie-chegue o tempo de ferirnos de morte, ca espada. : '. • ,.. Pro vede qué gran contradición! amando a libertade enténdea de modo, que pra el a unidade do Estado, é Dios inmortal. Chegarse ao altar en que esa divinidade ten asento e el sirve como sumo sacer-

87 dote, equival á maior profanación. Estende as mans e condena. Ca mesma indefrensa que nos falamos do seu Almansor filio da tribu, e que tivo por suprema felicidade a iaugua da cisterna, así el duns reis Garcías que di espectros da Idade Media; e eso que cando menos, eran de sangre superior e combatían por Cristo. Ah! non pares sinón que el e os seús, votan de menos a compaña daqueles homes e súas ficticias civilizacións e que non saben perdoarnos que os re- dimísemos do seu cautiverio, e lies déramos unha lei e unha povazón europea. Verdaderamente, teníannos a que lies repriquemos: —Léde a historia, ela vos dirá o que fumos e o que sernos, e que non hai en todo elo, as simples coincidencias dialectales de que se nos fala, senon realidades etnoxénicas que no é posibre desconocer e menos negar. Cando vos vemos, homes do mediodía, cando vemos as vosas mulleres en que a raza semita puxo a súa inmutabre e monótona belleza; cando sentados na veira do Mediterráneo e á sombra da estranxeira palma, oímos as cancións feitas pra resoar ao largo do deserto; cando entramos na vosa casa, vivo trasunto da tenda do pastor beréber, estonces é cando se fai patente prá nos, o perpetuo conflicto en que, en todolos órdens, vivimos con vosco. Na relixión, no arte, na lei, —a lei nosa porque sodes libres— somos alíeos os uns aos outros. ¿Qué máis? na mesma familia que é donde persisten con máis forza os rasgos fundamentaes de cada povo, aparecedes tan diversos de nos, como a familia semita o é da ariana. No está ben que voló votemos na cara, pro, ¿qué facer, se aca- bades de pernunciar coma unha inxuria e como unha ameaza, a difinitiva sentenza? Do alto do voso Sinaí nos gritades lasciate ogni speranza! Cando Tarif entróu ñas cibdades da Bética, dende onde o chamáchedes cas vosas voces, e He abríchedes as portas cas vosas mans, ben dixéchedes que a lei de Cristo cedería á do Koran; e xa sabemos o que pasóu. Nunha soia cousa tendes razón; non, no é posibre que o Estado español pereza, nin que se creben os seculares fundamentos en que descansa. Nos que o fixemos co noso sangue e con sete sigros de combates, non seremos nunca reos de parricidio; nunca pediremos máis que a libertade que nos quitáchedes so pre- testo de facernos libres. Finxides creer que tras da palabra autono- mía, se esconde o feito separatista, mais no é verdade: sequer non baste decírvolo todolos días, repetirémolo de novo. Non, as distintas entidades nacionaes que hoxe viven aquí baixo un mesmo réximen, non tratan en maneira algunha de sopararse as unhas das outras. Ao contrario, queren unirse inda máis, anque con máis doces lazos do que os durísimos con que téndes atadas as provincias ca capital. Non lies prace, que parodiando a Danton, digades nunca que os de Madrid, son seus lexítimos representantes. Polo demáis, ben sabedes que non tratan de se constituir en Estados independentes —anque o foron xa— percuran tan soio, que os teñan e conten coma Estados nacionaes incompletos, que vivindo baixo unha mesma man e ban- deira, seguen a súa lei, conservan as súas costumes, falan a súa léngoa e non ven acabarse todo o seu, baixo o peso da centralización: esa nova praga que veu a sustituir no mundo moderno, con nome de libertade, a libertade mesma. Certo que acostumados coma vos hachades as facilidades dun poder que ata e desata según lie praz, temedes non séi qué perigros pra a pátreá que decides amar tanto —coma si nos nona amáse- mos!— Pro á1 verdade é outra. Vindo a doctrina rexionalista a in-

88 troducir no réximé-dó Estado unha nova organización, tédela. por, contrárea, soio porqí&ihpn vos premite seguir na vosa indolencia' e rutina. Decídesvos fifiós das novas correntes e non vos atrevedes a fiarvos délas. Ah! ben vemos que o que vos temedes, non son os perigros de que nos falades, senon o traballo que vos ven: non a diminución do poder do Estado, senon a do voso poder. Sinto na ialma que en momentos como éste e en autos feitos tan sóo pra falar de cousas apacibres, teña que molestarvos con taes refreisiós. Dóiome sobre todo polas donas que me escoitan e que quererían mellor escoitar outros acentos, ver pasar outras imáxens máis gratas e risoñas, e que —á maneira que neste val fermosísimo, os ventos da mañán murmuran e deixan os seus misteriosos sagre- dos no seo das rosas abertas—•, lies dixesen algo do que teñen no seu corazón e nos seus pensamentos de tódolos días. ¿Mais, qué facer lie? Ven do alto a ameaza e no era pra deixala pasar. Dende a tribuna que hoxe nos dá o amor que sentides polas cousas da térra, estas.miñas palabras teñen máis eficacia. Vaian pois a decirlles que rio estamos dispostos a sopórtalos hasta o día do xuicio. Queden na súa paz, pensen que o seu califato no ha de ter tér- mino. Nos somos outros homes, e vamos direitamente ao fin propos- to. Nonos han de deter as ameazas dos que no nome sagrado da pátrea escomulgan os nosos ideáis. Aquí, nesta térra con límites naturaes, con raza, con léngoa e historia propia; aquí onde é tan perseverante a fidelidade con que gardamos os recordos do que podemos chamar o noso paraíso, aquí señores, nin importan nin ponen medo as ásperas palabras dos que se din nosos amos. E que teñan en conta que canto máis sofridos fomos, máis direito temos a non seguir sofrindo; tanto máis fixemos o que lies pracéu, tanto máis direito temos a facelo que nos práz; que tanto en fin habedes grita- do, que é xa hora que a nosa voz pase por enriba da vosa. Dito esto, calemos xa, e non pensemos sinon no que nos compre. Abramos as nosas almas aos novos pensamentos e deixemos chegar o aire que trae as mudanzas certas. Pensemos que non en valde temos en Galicia os restos daquel celeste guerreiro, enemigo da xente de Mahoma. Homes europeos, homes de Cristo, a victoria está por nos. Os homes do Koran, os semitas que inda erran como sombras polas térras de España, sóio importan porque son un perigro e un estorbo. MANUEL MURGUÍA

89 GARCÍA LORCA, POETA GALLEGO. UN VIAJE A GALICIA DEL CANTOR DE ANDALUCÍA *

En la primavera de 1932 vino a Galicia Arturo Soria para orga- nizar los Comités de Cooperación Intelectual análogos a los que ya funcionaban en el resto de España formando núcleos de escritores, artistas y hombres de espíritu que tenía por objeto promover empresas de cultura y muy especialmente hacer posible el desplazamiento de conferenciantes y concertistas de relieve por toda la península. Puesto al habla con el grupo que en Santiago de Compostela representaba entonces el amor a las cosas del espíritu, convocó una reunión en el salón de la Alcaldía, regida a la sazón por D. Raimundo López Pol. Allí nos hallábamos, entre otros que no recuerdo, además del alcalde y el comandante militar, el rector de la Universidad, que era D. Ricardo Mantequi, algunos decanos y catedráticos, unos cuan- tos escritores y artistas y un reducido grupo de estudiantes de diversas Facultades. Explicado el objeto de la reunión y, en líneas generales, lo que había de ser el futuro Comité, los presentes acordamos constituirlo y redactar una especie de manifiesto que explicase nuestros fines y que solicitase el apoyo moral y pecuniario de la población culta de Santiago. El manifiesto, redactado, según creo, por Arturo Cuadrado, apareció a los pocos días e iba suscrito por las autoridades civiles y académicas y por algunos universitarios, entre los cuales me conta- ba yo. Fuera del Claustro Universitario y de «na reducida porción del cuerpo estudiantil, el llamamiento no podía encontrar mucho eco, salvo en el grupo juvenil que entonces acaparaba el trato con las musas. Recuerdo, entre otros nombres, los de Arturo Cuadrado, que en cierto modo lo capitaneaba desde su cuartel general instalado en su librería de la Calderería, sede al propio tiempo de la fugaz Edi- torial Miké; Luis Manteiga, luminoso espíritu, enfermo de tisis, de pobreza y de saudade; Fernando Barros Pumariño, más dado a la lucha política que a las tareas de la cultura; Fernández Armesto, Félix González, Del Riego, el poeta Carballo Calero, Ángel Fole y Francisco Lamas; López Sendón, Ventura y Juan Manuel Castro Rial, Alvaro Ruibal, agudo, esquinado y misántropo; el periodista Santiso Girón, Luis Tobío, profesor y diplomático; José María Domínguez, entregado al culto del Derecho público y sempiterno divagador en política y sociología; López Dura, el doctor Devesa, mecenas de los intelectuales necesitados; el dibujante Seoane, el pintor Carlos Ma- side, el malogrado escultor Eiroa, el violinista Granell y de un modo adventicio D. Ciríaco Pérez Bustamante y D. Abelardo Moralejo, ca- tedráticos de Filosofía y Letras; el que lo era de Derecho Romano, Arias Ramos; Sebastián González, arqueólogo; el profesor de Dere- cho Administrativo que luego se reveló como extraordinario poeta,

» C6n;.'frecuencia recibimos en nuestra redacción cartas .de estudiosos de la otíra,.de Lorca, principalmente extranjeros, solicitando <ÍAtos e infor- mes sobre la estancia del poeta en Galicia y sobre sus poemas gallegos. Consideramos por ello interesante reproducir el presente artículo, publicado en un semanario de Madrid el 24 de marzo de 1945.

90 prematuramente muerto, Feliciano Rolan, y el grupo de los. seis que a sí mismos se llamaban "Merry boys", que formaban una capilla inaccesible a los demás y que eran los estudiantes de Medicina Do- mingo García Sabell, excelente músico y espiritual conversador; Ca- sal Aboy, Gallego Díaz, Alvarez González, Alvarez García y Prieto. Todos estos muchachos y los que ya no lo eran se sentían unidos por una confusa y despistada vocación por las tareas del pensamien- to y del arte; sus ideas políticas iban desde un monarquismo un tanto conservador hasta el comunismo de acción, pasando por el galleguismo. Los más de ellos, sin dinero y con el ímpetu demoledor frecuente en la juventud que no nació en dorada cuna, hablaban y gesticulaban por calles y plazas o en el fondo de los cafés; otros dos centros de reunión los albergaban: la librería de Cuadrado y, a los engallados y aislacionistas "Merry boys", el salón de su cabeza visible Domingo García Sabell en el entresuelo de la calle de Gelmírez, frente a la Rúa Nueva. Antes de que todos estos confluyeran en la sede universitaria de Santiago no se había conocido semejante eclosión de entusiasmo, de frenesí y de pasión por las letras, las artes y la política; creo que tampoco ha vuelto a repetirse el fenómeno y por eso empieza a ser tiempo de intentar la gran historia y la "petite histoire" de aquella época señalada entre todas en los fastos compos- telanos. Yo no tenía entonces un lugar fijo adonde acudir, porque siempre me gustó permanecer al margen de las obligaciones que impone el pertenecer de modo estable a una tertulia o grupo social; era, tal vez, de los más acomodados o al menos el que hacía más vida de señorito. Vivía en el Hotel Suizo y no en posada de estudiantes; compraba libros en lugar de pedirlos en préstamo o fiados, vestía con más aliño y conservaba intactas todas mis relaciones con la sociedad de que procedía, y gustaba de invertir mis horas libres pa- seando por los claustros de la catedral y leyendo allí periódicos y revistas de Madrid u oyendo el coro canónico de Vísperas, mientras la población estudiantil abarrotaba los cafés y las tabernas para ju- gar al chámelo, al billar o al tute. Y de noche prefería pasear por las solitarias rúas bajo la persistente llovizna, descubriendo puntos de vista desconocidos de la maravillosa ciudad, o atravesaba rápida- mente la Alameda o la Rúa del Villar, según la estación, observando al paso la masa de paseantes, o permanecía en el Hotel o en la biblioteca de la Facultad de Derecho, entregado a mis lecturas favo- ritas cuando no a llenar mis obligaciones de estudiante de las dos Facultades de Leyes y de Letras. Del brillante grupo juvenil descrito amaba yo la intensa vocación por los libros y el arte y de él me separaba el furor político que nunca he podido sentir. De todos ellos, mis mejores amigos eran Cuadrado, Manteiga, Lamas y Domínguez, compañero mío de curso desde que ambos obtuvimos, en 1939, los dos premios extraordinarios de la Reválida del Bachillerato en Letras. LLEGADA SE GARCÍA LORCA Este era el ambiente y éstas las gentes que debía encontrar en Santiago Federico García Lorca cuando llegó, el 5 de mayo de 1932, a inaugurar con una conferencia sobre la guitarra las tareas, del Co- mité de Cooperación Intelectual de Santiago. Enviado el mismo por la organizacfóri': central de éstos Comités, que tenía un marcado matiz liberál,iíib1a; á ser recibido por un grupo ocupado en general de las misiones políticas a que se creía llamado. A Lorca no le interesó nada acercarse a este frente político, al cual muchos de nosotros éramos ajenos, y se limitó a comprobar con satisfacción la existencia de un núcleo potencial de escritores, artis-

91 tas o "dilettantes" que acogían con inmenso fervor la llegada del joven y ya glorioso autor del Romancero gitano. Le fueron mostrados algunos ejemplares de "Resol", hojilla vo- landera del pueblo, según rezaba el subtítulo, y que venía a ser como una revista formada por uno o dos pliegos de papel de diferentes colores: blanco, verde, amarillo, rosa, azul, que se repartía gratis por las calles y que contenía poesías y trozos de prosa poética de autores antiguos y modernos, españoles y extraños, agrupados sin más orden ni concierto que el capricho y el gusto de Arturo Cuadrado, a cuya sensibilidad y entusiasmo se debía principalmente la edición de "Re- sol". Lorca pudo ver cuánta pasión por la poesía había en todas las manifestaciones del espíritu de aquella enfervorizada juventud que le recibía con el corazón en la mano, y desde el primer momento se sintió cautivado. Como más allegados a la organización del Comité, Cuadrado y Barros y no sé si alguien más, tal vez el profesor Moralejo, aunque no puedo asegurarlo, fueron a recibirle a la agencia de la "Empresa Castromil", pues venia en el autobús de La Coruña, donde había leído y explicado fragmentos de su libro Poeta en Nueva York. Yo fui al Hotel Compostela a media tarde y allí le vi por primera vez, en el hall, rodeado de grupos que se me habían adelantado. No recuerdo si fue Cuadrado quien nos presentó junto a una de las columnas del hall. Nos dimos la mano y cambiamos un saludo protocolar antes de dirigirme yo hacia otros grupos que comentaban el efecto que les había producido la presencia corporal del poeta ad- mirado. Vestía éste un traje de grueso paño "beige" claro, de corte muy norteamericano y llevaba una corbata de seda brillante color rojo oscuro. Los zapatos, que desde el primer momento me llamaron la atención, sobre todo porque hacia ellos la atraía la especial forma de pisar que tenía el poeta, eran gruesos y los sujetaba una correa con su hebilla. Todo su atavío procedía de los Estados Unidos, donde había estado el año anterior, y tenía que chocarnos un poco a aquellos provincianos. El resultado del encuentro entre él y nosotros fue inmejorable. Todos nos sentimos seducidos por su cordialidad y por los borbotones de vida y poesía que de él salían sin cesar. Al poeta le atrajo nuestro juvenil entusiasmo, nuestro amor a su obra y la bandera ideal que manteníamos enhiesta en el yermo de almas que, con pocas excep- ciones, era entonces Compostela y, aun más, toda la sórdida España provinciana. En aquella primera entrevista, Lorca habló del viaje, de lo que esperaba de los Comités que ya funcionaban en muchas provincias; dio a entender su complacencia por la cordialidad con que se le reci- bía e hizo resaltar su devoción por Rosalía de Castro y el encanta- miento que le había producido el paisaje gallego. Luego trató con nosotros de los pormenores de su estancia en Santiago y de la conferencia que iba a dar. Yo quedé en recogerle a la mañana siguiente, en compañía de Domínguez, para llevarle a recorrer la ciudad, y así lo hice, si bien él se había levantado tan tarde que nos hizo esperar un buen rato y apenas quedó tiempo para echar un apresurado vistazo a algunas calles y para ver, desde fuera, la catedral. A las siete de la tarde debía ser la conferencia en el salón de actos: de la Real Sociedad Económica de Amigos del País, que presi- dia-a lá: sazón D. Luis Blanco Rivero, ex rector de la Universidad, y qué ¡estaba instalada en el antiguo Colegio de San Clemente, junto a la-Alameda, y Lorca se quedó en el hotel para prepararla, según dijo, en las primeras horas de la tarde. •••"•: A las seis y media pasamos a recogerle varios miembros del Comi- té y le acompañamos hasta el lugar donde debía perorar. El charlaba 92 continuamente, haciendo gala de su ingenio y del intenso sentimien- to poético que le quemaba las entrañas, y nosotros le seguíamos, un poco atónitos y otro-poco embarazados, a pesar de su desbordante cordialidad. Cuando llegamos al Colegio de San. Clemente, hermoso edificio barroco fundado por el arzobispo de este nombre, el salón estaba lleno de profesores, estudiantes y muchachas universitarias, ansiosos de escuchar la palabra de un poeta que apenas empezaban a entender, a pesar de que hacía algunos años que las ideas estéticas que representaba habían recibido consagración en los medios literarios selectos. Llegados los "notables" al salón de recibo contiguo al de actos donde se agolpaba el público, Lorca manifestó con un susto, un poco teatral, que había perdido las cuartillas en que traía escrita la conferencia; nosotros participamos ingenuamente de este susto, que él ya había calculado, y entonces fui yo invitado a salir al estrado para anunciar a la concurrencia el percance ocurrido. Un poco azorado (tenía entonces dieciocho años y era aún más infantil por dentro y por fuera de lo que correspondía a mi edad) dije, poco más o menos: —Señores: a Federico García Lorca acaba de pasarle lo más natural que podía haberle ocurrido a un poeta: ha perdido sus papeles y va a tener que improvisar; por lo tanto, seremos los primeros y los únicos en oir lo que nos diga. Cuando me volvía, entraba ya en el estrado el conferenciante, seguido del estado mayor del Comité, y la conferencia empezó en seguida. Lorca cubileteó agudamente con sus metáforas brillantes y originalísimas durante tres buenos cuartos de hora, y el público salió sin una percepción clara de lo que el orador quiso decir, pero con el alma herida por el raudal de poesía colorista y deslumbrante que emanaba de las palabras del poeta.

PASEO POR LA CIUDAD Los mismos que le habíamos llevado a San Clemente le trajimos al hotel y por la noche volvimos a recogerle, entre otros, Cuadrado, Maside, Manteiga, Domínguez, Seoane, Feliciano Rolan y yo para acompañarle en un paseo por la ciudad. Y entonces fue cuando Lorca conquistó para siempre nuestra de- voción. Durante el recorrido alrededor de la catedral, su pasmo no tuvo límites ante las grandiosas plazas barrocas flanqueadas de pro- ceres edificios y sumidas en la niebla nocturna que les hacía parecer aún más fantasmales. Su admiración culminó en la Quintana, que él debía cantar más tarde en uno de sus Seis poemas galegas. Tan cerrada, íntima y acabada le pareció, que la llamó "plaza-butaca" en la que hubiera querido —dijo— quedarse a reposar toda la vida. "Cuando os encontréis en la "plaza-butaca" —escribía más tarde desde Madrid—, dejad un hueco para mí." En la Quintana hicimos una larga estación, y Lorca no dejó un momento de encarecer la impar belleza de aquel lugar. Su charla era incesante y estaba esmaltada de graciosos ceceos granadinos; exa- geraba y hasta mentía con tal arte, que nos tenía subyugados; éra- mos un coro atento a los brillantes juicios y comparaciones, que, si no revelaban una honda formación en las disciplinas históricas y es- téticas, nos mostraban, en cambio, un mundo nuevo lleno de luz, de poesía y de gracia. • • -¡.- Todos callábamos sobrecogidos por la magnificencia de aquellas piedras ilustres y por el encanto de las palabras del poeta, y. -única- mente nos decidíamos a cambiar entre nosotros miradas de asoinbro y placer por disfrutar de aquel instante y, de vez en cua^db^ijps aventurábamos a preguntarle algo o a hacer coro a un comentario suyo o a darle pie para que siguiera hablando sin parar, empeñó no difícil, ciertamente. 93 Por la escalinata de la Quintana subimos a la plaza de la Inmacu- lada y bajo el Arco de Palacio, ¿cómo no?, dimos todos las tradicio- nales palmadas, que el eco devuelve convertidas en aleteo de' palomas. Desembocamos en la plaza del Hospital, donde ya nuestras:lenguas no tenían qué decir, y Lorca siguió aún comentando en voz alta los sentimientos que en su alma suscitaba la contemplación de la llama- rada pétrea del Obradoiro. Por el camino seguimos hablando de poesía, del alma lírica de Galicia, de andalucismo, de pintura y de música. A Masido, a Seoane, a Domínguez, les habló en tono graciosamente paternal, discutió con ellos temas de las artes que respectivamente cultivaban y les ofreció enviarles libros para que les sirviesen de orientación. También nos habló con insistencia de las relaciones históricas de Galicia con el Reino de Granada, a través de la colonización gallega que allí se hizo al final de la Reconquista, y de la que quedan curiosos vestigios to- ponímicos y temperamentales. Cuando le dejamos en el hotel nos fuimos cada uno a su casa embelesados con la visión del maravilloso mundo poético que la má- gica palabra de Lorca había acercado a nosotros. Lo último que nos dijo fue que él conocía a fondo los Cancioneros galaico-portugueses del ciclo trovadoresco y asimismo la obra de Curros y de Rosalía de Castro. Por Rosalía sentía una adoración sin límites y más de una vez expresó su opinión de que ella significaba el momento mas alto de la poesía española en el siglo XIX. —Hay que hacer un homenaje a Rosalía —dijo insistentemente—, y estoy dispuesto a volver a Santiago hacia el 25 de julio para inter- venir en él, a condición —añadió— de que no vengan diputados ni políticos de relumbrón. Les tenía un santo horror y sólo quería que le ayudásemos nosotros; así se lo prometimos y él prometió a su vez venir en las fiestas patronales a dedicar su homenaje a Rosalía; pero el proyecto no llegó a realizarse nunca. A la mañana siguiente me tocó a mí, como uno de los más des- ocupados del grupo, acompañarle a dos lugares donde aún no había estado y que dejaron hondísima huella en su memoria. Fuimos en primer lugar a la Colegiata de Santa María la Real del Sar, que visi- tamos detenidamente; él pareció complacerse principalmente en el claustro donde se hallan los sepulcros de los antiguos abades y mon- jes y manifestó su admiración recorriéndolo todo, acariciando con ansia sensual las pétreas figuras yacentes y haciendo sin cesar ob- servaciones y elogios que dejaban no poco asombrado al sacristán que nos acompañaba. Tan impresionado estaba, que tuve que prome- terle, y lo cumplí luego, enviarle a Madrid una ampliación fotográ- fica del sagrado recinto. De allí, y siempre prendido yo en el encanto de su conversación, fuimos a recoger las flores que debía tenernos preparadas el jardi- nero municipal en el pabellón de la Herradura, para depositarlas en la tumba de Rosalía. Con ellas nos fuimos por la Virgen de la Cerca y las Ruedas al convento de Santo Domingo. Allí aguardamos; con- templando el jardinillo conventual y la extraña escalera de caracol, a que nos fuera abierta la iglesia. Por fin entramos en ella poseídos de una emoción y un respeto indecibles. Nos acercamos a la tumba de la cantora del Sar y en ella pusimos las flores en silencio. Yo guardé uhá,.;que recogí del ramo ya depositado sobre el sarcófago, y la conservo aún entre mis cosas íntimas, ya seca y apergaminada: es una cáipelia. •• ; .-,-_ Salimos del recinto sobrecogidos aún por la belléza'de aquel ilustre panteón de los Condes de Altamira que dio asilo bajo sus arque-

94 ñas góticas a los'despojos de nuestro mayor poeta, y sólo al encon- trarnos fuera pudimos comentar a nuestras anchas la fealdad del moderno monumento fúnebre que los envuelve. CANTIGAS Y CANTE Regresamos al Hotel Compostela y Lorca me convidó a almorzar- tomamos luego café en el hall y salimos a comprar postales, miniaturas de zuecas talladas en madera, pañuelos bordados con la cruz santiaguista, medallas con la venera del Apóstol y toda clase de re- cuerdos semejantes, de los que aún conservo una que me regaló el poeta: un par de diminutas madreñas, que él había decorado con unos graciosos lazos y cenefas dibujados a pluma. Merendamos en el Café Suizo, un café galdosiano con espejos y divanes de peluche carmesí que había en la Rúa Nueva, y regresamos al hotel. Ya habían empezado a llegar los restantes amigos; después de tomar unas copas, nos acercamos al piano y allí tocó José María Do- mínguez —"El rapaz", como Lorca le llamó desde el primer momento por su sonrisa infantil, eternamente a flor de labio, que le recordaba la expresión de Zenobia Camprubí, la mujer de Juan Ramón Jimé- nez— unos trozos de "El amor brujo", pero con aire de alumno del Conservatorio; y entonces Lorca se sentó al piano y, mientras hablaba con entusiasmo de las excelsas cualidades humanas de su maestro y amigo Falla, nos dio una versión no muy correcta, pero si viva y apasionada, de algunas danzas y canciones del autor de "La Atlántida". Entonces, con aquella gracia suya que no he visto repetirse en nadie, cantó, acompañándose el mismo al piano y gesticulando como un delicioso histrión, el famoso vals lleno de humor, de ironía dulce y de inefable cursilería, que él había compuesto o arreglado y que cantaba con una letra, también suya, esmaltada de palabras-clave inventadas por él y que formaban una graciosísima jerga que sólo entendían, por lo visto, sus amigos de Madrid, a quienes llamaba "chorpatélicos", nunca supe por qué. Y a continuación sosegadas ya nuestras risas, empezó lo mejor de la tarde. Lorca cantó y tocó las antiguas canciones populares que había recogido y armonizado para "La Argentinita". Allí "Los pere- grinitos", que acabamos coreando todos; allí la "Nana", las "Sevilla- nas" del siglo XVIII, "Los cuatro muleros", "El café de Chinitas", "Los mozos de Monleón", "El duque de Alba", "Las tres morillas"... Lorca ponía tanta ternura o tanta gracia o tanta pasión y siempre tanta vida y tanto encanto y de tal modo las inflexiones de voz y la intención del gesto acompañaban a la música, que todos perma- necíamos suspensos y emocionados, olvidados de que aquel hombre que estaba sentado al piano no tenía figura ni voz para pensar sólo que estábamos ante lo que Bebé. Moría, casada con el ministro con- sejero de la Embajada dé Chile, llamaba —como Lope lo había sido- una fuerza de la naturaleza. Aquel hombre tenía una portentosa alma poética que en el romance, en el soneto, en la canción o en la tragedia vertía tanta poesía como cantando o hablando ante un grupo de oyentes absortos. Luego recitó versos suyos y ajenos y la noche acabó cantando él cantigas gallegas de Martín Códax, la de "Nosa Señora da BiarcS" y otras populares, que tan bien conocía. De aquella noche encantadora debía quedarme una' prenda que Lorca me envió después desde Ma- drid: un ejemplar de tas obras poéticas de Alfonso el Sabio, dedicado a mí por Federico "en recuerdo del piano y las cantigas del Hotel Compostela". 95 LA PARTIDA Por la mañana del día en que debía abandonarnos, nos congrega- mos en el hotel todos sus amigos, que lo éramos ya con el alma y la vida. Yo llegué antes que nadie, a tiempo de entregarle como recuerdo una pequeña efigie de plata antigua de Santiago Peregrino, que luego regaló él, según me escribió, al entonces capitán y hoy teniente coronel de Aviación, Iglesias, en ocasión de un vuelo que éste hizo a Roma, y una poesía que yo había compuesto; se titulaba "Cuarti- lla", y trataba de describir la perplejidad del poeta ante el mundo en blanco de una hoja de papel que iba a recibir la impresión de nociones poéticas. La dediqué a García Lorca, como homenaje de gratitud por estos días de convivencia bajo el cielo plomizo de Com- postela; pero él tuvo el gesto, exquisitamente cortés, de devolvérmela a los pocos días desde Madrid, impresa por Manuel Altolaguirre y Concha Méndez en reducida y elegante edición, acompañada de unas cariñosas palabras en que expresaba su fe en mis destinos de poeta; a la cabeza de la composición había cambiado la dedicatoria inicial por otra a mi madre, que yo agradecí y ella agradeció también, es- cribiéndole una carta muy gentil. Lorca me regaló una poesía autógrafa que desgraciadamente he extraviado en uno de mis numerosos viajes y traslados de libros y papeles, y en la que recuerdo que se refería a la lluvia y al mar de Galicia y a los bueyes que miran pensativos desde los húmedos pra- dos a los viajeros que recorren los caminos; la poesía era tiernísimo y estaba verdaderamente transida de lluvia y de melancolía galaicas. La había escrito por la noche, sugestionado por el alma lírica de Galicia que se le entraba por los poros, y me la daba copiada en una hojita azul, timbrada con el escudo y el nombre del Hotel Compostela. Luego firmó y dedicó todos los ejemplares que le trajeron de sus libros. A mí me puso en las Canciones: "A. C. M. B., recuerdo cari- ñoso de su amigo F. G. L." y, dentro, algunos graciosos dibujos hechos con mi propia pluma estilográfica entre la curiosidad general. En el Romancero gitano escribió: "A C. M. B., que me regaló un Santiago, su amigo F. G. L." y, dentro, otros dibujos en que él gustaba de representar un paisaje de Granada con sus rejas, sus ventanas, sus tiestos, sus tejados y su luna, la negrita de Lidia Cabrera, a quien está dedicado el romance de "La casada infiel", y algunos otros dibujos. Ya no debía volver a verle en Santiago. Le acompañamos Cuadra- do y yo hasta la estación de Curtís en el autobús de servicio y yo recuerdo que me dormí como un niño durante el viaje, sin que Lorca permitiese que me despertasen. Cuando regresamos a Santiago sin él comprendimos que, en adelante, nuestro grupo echaría siempre de menos a aquel extraordinario espíritu que por unos días se había unido a nosotros y a quien en adelante recordaríamos ligado a la solemne belleza de las piedras compostelanas y a la música de las sonoras campanas catedralicias rompiendo el nocturno encantado.

ÚLTIMO VIAJE Lorca nos escribió algunas cartas al llegar a Madrid y nos mandó de regalo varios libros destinados principalmente a Maside, al "Ra- paz" que siempre sonreía y a mí. No dejaba de repetir que vendría para el homenaje a Rosalía de Castro y cuando vinieron otras personalidades a participar de las tareas del Comité de Cooperación Inte- lectual cdmo el capitán Iglesias que nos habló de su proyectada ex- ciráiófi'ál Amazonas, Ramón Gómez de la Serna q-e\ admirable gui- tarrista fcegino Sáinz de la Maza, nos traían siempre saludos del dis- tante amigo y la seguridad de que empezaba a sufrir la saudade de nuestro noroeste atlántico. En una carta de entonces, escrita en un

96 aparte durante una fiesta en la Embajada de Chile, y entre comentarios irónicos sobré la sociedad madrileña que asistía a un recuerdo dolorido a Vicente Aleixandre que estaba a punto de sufrir una ope- ración, decía Lorca que al regresar Regino a Madrid y preguntarle el poeta la impresión que tenia de nosotros, se la dio magnífica, y al hablarle de mí dijo: "Tiene aire de aristócrata", a lo que Lorca había respondido: "Es mas: es un poeta". Volvió a Galicia al año siguiente, y entonces le vi brevemente en La Coruña, donde yo me encontraba. Estaba él hospedado, me parece, en el Hotel Atlantic y venía al frente del Teatro Universitario "La Barraca". Yo asistía con toda mi familia a la representación del auto sacramental de La vida es sueño, de Calderón, en el teatro Rosalía de Castro, precedida de la lectura de unas cuartillas de Lorca acerca de su concepto del arte dramático. Fui a saludarle en el entreacto y él expresó su deseo de conocer a mi madre, de cuyo talento, sensibilidad y cultura había recogido excelentes referencias, y subió a su palco para besarle la mano. Intentamos invitarle a comer en casa, pero él no quiso abandonar a sus numerosas huestes y se marchó con ellas al siguiente día, enfundado como siempre en su "mono" azul con el emblema de "La Barraca" —una rueda y una máscara bordados en el pecho, después de anudar una gran amistad con otro miembro de mi familia: el penetrante escritor José Barbeito, cuya difícil y dolorida sensibilidad comprendió muy bien, y a quien dedicó el soneto que empieza "Árbol de sangre moja la mañana", publicado días después en la revista "Héroe".

LOS "SEIS POEMAS GALEGOS" Tan intensa fue la impresión que Galicia causó a Lorca en estos viajes que desde entonces la consideró, sin traicionar por eso al suelo nativo, como una especie de tierra de promisión para sus afanes y congojas de poeta. Los elementos principales del paisaje gallego: el verde campo, la niebla confusa, las sombras alucinantes, la lluvia que golpea los vidrios y baja del cielo lenta como un buey... Las figuras que animan aquel húmedo paisaje; los poetas como Rosalía, los emigrantes que van y vuelven, los aldeanos a orillas de los ríos, los fantasmas que danzan en los cementerios, las vacas de mojado belfo que pacen en las praderas enjoyadas de gotas de lluvia... Toda esta dulzura, toda esta tristeza inmensa las vio Lorca con una lucidez excepcional, y su inimitable arte para sintetizar elementos estéticos que sirvieran de cauce a la profunda vena poética que le corría por dentro, se manifiesta vivamente en los seis poemitas que componen el pequeño volumen editado por "Nos" en 1935. Nunca creí que Lorca fuese capaz de escribirlos directamente en gallego, pues me consta que sus conocimientos de esta lengua eran muy rudimentarios. Descartada la profunda originalidad, inconfun- diblemente suya, de las imágenes descriptivas; descartados su hábil ritmo métrico y el empleo de las formas paralelísticas provenientes de los antiguos Cancioneros galaico-portugueses que tan bien cono- cía; descartado por encima de todo el milagroso descubrimiento de las esencias poéticas del país gallego que hizo al pisar nuestro suelo, será preciso pensar que sus poemas sufrieron una reelaboración, más -importante de lo que pudiera creerse, tal vez una verdadera .tra<}jic- ción —por cierto muy afortunada— por mano del prologuista del libro, Eduardo Blanco'Amor o de Ernesto Pérez Guerra, cuya inter- vención me confesó, ¿siendo él y yo estudiantes de Filosofía y Letras en la Universidad Central, el mismo año de la publicación. Pero estas colaboraciones, si las hubo, no quitan mérito a las seis pequeñas obras maestras. La grandeza patética y la pesadumbre me-

97 lancólica del "Madrigal á cibdá de Santiago", la fantástica "Danza da lúa" —la luna y los muertos— en la Quintana santiaguesa; las dos breves, tiernas e intensas elegías "A Rosalía, de Castró;; morta" y "Noitumio do adoescente morto"; las dos encantadoras'estampas populares de la romería de "Nosa Señora da Barca" y del pequeño emigrante gallego en Buenos Aires "O neno da tenda" quedarán para siempre como muestras del extraordinario temperamento y sensibilidad de Lorca, unidas a él por sus alusiones a elementos y formas del mundo lírico que le era propio, por su música interior y por el empleo de imágenes expresivas características del poeta granadino. Para los gallegos serán un perenne monumento de.amor y de entendimiento, erigido al genio de nuestra tierra por quien ya nunca podremos considerar extraño a nuestra propia alma: por el poeta gallego Federico García Lorca. CARLOS MARTÍNEZ - BARBETTO Madrid

98 UN NOVO LIBRÓ DO PROF. LÓPEZ QUINTAS»

Atopámonos ante un novo libro do profesor López Quintas na súa xa longa laboura editorial. Con este vai pra unha ducia de vo- lumes os que leva publicados nun moi curto espacio de tempo, ade- máis dunha serie de artículos espallados polas máis diversas revistas científicas e de investigación filosófica. A súa cantidade pode facernos pensar en fallos de calidade. Mais non é así. Compre conecer o seu ritmo de traballo e lecturas no seu domicilio do Chamartín madrileño pra decatármonos cómo cada obra supónlle moitas horas de adicación e reflesión profunda, pois a súa tarefa non é a de es- pallar, senón a de criar novos vieiros ao pensamento actual.. Ademáis do seu traballo como profesor na Complutense e en Comillas, cun- has clases preparadas sempre laboriosamente e grabadas as máis délas en magnetofón pra poder así correxirse decote, os seus traballos son lidos e correxidos dúas ou tres veces denantes de pasaren á imprensa, cando non agardan tranquiamente ñas carpetas e que o seu autor se decida por dalos á luz. O Dr. López Quintas cando andaba por Alemania na preparación da súa tese doutoral decatóuse do maremagnum e do confusionismo esistente nos termos filosóficos e das grandes dificultades que leva consigo o estudo dun autor calquera cando nos acaroamos a el dende os nosos conceptos personáis. Dahí surxíu no seu maxín a necesidade de descobrir un método que axude á comprensión dos máis diversos escritores e das realidades que fuxen ao mundo meramente obxetivo, realidades que denomina superobxetivas: non asibles, nin mensurables, pero tan reáis como as outras e dunha entidade superior ás mesmas. Tal é o método analéctico. Método de carácter bipolar, que se aten aos dous nivéis que conxuga a realidade: obxetivo e superobxetivo, expresivo e expresante. A intuición intelectual inmediata indireita das realidades profundas do ser human, os conceptos de inmediatez e distancia, de presencia e perspectiva, super- obxetividade, ambitalidade, encontró, participación inmersiva, verdade e outros semellantes, son os poios sobre os que se fundamenta a súa filosofía e como o eixo do seu pensamento. Medios que el considera indispensables pra unha reforma a fondo da mentalidade escesivamente adecuada aos moldes da realidade manipulable, obxeto de control, de dominio e conecimento exacto, mundo en que se move o home de hoxe. Conocedor profundo de todas as filosofías contemporáneas, como pode ollarse nos diversos temas e autores que trata nos seus libros, está plenamente convencido de que pra comprender a un autor compre cocriar esperimentalmente con íl, facer a esperencia personal, revivir o que íl deixóu plasmado da súa propia esperencia. Esto esixe;

i El pensamiento filosófico de Ortega y D"Ors, por Alfonso López Quin- tas. Edlc. Guadarrama, Madrid, 1972, 434 páxs.

99 tensión, movilidade intelectual e precisión no manexo das categorías e esquemas mentáis decisivos no estudo dos diversos obxetos de conecimento. • ••-• :,.,.,...,• Herdeiro dunha filosofía multisecular, amergullado 'nos movi- mentos fenomenolóxico, existencial e personalista, dos qué aprovei- ta o melloriño pra a súa filosofía dos ámbitos, sabe que o home é plenamente home tan só cando se abre á realidade comando ámbi- tos de interacción que surxen nos fenómenos antropolóxicos do en- contró, nos actos de criación e contemplación estética e en toda afirmación rigurosa huma. Quere salvar ao home do cosismo en que o amergulla a civilización técnica e materialista, sin se opor á téc- nica en sí, senón ás posibles manipulacións que pode sofrir o home abusando déla. A densidade entitativa dos obxetos de conecimento esixe do suxeto cognoscente a movilización de todas as súas facultades. Por eso tamén as obras de López Quintas esixen unha lectura adispaciosa e non son axeitadas ao lector vulgar. A presente vai dirixida a xóvenes universitarios. Pódese decir que toda a súa obra ten como finalidade dar razón dos modos de esperencia huma máis alta: a estética, a ética, a an- tropolóxica, a metafísica e a relixiosa. Pra eso non se contenta con exponer a súa teoría —un tanto esparagallada ñas súas obras— se- nón que precura lévala á realidade sometendo a exame aos filósofos máis distintos e difíciles. Xa nos deixara mostras desté seu farexo en Romano Guardini y la dialéctica de lo viviente (Madrid, 1966), Pensadores cristianos contemporáneos (Madrid, 1968), Filosofía es- pañola contemporánea (Madrid, 1970), e no segundo tomo de Meto- dología de lo suprasensible (Madrid, 1972), onde analiza a partir da terceira parte a Descartes, Fichte, Amor Ruibal, Gabriel Marcel, Sartre, Heidegger, nalgunha das súas vertentes. Mais agora quixo poner a proba de lume o seu método analéctico en dous autores contemporáneos españóis —xa tratados en menor escala na obra Filosofía española contemporánea— de pensamento un tanto esparagallado e zigzagueante como son D'Ors e Ortega e Gasset. En todos os seus traballos dexérgase a abelencia de López Quin- tas en descobrir os conceptos fundamentáis- que ponen en xogo os pensadores e os esquemas que estruturan o seu andar filosófico. Aclarados esquemas e conceptos esamina si son axeitados aos obxetos de conecimento estudiados. Parte da base de que os erros que se cometen en filosofía son debidos na meirande parte das-veces a estrapolacións ilexítimas dos conceptos e dos esquemas dun orde a outro. No prólogo ao libro que reseñamos dínos que esta obra constitúe unha especie de "traballo de seminario", que quere acadar un mé- todo eficaz de análisis de textos. Mais iste traballo de seminario non consiste en buscar ou repetir o que dixo o autor, senón que compre que yaiaa: tarefa hermenéutica impulsada por un afán rigurosamente criador, non meramente informativo. O auténtico discípulo non éo"'qüe;se contenta con repetir o que dixo o mestre, senón aquel que, metido vivencialmen te polos vieiros que o mestre andivo, co- nece os condicionamentos que empeceron ao seu pensanrento des- envolverse plenamente, sigue deica o final ora a ver $j;dá a un canellón sin saída ou pola contra sigue aínda sendo válidq. Descobrir as limitacións do mestre, os condicionamentos que^nteixáron o seu pensamento, as liñas fundamentáis do mesmo e precurar non ficar

100 ahí senón abrirlle novos canles, tal é o cometido do auténtico discí- pulo. Atención máis fiel ás intencións do pensador que ás súas con- cretas realizacións.,,'En frase de D'Ors, búsqueda de "sentido" dos autores e obras esf.Wjí|iadí)¿s. O importante non é o detalle, senón o que pon diante dos'^cillos .de. modo implícito. O malo está cando o • convertimos en "ídola"¡ e ríos encerellamos en miudezas que non levan a ningures. Fiel ao seu adoutrinamento, López Quintas quere, basado nos principios metodolóxicos espostos nos dous tomos de Metodología de lo suprasensible, destacar da producción global dun pensador as intuicións que aínda conservan vixencia e fecundidade e sinalar os vieiros que poida lévalas deica o final. O decisivo no estudo dun pensador é solprender os esquemas mentáis e as categorías que vertebran o seu pensamento e as posibles estrapolacións categoriáis que poida cometer. O estudo de D'Ors é o primeiro estudo globalizante do pensamento esparagallado do escritor. Pra elo parte dos conceptos duáis que vertebran todo o pensamento de D'Ors: Poética e Resistencia, Poética e Patética, o Anxel ou poético puro, e o mal ou resistencia pura, Razón e Vida, saber e sabor, concepto e intuición, abstracción e inmersión e sobre os vectores intelectuáis de D'Ors como son palabra e diálogo, eóns ou constantes históricas, númens e mitos, símbo- los e figuras, formas e arquetipos, ritmo, orde ironía, xogo, ideas... D'Ors ao definir ao home como o ser que pensa, traballa e xoga, trascendía xa o orde do meramente obxetivo. O orde é pra D'Ors a categoría suprema e purísima da filosofía. E estruturar é fundar orde, criar ámetos. En toda a obra de D'Ors descobre o gran esforzó que fixo pra atopar unha saída de equilibrio entre o vitalismo e o esplritualismo dominantes na Europa de comenzos do século, sin unha abstracción idealista, nin unha inmediatez de fusión. Toda a obra figurativa e simbólica de D'Ors adquire luz e com- prensión na doutrina analéctica e na esposición que López Quintas nos oferece no presente traballo. Ao falar do refugamento por parte de D'Ors da Lóxica pura, que persigue conecimentos exactos mediante a verificación das realidades asibles e mensurables, exacti- tude que se acada tan só nos ámetos do ser na súa vertente entitativa medible e mensurable, di López Quintas na páx. 133: "De ahí que D'Ors, preocupado por dar alcance a las realidades profundas no mensurables, postule intelectualmente una Lógica con Vida, es decir, Orden, en el sentido activo y creador de ordenación y, por tanto de pensamiento en marcha perfectiva, discursivo-intuitivo, "irónico". A D'Ors non se lie pode apor o calificativo de intelectualista, si con elo se pretende situar nun estremo dos esquemas "intelección-intui- ción", "racionalidade-irracionalidade", pois D'Ors af orzase por li- berar o pensamento da estreiteza dilemática que semellan implicar tales esquemas, vénnos decindo Quintas. Sobre Ortega tense escrito moito. Cicáis demasiado. López Quin- tas sabe que si o estudo metodolóxico de Ortega ofereoe interés tamén ten as súas dificultades. A súa postura non é a de queit:.ve;: en Ortega todo fallos;'nin a dos que sóio ven.acertos. A súa postura'' é unha actitude niediaíde crítico que constrúe. Pensa que o autén'tÍQb discípulo ten que coiífihüar as pegadas do mestre. Por eso, si Ortega foi contrario a todo íñmovilismo intelectual, o discípulo auténtico

101 non debe anquilosar o pensamento do autor, senón recoller o seu pulo con enerxía personal en orde a prolongar a súa virtualidade criadora. íl dínolp ñas trinta e tantas páxinas da introducción ao estudo crítico de'Ortega: "Posición ante Ortega de una critica.cons- tructiva". Por éso a lectura que en D'Ors era espositiva," en 'Ortega é crítico-analítica, pois compre libéralo dos prexuicioS> dos;anos 20 e oriéntalo nun sentido analéctico. A traverso das páxinas de López Quintas vai ún descobrindo os acertos e os fallos diste gran pensador, nota os seus pontos de coníluencia máis ricos e debles e enxerga as perspectivas de futuro que teñen as intuicións orteguiás chegando máis ala do que íl chegóu. O seu análisis está centrado ñas obras que constitúen os intres da madurez intelectual de Ortega e sobre ise puñado de ideas que vertebran todo o seu pensamento, pois son como o resultado final dun proceso ascencional na vida do autor. Un análisis metodolóxico dalgúns pontos que xulga decisivos na orien- tación do pensamento orteguiá. Seguindo o estilo de Ortega de con- traste do pensamento con outros anteriores, tamén López Quintas no seu análisis contrasta o seu pensamento eos autores contempo- ráneos e posteriores ao mesmo. Descobre en Ortega unha dependencia do Husserl das Ideen da primeira edición. Mais Husserl revisóu constantemente o seu méto- do. Por eso compre tamén someter a revisión o método do autor de El hombre y la gente. Esto é o que fai aquí López Quintas. Espón as ampias perspectivas que abre a teoría da razón vital histórica e amostra que a intuición desta teoría non deu de seu canto podía dar. O seu "Yo y mi circunstancia" fica a mitade de camino pra o logro dunha teoría fundamental que dea conta de toda a realidade huma, quedándose íl nun simple "perspectivismo circunstancial". Poisque a gran idea orteguiá da interacción "eu-circunstancia" sóio acada un verdadeiro releve cando se lie concede ao entorno human toda a súa amplitude e se chega a unha idea xusta do que implica a verdadeira circunstancia. A obra orteguiá suscitóu sempre en López Quintas unha gran simpatía ollándoa dende unha perspectiva analéctica. Polo que se sinte máis atraguido é polo seu xeito de pensar flexible, aberto, integral, perspectivista, a súa concepción dinámica de sustancia, a súa intuición "yo y mi circunstancia..." Mais a pesares do seu afán de flexibilización inobxetivista decaíase de que Ortega non se des- embaraza do obxetivismo. Advirte nil a falla dun coidadoso análisis das categorías que comprometen os temas tratados, xeneralizacións levadas a cabo en moitos casos cun espíritu de coactivo univocismo, pasando dunha categoría a outra. Ortega no fondo intenta negar toda sustantividade ou densidade entitativa á chamada vida espiritual. A interpretación cosista do espirito é decisiva pra a marcha ulterior do pensamento orteguián, porque pecha toda vía de acceso ao ámeto das realidades metaobxe- tivas. Acostuma reducir toda clase de obxetos distintos do cognoscente á categoría infrapersonal de "cousa". Móvese ao nivel das realidades "poseíbles" e "dominables". Desplaza a forza criadora do espirito a segundo plano. Desplaza a vida intelectual despectiva- mente a un segundo plano, supervalorando unilateralmente o sensible materia^ cqnereto e pasa adoito da vertente cuantitativa á cua- litativa. Todo elo en parte esplicable dado o ton retórico dé Ortega, mais que sobárda os límites. Bon plantexador de problemas- mais aos que non lies dá solución axeitada.

102 A pesares de todo,"encontramos —dínos López Quintas— en las intuiciones orteguiana^i .fundamentales elementos muy valiosos-que. se mostrarán eficaces :¿i ^sóri ensamblados en una metodología; «am-,: bital-analéctica, no pbjeüyista." • Pódese, dende logo, discrepar de certos pontos de vista do presente traballo, mais o que non se pode dubidar é que iste libro de López Quintas é un exemplo modélico de análisis de textos, un análisis serio e respetuoso. Pra rematar as presentes liñas, quixera dende aquí lembrarlle a López Quintas a obriga que, como galego, ten coa súa térra e pre- garlle que vire a súa pescuda filosófica cara os eídos nativos onde o seu pensamento pode atopar canles insospeitados.

ISAAC ESTRAVÍS Madrid

103 LAIOS GAÉLICOS

Teñen decorrido cinco anos longos dende o pasamento do escritor Plácido R. Castro. As letras galegas débenlle estudos orixináis i ensaios sobre diversos temas, así como axeitadísi- mas traduccións do inglés: obras dramáticas de Synge, poemas de Yeats, e unha versión completa de As Rubaiyat, de Ornar Jayyam, da inglesa sonada de Fitzgerald. O seu conocemento da lingua e da literatura inglesas era fondo. E a súa cultura ampia, filia dunha curiosidade aberta a tódolos ventos. Pouco antes de se finar, Plácido R. Castro deixóu escrito este traballiño, que agora reproducimos: Son abondosas, e moitas veces teñen sido ouxeto de estudo e co- mento, as comparanzas que se poden establecer antre Irlanda e Ga- licia en diversos aspectos da súa existencia. Unha délas refírese ao frorecemento, decadencia e rexurdimento da poesía. Irlanda, como Galicia, conocéu unha magnífica creación poética medieval chamada "Antiga", que vai dende o século X ao XIII. Síguelle a propiamente chamada "Medieval" na Irlanda, dende o século XIV ao XVI. E ven despóis un período de decadencia, tiduado "Moderno", durante o século XVII e parte do XVIII. A poesía máis antiga ten por temas principáis os motivos relixio- sos e o canto dos paxaros. A "medieval", o amor. A "moderna", na que se escoitan menos e máis febles voces líricas con notas natías, corresponde a unha época de laios. A vella Irlanda, nos seus valores fundamentáis, semella destruida, as batallas pérdense e os patriotas vanse ao exilio. E tarda máis de un século en volver a vibrar intensa- mente a lira céltica, nese rexurdimento cuios efeitos teñen chegado deica os nosos días, inda que agora predominantemente en idioma inglés... Os millores poetas da Irlanda contemporánea coidáronse de nos facer chegar en forma lírica unha versión da riqueza poética do pasado da súa patria, cun senso de chea comprensión dos valores da poesía gaélica e dos seus sentimentos máis íntimos. Estas versións inglesas téñennos que resultar máis atraíntes que as que nos ofrecen os filólogos, suponemos' que moi fieles como traducción, pero xeneralmente pouco poéticas. Desgraciadamente, non semella probable que se nos brinde, polo de agora, aos galegos un contacto direito coa poesía irlandesa en idioma gaélico; sirva elo pra disculpar unhas versións de "segunda man", que a; pesares deste defeito quero crér que siguen sonando en galego, gracias ás circunstancias e á lingua máis que. ao tradutor, como si ¡fosen, ¡algo case noso. Os tres'poetas dos cales inxerimos unha mostra,: figuran antre os máis destacados da derradeira e doorosa etapa da poesía gaélica irlandesa.

104 Egan O'Rahilly, traducido por James Stephens, é o autor do poema tiduado "Inis Fal": "Podémohos voltar, secar as bágoas, esquecernos do medo e máis das mágoas, todo se foi, toda boa coalidade, a xentileza e hospitalidade, cortesía e ledicia xa morreron. Fóise a música, o arte de cantar. Calémonos, ¿pra qué chorar?, si ren nos fica enteiro que puido crebar, si nada fica xa do noso ben." Raftery, o violinista cegó que percorría tódolos caminos da Ir- landa, focando as antigás melodías con escasa recompensa, conserva noustante certo humorismo entremedias da súa melanconía. Douglas Hyde trasmítenos os versos gaélicos nos que o poeta fai o seu propio retrato: "Son Raftery, o Poeta, cheo de amor e de esperanza, con olios que non teñen luz, e con tenrura sin pena. Vou cara o Ponte en pelerinaxe pola luz do corazón, débil e canso deica o fin do camino. Olládeme agora, cara a parede, a petos valeiros." E, ao cabo, poucos poemas irlandeses nos revelarán tan inten- samente as tristuras de aquela Irlanda, e nos serán tan comprensi- bles, coma o "Laio por Irlanda" de Seamus Cartan, cuia versión inglesa se debe a Lady Gregory: "Non séi de cousa algunha baixo o ceo que axude ao Gael ou que lie seña amiga, si non é o mar onde temos de ir, ou o vento que vai levando a porto 0 barco que de Irlanda nos arreda. 1 é con razón que son nosos amigos este mar que medróu coas nosas bágoas, o vento errante cheo de sospiros."

PLACIDO R. CASTRO

105 . •LIBROS

EL MONASTERIO DE SAN PEDRO DE ROCAS Y SU COLECCIÓN DOCU- MENTAL, por E. Duro Peña 1

A investigación histórica e lingüística ten forzosamente que estar agradecida, e en grado sumo, a persoas como D. Emilio Duro Peña, o valeroso coengo da Catedral de Óurense, que continuamente ven publicando preciosas fontes documentáis galegas sin as cales todo o noso pasado seguirá decorrendo polo tripado camino de todos conocido ou polos doados carreiros da imaxinación. Agora que chegaron os estupendos métodos estadísticos, as ricas inter- pretacións socioeconómicas da nosa historia, as cómodas metodoloxías con cerebros electrónicos, onde todo é doadamente analizable desde múltiples puntos de vista, agora é o momento de nos preguntáremos de que materiáis dispomos para alimentar eses cerebros, con que instrumentos contamos que merezan confianza pola sua fidelidade eos orixináis, ou cal é a proporción do legado histórico galaico que entra ou pode entrar como materia analizable. Eu quixera que os nosos 'historiadores, como obligatoriamente han de o facer os nosos lingüistas, se enfrentasen. por exemplo co catálogo do Archivo Histórico Nacional sobre o Clero Secular y Regular, Inventario de Proceden- cias (Valladolid .1924) e alí lesen a inxente mole documental que dos antigos conventos das nosas catro provincias garda o archivo madrileño; ou, si o prefiren, boten unha ollada a esa Guía para el Estudio de la Edad Media Gallega de S. Jiménez Gómez (Universidad de Santiago de Compostela 1973) útilísima por suposto, mesmo para nos facer saber deica a saciedade a enorme profündidade da nosa ignorancia ou, mellor aínda, magnífica mestra para que o leitor avisado adquira bastante humildade para que, polo mesmo, saiba o que ignora. Moi inxenuos teriamos que ser para nos contentáremos co doado e so- corrido argumento da desesperante identidade de todolos documentos, que ao cabo nada novo engaden fora da cantidade. Ese é cómodo expediente que no fondo non repousa mais que nunha base de preguiza científica: son mais doados de baraxar poucos datos con moita imaxinación, que moitos datos con pouca inventiva. Non é un cartulario xantar doado para os nosos estómagos alimentados de quintaesencias sutís e propensos, como na Edade Media, a medilo todo coa régoa do noso tempo. Vemos moitas veces como a preguiza, en honor dunha falsa claridade, sacrifica o pasado (non de modo diferente do que o Medievo fixo con Alexandro, que o axustóu á sua medida, non á da verdade) coidando achegalo a nos e defórmao pavorosamente de tal xeito que non hai quen o récqnó.za. f /"/A Qb a de Duro Peña é un riquísimo manantío no que sfe: poden recoller interesantes materiáis para toda clase de estudos. Iniciase con. unha valiosa introducción de orden histórico que analiza as diversas vicisitudes (comenzos, esplendor, decadencia e ocaso) do mosteiro, seguido dun-capítulo final onde os aspectos económico-administrativos teñen un xusto e ponderado tratamento. 1 Instituto de Estudios Orejisanos "Padre Peijóo". Orense, 1973, 333 páxs.

106 A ela sigue, e: como segunda parte, a Colección Documental con uns 135 documentos íntegramente transcritos e os restantes, bastra o número de 408 resumidos, cousa que comprendemos inda que a lamentamos. Cerra esta parte unha serie de índices: de priores, onomástico, toponímico e de materias que conteñen unha abondosa e rica información de enorme utilidade. Antes dos índices uns facsímiles pódennos axudar a formar unha idea das normas de transcripción. Sobre este aspecto quixeramos insistir aquí en nome da lingüística, porque, con demasiada frecuencia, estánselle pechando a esta parcela do saber ele- mentáis datos cuia reproducción por parte dos historiadores non constitúe o menor traballo. Pretender eliminar, do galego medieval o tilde de nasalización ou transcribilo con un —N— cando está entre vocáis é negarlle ao lingüista a posibilidade de comprobar un dos rasgos mais característicos da lingua, pois que mesmamente é ese, xunto co da perda do —L—, o que a define frente ao castellano. A nasalización, von valor fonemático en galego medieval, é tan importante no sistema como o é calquera outro elemento do mesmo, e, como no proceso da lingua cara as formas actuáis ocurre a desnasalización, o suprimir calquera tilde dun documento é terxiversar un dato importante para o estudo deste paso. Ponamos un exemplo: No oro do casal de Pousa (do. n. 67) lemos no facsímil seys ees que se transcribe seisenes (como se fora voz castellana), mais abaixo hai un uéerem que se produce ueerem (o que fai supor que xa está completado o proceso de desnasalización) e o mesmo ocurre persoóas, düa, boa, transcritos persooas, dua, boa. Moito nos tememos que estes feitos dependan mais das posibilidades das imprentas que dos propios transcriptores de documentos, posto que con mercar unha máquina de escribir con tilde de nasalización (cousa imprescindible para a transcripción do gal. medieval) remediase fácilmente. En canto ás entidades culturáis e mais ás imprentas, tanto as nosas como as do país irmán, xa é hora de lies decir que aforren un poucp de diñeiro e tinta en adxetivos e proieitos e invirtan o aforrado en adquirir matrices para que, polo menos, esa irmandade tan cacarexada poida plasmarse en algo tan elemental como escribir correctamente cada un no idioma do seu vecino. É unha pena que quen como Duro Peña adica os seus esforzos, e sabemos cuanto eles son, a transcribir a lingua do pasado, non nos legue xa os documentos absolutamente perfectos e útiles para os lingüistas. Non é moito pe- didle a quen tanto nos dá, e a quen a historia e a lingua galega tanto He deben, que obligue coa introducción deste último requisito a que todolos estudiosos veneren incondicionalmente, sin sombra de dúbida, o seu meritorio e traballoso labor. Mas, deixando a unha banda estas consideracións, xa é hora de resaltar os importantes maleriáis contidos nesta obra. Duro Peña na introducción des- plega unha gran riqueza de materiáis documentáis onde campea o léxico novedoso ou pouco conocido no gal. á altura da nosa actual información. Os "estallos" (port. estalos) o "asientos del coro" pág. 57) non están aínda incluidos nos dices, galls. Na páx. 91 vemos a voz "pipordo" que aparece tamén no doc. 396 e cuio sentido desconocemos. "Piteiros de viña" (páx. 95) resúltanos extraño polo sentido que haberá que supor ao primeiro elemento da expresión. En cuanto a "vereisco" (páx. 95 e doc. 44, alí "verisco", probablemente por errata, frente ao índice de materias onde se pon vereisco e se remite a se doc.) seméllanos identificable co uereyco que vemos no.doc. n.° 41 de A Vida e a Fala dos Devanceiros de X. Ferro Couselo, tomo 1, páx. 62. Non pódemete determinar si —SC— é unha grafía idéntica a—C— ou si ece en realidades;.trátase da mesma voz con sufixos diferentes. Non hpsi-.|W' segura a sua" identidade con temporao. É voz que necesita un detidp estudo. Na área vitivinícola -merece lembrarse a aparición da "composta" (tamén en Ferro Couselo, 1, páx. 108, doc. 67) abundantemente exemplificado, según pode verse no índice de materias que o autor di que é o mesmo que "rósete" (páx. 96). Supoño que disporá de textos que o comprobén, porque os aducidos non dan pé para o afirmar: o mais que pode deducirse deles é que estamos ante o nome dun tributo, mellor que dunha clase de vino ou uva. O "bacelo

107 batahcollao" é un antigo ascendente do brencellau ou braneellau actual, port. brancelhe ou brancelho. ' • • - • Carioso é o sintagma castaneas de cisternam no texto latino citado na •páx. 110, pois non vemos claro o sentido da segunda palabra en tal pasaxe, xa que sin dúbida alude aó que hoxe chaman a corripa "lugar en donde se recogen las castañas en los sotos" (Carré), si é que non se trata dun topónimo. Tamén é interesante o uso de Aona (< a dona) conocido en port. antigo e sin documentar deica agora en gal. que aparece no texto da páx. 111. É sinónimo de a dona no sentido de "a abadesa". No Elucidario de Fr. J. Santa Rosa de Viterbo cítase un só exemplo de 1138. Semella que o término resistíu mais en Galicia. A etimoloxía está xa en J. Cornu, Die Portugiesische Sprache n.° 176, do Grundriss der Romanischen Philologie I de G. Groeber. Tememos que sea inxusta a identidade de "partición" e "manucon" a que se refire o autor na páx. 109 nota 237, basándose nos docs. de Trives. No noso Comentario Lingüístico a Algunos Documentos de San Salvador de Trives (Boletín da Real Academia Gallega, XXX, páx. 167) alí recollemos as formas manigon e manugon e atribuímoslle o significado de mañería, gal. maniñadego ou maniñeza; é unha forma paralela con sufixo diferente. Ñas indicaciones Previas que anteceden á Colección Documental lemos interesantes observacións ortográficas que revelan uns amanuenses pouco peritos no manexo do romance (uso de CE por QUE, de H por CH, de QU por C) e unha alusión á palabra depuschao, desposchaao, desposchao e depushao (que supomos deberían levar tilde de nasalización sobre as vocáis fináis) formación adxetival a base de de+postea mais o sufixo —anu/ —a, ou sexa, un*deposteanu que regularmente dá ese deposchao, según o tratamento normal do. grupo —STY—. A significación adscrita, sinónimo de "postromeiro", é exacta. Os textos da colección documental e os materiáis lingüísticos que ofrecen merecen un estudo mais detido que o que permite unha simple reseña e deixarémolo para mellor ocasión, mas non sin antes agradecer cordialísima- mente ao Sr. Duro Peña o esforzó e o entusiasmo que, acarón do rigor científico, pon no seu traballo, e anímalo calurosamente a continuar por ese vieiro que tan importantes frutos pon ao alcance de todolos estudiosos do pasado de Galicia. J. L. PENSADO Departamento de Filología Románica Universidad de Salamanca.

DIALÉCTICA EXISTENCIA!. Y PSICOANÁLISIS, por J. M. López Nogueira 1

Si a pregunta polo sentido e polo destino do home está sempre presente, en épocas de crisis, en épocas en que as pautas culturáis abalan, quebran e mudan, esa pregunta faise mais aguda, convírtese en verdadeira preocupación dominante. Tal ocurre na nosa época, cuia orientación fundamental, no orden do pensamento, é unha orientación antropolóxica. Tanto os filósofos como os científicos encaminan as suas pescudas —polo menos gran parte das suas pescudas— cara o conocemento do home, ora percurando esquillar a sua peculiaridade biolóxica, ora abesullando no seu dinamismo psíquico, ora interpretando o seu protagonismo cultural, ora analizando a sua configuración exis- íífí<íjial.'!O saber científico e mailo saber filosófico do.nosp! tempo teñen unha conveniencia antropolóxica. A medida que as ciencias basadas no estudo do home van acumulando os seus respectivos conocementos e as correntes filosíficas os seus respectivos puntos de vista interpretativos, vaise facendo mais patente a necesidade de con-

1 Galaxia, 1973.

108 trastar uns con outros e de percurar unha síntesis integradora de tan disperso saber. E, mesmo^par-.eso, pola, diversidade de saberes de que hai que partir,.-, pola complexidad©; intelectual que esa diversidade requere, trátase dun. labor nada doado. Compre reconocer que as mentes mais agudas da cultura con- temporánea síntense atraídas por esta necesidade de clarificación antropolóxica. Tamén na cultura galega se manifesta esta preocupación. Nomes como os de García-Sabell, Rof Carballo e López Nogueira son boa proba da presencia galega nesa dirección universal da cultura contemporánea. Os tres son médicos e os tres coinciden en unir unha intensa experiencia clínica con unha ampia e sólida cultura humanística. Quizáis sexa mo¡ natural que na vanguarda desta preocupación antropolóxica figuren os médicos, xa que un contacto directo e constante co padecer human ten que despertar dramáticas interrogantes en espíritus dotados de vocación cognoscitiva e de capacidade de reflexión. O Dr. López Nogueira moveuse sempre dentro dunha doble vocación, científica e filosófica, e ten polo mesmo o hábito mental da diversidade, da confrontación e da síntesis. Está en posesión dunha experiencia intelectual idó- nea para afrontar a preocupación antropolóxica con plena conciencia da sua significación cultural. Tal veu facendo a través de numerosos ensaios, artigos e conferencias, e tal fai agora, con gran alentó, neste libro Dialéctica existencial y Psicoanálisis, no que o autor recolle as ideas que fora elaborando en diversos traballos anteriores e que forman aquí un conxunto sistemático basado na conveniencia antropolóxica da Dialéctica existencial e mais do Psicoanálisis. Libro este que López Nogueira considera previo e necesario antes de acometer a elaboración da Dialéctica da Existencia, aspiración fundamental e constante na sua actividade filosófica. En Dialéctica existencial y Psicoanálisis estuda López Nogueira a evolu- ción histórica da Dialéctica desde os seus inicios helénicos deica Hegel, con quen culmina e se esgota a Dialéctica da Idea, así como as duas tentativas de renovación representadas pola Dialéctica material de Marx e pola Dialéctica existencial de Kierkegaard. Na brillante exposición desta evolución histórica, exposición matizada con abundancia de ideas aclarativas, queda plenamente xustificada a necesidade da reconstrucción da Dialéctica da Existencia como gran tarefa intelectual do noso tempo. Simultáneamente, fai unha crítica penetrante da Dialéctica da Natureza ideada por Engels. O libro ofrécenos igualmente o panorama evolutivo do Psicoanálisis, ex- posto con gran riqueza informativa entrelazada de agudos xuicios orientadores. A formación filosófica de López Nogueira permítelle discernir con claridade as aportacións certas do Psicoanálisis entremedias da sua abondosa florescencia doutrinal. E, sobre todo, permítelle tomar uns cantos problemas antropolóxicos básicos, lanzados a controversia interpretativa polo Psicoanálisis, e iluminados internamente coa perspectiva da Dialéctica existencial, co que acadan fondura e amplitude novas. Así, capítulos como "La sexualidad y la angustia", "El yo y el inconsciente", "La alienación", ou os consagrados á "Dialéctica de la enfermedad" e "Dialéctica de la muerte. El suicidio", etc., nos que se inclúen problemas como a agresividade, o aborto e outros de igual interés polémico no ámbito cultural do noso tempo fan desta obra de López Nogueira unha contribución orixinal e incitante ao pensamento antropolóxico contemporáneo. O libro desenvólvese sobre un fondo cultural moi rico de información, con gran reverberación ideativa. A fluencia expositiva ábrese á forza suxestiva das ideas e á resonancia asociativa que á vivacidade mental do autor lié ¿frece a súa ampia e sólida cultura. Dentro destas características "literarias<%1"-^;cria- mémoslle así ao seu estilo expositivo—, Dialéctica existencial y Psicoanálisis está organizado sobre un núcleo de ideas vigorosamente persoáis, tanto pola sua orixinalidade de enfoque como pola sua estimulante forza de incitación intelectual.

R. PIÑEIRO

109 RAMÓN DEL VALLE-INCLÁN: LUCES DE BOHEMIA. Edición, prólogo y notas de Alonso Zamora Vicente' ' Ijín dos críticos máis lúcidos e inteligentes da obra valleinclanesca é, sin dúbi- da, o Prof. Alonso Zamora Vicente. Ahondaría'' pía o confirmar, o agudo aná- lise que ten feito da etapa modernista do escritor, nos estudos acucados as súas Sonatas. Agora Zamora Vicente preparóu unha nova edición de Luces de bohemia, que acaba de saír do prelo con axeitadas notas e un importante ensaio limiar. Nel pon de evidencia o autor o seu saber, verquido nunha visión afondadora do cerne creador do artista aurosán. Á leitura deste prólogo ofrece un valioso ensino. Trátase dun traballo de esmerada información —pesie ao enfoque sumario—, de coherente ordeamento e de notable eficacia didáctica. Arrincando dos antecedentes da súa producción inicial e dos esquemas aos que axustóu a súa creación primeira, o prologuista vai avantando dende as orixes da literatura de Valle-Inclán. Analiza a seguido os aspectos evolutivos do teatro, e, ao cabo, configura o cadro da creación esperpéntica. Estamos nos comezos do labor literario do escritor galego: o ano 189S, cando aparece Femeninas, onde se acusa o brillo da derradeira literatura estranxeira. En Varias desas seis historias amorosas —apunta Zamora Vicente— está o xerme do que han ser máis tarde algunhas das súas novelas máis sonadas. Deica o 1902 —data da Sonata de Otoño— Valle publica contos, artigos, fai traduccións, e mesmo arranxos verdaderamente heroicos. Dende aquela, a súa obra anda a medrar sin acougo. En calisquera caso, todo o labor primeiro fixo do escritor o meirande expoñente do modernismo ñas letras españolas. Ao se referir despóis Alonso Zamora as Comedias bárbaras, sinala datos de interés: Polo pronto, o de que nesta triloxía pódese apreciar nidiamente a permanencia, ou fidelidade, a certos esquemas ou principios que xa se atopan ' nalgunha Sonata i en Flor de Santidad. E tamén que a plebe que celas asoma xa como persoaxe, en loita coa estirpe decadente do vinculeiro fidalgo, emprincipia a plantear o problema dun teatro social; teatro que ha rematar por ser a meta do esperpento. Na Guerra carlista, Valle dexerga, asemade, agudamente, o desmembramento dunha aristocracia rural, empobrecida ou minada perante unha nova caste social: a arrequecida pola amortización, ou entregada ao liberalismo por novas esixencias de vida. Zamora Vicente adianta con pericia metodolóxica polas zonas máis carac- terizantes da producción valleinclanesca. Non co esprito dun manipulador de fichas, sinón coa disposición de quen vai trazar —co respaldo do conocemento máis acabado—, un estado de contas ouxetivo e axeitado pra toda escrupulosa valoración futura. Incide así na apreciación do regusto modernista, ben patente na obra teatral. Noustante en La marquesa Rosalinda amósanse formas bulreiras que fan sospeitar unha actitude nova. Pra Zamora Vicente, o 1920 6 o ano decisivo na evolución do escritor. Xurden La enamorada del Rey, Far- sa y licencia de la Reina castiza, Divinas palabras, i, especialmente, o primeiro esperpento: Luces de bohemia. A todas estas obras añúdaas un fío soterraño: un raudal de decrarado escarno, de preocupación por unha realidade político- social, ao mesmo tempo que un rachamento no trato de persoaxes e do idioma. Denantes de se referir, xa de cheo, ao significado da obra prologada, Alon- so Zamora fai aínda unha alusión ao paso dado por Valle-Inclán dende a súa producción de sustancia galega á de tema alleo á súa térra de orixe. Di así que o éxito antre minorías cultas, que virón en Divinas palabras unha rexeneración do teatro español, foi rotundo e bradante. Porén aínda é "somente" Galicia o persoaxe capital desta obra. O salto cara unha moitedume máis ancha e des- aciJugada —engade— hano dar máis tarde Luces de bohemia primeiro, Tirano Banderas despóis. Foi no ano 1926 cando aparecéu esta novela, que Zamora estrévese a calificar como a máis importante en español--na primeira mitade do sáculo. Ñas de El Ruedo Ibérico, Valle recaí sob.r^. das. postrimeirías do i Clásicos Castellanos. Espasa^Calpe. Madrid, 1973.

110 reinado de Isabel EL ¿obre dunha corte ateigada de trampulladas, ineficacia política, e falsa mora], .¿operante.:, - ... i E chegamos agora á'derradeira parte do traballo que, como limiar, figura ao frente desta edición de Luces de bohemia. Destaca o prologuista a case imposibilidade de se achegar á multifacética e paradóxica persoalidade de Valle-Inclán, sin facer referencia ou, pola contra, fundar todo contacto no prodigioso producto do seu talento creador que é esa obra. Con ela xurde pra a vida literaria un novo termo retórico: "esperpento". Trátase dunha voz traguida da fala popular, que designa o feo, o ridículo, o chamativo por! fuxir da norma cara o grotesco, o monstroso, e ha servir de. aquí en diante pra lie dar nome a un novo arte. Esperpento ven ser así un novo ollar o arredar dende a 'literatura. No seu fondo hai toda unba corrente da literatura paródica que enche, deica rebordar, os anos cruciáis dos séculos dezanove e vinte. Un clima de agresiva chacota, con arestas, moi diversas, no que Valle ten ade- prendido procedementos, esguinces, ousadías, enxisgos de bulra i escarno. Partindo deste enxuiciamento, volve Alonso Zamora á sustancia de Luces de bohemia pra percurar nela os elementos básicos do pensamento do seú xenial autor. Pra el, trátase da agudización dun procedemento que estaba no arríbente, aplicado á realidade pesarosa dun Madrid "absurdo, brillante y hambriento". Valle arremete na obra contra "toda" unha sociedade. Ven ser Luces de bohemia, por outra banda, a primeira gran obra literaria española contemporánea na que desaparece o héroe; na que se esquece o biográfico ou argumenta], personal, de devir individual, pra que seña unha cpleitividade enteira o seu persoaxe. É, xa que logo, unha moimental edición crítica da sociedade española contemporánea, na que todo se amosa en desfeita escandalosa, camino da cinza total. Pero hai aínda outro aspecto no que Zamora Vicente deten a súa ollada esculcadora: o lingüístico. Coida que o feito máis fascinante que nos presenta hoxe o esperpento, aos cincuenta/ anos de ter xurdido, é o da súa língua. Lín- gua complexa, múltiple, de variadas facetas, pero na que domina un esferpello artísticamente mantido, capaz de ilusionar, de dar idea dunha plebe acugullada de resabios literarios e de vida á beira do infrahumán. Mesmamente é a presencia desta língua de arrabaldo madrileño, co seu regusto de saínete e popularis- mo, o que máis chama a atención. E tamén esa faceta do arte da obra, verbo de que os seus persoaxes falan boureando, xesticulantes, cun agre poutear, que nos sirve pra ollar de perto a súa situación anímica. A leitura de esta nova edición de Luces de bohemia fai máis proveitosa e axeitada a comprensión do esperpento, despóis das suxerencias ilustra- doras do prologuista e anotador. E non é que Zamora Vicente tencionase mer- gullarse con aparello crítico nunha materia coa que tan familiarizado está. O que fixo, en troque, foi sinalar o fío conductor e os lazos que unen as liñas singularizadoras sobre das cales xira a temática fundamental do escritor galego. De remate, valoriza a obra esperpéntica con estas palabras xustas: Valle ten abandonado a súa antiga preocupación literaria, chea de erudición e precio- sismo, e descobríu a realidade marxinada do vivir, a luz tráxica das tardiñas nun bairro calquera, na esquina con taberna, con esas xentes atristuradas que agardan, case sin se decatar, a presencia tanxíbel do miragre: o de sobrevivir.

SALVADOR LORENZANA

CANTIGUEIRO POPULAR DA LIMIA BAIXA, por Xoaquín Lorenzo Fernández ,l

O autor da obra que aquí se reseña é —ben se sabe— unha das figuras cimeiras da etnografía e arqueoloxía galegas. Quen esto escribe, coñece per- soalmente a súa laboura dende os primeiros anos trinta, como asistentes, 1 Editorial Galaxia. Fundación Penzol, Vigo, 1973. 111 entrambos, ás tertulias na casa de Risco, onde exercía outo maxisterio a senlleira tricípite ourensá Risco-Cuevillas-Otero Pedrayo. V • '• Ñas xeiras do inesquecible "Seminario de Estudos Galegosi' traballóu sen acougo, e dende entón, en premosos traballos de campo, acadóu inxente material: O vol. II da Historia de Gaiiza de Bós Aires que dirixe Otero Pedrayo, baixo o tíduo de "Etnografía.—Cultura material", constitúe un largacío contexto da etnografía galega no aspecto das aitividades económicas do pobo, con análise sistemático da tipoloxía instrumental. O libro que acaba de saír do prelo axunta 2S86 cantigas, recollidas denantes do ano 1932, polo que, como salienta o autor no Limiar, e temos reitera- damente indicado, teñen o valor da limpeza de contaminacións extrañas, porque aínda non exercera a Radio e a Televisión o proceso gregaiizador actual. Xa en 1940, Pío Baroja ("La música popular", Mundo español, Santiago de Chile, 1940) sinalaba este fenómeno e a perda lamentabel de manifestacións autóctonas: "El campesino —decía— va arrumbando sus frases y canciones; no canta más que la canción que viene de la ciudad; no tiene fiestas propias; olvida cuentos, romanzas, historias y adivinanzas". Certo é que o tradicionalismo do mundo agrícola ofrez teimuda resistencia ás innovacións e "se mantient encoré attaché á un horizon spirituel traditionnel á moitié pré-chretien", asegún Mircea Eliade (Mythes, réves et mystéres, GaUi- mard, 1957, Nota. p. 20); e tal horizonte pode demudarse, mais non morrer de todo. Nembargantes, o uniformismo está afogando, indudabelmente, moitos feitos etnográficos por aculturación masiva. Compre lembrar, a este respeito, cómo o Concilio Vaticano II {Gaudium et Spes, 54) sinala a tal universalización de costones: novas cultúrete formas • creant (mass-culture), como proceso perigoso de hoxe. Por elo, o libro que acaba de pubricarse ten o gran valor de colleitar un valioso material do que moito xa se perdería definitivamente. Drento da estesa temática que abrangue o Cantigueiro, predomina o amor con todos os procesos psicolóxicos de tal pasión: ledicia, mágoa, fnutación, door de ausencia, celos, sentimentalismo lírico... e decote un írasfondo íntimo de malenconía, saudade, tenrura e sarcasmo, con fondas raigames na etnia galega. Ahondan espresións paremiolóxicas ou fórmulas didácticas; son correntes os dialoxismos, como expresión satírica ou filosofante. (Vid. N.° 773, 787, 792, 793, 836, 1027, 1288, 1320...) Acusan, tamén, as cantigas límicas o tan forte sociocentrismo do mundo rural galego, anque testemóniese o mesmo en toda a xeografía española, como di Lisón Tolosana. Os dicterios tópicos ahondan, con aspras manifestacións denigrativas, tal como a N.° 363, p. e.: As mociñas de Padroso son poucas e mal honradas; ándanlle saindo aos homes ás canellas apartadas. (Vid.: 364, 609, 749, 842, 843, 850, etc.) Como en outras bisbarras galegas, advírtese sotileza, comicidade, retranca, bulra; condicións tan propias da idiosincrasia galega. Amostra o Cantigueiro semellanzas abastadas co Portugal norduriense, sa- lientadas ñas notas de Lorenzo, cousa nada extraña dada a unidade racial desta área xeográfica, xa arqueolóxicamente patentizada no mundo precéltico. Moitas'i'das cantigas que aquí se recollen evidencian unha beleza solpren- dente, en parangón coa millor literatura popular de calquera outra rexión, amáis d« ..interpretar nidiamente, como os outros cancipeiros pubricados, o xorne galégb.' [. Xoaquín Lorenzo opta por presentar o material por orde alfabético. Evita deste xeito as dificuldades de unha sistemática crasificación, tan "difícil e arriscada, pola plurivalencia de motivos na mesma canción. Estabrece, somentes a seguinte división: Cantigas; Composiciós; Desafíos; Parrafeos e Romances.

112 Compre salientar o ricaz conxunto de 867 Notas que constitúen un valioso estudo, sinalando veaceUos con antigos modelos, aportación xebre de parale- lismos e antecedentes? rincrttso médieváis e aínda anteriores. (Vid., p. e., Nota 199) que consinte albiscar''bí/iit//rf xenético. O tal glosario supon na laboura de Lorenzo moito máis que un sinxelo traballo de campo: é unha escrupulosa pescudá de esgrevio valor. Remata a obra con un índice bibliográfico e outro toponímico. Nembar- gantes, merez especial mención o Limiar que establece unta, doada espricación do libro. Principia delimitando o ámeto xeográfico, mais pesie ao seu isolamento, acusa abondosas influencias. Retírese a quenes o axudaron, antre iles, ao seu irmán Xurxo, prematuramente morto, pro xa con senlkira laboura. Alude aos fistores, herdeiros dos xograres antergos, i é preciso sobrancear que, como ben di Filgueira Valverde (Da épica na Galicia medieval, (Discurso de ingreso na R. A. Galega o 27 de Santiago de 1941, Vigo 1973) "cecáis os primeiros romances que se recolleron nun códice no secuto XV fosen galegos". Analiza Lorenzo outras razóns de infruencia exótica, como as xeiras dos segadores e o servicio militar. Sinala a orixe culta de algunhas cantigas, taes as procedentes de "O tío Marcos da Pórtela", de Lamas Carvaxal, e a inter- ferencia mutua antre poesía culta e popular. Estada algúns dos actos en que xurden todas as manifestaoións líricas: Rondas, Desafíos Cortexos, Fiadeiros, Espádelas, Esfoliadas, Seraus arredor da lareira, Reises, Romanas ás que van cantando, Foliadas, Cencerradas, Res- ponsos ou Testamentos, Cantigas humorísticas que se colgaban ao Meco ou Antroido, Cantares de cegó, Cantigas de berce, en fin, tódolos aspectos da vida campesina. Salienta as cancións propias de térras limítrofes, especialmente de Portugal, onde hai emigración intensa, tornando ao fogar ao xuntar diñeiro. Remata estudando a variada métrica que presentan as cantigas e as causas de certas adaptacións pola necesidade do ritmo musical que obliga a afastarse do patrón orixinal. En resume, un libro —dito queda— de esgrevio valor. Plácemes merez a "Fundación Penzol" pola edición do Cantigueiro límico, cando non ten espera a ouservación dos pobos ainda con tradicións vivas, e cando son tan precisos estes específicos traballos pra o etnólogo, o lingüista i, en xeral, pra o historiador. Se non é de todo certo que verba volant, é indudabel que ¡cripta manent. Podemos decir con Black {Medicina popular, Madrid, 1888,p. 284) que os datos folklóricos, si parecen árbores sen follas, son decote, "útiles para señalar el camino que la nieve ha ocultado. Con su auxilio volvemos a la vía antes que la noche lo cubra todo". XESUS TABOADA CHIVITE

CATALOGO DE LOS DOCUMENTOS PRIVADOS EN PERGAMINO DEL ARCHI- VO DE LA CATEDRAL DE ORENSE (888-1554), por E. Duro Peñal

Velaquí outra importante obra debida ao esforzó increíble de D. Emilio Duro Peña que no espacio dun ano pode ofrecer traballos de tal envergadura como o presente. Non hai dúbida de que son fruto de longa e paciente labor. Razón ten o autor en destacar a privilexiada posición do arquivo ourensán eos seus oito mil pergaminos, que xa lie deron que facer a D. E. Leirós, autor do Catálogo de-los Pergaminos Monacales de la S. 1. Catedral de Orense (Santiago 1951). Agora con esta obra que describe rigurosamente 1680,iper- gamiños, xa sabemos a: dimensión exacta de canto ignoramos. A obra vai precedida dunha Introducción que nos informa sobre o método seguido na descripción de' cada pergamino e pasa deseguida ao Regesto Docu- Instituto de Estudios Orensanos "Padre Peijóo". Orense, 1973.

113 mental. A este sigue un índice coa Signatura de Archivo e Tabla de Corres- pondencias, óutro Onomástico, outro de Oficios, Cargos y .^jjraidades con un Finafdde^^Apodos, outro Toponímico e finalmente un de, .Materias. Nunca'sera suficientemente valorada a importancia destes.: índices. Neles o historiador, o toponimista, o filólogo, o lingüista, e calquer estudioso do pasado ten material abóndoso para os seus traballos. '-.'.'. , Por exemplo no índice de Oficios encontramos algúns como o de abrocador (doc. 834, de 1358) que semella ser o mesmo que en proveiizal se chama abrocador "comisionista, corredor de comercio" (cf. o que escribimos en Vox Románica, Band XVIII, pp. 366-367, Bern 1960, a propósito do abrocage asturián medieval). £ moi elocuente a proporción que se observa entre al)ayate ou alfayath (5 veces) frente a sastre (1 vez), interesante para a historia de ambos sinónimos. En que se ocupaba o aparellador (n.° 794 e 987) non é fácil de precisar, e o mesmo compre decir do manyveyro (n.° 1259, ano 1440), si non é uaha grafía por manyueyro ou "mesoneiro" < m a n s i o n a r i u, cousa que non podemos precisar. . £ curiosa a lista de apodos, algúns ben significativos como Suterravellas, Malapel, Pedeboy, Rapatogos. Outros como Escualo ou Squalo "escuálido", Burzes (Burzés), Cansada, Guedella non son de interpretación difícil, pro quedan aínda algúns que necesitan un estudio coidadoso. O índice toponímico é unha riquísima fonte de información que dará moi bons rendimentos a quenes se adican á toponimia. £ significativo Campu- manz (para a historia de - a n e s e a sua distribución), Carbunel (para a perda da -o, sito precisamente Mourisco), Novimas en Cásele das Novimas (para este tipo de ordinal), Lauaconos, rigueiro de, (comparable a Lauacolla), Medanum / Medoo I Meedo e Medo (para a historia e cronoloxía do port. medüo e do cast. médano, Montooscos e Montousco (polo seu elemento final -ousco I -ooscos). A Rúa Bar goal / Vargaal, e esa casa de Vargaado son elocuentes testemuños da existencia de várgano e varganal na toponimia oren- sana. A Ussia de Santa Marina, que escriben tamén Aucia ecclesie (no índice de Materias) ou auxya (en S. Pedro de Rocas, doc. 164) é a solución de * absidea que deu en portugués ousia ou oussia, e o mesmo en gal, xa que se rexistra en Tuy no testamento de Fernando Eans outorgado en 1264 (ad cooperiendam ousiam sancta Mariae Virginis... o ad vitrandas fenestras áe ousia sanctae Maria... Cf. P. Galindo Romeo, Tuy en la Baja Edad Media, •Madrid 1950, páx. 103). As variantes ourensáns ussia e auxya son curiosas: polo resultado arcaico (si non é unha regresión) da priraeira sílaba {au-) ou pola sua u- (acaso fruto dunha falsa interpretación da primeira vocal como artigo: aussia > a ussia) e pola alternancia das solucións do -S-, palatalizado (auxya) ou conservado (ussia): Tamén o índice de Materias ofrece moitas novedades para o estudio da vida e costumes antigos, pero só queremos sinalar aquí as que interesan aos lingüistas. Por ex. "cabos de cebólas" co sentido de ristras. Nabariza (tamén en S. Pedro de Rocas) que é creación romance sobre nabal. A outoeyra sinó- nimo de outon. O piteiro ou piteiros de bacelar ou de viña (14 exemplos, para confirmar a sua frecuencia) non dá pé para lograr unha exacta definición do seu significado. Semella voz formada sobre a raiz p I t t .pero é arriscado aven- turar explicación algunha en tanto non dispoñamos de mais precisa información. Tocante á familia veranicio / vereyco I vereeyco e vereynco preséntase aquí desplegada ñas suas variantes sucesivas. Suponemos que haberá un tilde de nasalización entre as vocáis interiores, ou sexa, vereico como o esixe a variante coa nasalidade progresiva (vereynco). Os dous EE de vereeyco son puramente, ortográficos, non teñen xustificación fonética. En canto ao significado non disponemos de contextos claros que nolo definan, non podemos saber a que gran alude, posto que, como se bota de ver pola sua orixen é un adxetivp dun cereal *veranlceu,ou sexa que se fécolle no vran. No caso de referir ao centeo poderia entrar na serie temporáo / vereyco / sero- deo, mas semella pouco probable, xa que adoita estar.'mésmamente en con- traste con centeo (a maioría das veces) ou con ceueyraK\l 'caso). A palabra non sabemos que teña sobrevivido deica hoxe pois non aparece recollida nos

114 dices., que en cambio ofrecen un centeo de verau, que ben podería ser o mesmo, mas é arriscado'afírmalo. A leitura dos pequeños1'fragmentos de cada documento ás veces ofrécenos • expresións interesantes qu^ 'sirven fundamentalmente para nos facer desexar imperiosamente a posibilidade de editar íntegros todos eses documentos, pezas importantes na historia da lingua. So á vista de todos eles poderemos falar con fundamento da lingua do pasado. Poderemos examinar feitos que a primeira vista semellan dialectáis, e logo resulta que nono son, porque cambian ao compás dos notarios e amanuenses. Duro Peña, con unha tenacidade admirable e con exquisito coidado, vainos iluminando parcelas desconocidas do pasado que han de encantar por igual ao 'historiador e ao lingüista. Nótaselle poseedor de ricos materiáis, moitos mais dos que ofrece, e o único que nos queda por desexar é que estes se ponan axiña ao alcance dos investigadores, e agradecerlle cordialmente tanto como fai polo pasado lingüístico ourensán. J. L. PENSADO Departamento de Filología Románica Universidad de Salamanca.

CONTOS DA NÉBOA, por Anxel Fole1

O talento de Anxel Fole como narrador goza de sólido prestixio e de ampia popularidade. Dous libros anteriores, A. lus do candil e mais Terra Brava, consagrárono como espléndido narrador, como un dos nosos mellores prosis- tas. Desde entón seguíu publicando contos, sin dúbida o xénero que mellor cadra coas suas dotes de creador literario, contos que agora recolleu ueste terceiro libro. O humor e a mais a fantasía combíname armónicamente nesta dúcea e media de contos que Fole nos ofrece no seu novo libro. Humor e fantasía notablemente fieles ao ambiente e ao xeito narrativo popular. Algúns dos contos de Fole poderían ser, e sin dúbida o serán, asimilados polo pobo e transformados en materia folclórica. A sustancia narrativa,. o ambiente e a fala son de bó cerne popular. Como escritor en castelán, Fole amosaba unha tendencia inicial un tanto "culteranista", que logo foi evolucionando nunha liña de sinxeleza crecente. Como escritor galego, mantivo sempre unha firme fidelidade ao mundo do popular. O seu patrimonio cultural castelán, incluida a lingua literaria, zugouno das suas leituras dos grandes escritores; o seu patrimonio cultural galego, incluida a lingua literaria, zugouno da realidade viva da cultura oral popular. Uns cantos anos de permanencia no campo —ñas térras luguesas do Incio e de Quiroga— permitíronlle á sensibilidade espiritual de Anxel Fole asimilar todo ese mundo ricaz de cultura popular, mundo cheo de forza creadora no que acadan especial centileo a imaxinación e o humor. Con moita frecuencia se lies fan aos escritores galegos reproches de "eli- tismo", mas a Anxel Fole ninguén lio podería facer. Certo que tales reproches son, en xeral, influndados e nacen mais ben de criterios extra-literarios. A gran maioría dos nosos escritores son sensibles e abertos á realidade popular, independentemente de que a tomen ou non como tema literario. O feito mesmo de escribir en galégft-xa implica de seu unha vontade de identificación esencial coa Galicia popular inda -que o mundo persoal do escritor teña horizontes propios. En todo- caso,'Anxel Fole é un dos escritores que mellor sabe expresar literariamente a realidade popular galega.

1 Edlclóns Cástrelos. Vigo, 1973.

115 Esa fidelklade vaise acentuando co paso do lempo, pois como podemos comprobar lendo Coritos da néboa o noso gran escritor case chega a Tenunciar á pretensión dunha lingua literaria común sustituíndoa pola fala dialectal. Fole conténtase con escribir no galego que se fala, e como se fala en certas térras lüguesas que lie son familiares. Como escritor, ten dereito ao. facer así (cousa semellante fixo hai ben anos M. García Paz co galego de Viana do Bolo), inda que non todolos seus devotos leitores suscribamos ese criterio.

R. PÍÑEIRO

INFLUENCIA DE ALGUNOS MATEMÁTICOS Y UNIVERSITARIOS EN EL RE- NACIMIENTO CULTURAL DE GALICIA, por Enrique Vidal Abascal i

Neste discurso académico, pronunciado polo autor na sesión de apertura do curso universitario 1973-1974, recóllese o texto dun xurdio ensaio apo- loxético que Galicia inspkóu ao ilustre profesor da Universidade compostelá. Pois si Vidal Abascal é un destacado home de ciencia —propulsor antre nos do estudo da Xeometría diferencial— tamén é home de comprido feitío hu- manístico. Na súa lección inaugural do ano académico, percuróu un tema que He dése pé pra poner de releve o papel que a Universidade ten xogado e anda a xogar verbo do que pode ser Galicia en tódolos órdes. Céntrase a disertación sobre da decadencia pasada, encol da espranza da súa grandeza e darredor do porvir da Universidade. Perante a depresión histórica do país galego, o Prof. Vidal Abascal decribe a aportación de aquéla ao renacemento da nosa cultura. A travesó dunha sumaria visión panorámica do decorrer galego, o autor do discurso amosa estas tres xeiras: A correspondente á Edade Media —séculos XI ao XIII—, na que Galicia, co Camino de Santiago, ven ser o elemento in- tegrador pra crear España; a da decadencia, a partir do século XIV, durante a que Galicia esmorece, vivindo unha longa postración de centurias; e a que arrinca do XVHI e do XIX, na que adequire nova conciencia da súa persoalidade e da importancia da cultura de seu. Pra Vidal Abascal, a Universidade, creadora de ciencia e de conocemento, non pode sentirse allea á vida que a arrodea; e a vida que arrodea á Univer- sidade é a do pobo galego coas súas loitas e os seus problemas, antre os que sobresae o da toma de conciencia da súa persoalidade histórica. Neste punto pregúntase o ilustre matemático: ¿Cómo reacciónóu a Universidade de San- tiago frente da depresión histórica galega? ¿Cómo ten contribuido a Universi- dade e os universitarios ao renacemento da cultura galega? Co degoro de lie percurar resposta a estes interrogantes, Enrique Vidal fai fincapé nun tempo recuado, o da "era composte-lana", que irrumpe a travesó de seculares valeiros deica configurárese en empresas como as 'Testas Miner- váis"; festas éstas que venen ser nuncio da "Ilustración" e posibilidade fecunda dunha auténtica decantación histórica, científica e humanística. O episodio ha- bía cumiar nos nosos días no "Seminario de Estudos Galegos", orgaización de signo universitario. Daquel empeño arrincan non poucos dos factores desenca- deantes do paradigma da Universidade. Non sóio se refire Vidal Abascal ás institucións e feitos que. posibilitaron o lecobramento cultural de Galicia, sinón que dá tamén os nomes de escritores e intelectuáis que —formados ñas aulas universitarias— foron nel protagonis- tas: Pastor >Díaz, Faraido, Murguía, Brañas, Ponda!, 'Lamas, Castelao, Otero Pedrayo, Lousada Diéguez, Risco..., antre tantos. . A segunda parte do discurso ven adicada aos matemáticos galegos, destacados pola importancia da súa obra e pola resonancia do seu traballo: Xosé • i. iDlsciirso de Inauguración del año académico 197?-1974;' Universidad de Santiago. 116 Rodríguez González o "Matemático de Bermes", Domingo Fontán, Duran Lo- riga, e o inesquecíbel —por tantas razóns de ternura e achegamento— Don Ramón María Aller. -. • • . Por moitos motivos esta lección universitaria supon unha aportación valiosa ao estudo dos vencellos históricos e actuáis da Universidade co mundo da cultura galega e eos problemas' do país ao que se debe. E a maiores, porque foi dictada por unha figura científica ben prestixiada. nos meios intemacionáis da súa especialidade. Ademáis do texto do discurso académico, a edición inxire dous interesantes apéndices: Un no que se recolle a tan sonada Carta do Conde de Gondomar a Andrés de Prada, e outro no que se dan unha Nota biográfica e o Curriculum vitae de Don Ramón María Aller Ulloa. S. L.

LA AGRICULTURA Y EL ESTANCAMIENTO ECONÓMICO DE GALICIA EN LA ESPAÑA DEL ANTIGUO RÉGIMEN, por Jaime García-Lombardero i

Neste libro achégasenos á xénese do actual atraso socio-económico de Ga licia polo camino do análise do desenvolvemento agrario eiquí fai douscentos anos: Foi daquela, no século XVIII, según a conclusión do autor, cando se "toncaron as bases" do subdesenrolo galego que aínda padecemos. O labor non pudo ser doado. Porque as necesarias fontes informativas ao efecto, polo regular, nin son abundantes, nin se caracterizan pola esactitude, nin se atopan de ordinario sistematizadas. Noustante, o resultado pódese calificar de brillante. O cuantificar con reducido marxe de erro a poboación galega e as súas variacións áo longo do período éstudado, o deseñar con pulcritude o mapa dos cultivos e as producións agrarias na Galicia do setecentos, a localización precisa dos numerosísimos mercados que se celebraban daquela en todo o país, a determinación meticulosa dos precios agrarios que rexeron naquelas datas, o detectar con xusteza a parte do rendemento agrario que ía parar a cada un dos fatos sociáis —a cregaxe, a alta nobleza, os señores mediadores, os labre- gos— que vivían á conla do campo galego hai dous séculos... esixíu esforzó, entrega, habilidade, prudencia, voltas e revoltas, atallos e arrodeos, ademáis de metodoloxía propia as máis das veces, pra pescudar, arrecadar e interpretar datos tirados case únicamente do eido avesedo que é a faramalla informativa —ora ermo, ora mesto— de que se dispon ao respecto. O enxuiciar o proceso económico que tivo lugar no noso país pola época de referencia, así como o tirar conclusións a mancheas das relacións de Galicia eos demáis países españóis —a partir dos alicerces asentados na información precedente— cecáis resultóu ben menos traballoso, sabida a formación cientí- fica con que se bota de ver que se atopa equipado o autor. Profundidade, rigor, honestidade e sinxeleza son condicións, ao noso ver, que se reúnen no libro este. Un libro que é froito dése interés en aumento que desperta Galicia nalgúns sectores universitarios de hoxe: que contribúe ao mellor conocemento do noso país e que arrequece a bibliografía encol de nos con obras de.interés evidente. El deberá ter xurdido xa hai moito tempo. Mais, aínda que sexa serodio, celebrémolo.' ;...-.. V. ARIAS Madrid. Ed. Siglo XXI. 1973, 218 páxs.

117 RELIXIÓN E UBERTADE, por Xosé Pérez Vilariño' "A distinción de Toennies entre "Gemeinschaft" e "Gessellsachaft" é punto de partida desta reflexión encol da Eirexa e o seu aspetfo xurídico-institucional". ''Mais do que un estudo rematado e unha solución" concreta" estas páxinas "tencionan simplemente inventariar a problemática arrjsdor deses conceitos pos- tos de releve pola socioloxía". • 'l<--" . Trátase de tres traballos: I. Da Eirexa-

i •Colección';"Xeira Nova". Editorial Scpt, 1973, 91 páxs.

118 legalidade. O respeto ^a^i^&odb.proprio de cada eido do saber, sen estrapola- cións facéis, será a ptlníeira poiidición para un labor serio. Evidentemente a Socioloxía creará problemas para o teólogo,. na medida en que a posición deste estexa apoiada en certos presupostos socio-históricos. Falsearía a realidade o teólogo cristiano que considerase sinxelamente á Socio- loxía como unha ciencia ausiliar, unha nova "ancilla", que lie axudase a comprender certos problemas "externos" do ambiente en que se atopa situada a súa Eirexa. O vértigo da relatividade que ten provocado a investigación histórica no pensamento teolóxico, medra na perspectiva da Socioloxía. Polas razóos que sexan, pódese ignorar este problema e manter "con toda inocencia" unha liña repetitiva da teoloxía tradicional. Naturalmente, para quen conciba así a súa reflexión sobre a Eirexa o problema non esiste, máis a pergunta per- tinente nese caso apunta ao carácter científico desa pretendida ciencia teolóxica. Fiquen estas anotacións como apunte sobre do non fácil diálogo entre a Teoloxía e máis a Socioloxía, necesario por outra banda. Voltando á análise dos conceitos clave que fai o autor, "o societario" e "o comunitario", houbérame gostado ollar máis desenrolada a súa diferencia e oposición. Son tipos ideáis que non se dan como tais en ningunha sociedade concreta? Son conceitos independentes, que apuntan a dúas realidades perfei- tamente diferenciadas? A pergunta seméllame importante para as conclusións que tiremos da análise, porque parece que calquer organización social, que estexa máis perto do tipo "Gesellsohaft", trata de percurar tamén "o seu mundo de sentido" que artelle e manteña xunguidos por un mesmo "universo simbó- lico" a todos os seus membros. Caso contrario, trocaríase na cidade robot, onde todo é pura excentricidade. Á súa vez, unha sociedade máis do tipo "Gemeinschaft", a nivel práxico de organización, semella que non pode esistir, sen, ao menos, algúns dos elementos que serían máis proprios do modelo societario. Non son póucos os que pensan que, se non se dá ningún tipo de organización, nen sequer se pode falar de "Gemeinschaft". O "carisma" non pode esistir sen nada de orga- nización. Coido que o tratamento de ambos os dous conceitos debería ser máis dia- léctico, se ben trátase de ver cal dos dóus ha ter prevalencia na restruturación da Eirexa. A opción que fai Pérez Vilariño seméllame, non sóio correcta, senón pedida pola propria natureza da Eirexa. Unha derradeira anotación. Para a reistitucionalización que a Eirexa tena de abordar no tempo presente, Pérez Vilariño, apunta que "se pode mirar as sociedades de libre creación, proprías das sociedades de ocio". É evidente que o acento vai cargado "ñas sociedades de libre creación" en que "o simbólico- expresivo predomina sobor do técnico-funcional". Entendido claramente nese senso —o "do sectario" en termo sociolóxico para salientar a libertade e de- mocracia nos seus membros— nada hai que opór. Mais pode ficar a dúbida de • si as sociedades do ocio poden oferecer un marco de referencia axeitado, pois que a muitos pode lies parecer que non tratan ahondo do "mundo do sentido" e, que como mui ben sobranceia o amigo Pérez Vilariño, désto trátase. Per- sonalmente quedaríame máis co modelo da "secta", entendida sociolóxicamente, sen o matiz peiorativo que poida ter este termo e fora, neste intre, de toda consideración teolóxica. Para findar, convidaría ao autor, á editora e posíbeis leitores a seguir avan- zando nesta clase tte^reflexións encol da incidencia práxica ¡mediata. Percurar: un modelo de institudonajización para a Eirexa, onde os valores clave da libertade e fraternidade fiquen" destacados en todo o que son e valen, é algo que interesa a todos, crentese'non crentes, porque facer unha Eirexa que sexa ceibe nun país con libertades garantidas, é algo que nos afecta a todos.

LAUREANO ALVAREZ VAL Madrid

119 DA ÉPICA NA GALICIA MEDIEVAL, por Xosó FHguelra Valverde'

Encol deste tema versóu o discurso de ingreso na Academia Galega de Xosé Filgueira Valverde, lído o 27 de xulio do 1941, e que ven agora de se editar coa resposta de Otero Pedrayo. Encétase o seu texto partindo áá 'afirma- ción de que Galicia é un pobo lírico, cun arte enxebre e singular nos seus motivos, na súa expresión e na súa rítmica. Non temos aínda unha épica medieval conocida, en troques. Pero —ao decir de Filgueira— non ten senso que un investigador de hoxe poida negar a aptitude da fala nos séculos medios pra a épica; ou que coide que non puido existir ningunha mostra deste xénero.

O profesor pontevedrés, metido á pescuda dun tema tan pouco estudado, arrinca dun sumario análise da sofisticación épica, representada en varios exemplos, como o canto do Medulio, o poema da Cava, a canción de Gonzalo Her- míguez e a do "Figueiral". Refírese despóis a Compostela ñas lendas carolinxias. Foron moitos os poemas épicos que, no Camino de Santiago, se teceron i espallaron: Dende a "Chanson de Roland" ao "Pseudo Turpín". E velahí como, inda sin termos cantos heroicos na nosa língua, soupemos dar lentura aos que soergueron as fazañas do Imperante. Non hai dúbida de que no esparexemento destes cantos xogóu de xeito importante p ir e vir dos xograres. Pero —engade Filgueira— temos aínda outra escura xenia de cantores que espallaban refendas por conta doutros. Verbo deso refírese o discurso aos curiosos "icbacorvos". sin os que mal comprenderíamos cómo se espallaron as vidas dos miragres dos santos, por interés dos lugares mesmos onde eran venerados. "Nos protocolos tudenses —indica o discursan- te— revisados por Galindo na súa xurdia estadía compostela, consta o nome de ichacorvos, e coido que non serían nin cregos nin frades, senón axentes leigos con disposicións pra contar e cantar a vida e os miragres do que fora confesor de San Fernando no Real de Sevilla... Os datos tudenses, anque serodios, valen ben pra amostrarnos cómo se faría a difusión de moitos relatos, antre eles os que inzaron dende a Compostela do Calixtino".

Filgueira Valverde estuda a seguido os "cantares" de Alfonso IX e Alfon- so XI, que, en orde ao noso idioma, venen ser pouco máis que conxeturas. Pero dos supostos pasa ás realidades, e revela así como nos Cancioneiros galcgo- portugueses atópanse mostras vivas dunha épica "escarniña". Por exemplo, unha debida a López de Bayam, dúas a Airas Nunes e outra a Soares de Pavía. Destaca tamén o feito de que a língua galega ten todo un tesouro lírico narrativo ñas Cantigas alfonsíes. E alude, asemade, á presencia de formas achegadas á épica románica do seu tempo, que ejemplifica con varias estrofas. De remate, ocúpase Filgueira do romanceiro, sinalando que quezáis os primeiros romances que se «collerón nun códice do século XV fosen galegos de fala: "El Conde Arnaldos", "Infantina", "Rosaflorida"... E aínda hai outros romances que sin se manifestar na língua do país, teñen trazos xeográ- ficamente galegos que poden valemos pra a localización, ao marxe da fala. O discurso académico que reseñamos supon, pesie á súa brevedad*, unha interesante aportación ao estudo dunha posible épica galega, que está por facer e que merecería un demorado esforzó de pescuda. L.

< Discurso 'de ingreso na Real Academia Gallega, 1973.

120 ET DIEU CREA LA FEMME

Ven de aparecer no mercado un novo refraneiro galego. Cicáis esto de "novo refraneiro galego'", 'rion sexa axeitado, xa que fai pensar que é un libro de refráns máis. E non é así; a realidada é que se trata dun feixe de refráns todos eles adicados á muller —vella ou moza, solteira, casada ou viuva, sogra ou ñora—, cheos de sabor popular, pescudados de obras literarias, de vocabu- larios ou da conversa coas nosas xentes, e todos eles reunidos nun libriño de 93 páxinas, tiduado OÍ mil e un refráns galegos da muller, agrupados por temas (44), e non por orde alfabético, polo seu recolector Xosé Moreiras Santiso'. Xosé 'Moreiras Santiso, nado en Pontevedra, é moi afeizoado á literatura popular. Fixo estudos na Guardia, en Lugo e na Universidade de Comillas. En Santander, na Universidade Internacional Menéndez Pelayo fixo un curso de Periodismo. Recibíu un premio no Concurso Literario de Corpus, en Lugo, e outivo o primeiro premio no Concurso de refráns galegos do Teteclub de Bon- xe. Actualmente está cursando o derradeiro ano, plan experimental, na Escola Universitaria para a formación do Profesorado de E. G. B. en Santiago. O libro ten dúas finalidades: primeira, recoller e dar a conocer todo aquel o que pertece ao pobo, a súa literatura popular, o seu pensar encol da muller; e, segunda, sufragar, coa comisión da venda, os gastos da escursión fin de carreira da primeira promoción da Escola Universitaria de Santiago. O libriño, amáis dunhas verbas limiares do autor, leva un breve prólogo da profesora de galego da 'Escola Universitaria de formación do Profesorado de Santiago, Aurora Marco, colaboradora desta revista. C. G.

i José Moreiras Santiso, Os mil e un refráns galegos da muller. Impren- ta-Editorial Celta. Lugo, 1973.

121 O REGÓ DA CULTURA

LEMBRANZA DE DON XESÚS CARRO GARCÍA

Aos oitenta e no- Todos os edificios santiagueses que me- ve anos de edade recen un lugar na historia das artes fo- finóu en Composte- ron ouxeto da súa atención, coma os la, onde nacerá o vellos "mesteres" e a vida popular. 24 de Nadal do No ano 1928, a Xunta de Amplia- 1884, Don Xesús ción de Estudios pensionóu a Don Xe- Carro. Alumno de xús Carro prá estudar arqueoloxía en Oviedo Arce, f o i Inglaterra, Francia e Alemania. Visitóu este profesor de ar- Santa Fé de Conques, San Pedro de queoloxía o que se- Moissac, San Saturnino de Tolosa e os mentóu no seu es- caminos franceses da . pelerinaxe xaco- iprito o amor polas antigüedades Cunha bea. E traballóu demóradamente nos marcada afición polo arte, foi, sobre Museus de París, Museu Británico e o todo, un laboriosísimo e teimudo ca- de South-Kensigton de Londres. cheador de arquivos. Amigo do arqui- veiro Pérez Constanti, colaboróu con el Cando Whitehill fixo a transcrición na revista "Ultreya", de cultura galega. do Códice Oalixtino, Carro empres- tóulle colaboración e asesoramento. Dende o ano 1927, Don Xesús Ca- Os seus traballos de pescuda no Tum- rro entregóu a súa actividade ao "Se- bo "A" e as súas miniaturas, proporcio- minario de Estados Galegos", cando náronlle unha información autorizadísi- este instituto eacetaba a súa pescuda ma nos eidos da súa especialidade. científica en diversas bisbarras galegas. Ademáis de abundosísimos estudos mo- Na realizada por térras de Melide es- nográficos, publicóu libros de trascen- tudóu, ao por miúdo, as súas eirexas. dencia pra o conocemento do noso pa- Participóu tamén ñas outras "xeiras" de sado. Así, O arte románico no Camino catalogación artística, de Monforte, o de Santiago, a edición da Crónica de Ribeiro, Deza e Fisterre. Iría, "A pelerinaxe ao Xacobe de Ga- licia", antre outros. O máxisterió realizado ao longo da súa vida*; poja figura que ven de desapa- Familiarizado co. latín medieval de recer, if¿5 'fondo e significativo. Sobre- Galicia, e cultivador entusasta da lín- todo á" travesó dos traballos que publi- gua galega, destacóuse Don Xesús Ca- cóu, fundamentáis pra o conocemento rro pola tenacidade de traballo, rigor de do pasado arqueolóxico de Galicia, i en método e observación detida, co que especial de Compostela. Ocupóuse das contribuíu ao saber concienzudo da no- figuras da fachada das Platerías, da sa historia. Coa súa morte ten desapa- imaxe sedente de Santiago, do Botafu- recido unha figura sobresaínte da cul- meiro, da "Cruz dos farrapos", das es- tura do país, e unha persoalidade de culturas empotradas na Porta Santa. fonda categoría huma.

122 JORGE AMADO OPINA SOBRE A LITERATURA BRASILEIRA

Nunhá-entrevista realizada por Ho- Noustante, xa con escritores coma José racio Armáhr'con Jorge Amado, o so- de Alencar, a literatura brasileira nada nado narrador dixo cousas interesantes ten que ver coa portuguesa. encol do Brasil e das súas letras. Tras- Verbo do posible influxo actual de cribimos a seguido algunhas das mani- aquéla sobre désta, Jorge Amado, inda festacións que o entrevistador recolle: que considera que a el non lie corres- Brasil —di Jorge Amado— é un ponde decilo, coida que hai moitos fac- país mestizo de cen millóns de habitan- tores que indican que ese influxo existe. tes; un país en cuia base se atopa o Mesmo o reconocen algúns críticos por- sangue europeu (portugués - ibérico), tugueses ao sinalar tal influxo sobre da moi mesturado e xa marcado con san- novelística do seu país. En troques, a gue africano (mourisco e preto) e indio. actual narrativa portuguesa non gravita Ademáis, por se tratar dun país de in- nos escritores brasileiros. Dase, pola migración, hai outros componentes: es- contra, certa influencia de Femando lavos, alemáns, húngaros e mesmo xa- Pessoa sobre algúns poetas mozos do poneses. Esto, según o punto de vista Brasil. do escritor, é moi importante, e o que Referíndose aos narradores e poetas fai que Brasil teña unha cultura mes- máis importantes nestora do seu país, tiza xa é un feito tan pódente que non Jorge Amado dixo: "Personalmente es- compre que un individuo brasileiro se- timo aos narradores da chamada xene- ña el mesmo mestizo pra asimílalo. ración do 30, que é a miña. Xa mencio- Con referencia aos vencellos cultu- néi a Veríssimo, Graciliano Ramos e ráis luso-brasileiros, Jorge Amado sos- Lins do Regó; citaréi tamén a Lucio tén que hoxe a língua falada brasileira Cardoso. Dos posteriores, Adonias Filho, a pesares de que é da miña edade; diferenciase extremadamente da que se Guimaráes Rosa, cuia -virtude máis im- fala en Portugal. Non só nos seus vo- portante, na miña opinión, é a súa ca- cábulos, sinón tamén na súa constru- pacidade de recrear a vida; e podería ción, sintaxis, etc., deica o punto de mencionar tamón a outros máis novos. que constitúen dúas ramas dunha mes- En poesía coido que estamos menos ma língua. A loita de liberación do avanzados que en novela; os nosos gran- Brasil —engade Jorge Amado— em- des poetas siguen a ser Drummond de principia mesmamente nos albores da Andrade e Vinicius de Moraes. O con- súa literatura, con Gregorio de Mattos, cretismo rompéu violentamente con esa na segunda mitade do século XVII. Pra continuidade poética e desapareced dei- Amado, verdaderamente comeza co ro- xando un valeiro sin encher. Non ten mantismo; pra outros co modernismo, xurdido un movimento que vencellara despóis da primeira guerra mundial. esa experiencia á tradición brasileira."

TEATRO GALEGO REPRESENTADO EN CATALURA No outono' derradeiro, o grupo tea- en dous esteos firmes: o xogo dialécti- tral Bululú, de Barcelona, puxo en es- co e a pantasía multicolor dos actores cena Os vellos non deben de namorarse, con carauta. Gonzalo Pérez de Olaguer, en versión oastelá de Manuel María. A en Diario Femenino, atópalle dúas obra, que foi representada no teatro grandes resonancias: a da traxedia gre- CAPSA, mantívose en cartel durante 15 ga por medio das carautas e a do tea- días arreo. Con este motivo ocupóuse tro épico de Brecht a travesó das can- déla e do seu autor, en xeneral con en- cións. Julio Manegát, en El Noticiero tusiasmo, pra o caso toda a prensa bar- Universal, víuna cohio'.uñha farsa mor- celonesa. dente, negra, con resonaitciás de inten- En Tele-Exprés, Carandel publicóu cións críticas e nalgunhas < íesceas bas- unha noticia-introdución á obra, Martí tante graciosa. En El Carreo Catalán, Farreras fixo a crítica da mesma e F. J. A. Benach califica esta obra de Monegal enxuicióu a súa representación. "exemplo de teatro popular difícilmen- Pra Ángeles Masó, en La Vanguardia te superable", considerando que ela non Española, a farsa de Castelao asentase é doada de entender na súa enteira to-

123 taltdade pra quen non conoza de ma- restalle moka da súa esencial galegui- neira vital e dereita todos os compo- dade, da súa intencionalidade, voltando nentes da cultura do pobo galego. Ftra a farsa máis satírica que enxebre. Destino, na pruma de Guilferm-Jordi Grelles, este intento de divulgación do Tamén no outono de 1973, en Bar- teatro galego en Cataluña, por un gru- celona e no teatro CAPSA, representóme po barcelonés, constitúe un acto de ho- en sesión única, dereitameote en idio- menaxe ao noso país. Joan de Sagarra, ma galego, a farsa de Eduardo Blanco- en Fotogramas, afirma que, na repre- Amor Romance de Micomicón e Adhe- sentación, o texto chega na súa malicia, lala. Compre suliñar o ésito acadado picardía, xocosidade e tristura, que es- por esta 'representación, que foi presente estivo moi ben interpretado e que o tada polo propio autor ao público ca- espectáculo resultóu escetente. María talán. E faise preciso reparar no feito Luz Morales, escribindo en Diario de de que ela ten sido a primeira servida Barcelona, entende que a tradución ño idioma de nos, dentro dun local co- castelá, ao facer máis ríxido o texto, mercial, en 'Barcelona.

LABOR CULTURAL NA GALICIA DE ALÉN-MAR O Instituto Argentino de Cultura Ga- mes de Castelao, Colmeiro, Maside, llega, do Centro Gallego de Buenos Seoane, Díaz Pardo, Laxeiro... Aires, ven desenrolando un labor inte- O "Día das Letras Galegas" de 1973 resantísimo a prol da nosa cultura. Co- foi conmemorado polo devandito Insti- mo mostra do mesmo damos noticia tuto cun homenaxe a Lago González dalguñhas das súas derradeiras realiza- no que, ademáis de outros actos, Ro- cións que, ben que fora en contra dos dolfo Prada pronuncióu unha sentida nosos desexos, aínda non uñamos re- conferencia no Salón Castelao do Cen- señado nestas páxinas. tro Gallego sob o tíduo O Arcebispo Lago González, patriota galego e Va- Os días 6 e 7 de xaneiro do ano lentín Fernández fixo a presentación no actual honróuse alí a memoria de Cas- mesmo lugar do tomo III da monu- telao, no XXIV cabodano do seu pa- mental Historia de Galiza diríxida por samento, con ofrendas froráis, verbas Otero Pedrayo e apadrinada con tanto no nome do Centro Gallego e mesmo tino por aquel Centro. Este volume, no do Instituto referido, a máis de confe- que Florentino L. Cuevillas e Xesús Ta- rencias encol das dimensións patriótica, boada Chivite estudian a nosa Prehisto- humanista e artística do chorado ga- ria, de igual xeito que os dous denan- lego. teriores —a Xeografía e a Etnografía Polo Santiago pasado, e dentro das galegas, por autores diversos— é unha xornadas patrióticas que son tradicio- obra indispensable xa pra quen tenta náis polo entón aló, levóuse a termo a achegarse con siso ao mundo que nos exposición 18 pintores de estirpe gallega, é propio. no Museo de Arte Moderno de Buenos Aplaudimos e celebramos este labor, Aires, con obra de autores con tanta . continuado e fecundo, do "Instituto Ar- resonancia en Galicia como son os no- xentino de Cultura Galega".

CATALOGACIÓN DE TOPÓNIMOS E ANTROP6NIMOS O Seminario de Hagiografía, Topo- haxiográfica e nos índices de castelos, nimia y Onomástica, instituido no Co- mosteiros e pazos da nosa térra, nos lexto Xeknírez, adscrito á Universidade que tamén anda a traballar. Das súas de Compostela, nos tres anos que leva realizacións, dos reducidos medios con de esistencia ten realizado un labor te do ano que se finóu. talogación de antropónimos de Galicia Parécenos merecente de ser salien- —máis de 12.000 nomes .personáis re- tada a importancia que ten, pola in- xistrados— así como na información mediata incidencia que haberá de exer-

124 cer na precisa regaleguización do país membros e colaboradores, resulta de galego, a (rectificación dos oomes xeo- interés evidente pra Galicia. gráficos de Galicia —restituíndoos ao Merece loubanza. £ merécena asi- seu galego orixinal— que lie encomen- mesmo as perseas e organismos que lie dóu a este Seminario o Instituto Xeo- prestan colaboración. A pena é que os gráfico e Catastral, con miras á reedi- responsables dereitos de moitos organismos que poderían suministrar infor- ción do seu Mapa Topográfico a escala macións moi estimables, con pouco máis 1:50.000 Mais non temos dúbida de traballo que o de propoñérense facelo, que todo o labor do Seminario de Ha- non se teñan decatado aínda da come- giografía, Toponimia y Onomástica, que nencia que ten pra todos, e mesmo do se vai facendo realidade a poder de deber moral que é pra eles, o labourar entusiasmo e xenerosa entrega dos seus en tarefas da calidade da presente.

PASAMENTO DE UN POETA E DOUS ARTISTAS Na crudeza do invernó que anda- pado por cantas cuestión trascendentes mos, coma quen di na derrega entre o He atinxen á humanidade, batéu co seu 73 e o 74, fóronsenos tres finos traba- intre derradeiro un día de poaUa na lladores da cultura galega. Noiteboa viguesa. Augusto Casas, ourensán de nace- José Suárez, artista singular da fo- tografía —non é posible esquecer aque- mento, membro do Seminario de Es- la de Unamuno, do que, por outra ban- tudos Galegos, que realizóú unha inda, o Suárez foi amigo incondicional—, tensa actividade 'literaria en revistas e que He prestóu especial atención ao seu xornáis, con radicación especial á poe- arte no país —lembrámonos, ademáis sía no noso idioma —ahí están tíduos do seu labor en películas, da súa ines- de seu como son Vento segrel, Cantigas quecible coleción fotográfica de temá- da noite moza, Alen e Servidume na tica galega—, espíritu atormentado que treva— finóuse en Barcelona polos pri- viaxóu por América, Asia e Europa non meiros días do xaneiro. se desleigando endexamáis do seu AUa- Urbano Lugrís, pintor de surrealis- TÍZ natal, atopóu acougo definitivo en tas andainas, coruñés a quen 11B tiveron Galicia cando descansaba nunhas vaca- sin coidado as modas que cada cando cións de Nadal. se levaban, —as súas marinas son ine- Coa ausencia destes tres intelixentes fables—, de valía unánimemente reco- e honestos traballadores da cultura ga- nocida e que el endexamáis quixo esplo- lega perde Galicia, perdemos todos, un tar, inteligente e culto, decote preocu- algo de nos.

INTERESANTES XORNADAS DE CINE EN OURENSE Dende o 9 ao 19 do pasado mes de ciaron conferencias Luis Urbez, Pedro xaneiro, e apadrinadas pola Agrupación M. Laret, A. Pérez Gómez, Fernando Cultural "Auriense", celebráronse na Lara, 'Miguel Porter Moix e Ramón cidade das Burgas as // Xornadas do ' Piñeiro López, ñas que trataron das re- Cine en Ourense. -Este ano adicadas de lacións do pobo co cine contemporáneo, maneira especial ao avincaüamento enco cine español, coa historia do cine e tre o pobo e o cine. coas diferentes estéticas cinematográfi- Durante as mesmas proiectáronse cas, da esperiencia do cine catalán e películas de Eisenstein, Sanjinés, Gó- máis tomen das posibilidades dun cine mez, 'Bertolucci, Menzel, Fons, Erice, galego no momento actual. Balañá e Iiuoh; ademáis dun bo núme- Non hai dúbida de que teñen, im- ro de cortometraxes galegos que acodi- portancia destacada este tipo de esfor- ron a - concurso. Orgaizáronse varias zos a puxar polo encarreiramento do mesas redondas encol do tema. Pronun- cine na cultura galega.

125 NOTAS

bre dos mosaicqs,'i:románs da Cigarro- A EDITORIAL Pierre Seghers presa, na térra oúreritó da -Rúa-Petín. Son senta La poésie croate, des origines a dous os descobertos, i en ambos, pavi- nos jours, antoloxía escolmada por Sla- mentos de - piscinas ou de fontes de vo Mihalic e Ivan Kusan. "Este libro auguas medicináis, os temas representa- —di o crítico Fedrag Matvejevitch— dos son marinos. Neles figuran delfíns rcflexa a imaxe dunha historia nacional e outros peixes, coma muxos, morenas, e dunha cultura". Os croatas, antre os etc. E tamén mosaicos da Cigarrosa pobos eslavos, poseen unha das máis —di Acuña— é a forma de presentar antigás literaturas, poisque se remonta a auga, que será algo común a todos ao século XV, con Mario Marulic. Te- os restantes pavimentos figurados da ñen aturado abondosas dominacións e Gallaecia. a "poesía —engade o mencionado crí- tico— debéu asumir a miudo o papel de HAÍ pouco aparecéu en Francia a protectora dos dereitos do pobo croata primeira novela de Ionesco, sonado i espertar ou afirmar alternativamente mundialmente pola súa contribución ao a conciencia nacional, formar ou salva- teatro moderno. "Durante toda a miña gardar a língua e as tradicións: cárrega vida desexéi escribir unha novela", ten ingrata, como se sabe, pra a poesía, dito. "Escribín as miñas pezas agar- tarea non doada, si as hai, pra o poeta". dando que eso ocurrirá". Le Solitaire —así se chama— é unha narración en ENCOL do suxestivo tema "Gali- primeira persona. Conta a vida dun cia como invitación á pintura" falóu home a quen, aos trinta e cinco anos, Rafael Dieste nunha exposición pictó- un herdo ceiba do traballo, pero non do rica celebrada en Compostela. Despóis tedio, a soedade, o alcohol, as revolu- dunha aguda interpretación sobre do cións e p paso do tempo. O protagonis- concepto do arte, o disertante dixo: En ta enfréntase consigo mesmo e coa mi- Galicia non se sabe si é o home quen seria da condición huma. descobre a térra, ou si é Galicia propiamente a que entra no home. De to- \~*O tíduo de Homenaje a Castelao dos xeitos, a térra está a nos chamar, publicóuse en Buenos Aires un coader- está a comunicarse con nosco, e polo no de grandes dimensions no que figuran tanto sería desastroso que desaparécese cinco poemas de Víctor Luis Molinari a pintura da paisaxe. Neste senso, Dies- e cinco xilografías de Castro Couso. A te afirmóu que polo camino da amabi- aquecida palabra de Molinari atopa o lidade da paisaxe pictórica pódese cair seu canle en formas como cuartetos, ou na presentación dun falso cromo inda ben no soneto ou o verso libre, ou no que, por outra banda, pode efectuárese alexandrino romántico desdoblado coa un mal expresionismo. súa vibradoira e regular sonoridade. A presencia da térra galega, tan afervoa- DE Cario Emilio Gadda, o grande damente vivida polos autores, está aquí, escritor italiano decentemente morto, no rexo rasgo da plástica e na palabra véñense de publicar tres fragmentos ou do poeta. Ambos e dous xúntanse á tres obras inconclusas nun volume. No- persoalidade evocada, nun mesmo te- vella seconda, baséase nun matricidio rritorio de beleza e anceio de libertade. ocurrido en Milán e abrangue unha serie de lúcidas divagacions darredor dése UN libro presentado por Alien and feito e doutros conexos. Notte di luna, Unwin dá ao leitor occidental un pano- na que o autor emprega o dialecto de rama da poesía china moderna. Modern Bérgamo, amosa un ambente de minei- Chínese Poetry, An Introduction, de Ju- ros, xente da hampa e anarquistas. O lia C. Lin, emprincipia cunha exposi- volume péchase con A casa. Trátase da ción da poesía china tradicional e refí- entretida semblanza dun xoven inxeniei- rese especialmente á súa evolución no ro civil que tenciona edificar unha ca- século XX. Destaca a Hu Shih, anova- sa. Os tres fragmentos son importantes dor do verso chino; a Wen I-to, forma- pra :estüdar a futura obra de Gadda. lista; a Li Chin-fa, simbolista; a Kuo Mo-jo, poeta, que na súa notable ca- NoS "Studia Archaelogica", da Fa- rreira literaria,,.ten exercido grande in- cultade de Letras de Santiago, publícase fluxo dende a publicación de "Deusas", un traballo de Acuña Castroviejo so- no 1919, deíca a súa obra actual.

126 O GRUPO Lupa da Asociación A O rematar do ano que se foi pú- Cultural "O Galg?, ¿

En 1950 creóuse a Editorial Galaxia co fin de promover e difundir a cultura galega. Ao servicio desta finalidade leva publicados dous centenares de libros de materia diversa —narra- ción, ensaio, poesía, teatro, literatura infantil, economía, filolo- xía, historia, etc., asi como traduccións de importantes obras de outras culturas e dúas revistas, unha de economía ("Revista de Economía de Galicia") e outra de cultura ("Grial"). Pódese decir que, tomado en conxunto, este labor editorial representa un dos meirandes impulsos recibidos pola nosa cultura. Cadrando eos 25 anos da súa fundación, Editorial Galaxia convoca un concurso literario con arreglo ás seguintes BASES Primeira. Será fallado o Día das Letras Galegas (17 de malo) de 1975. Segunda. Este concurso consta dos catro premios que siguen 1 Premio de novela, dotado con 200.000 pesetas. 2—Premio de teatro, dotado con 200.000 pesetas. 3—Premio para unha obra que estudie a llngua galega na súa evolución histórica —lingüística e cultural— e na súa realidade presente, con especial referencia aos problemas da súa unificación normativa como lingua común de cultura. Dotado con 200.000 pesetas. 41—Premio para unha obra que estudie a sociedade galega, ora na súa realidade presente, ora no seu proceso histórico moderno, podendo abranguela na súa globalidade ou analízala ao travesó de algún fenó- meno relevante da súa problemática económica ou social. Dotado con 200.000 pesetas. Terceira. Os traballos deberán estar escritos en galego e mecanografiados a doble espacio. Cuarta. De cada traballo concursante deben enviarse a Galaxia (Reconquista, 1, Vigo) tres copias con lema e plica. Quinta. O prazo de admisión remata o 31 de marzo de 1975. Sexta. Galaxia resérvase o dereito a publicar as obras premiadas, en opción preferente durante un prazo de 18 meses a contar do fallo do xurado. No caso de que se faga uso deste dereito os autores suscribirán coa Edito- rial o oportuno contrato, de acordó coas normas establecidas polo HILE a tal respecto. Sétima. Editorial Galaxia designará o Xurado que teña de fallar os diferentes premios de que consta este concurso. GRIAL REVISTA GALEGA DE CULTURA

Precios de venda e suscripción Número soltó 80 ptas. Extranxeiro 100 "' Suscripción anual, 4 números 280 " Estranxeiro..... 320 "

Redacción e Administración Editorial Galaxia. — Reconquista, 1 — V i g o Impreso nos Talleres ARTES GRÁFICAS GALICIA, S. A. Burgos, 96 (interior) - Vigo — Oep. Leg.: VG - 99 - 1963