UCHWAŁA NR X/87/2016 RADY POWIATU PRZYSUSKIEGO
z dnia 10 lutego 2016 r.
w sprawie przyjęcia „Powiatowego programu opieki nad zabytkami Powiatu Przysuskiego na lata 2016 – 2019”
Na podstawie art. 4 ust. 1 pkt. 7 i art. 12 pkt. 11 ustawy z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym (tekst jednolity Dz. U. z 2015 r. poz. 1445 ze zmian.) oraz art. 87 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (tekst jednolity Dz. U. z 2014 r. poz. 1446 ze zmian.) uchwala się, co następuje: § 1. Rada Powiatu w Przysusze przyjmuje „Powiatowy program opieki nad zabytkami Powiatu Przysuskiego na lata 2016 – 2019”, stanowiący załącznik do niniejszej uchwały. § 2. Wykonanie uchwały powierza się Zarządowi Powiatu. § 3. Uchwała podlega podaniu do publicznej wiadomości poprzez zamieszczenie w Biuletynie Informacji Publicznej oraz wywieszenie na tablicy ogłoszeń Starostwa Powiatowego w Przysusze. § 4. Uchwała wchodzi w życie po upływie 14 dni od dnia ogłoszenia w Dzienniku Urzędowym Województwa Mazowieckiego.
PRZEWODNICZĄCY RADY
mgr inż. Krzysztof Wochniak
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 1
POWIATU PRZYSUSKIEGO na lata 2016-2019
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 11
„Zrównoważony rozwój kultury jako najwyższej wartości przenoszonej ponad pokoleniami, określającej całokształt historycznego i cywilizacyjnego dorobku Polski, wartości warunkującej tożsamość narodową i zapewniającej ciągłość tradycji i rozwój regionów”
jest misją: Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004 - 2020)
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 22
ZAWARTOŚĆ OPRACOWANIA POWIATOWEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI
S p i s t r e ś c i
1. Wstęp 2. PODSTAWA PRAWNA OPRACOWANIA 3. UWARUNKOWANIA PRAWNE OCHRONY I OPIEKI NAD ZABYTKAMI W POLSCE 4. UWARUNKOWANIA ZEWNĘTRZNE OCHRONY DZIEDZICTWA KULTUROWEGO 4.1.STRATEGICZNE CELE POLITYKI PAŃSTWA W ZAKRESIE OCHRONY ZABYTKÓW I OPIEKI NAD ZABYTKAMI 4.1.1.Krajowy Program Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami na lata 2014- 2017 4.1.2. Narodowa Strategia Rozwoju Kultury 4.1.3.Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju do 2030 r. 4.2. RELACJE POWIATOWEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI Z DOKUMENTAMI WYKONANYMI NA POZIOMIE WOJEWÓDZTWA I POWIATU 4.2.1. Strategia Rozwoju Województwa Mazowieckiego do roku 2020 4.2.2. Regionalny Program Operacyjny Województwa Mazowieckiego na lata 2014-2020 4.2.3. Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Mazowieckiego 4.2.4. Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2012-2015 4.2.5. Strategia Rozwoju Powiatu Przysuskiego na lata 2005- 2015 4.2.6. Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Przysuskiego na lata 2011 - 2014 z perspektywą do 2019 r. 4. 3. RELACJE POWIATOWEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI Z DOKUMENTAMI WYKONANYMI NA POZIOMIE GMINY 4.3.1. Gminne programy opieki nad zabytkami 4.3.2. Gminne Ewidencje Zabytków 4.3.3. Miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego 5. CHARAKTERYSTYKA ZASOBÓW I ANALIZA STANU DZIEDZICTWA I KRAJOBRAZU KULTUROWEGO POWIATU PRZYSUSKIEGO 5.1.1. Charakterystyka powiatu przysuskiego 5.1.2. Zarys historii powiatu przysuskiego 5.1.3. Formy ochrony przyrody, turystyka, infrastruktura, szlaki turystyczne , atrakcje 5.2.Krajobraz kulturowy powiatu przysuskiego 5.3. Zabytki wpisane do rejestru zabytków 5.4. Zabytki nieruchome 5.4.1. Zabytki sakralne- kościoły i kaplice 5.4.2 Cmentarze 5.4.3. Zabytki architektury dworsko- pałacowej i folwarcznej 5.5. Zabytki ruchome 5.6. Zabytki archeologiczne 5.7. Zabytki muzealne 5.8. Miejsca Pamięci Narodowej 6. STAN ZACHOWANIA I ZAGOSPODAROWANIA ZABYTKÓW ORAZ RODZAJE ZAGROŻEŃ 7. OCENA STANU DZIEDZICTWA KULTUROWEGO POWIATU. ANALIZA SZANS I ZAGROŻEŃ 8. PRIORYTETY POLITYKI POWIATU PRZYSUSKIEGO W RAMACH PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI ORAZ NIEZBĘDNE DZIAŁANIA W ZAKRESIE OCHRONY DZIEDZICTWA KULTUROWEGO
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 33
9. INSTRUMENTARIUM REALIZACJI POWIATOWEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI 10. PRIORYTETOWE KIERUNKI ROZWOJU POWIATU PRZYSUSKIEGO 11. ZASADY OCENY REALIZACJI POWIATOWEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI 12. ŹRÓDŁA FINANASOWANIA POWIATOWEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI
Podstawowa bibliografia Załącznik nr 1. Wykazy gminnych ewidencji zabytków
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 44
1.Wstęp
Cel opracowania powiatowego programu opieki nad zabytkami
Przedmiotem opracowania jest dziedzictwo kulturowe znajdujące się w granicach administracyjnych powiatu przysuskiego, natomiast celem jest określenie zasadniczych kierunków działań i zadań na rzecz ochrony i opieki nad zabytkami. Główne cele programów opieki nad zabytkami zostały określone w art.87 ust.2 ustawy z dnia 23 lipca 2003r o ochronie zabytków i opiece nad (tekst jednolity: Dz. U. 2014 r., poz. 1446) w następujący sposób: 1. Włączenie problemów ochrony zabytków do systemu zadań strategicznych, wynikających z koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju. 2. Uwzględnienie uwarunkowań ochrony zabytków, w tym krajobrazu kulturowego i dziedzictwa archeologicznego, łącznie z uwarunkowaniami ochrony przyrody i równowagi ekologicznej. 3. Zahamowanie procesów degradacji zabytków i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania. 4. Wyeksponowanie poszczególnych zabytków oraz walorów krajobrazu kulturowego. 5. Podejmowanie działań zwiększających atrakcyjność zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych oraz wspieranie inicjatyw sprzyjających wzrostowi środków finansowych na opiekę nad zabytkami. 6. Określenie warunków współpracy z właścicielami zabytków, eliminujących sytuacje konfliktowe związane z wykorzystywaniem tych zabytków. 7. Podejmowanie przedsięwzięć umożliwiających tworzenie miejsc pracy związanych z opieką nad zabytkami. Formułując „Program opieki nad zabytkami Powiatu Przysuskiego na lata 2016-2019” przyjęto zadania należące z mocy ustawy do obowiązków powiatu m.in. opieki nad zabytkami, do których powiat przysuski posiada tytuł prawny oraz zarysowano ogólną politykę powiatu przysuskiego w dziedzinie opieki nad zabytkami, nie naruszając przy tym kompetencji poszczególnych gmin i praw właścicieli. Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami jest pierwszym takim dokumentem w powiecie przysuskim. W związku z tym powinien podlegać ciągłej aktualizacji i powinien być istotnym punktem odniesienia dla programów konstruowanych na kolejne okresy czteroletnie, z uwzględnieniem nowych uwarunkowań prawnych i administracyjnych oraz zmieniających się warunków gospodarczych i społecznych.
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 55
2. PODSTAWA PRAWNA OPRACOWANIA GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI. Obowiązek sporządzenia Powiatowego Programu Opieki nad Zabytkami nakładają na powiat przepisy Ustawy z dnia 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami ( Dz. U. z 2014., poz. 1446). Zgodnie z art. 87 ust. 1 w/w Ustawy, Zarząd Powiatu sporządza na okres 4 lat Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami. Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami podlega uchwaleniu przez Radę Powiatu, po uzyskaniu opinii Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Po zatwierdzeniu dokument ogłaszany jest w wojewódzkim dzienniku urzędowym. Z realizacji programu Zarząd Powiatu sporządza co dwa lata sprawozdanie, które przedstawia Radzie Powiatu. GŁÓWNE CELE POWIATOWEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI OKREŚLA ART. 87 UST. 2 W/W USTAWY, tj.: Powiatowy program opieki nad zabytkami ma na celu, w szczególności: - włączenie problemów ochrony zabytków do systemu zadań strategicznych, wynikających z koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju, - uwzględnienie uwarunkowań ochrony zabytków, w tym krajobrazu kulturowego dziedzictwa archeologicznego, łącznie z uwarunkowaniami ochrony przyrody i równowagi ekologicznej, - zahamowanie procesów degradacji zabytków i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania, - wyeksponowanie poszczególnych zabytków oraz walorów krajobrazu kulturowego, - podejmowanie działań zwiększających atrakcyjność zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych, edukacyjnych oraz wspieranie inicjatyw sprzyjających wzrostowi środków finansowych oraz opieka nad zabytkami, - określenie warunków współpracy z właścicielami zabytków, eliminujących sytuacje konfliktowe związane z wykorzystaniem tych zabytków, - podejmowanie przedsięwzięć umożliwiających tworzenie miejsc pracy związanych z opieką nad zabytkami
3. UWARUNKOWANIA PRAWNE OCHRONY I OPIEKI NAD ZABYTKAMI W POLSCE.
Deklarację ochrony dziedzictwa narodowego oraz stworzenie warunków upowszechniania i równego dostępu do dóbr kultury, będącej źródłem tożsamości narodu polskiego zawiera art. 5, art. 6 ust. 1 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.( Dz. U. z 1997 r. Nr 78, poz. 483, z 2001 r. Nr 28, poz. 319, z 2006 r. Nr 200, poz. 1471, z 2009 r. Nr 114, poz.946). Rzeczypospolita Polska przyjęła w drodze ratyfikacji akty prawne o znaczeniu międzynarodowym określające zasady i sposób dbałości o zachowane materialne dziedzictwo kulturowe. Dokumenty te są większości deklaracjami bądź konwencjami. Najważniejsze z nich to:
- Karta Ateńska, czyli postanowienia konferencji w Atenach sporządzona 30 października 1931 r.; - Konwencja o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego przyjęta w Hadze 14 maja 1954 r.; - Karta Wenecka, czyli Międzynarodowa Karta Konserwacji i Restauracji Miejsc Zabytkowych sporządzona w Wenecji w 1964 roku. Definiuje pojęcia: restauracji i konserwacji wskazując ich granice, warunki oraz zasady realizacji;
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 66
- Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego przyjęta w Paryżu 16 listopada 1972 roku Wprowadziła pojęcie „dziedzictwa kulturowego” obejmującego:
- zabytki, pod którymi rozumie się dzieła architektury, monumentalnej rzeźby i malarstwa, elementy i budowle o charakterze archeologicznym, napisy, groty i zgrupowania tych elementów, mające wyjątkową powszechną wartość z punktu widzenia historii, sztuki lub nauki; - zespoły i miejsca zabytkowe - budowle oddzielne lub łączne, które ze względu na swoją architekturę, jednolitość lub zespolenie z krajobrazem mają wyjątkową powszechną wartość z punktu widzenia historii, sztuki lub nauki; - miejsca zabytkowe - dzieła człowieka lub wspólne dzieła człowieka i przyrody, jak również sfery, a także stanowiska archeologiczne, mające wyjątkową powszechną wartość z punktu widzenia historycznego, estetycznego, etnologicznego lub antropologicznego. Instrumentem służącym do realizacji celów Konwencji jest Lista Dziedzictwa Światowego. - Międzynarodowa Karta Ochrony Ogrodów IFLA-ICOMOS sporządzona 21 maja 1981 r.; - Międzynarodowa Karta Ochrony Miasta Historycznych ICOMOS sporządzona w październiku 1987 r.; - Konwencja o ochronie dziedzictwa architektonicznego Europy, sporządzona w Grenadzie dnia 3 października 1985 r.; - Europejska Konwencja o ochronie dziedzictwa archeologicznego (poprawiona),sporządzona w La Valetta dnia 16 stycznia 1992 r.; - Europejska Konwencja Krajobrazowa, sporządzona we Florencji dnia 20 października 2000 r.; - Konwencja UNESCO w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego. Definiuje dziedzictwo niematerialne jako zwyczaje, przekaz ustny, wiedzę i umiejętności oraz związane z nimi przedmioty i przestrzeń kulturową, które są uznane za część własnego dziedzictwa przez daną wspólnotę, grupę lub jednostki. Prowadzi trzy listy: - Listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego wymagającego pilnej ochrony; - Listę reprezentatywną niematerialnego dziedzictwa kulturowego; - Rejestr programów, projektów i działań mających na celu ochronę niematerialnego dziedzictwa kulturowego („Rejestr Najlepszych Praktyk”).
Głównym aktem prawnym regulującym przedmiot, zakres i formy ochrony i opieki nad zabytkami jest Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r. (tekst jednolity: Dz. U. z 2014 r., poz. 1446). Zgodnie z art. 3 pkt. 1 zabytkiem jest nieruchomość lub rzecz ruchoma, ich części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową. OCHRONA ZABYTKÓW polega, w szczególności, na podejmowaniu przez organy administracji publicznej działań mających na celu (art. 4): zapewnienie warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych umożliwiających trwałe zachowanie zabytków oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie, zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków, udaremnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków, przeciwdziałanie kradzieży, zaginięciu lub nielegalnemu wywozowi zabytków za granicę, kontrolę stanu zachowania i przeznaczenia zabytków, uwzględnianie zadań ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz przy kształtowaniu środowiska.
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 77
OPIEKA NAD ZABYTKIEM sprawowana przez jego właściciela lub posiadacza polega, w szczególności, na zapewnieniu warunków (art. 5): naukowego badania i dokumentowania zabytku, prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytku, zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie, korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości, popularyzowania i upowszechniania wiedzy o zabytku oraz jego znaczeniu dla historii kultury.
OCHRONIE I OPIECE, BEZ WZGLĘDU NA STAN ZACHOWANIA PODLEGAJĄ (art. 6): zabytki nieruchome będące, w szczególności: krajobrazami kulturowymi, układami urbanistycznymi, ruralistycznymi i zespołami budowlanymi, dziełami architektury i budownictwa, dziełami budownictwa obronnego, obiektami techniki, a zwłaszcza kopalniami, hutami, elektrowniami, i innymi zakładami przemysłowymi, cmentarzami, parkami, ogrodami i innymi formami zaprojektowanej zieleni, miejscami upamiętniającymi wydarzenia historyczne bądź działalność wybitnych osobistości lub instytucji;
zabytki ruchome będące, w szczególności: dziełami sztuk plastycznych, rzemiosła artystycznego i sztuki użytkowej, kolekcjami stanowiącymi zbiory przedmiotów zgromadzonych i uporządkowanych według koncepcji osób, które tworzyły te kolekcje, numizmatami oraz pamiątkami historycznymi, a zwłaszcza militariami, sztandarami, pieczęciami, odznakami, medalami i orderami,
wytworami techniki, a zwłaszcza urządzeniami, środkami transportu maszynami i narzędziami świadczącymi o kulturze materialnej, charakterystycznymi dla dawnych i nowych form gospodarki, dokumentującymi poziom nauki i rozwoju cywilizacyjnego, materiałami bibliotecznymi, o których mowa w art.5 ustawy z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach ( tj. Dz. U z 2012r. poz.642 z późn. zm.), instrumentami muzycznymi, wytworami sztuki ludowej i rękodzieła oraz innymi obiektami etnograficznymi, przedmiotami upamiętniającymi wydarzenia historyczne bądź działalność wybitnych osobistości lub instytucji;
zabytki archeologiczne będące, w szczególności: pozostałościami terenowymi pradziejowego historycznego osadnictwa, cmentarzyskami, kurhanami, reliktami działalności gospodarczej, religijnej i artystycznej.
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 88
FORMAMI OCHRONY ZABYTKÓW SĄ (art. 7): wpis do rejestru zabytków, uznanie za pomnik historii, utworzenie parku kulturowego, ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego albo w decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej, decyzji o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji w zakresie lotniska użytku publicznego. Zgodnie z art. 36 niniejszej ustawy pozwolenia wojewódzkiego konserwatora zabytków wymaga: 1) prowadzenie prac konserwatorskich, restauratorskich lub robót budowlanych przy zabytku wpisanym do rejestru; 2) wykonywanie robót budowlanych w otoczeniu zabytku; 3) prowadzenie badań konserwatorskich zabytku wpisanego do rejestru; 4) prowadzenie badań architektonicznych zabytku wpisanego do rejestru; 5) prowadzenie badań archeologicznych; 6) przemieszczanie zabytku nieruchomego wpisanego do rejestru; 7) trwałe przeniesienie zabytku ruchomego wpisanego do rejestru, z naruszeniem ustalonego tradycją wystroju wnętrza, w którym zabytek ten się znajduje; 8) dokonywanie podziału zabytku nieruchomego wpisanego do rejestru; 9) zmiana przeznaczenia zabytku wpisanego do rejestru lub sposobu korzystania z tego zabytku; 10) umieszczanie na zabytku wpisanym do rejestru urządzeń technicznych, tablic, reklam oraz napisów, z zastrzeżeniem art. 12 ust. 1; 11) podejmowanie innych działań, które mogłyby prowadzić do naruszenia substancji lub zmiany wyglądu zabytku wpisanego do rejestru; 12) poszukiwanie ukrytych lub porzuconych zabytków ruchomych, w tym zabytków archeologicznych, przy użyciu wszelkiego rodzaju urządzeń elektronicznych i technicznych oraz sprzętu do nurkowania, Ustawa nakłada na powiat prawa i obowiązki w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami, są to m.in.: prawo ubiegania się przez powiat o dotację celową na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane wykonywane przy zabytku będącego własnością tej jednostki (art. 73); prawo udzielania przez radę powiatu, dotacji na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków (art.81); sporządzanie przez zarząd powiatu i przyjmowanie przez radę powiatu na okres 4 lat powiatowego programu opieki nad zabytkami, z którego co dwa lata zarząd powiatu przedstawia sprawozdanie radzie powiatu (art.87); starosta, w uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków, może umieszczać na zabytku nieruchomym wpisanym do rejestru zabytków znak informacyjny o tym, iż zabytek ten podlega ochronie (art. 12, ust. 1); w przypadku wystąpienia zagrożenia dla zabytku nieruchomego wpisanego do rejestru zabytków, polegającego na możliwości jego zniszczenia lub uszkodzenia, starosta na wniosek wojewódzkiego konserwatora zabytków, może wydać decyzję o zabezpieczeniu tego zabytku w formie ustanowienia czasowego zajęcia do czasu usunięcia zagrożenia (art. 50, ust. 3) jeżeli nie jest możliwe usuniecie zagrożenia, o którym mowa w ust. 3 zabytek nieruchomy może być na wniosek wojewódzkiego konserwatora zabytków wywłaszczony przez starostę na rzecz Skarbu Państwa lub gminy właściwej ze względu na miejsce położenia tego zabytku, w trybie i na zasadach przewidzianych w przepisach o gospodarce nieruchomościami (art. 50, ust. 4, pkt 2).
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 99
ustanawianie społecznych opiekunów zabytków przez starostę na wniosek wojewódzkiego konserwatora zabytków. Starosta prowadzi listę społecznych opiekunów (art. 102, 103 i 104). Zadania powiatu z zakresu ochrony i opieki nad zabytkami, wpisane są w ustawę z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym (tj. Dz. U. z 2013, poz. 595 z późn. zm.). Zgodnie z art. 4 ust. 1 pkt 7 ww. ustawy: „Powiat wykonuje określone ustawami zadania publiczne o charakterze ponadgminnym w zakresie (...)kultury oraz ochrony zabytków i opieki nad zabytkami; (...)”. Uregulowania prawne dotyczące ochrony zabytków i opieki nad zabytkami znajdują się w szeregu obowiązujących ustaw: Ustawie z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (tj.Dz. U. z 2013r. poz.1232 z późn. zm. ); Ustawie z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (tj. Dz. U. z 2013r. poz. 627 z późn. zm.) Zezwolenie na usunięcie drzew lub krzewów z terenu nieruchomości wpisanej do rejestru zabytków wydaje wojewódzki konserwator zabytków (art. 83, ust. 2 oraz art. 85, art. 86, dot. opłat za usunięcie drzew); Ustawie z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (tj. Dz. U. z 2014r. poz.518 z późn. zm.) Jeżeli przedmiotem umowy o oddanie nieruchomości gruntowej w użytkowanie wieczyste jest nieruchomość wpisana do rejestru zabytków, przy określaniu sposobu korzystania z tej nieruchomości można nałożyć, w razie potrzeby, na nabywcę obowiązek odbudowy lub remontu położonych na niej zabytkowych obiektów budowlanych, w terminie określonym w umowie (art. 29, ust. 2). Właściwy organ może udzielić bonifikaty od ceny ustalonej zgodnie z art. 67 ust. 3, na podstawie odpowiednio zarządzenia wojewody albo uchwały rady lub sejmiku, jeżeli nieruchomość jest sprzedawana. Ustaloną, zgodnie z art. 67, cenę nieruchomości lub jej części wpisanej do rejestru zabytków obniża się o 50 %. Właściwy organ może, za zgodą odpowiednio wojewody albo rady lub sejmiku, podwyższyć lub obniżyć tę bonifikatę; Sprzedaż, zamiana, darowizna lub oddanie w użytkowanie wieczyste nieruchomości wpisanych do rejestru zabytków, stanowiących własność Skarbu Państwa lub jednostki samorządu terytorialnego, a także wnoszenie tych nieruchomości jako wkładów niepieniężnych (aportów) do spółek, wymaga pozwolenia wojewódzkiego konserwatora zabytków (art. 13 ust. 4). Ustawie z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (tj.Dz. U. z 2015r. poz.199) Decyzje, o których mowa w art. 51 ust. 1, wydaje się po uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków (art. 53, ust. 4, pkt 2) − w odniesieniu do obszarów i obiektów objętych formami ochrony zabytków, o których mowa w art. 7 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (tj. Dz. U. z 2014 r., poz. 1446) oraz ujętych w gminnej ewidencji zabytków; Ustawie z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane (tj. Dz. U. z 2013r. poz. 1409 z późn. zm.)
1/Prowadzenie robót budowlanych przy obiekcie budowlanym wpisanym do rejestru zabytków lub na obszarze wpisanym do rejestru zabytków wymaga, przed wydaniem decyzji o pozwoleniu na budowę, uzyskania pozwolenia na prowadzenie tych robót, wydanego przez właściwego wojewódzkiego konserwatora zabytków. 2/Pozwolenie na rozbiórkę obiektu budowlanego wpisanego do rejestru zabytków może być wydane po uzyskaniu decyzji Generalnego Konserwatora Zabytków działającego w imieniu ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego o skreśleniu tego obiektu z rejestru zabytków. 3/ W stosunku do obiektów budowlanych oraz obszarów nie wpisanych do rejestru zabytków, a ujętych w gminnej ewidencji zabytków, pozwolenie na budowę lub rozbiórkę obiektu budowlanego wydaje właściwy organ w uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków.
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 1010
4/ Wojewódzki konserwator zabytków jest obowiązany zająć stanowisko w sprawie wniosku o pozwolenie na budowę lub rozbiórkę obiektów budowlanych, o których mowa w ust. 3, w terminie 30 dni od dnia jego doręczenia. Nie zajęcie stanowiska w tym terminie uznaje się jako brak zastrzeżeń do przedstawionych we wniosku rozwiązań projektowych (Art. 39). Ustawa z dnia 25 października 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej (tj. Dz. U z 2012 r. poz. 406 z późn. zm.) Ustawa z dnia 25.06.2015 r. o zmianie ustawy o samorządzie gminnym oraz niektórych innych ustaw ( Dz.U. z 2015 r. poz. 1045 ) zawiera się w art. 29. Ustawa ta wprowadza zmiany w ustawie 216.04.2004 r. o ochronie przyrody- w szczególności w kwestii uzyskiwania pozwolenia na usuwanie drzew... Zasady ochrony zabytków znajdujących się w muzeach i w bibliotekach regulują przepisy: Ustawy z dnia 21 listopada 1996 r. o muzeach (tj. Dz. U. z 2012 r. poz. 987 z późn. zm.); Ustawy z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach ( tj. Dz. U. z 2012r. poz. 642 z późn. zm.); Zasady ochrony materiałów archiwalnych regulują przepisy: Ustawy z dnia 14 lipca 1983 r. o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach ( tekst jednolity z 2011 roku Dz. U. Nr 123, poz. 698 z późn.zm.)
Uregulowania prawne dotyczące ochrony zabytków i opieki nad zabytkami znajdują się również w rozporządzeniach:
Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 9 lutego 2004 r. w sprawie wzoru znaku informacyjnego umieszczonego na zabytkach nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków (Dz. U. z 2004 r. Nr 30, poz. 259)
Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 12 maja 2004 r. w sprawie odznaki "Za opiekę nad zabytkami" (Dz. U. 2004 r. Nr 124, poz. 1304)
Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych (Dz. U. 2004 r. Nr 212, poz. 2153)
Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 26 maja 2011 r. w sprawie prowadzenia rejestru zabytków, krajowej, wojewódzkiej i gminnej ewidencji zabytków oraz krajowego wykazu zabytków skradzionych lub wywiezionych za granicę niezgodnie z prawem (Dz. U. Nr 113, poz. 661)
Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 1 kwietnia 2004 r. w sprawie nagród za odkrycie lub znalezienie zabytków archeologicznych (Dz. U. Nr 71, poz. 650)
Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 18 kwietnia 2011 r. w sprawie wywozu zabytków za granicę (Dz. U. Nr 89, poz. 510)
Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 6 czerwca 2005 r. w sprawie udzielania dotacji celowej na prace konserwatorskie, restauratorskie i roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków (Dz. U. Nr 112, poz. 940 , z późn.zm.)
Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 1 lipca 2013 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie udzielania dotacji celowej na prace konserwatorskie, restauratorskie i roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków (Dz. U. z 2013 r., poz. 784),
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 1111
Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 10 stycznia 2014 r. w sprawie dotacji na badania archeologiczne ( Dz. U. z 2014, poz. 110)
Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 2 lipca 2015 r. w sprawie nagród za znalezienie zabytków lub materiałów archiwalnych
Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 5 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych (Dz. U. Nr 212, poz. 2153)
Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 14 października 2015 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie prowadzenia prac konserwatorskich, prac restauratorskich, robót budowlanych, badań konserwatorskich, badań architektonicznych i innych działań przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków oraz badań archeologicznych i poszukiwań zabytków(Dz. U. z 2015, poz. 1789),
4. UWARUNKOWANIA ZEWNĘTRZNE OCHRONY DZIEDZICTWA KULTUROWEGO. 4.1. STRATEGICZNE CELE POLITYKI PAŃSTWA W ZAKRESIE OCHRONY ZABYTKÓW I OPIEKI NAD ZABYTKAMI.
4.1.1. Krajowy Program Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami na lata 2014- 2017.
Rada Ministrów w dniu 24.06.2014 r. podjęła uchwałę w sprawie „Krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami”, przedłożoną przez ministra kultury. Pozwala on ujednolicić politykę konserwatorską w wymiarze ogólnokrajowym oraz ułatwia skoordynowanie działań wielu podmiotów skoncentrowanych na ochronie zabytków, tj.: organów konserwatorskich, instytucji kultury i osób prywatnych zaangażowanych w społeczną opiekę nad zabytkami. Celem głównym jest wzmocnienie roli dziedzictwa kulturowego i ochrony zabytków w rozwoju potencjału kulturowego i kreatywnego Polaków. Będzie on realizowany za pośrednictwem celów szczegółowych. Najważniejsze to: Wspieranie rozwiązań systemowych na rzecz ochrony zabytków w Polsce: porządkowanie rejestru zabytków nieruchomych; przygotowanie ratyfikacji „Konwencji UNESCO ds. ochrony dziedzictwa podwodnego”; wypracowanie jednolitych standardów działań konserwatorskich w odniesieniu do wybranych typów i kategorii zabytków nieruchomych; wzmocnienie ochrony krajobrazu kulturowego; opracowanie diagnozy prawnej ochrony zabytków ruchomych; przygotowanie kompleksowego raportu o stanie zachowania zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków; realizacja badań w ramach programu Archeologiczne Zdjęcie Polski (AZP)
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 1212
na obszarach szczególnie istotnych ze względu na zagrożenia dla dziedzictwa archeologicznego; wzmocnienie synergii działania organów ochrony zabytków (chodzi o osiągnięcie większego efektu niż wynika to z sumy podjętych działań): zwiększenie efektywności zarządzania i ochrony zabytków przez wdrażanie infrastruktury informacji przestrzennej o zabytkach; wypracowanie standardów pozwalających na lepszy przepływ informacji między organami ochrony zabytków a społecznościami żyjącymi w ich sąsiedztwie; podniesienie jakości procesów decyzyjnych w organach ochrony zabytków; merytoryczne wsparcie samorządu terytorialnego w ochronie zabytków; tworzenie warunków do aktywnego uczestnictwa w kulturze i edukacji na rzecz dziedzictwa kulturowego oraz jego promocji: przygotowanie ratyfikacji „Konwencji ramowej Rady Europy w sprawie znaczenia dziedzictwa kulturowego dla społeczeństwa”, Faro 2005; budowanie świadomości społecznej dotyczącej funkcji dziedzictwa kulturowego jako podstawy kształtowania tożsamości narodowej i społeczności lokalnych; promocja dziedzictwa za pośrednictwem internetu; zwiększenie i ułatwienie dostępu do zasobu dziedzictwa. Wdrażanie programu zakłada ścisłą współpracę Generalnego Konserwatora Zabytków (działającego w imieniu ministra kultury i dziedzictwa narodowego), wojewódzkich konserwatorów zabytków, urzędu obsługującego ministra kultury i dziedzictwa narodowego, urzędów wojewódzkich oraz Narodowego Instytutu Dziedzictwa, Narodowego Instytutu Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów, Narodowego Muzeum Morskiego – instytucji wdrażających program.
4.1.2. Narodowa Strategia Rozwoju Kultury.
Narodowa Strategia Rozwoju Kultury na lata 2004-2013 została przyjęta przez Rząd RP 21 września 2004 r., jej przedłużenie czyli „Uzupełnienie Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004-2020 przyjęto w 2005 roku. Powyższe dokumenty służą wdrożeniu Narodowego Program Kultury „Ochrona Zabytków i Dziedzictwa Kulturowego.” Narodowa Strategia Rozwoju Kultury na lata 2004 – 2013, obejmuje wszystkie sfery i zagadnienia związane z funkcjonowaniem kultury. W ramach prac nad Dokumentem określono nową misję, którą w ramach przedstawionych założeń do strategii, wypełniać powinny instytucje zarządzające, pośredniczące, finansujące, współpracujące oraz wnioskodawcy. Misją tą jest: Zrównoważony rozwój kultury jako najwyższej wartości przenoszonej ponad pokoleniami, określającej całokształt historycznego i cywilizacyjnego dorobku Polski, wartości warunkującej tożsamość narodową i zapewniającej ciągłość tradycji i rozwój regionów. Omawiany dokument wśród najważniejszych celów strategicznych państwa w zakresie ochrony zabytków wymienia: Przygotowanie skutecznego systemu prawno-finansowego wspierania ochrony i opieki nad zabytkami. Podjęcie prac nad kompleksowym systemem edukacji na rzecz dziedzictwa, Poszukiwanie instrumentów wzmacniających efekty działalności służby konserwatorskiej. Ograniczenie uznaniowości konserwatorów poprzez nałożenie na nich odpowiedzialności za niezgodne z prawem postępowanie.
Założenia do Narodowej Strategii Rozwoju Kultury zostały określone następująco: Państwo powinno realizować zadania z zakresu kultury poprzez działania Ministra
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 1313
Kultury oraz działania jednostek samorządu terytorialnego. Wydatki publiczne na kulturę w Polsce powinny wzrosnąć. Minister Kultury realizuje zadania własne poprzez narodowe programy kultury, narodowe instytucje kultury, placówki badawczo-rozwojowe oraz zlecanie zadań instytucjom samorządowym i pozarządowym. Budżet Ministra Kultury powinien być adekwatny do nowych działań. Ze względu na ograniczenia budżetu państwa winno poszukiwać się pozabudżetowych środków finansujących kulturę. W tym celu proponuje się uzupełnienie istniejącego modelu finansowania kultury o rozwiązania stosowane w Europie, tworzące fundusze celowe dla realizacji polityk w poszczególnych obszarach kultury. Państwo, w tym Minister Kultury, powinno być partnerem dla jednostek samorządu terytorialnego i wspólnie z nimi kształtować kulturę w regionach. Samorządy terytorialne powinny zyskać większą motywację w kształtowaniu instytucjonalnego zaplecza dla rozwoju kultury, w tym do wypełniania założonych w lokalnych strategiach rozwoju celów w sferze kultury, a rola państwa powinna sprowadzać się do badań naukowych i monitorowania tej sfery oraz do skutecznego zapobiegania sytuacjom kryzysowym. Jednocześnie Minister Kultury powinien posiadać odpowiednie środki na sprawowanie mecenatu nad działalnością instytucji kultury oraz instrumenty o charakterze motywującym, za pomocą których możliwa będzie realizacja polityki kulturalnej państwa w regionach. Zwiększyć powinna się społeczna partycypacja w sferze odpowiedzialności za kulturę, m.in. poprzez uspołecznienie decyzji podejmowanych w sferze kultury w regionach (lokalne strategie kulturalne, społeczne ciała opiniujące funkcjonowanie instytucji kultury). Wzrosnąć powinna również rola organizacji pozarządowych, poprzez równouprawnienie ich w dostępie do środków publicznych na zadania w sferze kultury. Unowocześnienie procesu zarządzania sferą kultury i usług kulturalnych. Wszystkie zaplanowane działania zaprogramowane w strategii powinny być dostępne dla mniejszości narodowych oraz instytucji prowadzonych przez te społeczności w celu pielęgnowania różnorodności kulturowej i ich tradycji jako dorobku polskiej kultury. Rosnące znaczenie powiązania kultury z rozwojem gospodarczym i dochodami regionów jest podstawą dla podjęcia działań w kształtowaniu zintegrowanych produktów turystycznych, wykorzystujących (i działających na ich rzecz) elementy dziedzictwa kulturowego, aktywność instytucji kultury oraz skoncentrowane wokół tych instytucji przemysły kultury. Strategicznymi obszarami w okresie programowania 2004–2013 są: promocja czytelnictwa i wsparcie sektora książek i wydawnictw; ochrona dziedzictwa kulturowego, w tym szczególnie ochrona i rewaloryzacja zabytków;
W tym zakresie opracowano Narodowy Program Kultury „Ochrona Zabytków i Dziedzictwa Kulturowego” na lata 2004-2013, wyznaczono następujące priorytety:
Priorytet 1. Aktywne zarządzanie zasobem stanowiącym materialne dziedzictwo kulturowe. W jego ramach wyznaczono następujące działania: Działanie 1.1. Budowa nowoczesnych rozwiązań organizacyjno-finansowych w sferze ochrony zabytków. Działanie 1.2. Kompleksowa rewaloryzacja zabytków i ich adaptacja na cele kulturalne, turystyczne, edukacyjne, rekreacyjne i inne cele społeczne. Działanie 1.3. Zwiększenie roli zabytków w rozwoju turystyki i przedsiębiorczości
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 1414
Poprzez tworzenie zintegrowanych narodowych produktów turystycznych.
Priorytet 2. Edukacja i administracja na rzecz ochrony i zachowania dziedzictwa kulturowego; w jego ramach wyznaczono następujące działania: Działanie 2.1. Rozwój zasobów ludzkich oraz podnoszenie świadomości społecznej w sferze ochrony dziedzictwa kulturowego, Działanie 2.2. Ochrona i zachowanie dziedzictwa kulturowego przed nielegalnym wwozem, wywozem i przewozem za granicę. Rozwój szkolnictwa artystycznego, w tym rozbudowa i modernizacja infrastruktury oraz unowocześnianie programów edukacji artystycznej i dostosowanie ich do rynku pracy. Wzmocnienie efektywności działania i roli instytucji artystycznych w kreowaniu sfery kultury, w tym i promocji polskiej twórczości artystycznej. Stworzenie systemu wspierania współczesnej twórczości artystycznej, stworzenie instytucji zajmujących się jej dokumentowaniem, gromadzeniem i udostępnianiem. Zwiększenie samodzielności instytucji kultury, także w znaczeniu ekonomicznym oraz wyposażenie ich w odpowiednie narzędzia finansowe, wpłynie pozytywnie na ich efektywność i konkurencyjność na rynku usług kulturalnych oraz na samodzielność programową. Rolą Ministra Kultury oraz jednostek samorządu terytorialnego jest motywowanie społeczności do partycypacji w funkcjonowaniu sfery kultury, w tym do dobrowolnego udziału w finansowaniu instytucji i wydarzeń kulturalnych oraz twórców za pomocą stworzonych narzędzi podatkowych. W tym celu Minister Kultury i samorządy powinny rozszerzyć obowiązki odpowiednich komórek swoich urzędów w zakresie promocji społecznej odpowiedzialności obywateli za kulturę (wspólne kampanie promocyjne, powstawanie społecznych paneli eksperckich i ciał doradczych związanych z możliwością pozyskania dodatkowych funduszy na kulturę w regionach). W związku z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej w równym stopniu zadaniem Ministra Kultury, jednostek samorządu terytorialnego i instytucji kultury staje się pozyskanie środków na kulturę z funduszy strukturalnych oraz innych środków Unii Europejskiej. W tym celu Minister Kultury i jednostki samorządu i instytucji kultury powinny zapewnić odpowiednie środki na wkład własny do projektów realizowanych w sferze kultury. Uzupełnienie Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004 – 2020 z 2005 roku wprowadza programy operacyjne służące realizacji strategii. Jednym z nich jest Program Operacyjny „Dziedzictwo kulturowe” .W programie wyróżnione zostały dwa komplementarne priorytety: Rewaloryzacja zabytków nieruchomych i ruchomych. Podstawowym celem jest poprawa stanu zachowania zabytków, zwiększanie narodowego zasobu dziedzictwa kulturowego, kompleksowa rewaloryzacja zabytków, zwiększenie roli zabytków w rozwoju turystyki, poprawa warunków instytucjonalnych, prawnych i organizacyjnych w zakresie ochrony zabytków i ich dokumentacji, zabezpieczenie zabytków, muzealiów i archiwaliów przed skutkami klęsk żywiołowych, kradzieżami i nielegalnym wywozem za granicę. Rozwój kolekcji muzealnych. Dotyczy zwłaszcza zadań związanych z zakupami dzieł sztuki i kolekcji dla instytucji muzealnych, zakupami starodruków i archiwaliów, konserwacji i digitalizacji muzealiów, archiwaliów, starodruków, księgozbiorów oraz zbiorów filmowych, wspieraniu rozwoju muzealnych pracowni konserwatorskich oraz nowych technik konserwacji zabytków ruchomych.
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 1515
4.1.3. Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju do 2030 r.
W szczególności ważne są zadania wskazane w celu 4 i 6 KPZK - w odniesieniu do projektowanego Krajowego Programu Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami na lata 2013- 2016. Cel 4. Kształtowanie struktur przestrzennych wspierających osiągnięcie i utrzymanie wysokiej jakości środowiska przyrodniczego i walorów krajobrazowych Polski. 4.1. Integracja działań w zakresie funkcjonowania spójnej sieci ekologicznej kraju jako podstawa ochrony najcenniejszych zasobów przyrodniczych i krajobrazowych 4.3. Wprowadzenie gospodarowania krajobrazem zgodnie z zapisami europejskiej konwencji krajobrazowej. Cel 6. Przywrócenie i utrwalenie ładu przestrzennego. Zakres: Uwzględnienie zagadnienia ochrony krajobrazu przyrodniczego i kulturowego w procesach rozwoju regionów.
4.2. RELACJE POWIATOWEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI Z DOKUMENTAMI WYKONANYMI NA POZIOMIE WOJEWÓDZTWA I POWIATU.
4.2.1. Strategia Rozwoju Województwa Mazowieckiego do roku 2020.
Jedną z najważniejszych sfer działań województw samorządowych jest programowanie rozwoju. Realizacja tych działań odbywa się poprzez opracowanie strategii rozwoju województwa i programów wojewódzkich. Na podstawie strategii prowadzona jest polityka rozwoju województwa. Określać ma ona uwarunkowania, cele i kierunki rozwoju województw. Ustawa o zagospodarowaniu przestrzennym zobowiązuje sejmiki województw do ustalenia strategii rozwoju województw. ”Strategia Rozwoju Województwa Mazowieckiego do roku 2020” jest dokumentem opracowanym przez Urząd Marszałkowski Województwa Mazowieckiego a przyjęty przez przyjęta przez Sejmik Województwa Mazowieckiego uchwałą z dnia 29 mają 2006 roku. Kwestie ochrony dziedzictwa kulturowego i dóbr kultury „Strategia” traktuje bardzo ogólnikowo. W części opisowej, w punkcie dotyczącym kultury i dziedzictwa kulturowego zostały wymienione najbardziej charakterystyczne obiekty miast Mazowsza, które decydują o jego charakterze kulturowym. Problemy związane z zabytkami i dziedzictwem kulturowym dotyczą przede wszystkim: a) złego stanu technicznego zabytków b) postępującej eliminacji zabudowy drewnianej z krajobrazu Mazowsza Zamierzeniami Strategii Rozwoju Województwa Mazowieckiego w zakresie kultury i turystyki są promocja i zwiększanie atrakcyjności turystycznej regionu w oparciu o walory środowiska naturalnego i dziedzictwa kulturowego oraz kształtowanie tożsamości regionu a trwałego i stabilnego wizerunku Mazowsza, którego dynamiczny rozwój oparty jest na wysokich walorach kulturowych materialnych i niematerialnych oraz przyrodniczych. Wymiernym efektem prowadzonej promocji będzie, zwiększenie wartości turystycznych regionu oraz aktywizacja obszarów wiejskich. W tym celu podjęte zostaną następujące działania: wzmocnienie dotychczasowych kierunków działań samorządu propagujących zasoby dziedzictwa kulturowego oraz rozwój kultury w regionie; rewitalizacja zespołów zabytkowych i wykorzystanie ich do rozwoju funkcji turystycznych; wsparcie tworzenia lokalnych parków kulturowo-historycznych wokół istniejących zabytków architektury umożliwiających rozwój funkcji turystycznych; rozwój sieci szlaków turystycznych w obrębie województwa mazowieckiego, w tym sieci dróg o znaczeniu turystycznym, szlaków i ścieżek rowerowych oraz ich włączenie do sieci w sąsiednich województwach;
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 1616
Główne zamierzenia strategiczne dotyczące turystyki i kultury obejmują: promowanie turystyki i sportów wodnych poprzez wyznaczanie i utrzymanie szlaków wodnych, rozwój żeglugi rzecznej oraz zaplecza towarzyszącego np. porty, przystanie, stanice, ośrodki turystyki wodnej; rozwijanie zintegrowanego systemu promocji i informacji turystycznej; utworzenie, we współpracy z samorządami lokalnymi, regionalnej sieci obsługi ruchu turystycznego, dostarczającej autoryzowanej oferty turystyczno-wypoczynkowej dla różnych segmentów rynku turystyki i wypoczynku w regionie; tworzenie dogodnych warunków do rozwoju kompleksów wypoczynkowych, rekreacyjnych i balneologicznych wraz z zakładami geotermalnymi oraz ich promocja; promocja wartości turystycznych regionu przy użyciu reklamy i upowszechniania wiedzy we współpracy z organizatorami turystyki; promowanie bogactwa Kampinoskiego Parku Narodowego, parków krajobrazowych, unikalnych tradycji: kurpiowskich, łowickich, podlaskich, kołbielskich oraz innych, czemu służyć będą organizowane wystawy twórczości regionalnej; wspieranie inicjatyw mających na celu promocję działalności sprzyjającej integracji Mazowsza, jako regionu o bogatej historii, wartościach przyrodniczych i wyrazistej tożsamości; wspieranie działalności Biura Przedstawicielskiego Województwa Mazowieckiego w Brukseli, które umożliwia efektywną promocję Mazowsza w Unii Europejskiej. zorganizowanie Regionalnej Organizacji Turystycznej oraz lokalnych organizacji turystycznych; powołanie Centrum Folklorystycznego skupiającego najciekawsze i unikalne wytwory kultur regionalnych; wydawanie publikacji promocyjnych oraz kreowanie pozytywnego wizerunku regionu w mediach. Kształtowanie tożsamości regionu oraz kreowanie i promocja jego produktu regionalnego, w założeniach strategii przyczyni się do budowania i wzmacniania tożsamości, atrakcyjności i promocji regionu w wymiarze krajowym i europejskim.
W związku z tym zostaną podjęte następujące działania polegające na: utworzenie instytucjonalnych ram, np. za pomocą regionalnego systemu certyfikacji, dla wspierania rozwoju marek regionalnych (np. tradycyjnych produktów żywnościowych czy produktów turystycznych); wspieraniu organizacji i stowarzyszeń regionalnych i lokalnych, które nie tylko kultywują wartości tradycyjne, ale również kreują aktywne postawy społeczne, lokalny patriotyzm, a także integrują społeczności lokalne w dostosowywaniu się do nowych warunków społeczno-gospodarczych; ochronie i promocji, którymi powinny zostać objęte zespoły urbanistyczne i dziedzictwo drewniane (w tym miejscowości o charakterystycznej unikalnej drewnianej zabudowie letniskowej położnej wzdłuż tzw. linii otwockiej), cenne krajobrazy kulturowe wsi i małych miast; promocji unikalnych zabytków architektury, miejsc pamięci narodowej oraz zamieszkania i pobytu wielkich twórców identyfikujących się z regionem; wspieraniu rozwoju dziedzin nauki, w tym humanistycznych, mających istotny wpływ na zachowanie i popularyzację dziedzictwa kulturowo-historycznego Mazowsza. kreowaniu regionalnych ośrodków tożsamości kulturowej; pielęgnowaniu i kultywowaniu lokalnych tradycji i zwyczajów, znajomości historii regionu; wprowadzeniu zintegrowanego systemu informacji kulturalnej, promującego dziedzictwo kulturowe i tradycję, funkcjonującego jako portal internetowy, dzięki
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 1717
któremu podawane będą informacje o wydarzeniach kulturalnych, wystawach, targach regionalnych, krajowych i zagranicznych promujących Mazowsze; promocji odrębności historyczno-kulturowej Mazowsza, nurtów kultury ludowej i wysokiej, dążąc do zahamowania pogłębiającej się dysproporcji między nimi poprzez aktywne wsparcie ośrodków i środowisk lokalnych, a także poprawę dostępu do kultury skupionej w Warszawie dla ludności spoza stolicy; organizowaniu okolicznościowych i stałych imprez lokalnych (targów, festiwali, konkursów); podjęciu szerszych działań promocyjnych wśród regionów polskich i europejskich; prezentowaniu szerokiej oferty związanej z kulturą regionu (obrzędy, rękodzieło, tradycje, kapele i zespoły folklorystyczne) oraz opracowanie katalogu ofert produktów regionalnych; ekspozycji regionalnych produktów ekologicznych i turystycznych, uwzględniających lokalne tradycje (przykładowo palmy kurpiowskie, wycinanki kołbielskie, czy strój łowicki), związanych z krajobrazem (wierzba, bocian) lub kulturą (Chopin i Żelazowa Wola); upowszechnianiu wiedzy o regionie poprzez organizowanie seminariów, debat, dyskusji oraz imprez .
4.2.2. Regionalny Program Operacyjny Województwa Mazowieckiego na lata 2014- 2020.
Komisja Europejska w dniu 12 lutego 2015 r. przyjęła programy operacyjne na lata 2014-2020 dla dziewięciu polskich województw, w tym dla województwa mazowieckiego. W dokumencie tym zwrócono uwagę na ważne miejsce jakie zajmuje województwo mazowieckie w Polsce ze względu na posiadane bogactwa kulturowe. Na obszarze województwa znajduje się wiele unikalnych zabytków, a także nowoczesnych instytucji kultury. W regionie znajduje się 6487 obiektów nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków, wśród nich 120 układów urbanistycznych, 4719 dzieł architektury i budownictwa, 55 dzieł budownictwa obronnego, 261 obiektów techniki, 351 cmentarzy, 692 parki, 252 ogrody i inne formy zaprojektowanej zieleni, około 150 miejsc upamiętniających wydarzenia historyczne bądź działalność wybitnych osobistości lub instytucji. Wskazuje się przy tym niewymiernie małe zainteresowanie Mazowszem z perspektywy turystów. Ważne jest więc kontynuowanie działań z poprzednich lat tj. powiązanie dziedzictwa kulturowego z nowoczesną turystyką (tworzenie szlaków turystycznych w oparciu o zrewitalizowane zabytki, tworzenie baz informacji internetowej, centrów informacji turystycznej, modernizowanie infrastruktury, poszerzanie oferty kulturowej). W osi priorytetowej IV „Gospodarka przyjazna środowisku i społeczeństwu” pojawił się priorytet: ochrona promocja i rozwój dziedzictwa kulturowego i naturalnego.
Cele szczegółowe: Ochrona, promocja i rozwój dziedzictwa kulturowego, w tym w szczególności: - ochrona, modernizacja i renowacja obiektów zabytkowych; - rozwój zasobów kultury; Rewitalizacja przestrzeni miejskiej i wiejskiej ukierunkowana na rozwiązywanie zdiagnozowanych problemów społecznych.
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 1818
4.2.3. Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Mazowieckiego.
Dokument został przyjęty jednogłośnie przez Sejmik Województwa Mazowieckiego Uchwałą nr 180/14 na posiedzeniu 7 lipca 2014 r. Jest to drugi, po „Strategii Rozwoju Województwa Mazowieckiego” dokument określający kierunki rozwoju regionu. Plan wskazuje szczegółowe zasady organizacji przestrzennej województwa, formułuje kierunki polityki przestrzennej, przenosząc zapisy „Strategii Rozwoju Województwa Mazowieckiego” na układ przestrzenny – w formie polityk przestrzennych. Główne założenia dokumentu: rozmieszczenie w przestrzeni inwestycji celu publicznego o znaczeniu ponadlokalnym w oparciu o cele i zasady zagospodarowania przestrzennego województwa; ukierunkowanie działań dotyczących rozwoju gospodarczego, kultury i ochrony środowiska, poprzez uwzględnianie uwarunkowań, szans i zagrożeń wynikających ze zróżnicowanych cech przestrzeni województwa; oddziaływanie na zachowania przestrzenne podmiotów gospodarujących w przestrzeni, by były one zgodne z ogólnymi celami rozwoju województwa. W oparciu o ustalenia planu wyznaczane są m.in. inwestycje do kontraktu terytorialnego, a także strategicznej oceny wniosków w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Mazowieckiego. Na jego podstawie uzgadniane są również projekty dokumentów planistycznych na poziomie gmin. W ramach procedury sporządzania planu przygotowane zostało także „Podsumowanie strategicznej oceny oddziaływania na środowisko projektu Planu Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Mazowieckiego”. Polityka planu adresowana jest do obszaru całego województwa, a w układzie przestrzennym ma charakter pasmowy (pasma przyrodniczo-kulturowe). Skierowana jest również do obszarów o cennych walorach krajobrazu i dziedzictwa kulturowego oraz dóbr kultury współczesnej, rejonów miast i miejscowości charakteryzujących się cennymi układami urbanistycznymi, ruralistycznymi i zabytkami. Pasma przyrodniczo-kulturowe obejmują charakterystyczne wielkoprzestrzenne elementy krajobrazowe (doliny rzek) i pasma wzdłuż szlaków kolejowych (Kolei Warszawsko- Wiedeńskiej i Warszawskiej Kolei Dojazdowej) oraz rejonów etnograficznych województwa mazowieckiego. Układ pasmowy pozwala na kształtowanie powiązań funkcjonalno- przestrzennych pomiędzy ośrodkami o dobrze wykształconej tożsamości kulturowej i obszarami cennymi przyrodniczo, a obszarami peryferyjnymi. Polityka ta obejmować będzie również ok. 130 miast historycznych, wśród których szczególne znaczenie dla dziedzictwa kulturowego ma: Warszawa, Płock, Pułtusk, Ciechanów, Radom, Ostrołęka, Szydłowiec, Góra Kalwaria, Iłża, Sierpc, Węgrów, Zakroczym i Maków Mazowiecki oraz miasta ogrody: Konstancin-Jeziorna, Podkowa Leśna, Milanówek, Ząbki i miejscowości pasma otwockiego. Ważnym elementem tej polityki jest również rewitalizacja historycznych założeń urbanistycznych i ruralistycznych. Obiekty i obszary zabytkowe oraz dobra kultury współczesnej powinny być ujęte w dokumentach planowania miejscowego oraz posiadać ustalone w nich warunki i zakresy ochrony oraz zasady zagospodarowania bezpośredniego otoczenia. Cenne elementy środowiska przyrodniczego i dziedzictwa kulturowego stanowią jednocześnie główne walory turystyczne województwa mazowieckiego, stwarzając możliwości rozwoju funkcji turystyczno-rekreacyjnej województwa. Funkcja ta jest ważnym czynnikiem nie tylko wzrostu, ale także aktywizacji gospodarczej wielu obszarów regionu. Ustalenia Planu dotyczące wzrostu atrakcyjności turystycznej adresowane są do zdelimitowanych (przy uwzględnieniu pasm przyrodniczo-kulturowych województwa) obszarów predystynowanych do rozwoju wyspecjalizowanych form turystyki. W sferze kultury niematerialnej polityka województwa będzie realizowana przez: propagowanie wiedzy o regionie i małych ojczyznach; pielęgnowanie odrębności kulturowej i wspieranie tożsamości ludowej; promowanie walorów kulturowych regionu
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 1919
oraz regionalnego folkloru poprzez różne formy organizacji imprez folklorystyczno- kulturowych oraz informowanie w mediach i wydawnictwach docierających do szerokiej rzeszy odbiorców; edukację w zakresie historii regionu i jego tożsamości kulturowej; wykorzystanie nowoczesnych technologii do zwiększenia możliwości edukacyjnych zapoznania się z dorobkiem kultury regionalnej i spuścizny kulturowej.
4.2.4. Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2012-2015.
Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2012-2015 opracował Zespół powołany przez Marszałka Województwa Mazowieckiego Zarządzeniami nr 43/11 i 98/11. Dokument został przyjęty przez Sejmik Województwa Mazowieckiego uchwałą nr 42/12 z dnia 12.03.2012 r. Założeniem strategicznym programu jest: Zachowanie regionalnej przestrzeni kulturowej i kultywowanie tradycji jako podstawa budowania tożsamości kulturowej regionu i kształtowania postaw społecznych w sferze opieki nad zabytkami oraz wykorzystania dziedzictwa dla rozwoju regionu. W ramach programu określono cztery cele operacyjne, oraz szereg konkretnych zadań przypisanych poszczególnym działaniom. Cele operacyjne i kierunki działań:
1/ Ochrona i zachowanie materialnego i niematerialnego dziedzictwa regionu ochrona zabytków ruchomych, ochrona zabytków nieruchomych, ochrona zabytków archeologicznych, ochrona, dokumentacja i popularyzacja zasobów o szczególnej wartości decydujących o specyfice regionu (najcenniejszych i charakterystycznych), ochrona i kreowanie krajobrazów kulturowych zachowujących tożsamość kulturową i walory krajobrazowe, w tym komponowanych ciągów zieleni, kształtowanie i ochrona przestrzeni historycznych miast i wsi, rewitalizacja historycznych ośrodków życia kulturalnego, pielęgnowanie tradycji i lokalnego folkloru w powiązaniu z zasobami dziedzictwa materialnego, popularyzacja i zwiększanie dostępności do zasobów dziedzictwa
2/ Kształtowanie tożsamości regionalnej. utrwalanie i kształtowanie świadomości mieszkańców o historii i zasobach dziedzictwa kulturowego, w tym regionalnego i lokalnego oraz budowanie i pielęgnowanie wrażliwości na bogactwo przestrzeni kulturowej, kształtowanie regionalnej dumy w oparciu o zabytki architektury i budownictwa, krajobraz kulturowy, wydarzenia historyczne oraz działalność wybitnych osób, wykorzystanie pamięci historycznej i zasobów dziedzictwa do integracji mieszkańców i stymulowania rozwoju - tworzenie przestrzennych ciągów inicjatyw, kreowanie ośrodków budowania tożsamości kulturowej regionu (w ramach pasm turystyczno-kulturowych oraz wskazanych w PZPWM), promocja walorów kulturowych regionu.
3/ Wzrost społecznej akceptacji dla zasobów dziedzictwa kulturowego regionu. stymulowanie działań służących ochronie obiektów zabytkowych i promowanie najlepszych przykładów takich działań, edukacja społeczeństwa w zakresie praw i obowiązków dotyczących opieki nad
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 2020
zabytkami, stymulowanie i intensyfikacja współpracy pomiędzy sektorem publicznym, prywatnym i pozarządowym w działaniach na rzecz edukacji, promocji, podniesienia świadomości o zasobach i potrzebie zachowania dziedzictwa regionu
4/ Efektywne zarządzanie zasobami dziedzictwa kulturowego regionu oraz kreowanie pasm turystyczno-kulturowych. wspieranie podmiotów posiadających w swoich zasobach znaczną liczbę zabytków w działaniach służących efektywnemu zarządzaniu obiektami zabytkowymi, stymulowanie wykorzystania dziedzictwa kulturowego w obszarze przemysłów kultury i czasu wolnego, kształtowanie pasm turystyczno-kulturowych, kreowanie produktów turystyki kulturowej w oparciu o tradycje historyczne, wykorzystanie dziedzictwa kulturowego dla rozwoju lokalnego i regionalnego poprzez organizację wydarzeń kulturalno-historycznych w miejscach zabytkowych, adaptacja obiektów zabytkowych dla współczesnych funkcji kulturalnych, turystycznych i edukacyjnych, propagowanie korzyści płynących z wykorzystania dziedzictwa i krajobrazu kulturowego dla rozwoju regionalnego i lokalnego.
4.2.5 Strategia Rozwoju Powiatu Przysuskiego na lata 2005- 2015.
– uchwała Nr XXI/178 /2005 Rady Powiatu Przysuskiego z dnia 23 marca 2005r – aktualizacja, „Strategia Rozwoju Powiatu Przysuskiego do 2015”, która jest dokumentem otwartym wymagającym uzupełnienia. Plany Rozwoju Lokalnego wnoszą nowe treści, pomysły i sposoby rozwiązywania problemów. Precyzyjnej wskazują zadania z zakresu ochrony zabytków, w tym zapewnienie właściwych kierunków do rozwoju turystyki i rekreacji, m.in. w oparciu o modernizację istniejących obiektów zabytkowych. Strategiczne planowanie zadań powiatu jest bardzo ważną częścią racjonalnego procesu podejmowania decyzji, ale również istotnym elementem procesu planowania regionalnego, umożliwiającym ubieganie się o wsparcie dla lokalnych programów rozwojowych ze źródeł pozabudżetowych. Proces wspierania zrównoważonego rozwoju naszego kraju obejmuje wszystkie szczeble władzy i administracji publicznej. Istotnym jego elementem jest konieczność koordynacji zadań realizowanych przez administrację rządową i samorządową różnych szczebli. Osiąganie spójności strategicznych celów określanych przez gminne wspólnoty samorządowe funkcjonujące na obszarze powiatu ma kluczowe znaczenie ze względu na konieczność tworzenia warunków dla zachowania zrównoważonego rozwoju w skali powiatu i regionu. Zapisy sformułowane w strategii powiatu przysuskiego odpowiadają założeniom podstawowych dokumentów planistycznych kraju i regionu. Najważniejsze z tych dokumentów to: 1. Polska 2025 – Długoterminowa Strategia Trwałego i Zrównoważonego Rozwoju z 26 lipca 2000 r. 2. Koncepcja Polityki Przestrzennego Zagospodarowania Kraju z 5 października 1999 r. 3. Narodowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2001- 2006 z 28 grudnia 2000 r. i średniookresowe strategie sektorowe. 4. Narodowy Plan Rozwoju na lata 2004-2006 z 14 stycznia 2003 r. 5. Zintegrowany Program Operacyjny Rozwoju Regionalnego na lata 2004 - 2006 6. Strategia Rozwoju Województwa Mazowieckiego przyjęta w 2001 r.
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 2121
7. Wojewódzki Program Rozwoju Regionalnego Mazowsza na lata 2001-2006 z czerwca 2002 r. 8. Narodowa Strategia Kultury na lata 2004 – 2013. Strategiczny program zadań powiatu przysuskiego uwzględnia także główne cele rozwoju gmin położonych na obszarze powiatu przysuskiego. W ten sposób, otwiera m.in. możliwości pozyskiwania pozabudżetowych środków finansowych na realizację zadań w ramach kontraktów wojewódzkich oraz z funduszy Unii Europejskiej.
Główne cele polityki powiatowej związanej z ochroną zabytków Konsekwentne i planowe realizowanie zadań kompetencyjnych samorządu dotyczących opieki nad zabytkami.
Zahamowanie procesów degradacji zabytków i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania oraz przyjęcie odpowiednich zasad zagospodarowania przestrzeni.
Wykreowanie wizerunku powiatu i tożsamości mieszkańców, wspieranie aktywności lokalnej mającej na celu poszanowanie dziedzictwa kulturowego.
Zwiększanie atrakcyjności zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych.
Wspieranie inicjatyw sprzyjających wzrostowi środków finansowych na opiekę nad zabytkami.
4.2.6. Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Przysuskiego na lata 2011 - 2014 z perspektywą do 2019 r. Zarząd Powiatu w Przysusze uchwałą Nr XVI/151/2012 z dnia 28 listopada 2012 r. przyjął "Program ochrony środowiska dla powiatu przysuskiego na lata 2012 – 2015 z perspektywą do roku 2019 aktualizacja" W dokumencie określono diagnozę stanu środowiska przyrodniczego na terenie powiatu przysuskiego, zawierającą charakterystykę poszczególnych komponentów środowiska wraz z ich oceną oraz określono działania mające na celu poprawę stanu aktualnego w zakresie ochrony środowiska. Sposób opracowania Programu został podporządkowany metodologii właściwej dla planowania strategicznego, polegającej na: - określeniu diagnozy stanu środowiska przyrodniczego w powiecie przysuskim zawierającej charakterystyki poszczególnych komponentów środowiska wraz z oceną stanu; w diagnozie wykorzystano informacje statystyczne, opracowania źródłowe; - przeprowadzeniu analizy SWOT - mocnych i słabych stron stanowiących punkt wyjścia do określenia celów Programu; - określeniu kreatywnej części Programu poprzez konkretyzację (uszczegółowienie) celów głównych przyjętych ze Strategii oraz ich operacjonalizację w postaci sformułowania listy działań; - scharakteryzowaniu uwarunkowań realizacyjnych Programu w zakresie rozwiązań prawno - instytucjonalnych, źródeł finansowania, ocen oddziaływania na środowisko planowania przestrzennego; - określeniu zasad monitorowania. Diagnoza stanu środowiska została oparta na wszelkich dostępnych opracowaniach branżowych, informacji pozyskanych z różnych źródeł oraz monitoringu WIOŚ w Warszawie.
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 2222
W przypadku braku informacji dotyczących bezpośrednio terenu powiatu, korzystano z danych pochodzących z najbliższego otoczenia. W ten sposób problematyka ochrony środowiska na terenie powiatu przysuskiego została zaprezentowana na tle województwa, co daje możliwość porównania, a przede wszystkim podejmowania wspólnych działań zapobiegawczych lub naprawczych. Cele strategiczne i operacyjne oraz zadania na okres 2012 – 2015 z perspektywą do roku 2019 zostały opracowane w nawiązaniu do wymaganych limitów zawartych w planach Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Przysuskiego na lata 2012 – 2015 z perspektywą do roku 2019 – aktualizacja wyższego szczebla – województwa i kraju (Polityka Ekologiczna Państwa w latach 2009 -2012 z perspektywą do roku 2016.
4. 3. RELACJE POWIATOWEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI Z DOKUMENTAMI WYKONANYMI NA POZIOMIE GMINY
4.3.1. Gminne programy opieki nad zabytkami Wszystkie Gminy wchodzące w skład Powiatu Przysuskiego posiadają opracowane Gminne Programy Opieki nad Zabytkami:
Gminny Program Opieki nad Zabytkami dla Gminy i Miasto Przysucha na lata 2010-2013 został przyjęty uchwałą Nr XL/293/2010 z dnia 26 sierpnia 2010 roku. Na terenie Gminy i Miasta Przysucha najcenniejszymi zabytkami są obiekty wpisane do rejestru zabytków: - Zespół dworski – dwór, park, lamus w Przysusze. Zbudowany został w drugiej połowie XIX wieku, rozbudowany i przebudowany na początku XX wieku. W niewielkiej odległości znajduje się lamus będący na początku XVIII wieku kaplicą. - Zespół dworski w Zbożennie (XVIII w.) z wartościowym pod względem architektonicznym pałacem i otaczającym go parkiem. - kościół parafialny p.w. świętych Jana Nepomucena i Ignacego Loyoli w Przysusze, zbudowany w latach1780 – 86. Charakterystycznymi cechami obiektu są: architektura zewnętrzna oraz ołtarz główny - kościół pod wezwaniem św. Teresy w Ruskim Brodzie, okres budowy 1926 – 30 wybudowany w stylu neogotyckim. - kościół pod wezwaniem św. Wojciecha w Skrzyńsku wybudowany w latach 1760 – 68 z zachowanym rokokowym wyposażeniem. W kościele znajduje się obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem z pierwszej połowy XV wieku. Znajduje się tu najstarszy w subregionie Ośrodek Kultu Maryjnego. Obraz Matki Bożej Staroskrzyńskiej dnia 9 września 1998 roku został koronowany przez prymasa Józefa Glempa. - kościół pod wezwaniem NMP w Smogorzowie, zbudowany około 1384 roku w stylu gotyckim. Pod kaplicą Pana Jezusa spoczywają zwłoki Michała Sienkiewicza pradziadka pisarza Henryka. - synagoga i cmentarz żydowski w Przysusze. Synagoga została wybudowana około 1780 roku na cmentarzu żydowskim. Jej podstawowymi elementami są: sala modlitewna męska i znajdujące się nad przedsionkiem pomieszczenie dla kobiet. W centrum sali głównej znajduje się ołtarz na rodały zwieńczony stiukowymi gryfami. - parki w Smogorzowie i Skrzyńsku. - licznie na terenie gminy występują tzw. dobra kultury. Są to przeważnie: domy drewniane, stanowiska archeologiczne, grodziska średniowieczne.
Gminny Program Opieki nad Zabytkami dla Gminy Borkowice na lata 2009- 2012 został przyjęty uchwałą Nr XIII/67/2011 z dnia 22 grudnia 2011 r. Najcenniejszymi zabytkami są:
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 2323
pałac z końca XIX w. -Borkowice dom rządcy-XIX/XX w. -Borkowice czworaki podworskie XIX w.-Borkowice spichlerz podworski z początku z XIX wieku-Borkowice kościół parafialny pw. św.Krzyża budynek plebanii 1916 r.-Borkowice dom parafialny 1931 r.-Borkowice organistówka 1919 r.-Borkowice kaplica na Krakowej Górze 1933 r.-Borkowice dwór z 1914 r.-Ninków młyn 195 3r.-Radestów dwór kon.XIX w.-Ruszkowice dwór /pensjonat kon. XIX w. Rzuców dwór drewniany 1 XX w. -Rzuców młyn 1 XX w. – Rzuców budynek dawnej szkoły XX w. Rzuców leśniczówka Gucin 1905 r.-Rzuców
Gminny Program Opieki nad Zabytkami dla Gminy Gielniów na lata 2014- 2017 został przyjęty uchwałą Nr XLI/14/2014 z dnia 24 marca 2014 r. Najcenniejszymi zabytkami są:
zespół kościelny w Gielniowie. kościół drewniany w Bielinach
Gminny Program Opieki nad Zabytkami dla Gminy Klwów na lata 2009- 2012 został przyjęty uchwałą Nr 22/121/2012 z dnia 30 listopada 2012 r. Najcenniejszymi zabytkami są: grodziska wczesnośredniowieczne w miejscowości KIwów - decyzja Nr rej. 368/A/87:, obiekt wybudowany w dwu fazach: w pierwszej - niewielki grodek datowany na XIII w., w drugiej - dwór obronny powstały na przełomie XVI i XVII w., osada i cmentarzysko w miejscowość Brzeski - decyzja Nr rej. 367/A/85: datowane na l - III w., zachowane groby i fragment kręgu kamiennego; w osadzie pozostałość 2 pieców, jamy gospodarcze typu mieszkalnego, kościół parafialny pw. św. Macieja z wieku XV w miejscowości KIwów - decyzja Nr rej. 288/A/85:, zabudowany około 1491 r., obiekt murowany z cegły i kamienia w stylu gotyckim przebudowany na przełomie XIX i XX w.; właściciel: Parafia rzymsko – katolicka w KIwowie, użytkownik, Parafia rzymsko - katolicka w KIwowie.
Gminny Program Opieki nad Zabytkami dla Gminy Odrzywół na lata 2009- 2012 został przyjęty uchwałą Nr XXI/163/2013 z dnia 30 grudnia 2013 r. Najcenniejszymi zabytkami są:
kościół parafialny pw. św. Marii Magdaleny w miejscowości Łęgonice Małe z XVIII w. budynek plebani w Odrzywole z XVIII w. kościół w Odrzywole z przełomu XIX-XX w. kaplica pw. św. Teresy w miejscowości Kolonia Ossa z XVIII w.
Gminny Program Opieki nad Zabytkami dla Gminy Potworów na lata 2013- 2016 został przyjęty uchwałą Nr 22/121/2012 z dnia 30 listopada 2012 r. Najcenniejszymi zabytkami są:
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 2424
historyczny zespół urbanistyczny Potworowa (XVIII w. zabytkowy park z osią alei, stary rynek z zabudowanymi pierzejami, karczma z XIX w.), kościół pw. Św. Doroty w Potworowie (XIX w.), kaplica w Kol. Rdzuchów XVIII w.- obecnie w Muzeum Wsi Radomskiej w Radomiu kościół pw. Najświętszego Serca Jezusowego w Sadach
Gminny Program Opieki nad Zabytkami dla Gminy Rusinów na lata 2013- 2016 został przyjęty uchwałą Nr XXII/112/13 z dnia 11 lutego 2013 r. Najcenniejszymi zabytkami są:
drewniany kościół w Rusinowie wzniesiony w 1926 r. wraz z zabytkową dzwonnicą; murowany kościół w Nieznamierowicach budowany w latach 1922 – 1933, który został wzniesiony w miejsce spalonego pochodzącego z 1782 r.; zespół pałacowo parkowy z XVIII w. w miejscowości Rusinów;
Gminny Program Opieki nad Zabytkami dla Gminy Wieniawa lata 2013- 2016 został przyjęty uchwałą Nr XVII.203.2013 z dnia 8 listopada 2013 r. Najcenniejszymi zabytkami są:
kościół parafialny w Wieniawie ze słynnym obrazem Matki Boskiej Wieniawskiej z początku XVI w., kościół parafialny renesansowy w Skrzynnie, budynek mieszkalny w Jabłonicy, budynek administracyjny w Wieniawie
4.3.2. Gminne Ewidencje Zabytków
W załączniku nr 1 znajdują się pełne wykazy Gminnych Ewidencji Zabytków w powiecie przysuskim: Gmina i Miasto Przysucha, Gmina Borkowice, Gmina Gielniów, Gmina Klwów, Gmina Odrzywół, Gmina Potworów, Gmina Rusinów, Gmina Wieniawa,
4.3.3. Aktualne miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego.
UCHWAŁA Nr XXV/126/13 RADY GMINY RUSINÓW z dnia 27 maja 2013 r. w sprawie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla obszaru Gminy Rusinów z wyłączeniem sołectwa Rusinów i części sołectwa Wola Gałecka-II etap.
Plan ustala zasady ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej: 1. Na obszarze objętym planem ochronie konserwatorskiej podlega Kościół Św. Andrzeja w Nieznamierowicach z 1924r.
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 2525
2. Wszelkie działania inwestycyjne w obiektach, o których mowa w pkt 1 oraz na terenie działek na których znajdują się obiekty i bezpośrednio w sąsiedztwie tych działek, muszą być uzgadniane z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków. 3. W celu ochrony archeologicznej dóbr kultury plan uwzględnia stanowiska archeologiczne, oznaczone symbolem graficznym na rysunku planu. 4. Stanowiska archeologiczne występujące na terenach rozpoznanych podlegają ochronie i każda działalność inwestycyjna w rejonie stanowisk odbywać się winna pod nadzorem archeologicznym. 5. Na terenach nierozpoznanych archeologicznie odkryte znaleziska w czasie robót ziemnych powinny być zabezpieczone i zgłoszone do organu właściwego w zakresie ochrony zabytków celem ustalenia dalszego toku postępowania, zgodnie z przepisami odrębnymi i szczególnymi. 6. Na terenach nierozpoznanych archeologicznie wszelkie inwestycje liniowe należy uzgadniać z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków. 7. Ochronie podlegają wszelkie nie będące zabytkami dobra kultury takie jak: pomniki, miejsca pamięci, założenia urbanistyczne i krajobrazowe o wysokiej wartości artystycznej lub historycznej. 8. Na obszarze planu nie występują obiekty zaliczane do dóbr kultury współczesnej. 9. Na obszarze sołectwa Nieznamierowice występują stanowiska archeologiczne oraz obiekty wpisane do Rejestru zabytków województwa mazowieckiego oraz gminnej ewidencji obiektów zabytkowych.
UCHWAŁA Nr XIV/59/12 RADY GMINY RUSINÓW z dnia 23 stycznia 2012 r. w sprawie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla obszaru Gminy Rusinów z wyłączeniem sołectwa Rusinów i części sołectwa Wola Gałecka-I etap. Plan ustala zasady ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej: 1) wszelkie działania inwestycyjne w obiektach, podlegających ochronie konserwatorskiej oraz na terenie działek na których znajdują się takie obiekty i bezpośrednio w sąsiedztwie tych działek, muszą być uzgadniane z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków, 2) w celu ochrony archeologicznej dóbr kultury plan uwzględnia stanowiska archeologiczne; na terenie Gminy znajdują się obszary rozpoznane archeologicznie –wg wykazu niżej zamieszczonego, 3) stanowiska archeologiczne występujące na terenach rozpoznanych podlegają ochronie i każda działalność inwestycyjna w rejonie stanowisk odbywać się winna pod nadzorem archeologicznym, 4) na terenach nierozpoznanych archeologicznie odkryte znaleziska w czasie robót ziemnych winny być zabezpieczone i zgłoszone do organu właściwego w zakresie ochrony zabytków celem ustalenia dalszego toku postępowania, zgodnie z przepisami szczególnymi i odrębnymi, 5) na terenach nierozpoznanych archeologicznie wszelkie inwestycje liniowe należy uzgadniać z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków, 6) ochronie podlegają wszelkie nie będące zabytkami dobra kultury takie jak: pomniki, miejsca pamięci, założenia urbanistyczne i krajobrazowe o wysokiej wartości artystycznej lub historycznej, 7) na obszarze planu nie występują obiekty zaliczane do dóbr kultury współczesnej.
UCHWAŁA NR V/15/11 RADY GMINY RUSINÓW z dnia 7 marca 2011 r. w sprawie zmiany miejscowego planu zagospodarowani przestrzennego sołectwa Rusinów i części sołectwa Wola Gałecka w gminie Rusinów. Zasady ochrony dziedzictwa kulturowego: 1) teren objęty planem nie posiada pełnego rozpoznania archeologicznego, 2) w przypadku natrafienia w toku prowadzenia prac ziemnych i budowlanych na przedmiot, który posiada cechy zabytku, należy go zabezpieczyć, zgłosić znalezisko do organu właściwego w zakresie ochrony zabytków oraz ustalić dalszy tok postępowania zgodnie z przepisami szczególnymi i odrębnymi,
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 2626
3) w granicach obszaru objętego niniejszą uchwałą nie występują zabytki wpisane do rejestru zabytków województwa mazowieckiego oraz gminnej ewidencji zabytków.
UCHWAŁA Nr XXXIII/249/2010 RADY GMINY W POTWOROWIE z dnia 9 listopada 2010 r. w sprawie uchwalenia częściowej zmiany miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego gminy Potworów dla terenów rekreacji i wypoczynku nad zalewem w Rdzuchowie Ogólne zasady ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków 1. W przypadku lokalizacji nowych inwestycji związanych z wykonywaniem robót ziemnych we wskazanych przez odpowiedni organ rejonach zewidencjonowanych stanowisk archeologicznych, projekty tych inwestycji należy uzgadniać z właściwym wojewódzkim konserwatorem zabytków lub organem działającym w jego imieniu zgodnie z właściwością terytorialną. 2. Poza rejonami, o których mowa w ust. 1, w przypadku odkrycia podczas robót ziemnych przedmiotu, co do którego istnieje przypuszczenie, że jest on zabytkiem, należy: a) wstrzymać wszelkie roboty mogące uszkodzić lub zniszczyć odkryty przedmiot; b) zabezpieczyć, przy użyciu dostępnych środków, ten przedmiot i miejsce jego odkrycia; c) niezwłocznie zawiadomić o tym właściwego wojewódzkiego konserwatora zabytków lub organ działający w jego imieniu zgodnie z właściwością terytorialną, a jeśli nie jest to możliwe, Wójta Gminy Potworów. 3. Zgodnie z przepisami prawa o ochronie dóbr kultury, wstrzymanie robót, o którym mowa w ust. 2 pkt a) winno trwać do czasu uzyskania decyzji wojewódzkiego konserwatora zabytków (lub organu działającego w jego imieniu zgodnie z właściwością terytorialną) o sposobie dalszego postępowania z odkrytym przedmiotem, lub w razie nie dokonania przez konserwatora odpowiednich oględzin przedmiotu –nie więcej niż 5 dni.
UCHWAŁA Nr XXIII/171/2008 RADY GMINY I MIASTA PRZYSUCHA z dnia 6 listopada 2008 r. w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla terenów rekreacji i wypoczynku oraz zabudowy mieszkalno- usługowej w rejonie osiedla „Południe” w mieście Przysucha. Na obszarze objętym planem nie występują (do czasu wejścia w życie niniejszego planu): zabytki, zewidencjonowane stanowiska archeologiczne, dobra kultury współczesnej ani inne obiekty ani obszary objęte ochroną prawną na podstawie przepisów o ochronie dóbr kultury, dla których ustalono zasady ochrony na podstawie przepisów szczególnych i odrębnych. Ogólne zasady ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków 1. W przypadku lokalizacji nowych inwestycji związanych z wykonywaniem robót ziemnych we wskazanych (po wejściu w życie niniejszej uchwały) przez odpowiedni organ rejonach zewidencjonowanych stanowisk archeologicznych, projekty tych inwestycji należy uzgadniać z właściwym wojewódzkim konserwatorem zabytków lub organem działającym w jego imieniu zgodnie z właściwością terytorialną. 2. Poza rejonami, o których mowa w ust. 1, w przypadku odkrycia podczas robót ziemnych przedmiotu, co do którego istnieje przypuszczenie, że jest on zabytkiem, należy: a) wstrzymać wszelkie roboty mogące uszkodzić lub zniszczyć odkryty przedmiot; b) zabezpieczyć, przy użyciu dostępnych środków, ten przedmiot i miejsce jego odkrycia; c) niezwłocznie zawiadomić o tym właściwego wojewódzkiego konserwatora zabytków lub organ działający w jego imieniu zgodnie z właściwością terytorialną, a jeśli nie jest to możliwe, Burmistrza Gminy i Miasta Przysucha. 3.Zgodnie z przepisami prawa o ochronie dóbr kultury, wstrzymanie robót, o którym mowa w ust. 2 pkt a) winno trwać do czasu uzyskania decyzji wojewódzkiego konserwatora zabytków (lub organu działającego w jego imieniu zgodnie z właściwością terytorialną) o sposobie dalszego postępowania z odkrytym przedmiotem, lub w razie nie dokonania przez konserwatora odpowiednich oględzin przedmiotu –nie więcej niż 5 dni
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 2727
5. CHARAKTERYSTYKA ZASOBÓW I ANALIZA STANU DZIEDZICTWA I KRAJOBRAZU KULTUROWEGO POWIATU PRZYSUSKIEGO.
5.1.1. Charakterystyka powiatu przysuskiego.
Powiat przysuski leży w południowo-zachodniej części województwa mazowieckiego. Od północy graniczy z powiatem grójeckim i białobrzeskim, od wschodu z powiatem radomskim, od południa z powiatem szydłowieckim i powiatem koneckim (województwo świętokrzyskie). Od zachodu powiat przysuski graniczy z województwem łódzkim – powiat opoczyński, tomaszowski. W jego skład wchodzi 8 gmin: gmina i miasto Przysucha, gmina Borkowice, gmina Gielniów, gmina Klwów, gmina Odrzywół, gmina Potworów, gmina Rusinów, gmina Wieniawa (ogółem 141 sołectw). Zajmuje on obszar ok. 800 km 2 , co stanowi 2,3 % powierzchni województwa mazowieckiego. Jego sieć osadniczą tworzą jedno miasto – Przysucha i 224 miejscowości wiejskie. Osadnictwo wiejskie charakteryzuje się dużym rozdrobnieniem i rozproszeniem.
Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym Polski wg Kondrackiego obszar Powiatu Przysuskiego należy do megaregionu Pozaalpejskiej Europy Środkowej, prowincji Niżu Środkowoeuropejskiego i Wyżyn Polskich, podprowincji Niziny Środkowopolskie i Wyżyna Małopolska, makroregionów Wzniesienia Południowomazowieckie i Wyżyna Kielecka oraz regionów Równina Radomska, Garb Gielniowski i Przedgórze Iłżeckie.
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 2828
Równina Radomska to duży mezoregion fizycznogeograficzny w województwie mazowieckim, na której częściowo położona jest kraina historyczna – Ziemia Radomska. Równina Radomska rozpościera się na południe od Doliny Białobrzeskiej, między Przedgórzem Iłżeckim, Równina Kozienicką i Małopolskim Przełomem Wisły obejmując powierzchnię ok. 3640 km2. Jest to równina denudacyjna o zdegradowanej pokrywie utworów czwartorzędowych (w wyniku procesów peryglacjalnych), pod którą występują warstwy jurajskie i kredowe, zapadające się ku północno- wschodowi. Równinę przecinają płytkie doliny Radomki, Iłżanki i Krępianki. Jest to równina rolnicza z małym udziałem lasów. Garb Gielniowski (również Wzgórza Koneckie) zajmuje obszar doliny Kamiennej po wieś Gielniów, graniczy ze Wzgórzami Opoczyńskimi na zachodzie a na południu z Płaskowyżem Suchedniowskim. Zbudowany jest z piaskowców retycko – liasowych. Zajmuje powierzchnię około 515 km². Najwyższym wzniesieniem jest góra Altana o wysokości 408 m n.p.m. Występują tu rzeki: Radomka oraz Drzewiczka. Tereny są porośnięte lasem. Przedgórze Iłżeckie północno-wschodnia część Wyżyny Kieleckiej. Rozciąga się między doliną Kamiennej na południu, a Równiną Radomską na północy. Dolina Kamiennej oddziela je od Wyżyny Sandomierskiej i Gór Świętokrzyskich. Występują tu pasma wzniesień (o wysokości 200-300 m n.p.m.) zbudowanych ze skał kredowych i jurajskich, ciągnących się z północnego zachodu na południowy wschód. Przedgórze w większej części porośnięte jest lasami Puszczy Iłżeckiej. Brak tu większych cieków, istnieją natomiast trzy zbiorniki zaporowe, również o stosunkowo niewielkiej powierzchni (koło Skarżyska, Starachowic oraz Brodów). Na południowym skraju Przedgórza ulokowane są miasta Ostrowiec Świętokrzyski i Starachowice.
Charakterystyka gmin
Gmina i Miasto Przysucha – stolica powiatu jest zarazem jedynym ośrodkiem miejskim w powiecie. Gmina i miasto zajmuje powierzchnię 18131 ha, w tym gmina jest podzielona jest na 24 sołectwa. Na koniec 2010 roku teren ten zamieszkiwało ogółem 12874 mieszkańców, w tym w mieście 6574 1 . Na poziomie lokalnym pełni funkcję obsługi ludności w zakresie szkolnictwa podstawowego i gimnazjalnego, a na poziomie ponadlokalnym pełni ona funkcje obsługi ludności w zakresie szkolnictwa średniego i zawodowego, specjalistycznej opieki zdrowotnej, kultury, otoczenia biznesu (banki) i administracji (m.in. instytucje i służby podległe Starostwu Powiatowemu). Użytki rolne stanowią 39,59 % (7177 ha), a lasy i grunty leśne 53,49 % (9 699 ha). Tereny te przemawiają za rozwojem agroturystyki i rekreacji. W Zbożennie ok. 6 km od Przysuchy znajduje się dwór z końca XVIII w. otoczony parkiem, przebudowany i utrzymany w doskonałym stanie. Gmina Borkowice położona jest w południowej części powiatu przysuskiego. Gminę przecinają dwa szlaki komunikacyjne – pierwszy łączący Przysuchę – Borkowice – Szydłowiec jest częścią szlaku Cystersów. Drugi łączy Końskie – Borkowice – Skrzynno – Radom. Gmina zajmuje powierzchnię 8 606 ha, którą na koniec 2010 roku zamieszkiwało 4 591 mieszkańców. Około 37 % (3 147 ha) obszaru gminy zajmują lasy, w których znajduje się wiele pomników przyrody. Warunki przyrodnicze sprzyjają rozwojowi agroturystyki na tym terenie. Gmina Gielniów leży przy drodze krajowej Nr 12, w zachodniej części powiatu przysuskiego, nad rzeką Brzuśnią, Gielniowianką, w pasie wzgórz zbudowanych z piaskowców i łupków. Z terenów tych rozpoczynają się Góry Świętokrzyskie, a ostatnim punktem jest Garb Gielniowski. Przez gminę prowadzi szlak komunikacyjny wschód - zachód – droga Nr 12. Gminę Gielniów na koniec 2010 roku zamieszkiwało 4735 osób na powierzchni 7917 ha. ok. 47 % powierzchni gminy stanowią użytki rolne. Gmina Klwów leży w północnej części powiatu przysuskiego, przy drodze krajowej Nr 48. Ogólna powierzchnia gminy to około 8678 ha. Łącznie w gminie zamieszkiwało 3 665 osób na koniec 2010 roku. Gmina jest gminą rolniczą nastawioną na uprawę podstawowych zbóż i ziemniaków oraz papryki. Powierzchnia użytków rolnych stanowi 63 %, a lasy i grunty zadrzewione 22 %. Gmina Odrzywół – położona jest przy drodze krajowej Nr 48 w widłach rzek Drzewiczki
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 2929
i Pilicy, w północnej części powiatu przysuskiego. Siedziba gminy mieści się w Odrzywole w odległości 45 km na zachód od Radomia. Powierzchnia ogólna gminy Odrzywół wynosi ok. 9822 ha. Lasy w gminie Odrzywół zajmują powierzchnię ogólną 2200 ha (22 %). W gminie przeważają lasy prywatne. Nie mają one większego znaczenia dla rekreacji. Spełniają natomiast funkcje gospodarcze oraz ekologiczne wpływając korzystnie na klimat lokalny, warunki glebowe, stosunki wodne i równowagę biologiczną w środowisku przyrodniczym. Powierzchnia użytków rolnych stanowi 62 % (6042 ha). Gmina Potworów – siedziba władz gminnych - położona jest przy drodze krajowej Tomaszów Mazowiecki - Radom w odległości 34 km od Radomia. Teren gminy rozciąga się w zachodniej części Równiny Radomskiej. Gmina Potworów jest gminą typowo rolniczą, gdzie głównie uprawia się warzywa, a najczęściej paprykę pod osłonami. Można powiedzieć, że gmina jest największym zagłębiem upraw papryki w Polsce. Promocją uprawy papryki i rejonu jej intensywnego uprawiania jest organizowane, co roku w sierpniu "Święto Papryki" w Potworowie. Pod osłonami oprócz papryki uprawiane są także inne warzywa takie jak: ogórki, pomidory, kapusta pekińska, fasolka itp. Ze względu na charakter miejscowości pożądane kierunki inwestycyjne zwrócone są na przetwórstwo owocowo-warzywne. Powierzchnia użytków rolnych stanowi 70 % (5751 ha), a lasy i grunty zadrzewione (9 %) 747ha.
Gmina Rusinów położona jest przy zachodniej granicy powiatu przysuskiego. Gmina liczy około 4,7 tys. mieszkańców. Zajmują się oni głównie uprawą zboża, hodowlą bydła i trzody chlewnej. Coraz więcej gospodarstw zaczyna uprawiać warzywa w tunelach, głównie paprykę. Zauważa się znaczny wzrost gospodarstw mleczarskich. Grunty scalone posiada tylko część sołectw (Krzesławice, Karczówka, Nieznamierowice, Brogowa). W pozostałych sołectwach gospodarstwa (głównie mało i średniorolne) są niezwykle rozdrobnione, co utrudnia ich uprawę, wydatnie pomniejsza plony, a jednocześnie przysparza kosztów rzeczowych i wysiłku. Powierzchnia użytków rolnych stanowi 69% (5515 ha), a lasy i grunty zadrzewione (28 %) 2237 ha.
Gmina Wieniawa położona we wschodniej stronie powiatu. Teren gminy zajmuje powierzchnię 104 km 2 , a zamieszkuje ją około 5,9 tys. ludzi. W Wieniawie zobaczyć można dwór z pocz. XIX w. z pozostałością parku krajobrazowego. Najcenniejszym zabytkiem gminy jest Poliptyk Wieniawski – arcydzieło renesansu wykonane w 1544 roku. Ponad połowę powierzchni gminy stanowią grunty orne, z czego większość to łąki i pastwiska. Z uwagi na to w gminie powstaje coraz więcej gospodarstw mleczarskich. W gminie rozwija się agroturystyka oraz rekreacja, której sprzyjają tereny leśne oraz 500 ha zalew w Domaniowie, na którego brzegu stoi malowniczy dworek w Konarach. We wsi Koryciska w miejscu dawnej kopalni rud żelaza „Bożydar” znajduje się romantyczne uroczysko z oczkami wodnymi. Powierzchnia użytków rolnych stanowi 66 % (6878 ha), a lasy i grunty zadrzewione (13 %) 1364 ha
5.1.2. Zarys historii powiatu przysuskiego.
Pierwsze ślady osadnictwa na ziemi przysuskiej pochodzą z epoki neolitu, wtedy zaczęły osiedlać się tutaj niewielkie grupy plemion. Około VI wieku pojawili się Słowianie, po których zostały ślady sanktuarium poświęconego bóstwom przyrody na górze "Gródek Leśny", niedaleko Przysuchy.
Dawne ziemie naszego powiatu należały do kasztelani żarnowskiej i skrzyńskiej w prowincji łęczycko-sieradzkiej, obie leżały w granicach biskupstwa gnieźnieńskiego. Po podziale dzielnicowym w XII wieku znalazły się w prowincji sandomierskiej. Kasztelania skrzyńska wraz z
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 3030
grodem w Skrzynnie nadana została Piotrowi Duninowi herbu Łabędź, jako kasztelanowi sprawującemu władzę sądowniczą, administracyjną i wojskową w podległym mu okręgu. Pozostałe grody, jak np.: w Goździkowie, Krajowie czy Rzucowie pełniły funkcje strażnic oraz siedzib rycerskich np: w Klwowie czy Wistce. Krajów pełnił również funkcję komory celnej na drodze ze Skrzyńska w kierunku północnym od Pilicy. W epoce renesansu wzniesiono dwór obronny w Żukowie, także przez ród Łabędziów, z którego wywodzi się Mszczuj ze Skrzynna, dworzanin królowej Zofii. Jak głosi legenda, pokonał i uśmiercił Ulricha von Jungingena, wielkiego mistrza krzyżackiego, w bitwie pod Grunwaldem w 1410 roku. Stopniowo kasztelanie traciły znaczenie na rzecz powiatów, których utworzenie dokonało się w rezultacie organizacji sądów ziemskich ze starostą na czele. Kasztelania skrzyńska znalazła się w powiecie radomskim. W 1409 roku z polecenia króla Władysława Jagiełły, Dobrogost Czarny z Odrzywołu, ówczesny starosta radomski, rozpoczął budowę mostu łyżwowego (obecna nazwa pontonowy), po którym przeszły wojska Jagiełły przez Wisłę, udając się na wojnę z Zakonem. Za liczne zasługi otrzymał prawa miejskie dla Odrzywołu w 1418 roku. W tym okresie prawa miejskie miały już Skrzynno i Klwów a następnie w 1455 otrzymał je także Gielniów. Prócz szlachetnych przodków miał nasz region i takich, którzy go sławili w trochę mniej szlachetny sposób. Należała do nich, wywodząca się z Łabędziów, Barbara Rusinowska zwana "łotrzynią jezdną", czyli rozbójnicą grasującą na czele konnej bandy. Blisko 20 lat szerzyła postrach, nim ją stracono w 1505 roku w Radomiu w czasie obrad sejmu, na którym uchwalono konstytucję Nihil Nowi oraz wydano "Statut Łaski" – czyli pierwszy zbiór ustaw państwa polskiego.
Historia obecnej siedziby władz powiatu – Przysuchy, datuje się na XV wiek, W XVI wieku znajdowała się tutaj kuźnica z kołem wodnym, a w okolicy mieszkało wielu komorników, zagrodników i rzemieślników. W 1710 roku Antoni Czermiński (kasztelan małogoski) założył osadę rzemieślniczą na osiedlach zwanych Rogowskim i Mączyńskim. W najbliższej okolicy Przysuchy, stanowiącej ośrodek rozległej, lesistej włości magnackiej, właściciel Jan Dembiński (starosta wolbromski) założył w 1739 roku młyn, papiernię i kuźnicę. Prawa miejskie otrzymała Przysucha w 1745 roku z rąk króla Augusta III. W miasteczku osiedliła się ludność trzech narodowości z wyraźnym podziałem dzielnic skupionych wokół oddzielnych rynków - polskiego, żydowskiego i niemieckiego, gdzie mieszkali rzemieślnicy różnych narodowości sprowadzani do okolicznych zakładów metalurgicznych.
Rynek polski - zwany Urszulinem, w jego centrum wzniesiono kościół rzymskokatolicki ufundowany przez Urszulę Dembińską. Również tutaj urodził się Oskar Kolberg w 1814 roku, przyszły etnograf , folklorysta i kompozytor. Rynek niemiecki - z "kirchą", pastorem, szkołą i cmentarzem oraz rynek żydowski - z synagogą, łaźnią i szkołą wyznaniową. W tym czasie Przysucha była największym na zachód od Wisły ośrodkiem chasydyzmu. Przyczynili się do tego dwaj cadycy Jakow Icchak Rabinowicz zwany Świętym Żydem i od 1815 roku jego następca Symcha Bunin Bunchard.
Od roku 1777 działały w okolicy Przysuchy wielki piec, 4 fryszerki, rurarnia, szabelnia, tartak, a z dawniejszych zakładów papiernia i młyny. Ludność częściowo zatrudniona była w kopalniach rudy żelaza, a rzemieślnicy pracowali dla przemysłu zbrojeniowego.
Rejon nasz pod koniec XVIII wieku należał do Staropolskiego Zagłębia, które przed powstaniem listopadowym było największym okręgiem przemysłowym Królestwa Polskiego. W latach świetności, ludność Gielniowa i Klwowa zajmowała się produkcją przedniego piwa, eksploatacją piaskowca, produkcją osełek i brusów oraz kowalstwem. Wytwarzano również broń sieczną, palną i amunicję artyleryjską. Pracowały zakłady budujące karety i kolaski.
Po upadku państwa polskiego Przysucha i okolice należały do monarchii austriackiej, w prowincji Galicja Zachodnia, w cyrkule radomskim. W 1809 r. region przysuski wszedł w skład Księstwa Warszawskiego, departamentu radomskiego i powiatu opoczyńskiego. Kolejne zmiany
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 3131
administracyjne nastąpiły w 1816 r. po utworzeniu Królestwa Polskiego, kiedy to staliśmy się całkowicie zależni od Rosji. W miejsce departamentów utworzone zostały województwa, które dzieliły się na odwody obejmujące od dwóch do trzech powiatów, my znaleźliśmy się w obwodzie opoczyńskim i tymże powiecie. Po likwidacji Królestwa Polskiego, w 1837 r. województwa przekształcono w gubernie. W 1844 r. połączono gubernię sandomierską i kielecką tworząc radomską. Po klęsce powstania styczniowego władze carskie utworzyły nowy ustrój administracyjny i w 1869 roku Przysucha, Odrzywół, Klwów, Gielniów i Skrzynno utraciły prawa miejskie, stając się osadami w powiecie opoczyńskim guberni radomskiej. Do zniszczonej przez pożar Przysuchy przybywa w 1904 roku Ludwik Skowyra, nauczyciel prowadzący na tym terenie szeroką działalność oświatową wśród ludności wiejskiej, a po odzyskaniu przez Polskę niepodległości dzięki niemu utworzono pierwszą w Polsce Średnią Szkołę Spółdzielczą, która w latach 20 XX w. szkoliła młodzież pod potrzeby spółdzielczości.
Wraz z odzyskaniem niepodległości, w 1919 roku powiat opoczyński wraz z naszym regionem wszedł w skład województwa kieleckiego. Jednostkami administracyjnymi niższego stopnia były gminy miejskie i wiejskie. W 1939 r., po kolejnych zmianach administracyjnych, włączono powiat opoczyński wraz z koneckim, w skład którego wchodziły m.in.: gminy: Borkowice, Przysucha, Skrzyńsko, Rusinów, Klwów, Goździków i Ossa, do województwa łódzkiego.
W czasie II wojny światowej obszar te należał do Generalnej Guberni, podzielonej na dystrykty i powiaty. Region przysuski znalazł się w powiecie tomaszowskim, w dystrykcie radomskim. W tym czasie lasy przysuskie stały się terenem działań oddziałów partyzanckich, wśród których najsłynniejszym był oddział mjr Henryka Dobrzańskiego "Hubala". W czasie okupacji w przysuskim getcie stłoczono około 4 tyś. Żydów, a w październiku 1942 roku wywieziono ich do obozu zagłady w Treblince.
Po zakończeniu wojny ówczesne władze przywróciły podział administracyjny z 1939 r. , czyli nastąpił powrót do powiatu opoczyńskiego w województwie łódzkim. Stan ten trwał do 1956 r., kiedy powołano powiat przysuski, składający się z 5 gromad powiatu koneckiego, 15 gromad powiatu opoczyńskiego i 6 gromad powiatu radomskiego. Tak więc w skład powiatu weszły gminy: Borkowice, Przysucha, Gielniów, Rusinów, Klwów, Potworów, Wieniawa. Przysucha w tym czasie była osadą, ale z racji utworzenia powiatu z siedzibą w Przysusze, przywrócono jej prawa miejskie w 1957 r. Rozpoczął się powolny rozwój regionu. Nastąpiło ożywienie gospodarcze. Rozwijało się budownictwo mieszkaniowe, zaczęły powstawać nowe zakłady pracy, wznoszono nowe budynki administracyjne, szkoły, obiekty opieki zdrowotnej. Rozwijało się rolnictwo. Podnosił się poziom życia mieszkańców powiatu. Tak było do 1975, kiedy trójstopniowy podział administracyjny kraju zastąpiono dwustopniowym, likwidując tym samym powiaty. Gminy byłego powiatu przysuskiego weszły w skład województwa radomskiego, istniejącego do 31 grudnia 1998 r. Z dniem 1 stycznia 1999 roku ponownie przywrócono trójstopniowy podział terytorialny kraju reaktywując powiaty.
Nowe władze powiatu rozpoczęły pracę w ostatnim roku XX wieku. Obecnie powierzchnia liczy 801 km2. Tworzy go 8 gmin: Borkowice, Gielniów, Klwów, Odrzywół, Potworów, Rusinów i Wieniawa. Południowa część powiatu charakteryzuje się dużą powierzchnią lasów - około 31%. Teren jest czysty ekologicznie, a produkty rolne są wysokiej jakości. Rolnicy głównie zajmują się uprawą sadowniczą, uprawą zbóż, ziemniaków produkcją mleka oraz uprawą papryki pod osłonami. Procesy społeczno - gospodarcze zachodzące w kraju w ostatnich latach, w tym okres przedakcesyjny a teraz członkostwo w Unii Europejskiej, sprawiły że nasz powiat i jego mieszkańcy zaczynają poszukiwać alternatywnych źródeł rozwoju gospodarczego. Sprzyja temu atrakcyjne położenie z krzyżującymi się drogami krajowymi i wojewódzkimi , dzięki którym mamy dobre połączenie do każdego miejsca w Polsce. Szczególnie istotną rolę odgrywa droga krajowa nr 12, która pełni funkcję szlaku transportowego pomiędzy wschodnią a zachodnią granicą Polski. Potencjalną siłę powiatu tworzą przede wszystkim jego mieszkańcy oraz tereny
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 3232
inwestycyjne i zasoby naturalne. Od 2000 roku oddano do użytku sztuczny zalew w Domaniowie, który tworzy znakomite warunki dla intensywnego rozwoju bazy rekreacyjno – wypoczynkowej oraz sprzyja powstaniu nowych miejsc pracy. Dzięki możliwościom korzystania z funduszy unijnych, środków krajowych i własnych poprawia się ogólny stan infrastruktury; drogowej i technicznej, turystyczno- sportowo- rekreacyjnej, wodno-ściekowej itp. Wzrasta rozwój i poziom usług publicznych jak np: edukacja dzieci, młodzieży oraz osób dorosłych. Pobudza się aktywność turystyczna i gospodarcza powiatu, w tym rozwój małych i średnich przedsiębiorstw, ciekawe oferty dla inwestorów z zewnątrz, agroturystyka. Wszystkie te czy wpływają korzystnie na wzrost poziomu i jakości życia mieszkańców naszego powiatu.
5.1.3. Formy ochrony przyrody, turystyka , infrastruktura, szlaki turystyczne, atrakcje
Obszary i obiekty przyrodnicze objęte ochroną prawną
Powiat przysuski położony jest w bardzo malowniczym zakątku południowo-zachodniego Mazowsza. Wyjątkowe walory krajobrazowe podziwiać można dzięki usytuowaniu pomiędzy Garbem Gielniowskim a Równiną Radomską. Urozmaicona rzeźba terenu z równoległymi pasmami wzniesień oddzielonych od siebie uroczymi dolinami poprzecinanymi nitkami rzeczek i strumyków jest doskonałym siedliskiem dla ptactwa wodnego, miejscem żerowania i życia wielu gatunków zwierząt. Rozległe kompleksy leśne z bogactwem flory i fauny stanowią pozostałość pierwotnej Puszczy Świętokrzyskiej skrywającej unikatowe pomniki przyrody m.in.: ponad 300- letni platan, 200-letnia lipa drobnolistna, ponad 100- letnia olsza czarna i wiele innych. Na terenie powiatu utworzono rezerwaty przyrody oraz obszary krajobrazu chronionego, a także obszar Natura 2000, co sprzyja utrzymaniu równowagi ekosystemów, a tym samym ochronie naturalnego środowiska. -Rezerwat przyrody: - „Puszcza u źródeł Radomki”- Rezerwat przyrody, leśny o pow. 73,48 ha. Utworzony w 1978 r. na terenie nadleśnictwa Przysucha, w centralnej części Garbu Gielniowskiego, 7 km na pd. zach. od Przysuchy. Ochroną objęte są drzewostany leżące na lewym brzegu Radomki, w pobliżu jej źródeł. Niektóre okazy dębów, buków i jodeł osiągają do 150 lat i 30 m wysokości. W pobliżu rezerwatu, w dolinie Radomki, znajdują się stawy "Huta", przyciągające ptactwo wodne i błotne – spotkać można czaplę siwą, bociana czarnego, brodźca samotnego oraz liczne gatunki kaczek. Rezerwat jest ostoją dla dzików i saren. - Podlesie - utworzony w 1989 r. Ochroną objęte zostały częściowo fragmenty zbiorowisk jodłowych i lasów wielogatunkowych z przewagą lub domieszką jodły oraz ślady działalności górniczej związanej z wydobywaniem rudy żelaza.
Obszary Krajobrazu chronionego; „Lasy Przysusko – Szydłowieckie” - obszar ten utworzono w 1983 roku. Obejmuje kompleks lasów dawnej Puszczy Rozwadowskiej i Świętokrzyskiej o pow. 43 580 ha. W jego obrębie znajdują się 3 rezerwaty przyrody – jeden ( u źródeł Radomki)na terenie powiatu przysuskiego, a dwa pozostałe( Podlesie i Cis) na terenie szydłowieckiego, 32 pomniki przyrody (drzewa) oraz 2 parki zabytkowe.
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 3333
„Dolina Pilicy i Drzewiczki” utworzony również w 1983 roku, swym zasięgiem obejmuje doliny rzeki Pilicy i Drzewiczki o pow. 70 380 ha. Ze względu na bogactwo występujących tu ptaków oraz występowanie gatunków rzadkich w skali europejskiej obszar ten został zaliczony do systemu ostoi ptaków o randze europejskiej. W granicach obszaru krajobrazu chronionego znajdują się 23 pomniki przyrody (3 głazy narzutowe i 20 drzew), 15 parków zabytkowych. „Natura 2000” - obszar specjalnej ochrony ptaków – dyrektywa siedliskowa, obejmuje w naszym powiecie górną granicę, wzdłuż rzeki Pilicy i częściowo Drzewiczki, utworzony w 2004 r. Ochroną objęte są miejsca ważne dla ptaków –lęgowe oraz żerowania. Można tutaj spotkać m.in.: rybitwę białoczelną i siweczkę obrożną.
Turystyka
Przysucha i okolice – bogata historia i zabytki – na przełomie XVIII, XIX i początku XX wieku mieszkali tutaj obok siebie wyznawcy trzech religii; Luteranie, Żydzi i Katolicy, region ten zaliczany był do Staropolskiego Zagłębia, miasto rodzinne Oskara Kolberga, duże kompleksy leśne, czyste powietrze, walory turystyczne i przyrodnicze sprzyjają korzystaniu z czynnego wypoczynku na szlakach turystycznych w otoczeniu czystej i pięknej przyrody a tym samym regeneracji jakże potrzebnych nam sił do pracy w dzisiejszych, stresujących czasach; Przysucha
o klasycystyczny kościół parafialny pw. św. Jana Nepomucena i św. Ignacego Loyoli z lat 1780-1786 o Synagoga z końca XVIII wieku, oraz cmentarz żydowski, o zabudowa miejska z XIX i XX wieku, o Dwór Dembińskich z XIX wieku, obecnie Muzeum im. Oskara Kolberga - gromadzi, opracowuje i udostępnia muzealia i materiały o Oskarze Kolbergu oraz historii i etnografii Przysuchy i okolicy, prezentuje wystawy stałe: "Oskar Kolberg - etnograf, folklorysta, kompozytor - (1814-1890)" i "Urszula z Morsztynów Dembińska. Dzieje Przysuchy w XVIII i XIX wieku", udostępnia ekspozycje czasowe z dziedziny historii, etnografii, sztuki, wydaje książki, katalogi, foldery, pocztówki, druki okolicznościowe, organizuje koncerty muzyczne, o "Skałki" – miejsce w lesie - spacer i rekreacja - w odległości około 1 km od budynku nadleśnictwa w Przysusze, o XVIII wieczny lamus z portalem wykonanym z piaskowca, o Gródek Leśny k. Przysuchy – "Tajemnicze kamienie" - jedno z najciekawszych odkryć archeologicznych na ziemi radomskiej. Miejsce to już w VII w. n.e. pełniło rolę ośrodka kultowego., które zostały uznane za idole dawnych bóstw - pogańskie sanktuarium solarne,
Zapniów – na terenie kopalni gliny odkryto ślady dinozaurów, Zbożenna - XVIII-wieczny dworek Szydłowskich, Skrzyńsko – zabytkowy kościół z XVIII wieku pw. Św. Wojciecha - Sanktuarium Maryjne - Obraz Matki Boskiej Staroskrzyńskiej z I poł. XV w., Smogorzów – zabytkowy kościół z końca XIV w. pw. Najświętszej Marii Panny oraz pozostałości po zabudowaniach dworskich wraz z parkiem, Ruski Bród – pobliskie lasy były terenem działań walk z nazistami podczas II Wojny Światowej Majora Hubala, zabytkowy kościół, pomnik poległych podczas II wojny, Ninków – zabytkowy dworek,
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 3434
2. Borkowice i okolice o kompleks pałacowo – parkowy z pocz. XX w.(własność prywatna), ciekawa historia , zabytki i piękna przyroda, pomniki przyrody (300-letni platan, 200-letni modrzew), kościół pw. św. Krzyża i św. Mateusza z XIX w., spichlerz i zabudowania podworskie z XIX w., o osobliwością przyrodniczą jest Krakowa Góra, dzięki której obserwować możemy zjawisko "cienia opadowego",
Rzuców – Dworek Modrzewiowy Mokiejewskich w parku, Leśniczówka, Pensjonat, ruiny gwoździarni - miejscowość o starych tradycjach hutniczych sięgających XVI wieku, pomniki
przyrody (200-letnia olsza czarna), Ninków – zabytkowy dworek,
3. Gielniów i okolice – istniał już w XIII w. tutaj urodził się błogosławiony Władysław - jedna z ważniejszych postaci kościoła w Polsce w późnym średniowieczu, ciekawa historia, zabytki i piękna przyroda, o Kościół pod wez. Bł Władysława – wzniesiono w latach 1861-1866. o Garb Gielniowski - jest mezoregionem Polski, usytuowany na Wyżynie Kieleckiej. Zajmuje obszar około 515 km2. Najwyższym wzniesieniem Garbu Gielniowskiego, a zarazem województwa mazowieckiego jest Góra Altana – 408 m. n.p.m. "Kamieniołom gielniowski" – pierwszy obiekt w regionie radomskim objęty ochroną – jako stanowisko dokumentacyjne (miejsce o szczególnym znaczeniu dla poznania geologicznej i paleontologicznej ziemi,
Bieliny - zabytkowy, drewniany kościółek z XVIII w. Goździków – między XI a XII wiekiem stał i funkcjonował tutaj gród strażniczo–obronny, W XIX wieku Goździków był uzdrowiskiem wodoleczniczym (szczawy żelaziste), nazywano go Łazienkami Goździkowskimi, do których zjeżdżano z całej Polski.
4. Klwów i okolice – wczesnośredniowieczne grodzisko pochodzące z XIII w., powstałe dwufazowo: faza I – niewielki gródek (XIII w.), faza II – dwór obronny (przełom XVI i XVII w.).położone w dolinie strumienia na naturalnym wzniesieniu. Ma kształt nieregularnego, ściętego stożka. Niestety ok. 60% grodziska uległo zniszczeniu podczas prac melioracyjnych.
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 3535
o Kościoł - wzniesiony w 1491r. Spalony w 1915r, odbudowany 9 lat później, trójnawowy, bazylikowy, o otwarty krajobraz naturalny w dolinie rzeki Drzewiczki,
Sady - kościół z pocz. XX w., Brzeski - Uroczysko "Piekielna Górka" – odkrycie archeologiczne: osada i cmentarz kultury przeworskiej z okresu wpływów rzymskich.
5. Odrzywół i okolice – stąd pochodzi Dobrogost Czarny – organizator budowy pierwszego mostu pontonowego (przyczynił się do zwycięstwa Władysława Jagiełły nad zakonem krzyżackim w XV w.), ciekawa historia, zabytki i piękna przyroda, o XIX wieczny kościół pw. Św. Jadwigi – trójnawowy w stylu klasycystycznym, XVII wieczny obraz Matki Bolesnej, płaskorzeźby sakralne z XVIIw., wczesnobarokowe epitafium murowane Abrahama Odrzywolskiego oraz XIX wieczna pasja żeliwna, o parterowa plebania z 1790 r.,
Stanisławów - na górze św. Magdaleny (143 m n.p.m.) znajduje się dawna pustelnia z kaplicą z 1932 r., Łęgonice Małe – zabytkowy kościół pw. Św. Marii Magdaleny z XVIII wieku, drewniany młyn z XIX w., Ossa i Odrzywół – cmentarze i pomniki upamiętniające bitwy z okresu powstania styczniowego, I i II wojny światowej, Myślakowice – Izba Tradycji Ludowych,
6. Potworów i okolice – ciekawa historia, zabytki i piękna przyroda, region zasłynął jako "zagłębie paprykowe", o Kościół parafialny p.w. św. Doroty – murowany, wzniesiony przed 1861 r., o Park krajobrazowy – założony w XVIII w., o Dawna karczma – murowana, zbudowana w I poł. XIX w. z naczółkami po obu stronach oraz podcieniem kolumnowym,
Rdzuchów Kolonia – kapliczka drewniana z 1786 r. – obecnie znajduje się w Muzeum Wsi Radomskiej w Radomiu, Mokrzec - stanowisko archeologiczne - odkryto unikatowy grób wojownika z epoki brązu.
7. Rusinów i okolice – zespół pałacowo-parkowy z XVIII w. – Dworek Dembińskich
8. (własność prywatna), Nieznamierowice – Kościół pw. św. Andrzeja Apostoła - pierwotny wzniesiony w 1752 r. Po pożarze w 1922r zbudowano nowy, murowany. Zychorzyn - zachowała się oryginalna zagroda z pocz. XX w. (własność prywatna). 9. Wieniawa i okolice o zabytkowy kościół z XVI w., w którym znajduje się sławny "Poliptyk Wieniawski" - wielkie dzieło Renesansu w skali europejskiej wykonany w 1544 r. w warsztacie krakowskim. Przedstawia sceny z życia św. Stanisława bpa.,
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 3636
Koryciska - uroczysko zwane "oczkami" wodnymi – teren o walorach turystyczno- krajobrazowych "Boży Dar". Skrzynno – miejsce pochodzenia Mszczuja ze Skrzynna, który podobno zgładził Wielkiego Mistrza Zakonnego w czasie bitwy pod Grunwaldem, Kościół z pocz. XVI w., w stylu późno renesansowym. Wewnątrz bogate wyposażenie barokowe oraz rzeźba Matki Boskiej z ok. 1420r. , Dwór - zbudowany w XVIII w w stylu klasycystycznym - obecnie w ruinie. Karczma - wybudowana w XVIIw. Posiada izbę sklepioną kolebkowo z lunetami. Konary – zabytkowy Dworek Helbichów z XIX w. (własność prywatna) nad brzegiem Zalewu Domaniowskiego.
Dworek w Konarach Kurnik
Ciekawe miejsca
Zbiorniki wodne, rzeki: Zbiorniki wodne w Toporni, Domaniowie, Odrzywole, sprzyjają kąpielom i sportom wodnym, liczne rzeczki i stawy wędkowaniu. W Toporni działają ośrodki wypoczynkowe z domkami campingowymi i polem namiotowym.
o Zalew w Domaniowie o pow. 550 ha lustra wody na Radomce – powstał w otoczeniu lasów,
o Zalew w Toporni o pow. około 5 ha lustra wody na Radomce – położony w kompleksie lasów przysuskich "Puszcza u źródeł Radomki",
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 3737
o Zalew w Odrzywole o pow. około 4 ha na Drzewiczce,
Przez teren powiatu przepływają rzeki:
o Drzewiczka, Pilica – odbywają się na nich spływy kajakowe.,
o Radomka, o Jabłonica, o Wiązownica.
Góra św. Magdaleny- jest to niewielkie wzgórze niedaleko Stanisławowa w gm. Odrzywół, dochodzące do 143 m. n.p.m. Na jej szczycie znajduje się dawna pustelnia wraz z drewnianą kapliczką św. Magdaleny. W ołtarzu obraz św. Marii Magdaleny, drugi wisi na zewnątrz, obok kaplicy stoi krzyż.
Kamienna Góra, – wzniesienie na wysokości ok. 210 m n.p.m. przekształcone antropogenicznie przez eksploatację piaskowców jurajskich, tzw. piaskowców szydłowieckich. Malownicze miejsce za Przysuchą w kierunku Borkowic. Jest to głęboki, zalany wodą dawny kamieniołom, otoczony niewielkim lasem. Miejsce to upodobali sobie wędkarze oraz spacerowicze.
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 3838
Kamieniołom Gielniowski – pierwszy obiekt w regionie radomskim objęty ochroną – jako stanowisko dokumentacyjne, o szczególnym znaczeniu dla poznania geologicznej i paleontologicznej ziemi. Przez wiele lat wydobywano tutaj piaskowiec, z którego produkowano koła młyńskie, żarna i osełki. Obecnie kamieniołom jest nieczynny, ale jest ważnym obiektem geologicznym. Możemy z niego „wyczytać”, że tutejszy piaskowiec powstał przed blisko 140- stu milionami lat z piasku, który osadzał się na dnie płytkiego zbiornika wodnego. Widoczne są zmarszczki falowe, a w kamieniu znaleźć można zastygłe żyjątka, są też odciski roślin i pni drzew.Opis parafii gielniowskiej z 1783 r. tak mówi;„góry kruszczowe znajdują się w tej parafii, a najprzód na polach gielniowskich znajduje się krusiec żelazny, gdzie już od lat kilkudziesiąt był brany do kuźnicy dawniej w Wywozie będącej, tudzież w lasach rozradzkich znajduje się kruszec żelazny i do dziś dnia jest brany do fabryki kuźnicznej drzewieckiej”.
Krakowa Góra - jest osobliwością przyrodniczą powiatu, dzięki której obserwować możemy zjawisko „cienia opadowego” , będącego przyczyną mniejszych opadów w tym rejonie. Zaobserwować je można latem, w godzinach popołudniowych, kiedy to chmury burzowe zbliżające się nad Krakową Górę od zachodu rozdzielają się i deszcz omija Borkowice. Są dwie wersje tłumaczące owe zjawisko, pierwsza;- „ południowe zbocze góry bardzo silnie się nagrzewa tworząc komin wznoszącego się ciepłego powietrza i to właśnie ono rozdziela chmury”-Druga ; - „występowanie na tym obszarze wiatrów zachodnich napotykających na swej drodze wał Wzgórz Gielniowskich, powodując zwiększenie ilości opadów po stronie nawietrznej i zmniejszenie opadów po wschodniej stronie Borkowic”.
Skałki Przysuskie – jest to niezwykle malownicze miejsce usytuowane w lesie niedaleko Przysuchy stanowiące cel wycieczek szkolnych oraz niedzielnych spacerów okolicznych mieszkańców. Skałki zbudowane są z piaskowca tworzącego zwarty kompleks. 15 metrowa odsłonięta ściana posiada różowy odcień, laminowany związkami żelaza, z cienkimi wkładkami łupków ilastych i konkrecjami kaolinu. W miejscu tym rozpoczyna się ścieżka edukacyjna „Rawicz”.
Uroczysko „Boży Dar” - niedaleko wsi Koryciska w gm. Wieniawa. Teren o walorach turystyczno- krajobrazowych. Ze wzniesienia, na którym znajduje się miejsce na piknik, rozciąga się piękny widok na okolicę. W dole, dość głęboko, połyskują oczka wodne, a niedaleko płynie dosyć rwąca rzeczka.
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 3939
Uroczysko „Piekielna Górka” – niedaleko wsi Brzeski nad Drzewiczką w gm. Klwów rozciągają się wysokie wydmy porośnięte jałowcami. Znajdują się tutaj liczne świadectwa pobytu lodowca np.; grupy głazów tworzące dziwne konstrukcje, niewielkie parowy. Miejsce to położone jest nad Drzewiczką, która już przed II wojną światową wymywała z brzegów wydm starożytne przedmioty - odkryto tutaj osadę i cmentarzysko datowane na I-III wiek n.e.
Szlaki turystyczne
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 4040
1. Szlaki piesze:
Szlak czerwony,
Szlak zielony,
Trasy rowerowe
Szlak czerwony "PARTYZANCKI" im. mjr Henryka Dobrzańskiego
Szlak wiedzie przez tereny związane z działalnością Oddziału Wydzielonego WP majora Henryka Dobrzańskiego “HUBALA”, upamiętniające martyrologię wsi polskiej oraz walki powstania styczniowego.
Opis szlaku – co warto zobaczyć:
Inowłódz, szosa Opoczno - Radom:
Kościół św. Idziego z 1085 r., ruiny zamku wybudowanego przez Kazimierza Wielkiego w 1535 roku, dawna Synagoga Żydowska z XIX w., Kościół św. Michała z roku 1512, zabytkowy cmentarz żydowski,
Fryszerka:
młyny wodne,
Anielin:
Szaniec "Hubala" 2 km przed wsią - pomnik wystawiony w miejscu śmierci "Hubala",
Anielin – wieś:
W grudniu 1940 r. była bazą oddziału "Hubala"
Poświętne:
XVII wieczny klasztor Filipinów, kościół św. Filipa Nereusza i Jana Chrzciciela z XVIII w.,
Radzice Małe:
Kapliczki przydrożne z XIX w.
Radzice Duże:
Młyn z XIX w. nad Drzewicką - drewniany, kapliczki przydrożne z XIX w.,
Drzewica:
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 4141
Kościół św. Łukasza z XV w., ruiny zamku wybudowanego w 1527-35 r.
rzeka Drzewiczka:
Prawobrzeżny dopływ Pilicy – spływy kajakowe,
Teren powiatu przysuskiego:
rzeka Brzuśnia, kładka: prawobrzeżny dopływ Drzewiczki,
Bieliny:
drewniany kościółek z XVIII w.,
Gielniów:
kościół z XIX w., pomnik bł. Władysława,
Gałki:
pomnik pomordowanych mieszkańców w czasie II wojny światowej przez hitlerowców,
Leśniczówka "Huta":
pomnik "gwardzistów" upamiętniający bitwę z 1944r.,
Rezerwat "Puszcza u źródeł Radomki"
rezerwat przyrody utworzony w 1978r. w centralnej części Garbu Gielniowskiego,
Ruski Bród:
pomnik partyzantów i żołnierzy poległym za wolność, kościół św. Teresy z pocz. XX w,
Hucisko, most:
kopiec upamiętniający bój pod Huciskiem, pomniki ofiar hitlerowców,
Nowinki:
Pomnik ku czci pomordowanych mieszkańców Bryzgowa w czasie II wojny światowej,
Skłoby:
Figura św. Barbary – patronka górników - z okresu międzywojennego – w 1940 r. wieś została spacyfikowana przez Niemców,
Pomnik Dionizego Czachowskiego:
Upamiętniający zwycięską bitwę powstańców z Rosjanami pod Stefankowem z 1863 roku,
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 4242
Skłobska Góra:
Jeden ze szczytów wzgórz Niekłańsko - Bliżyńskich, wznosi się nad Chlewiskami,
Wola Zagrodna:
Wioska w gminie Chlewiska
Chlewiska:
XVII wieczny Pałac Odrowążów, późnogotycki kościół z XVI w., XIX w. Stajnia Platera, zakłady wielkopiecowe, Muzeum Techniki,
Szydłowiec, rynek:
Kościół erygowany w 1410 r., późnorenesansowy ratusz miejski z XVII w., zamek szydłowiecki z przełomu XV i XVI w., cmentarz żydowski – kirkut,
Wola Korzeniowa, strumień:
przez wieś przepływa niewielki strumień Korzeniówka (dopływ Szabasówki) zasilający Radomkę płynący piękną doliną,
Rzeka Oleśnica, przeprawa
granica woj. mazowieckiego,
Cmentarz partyzancki pod Skłobską Górą:
cmentarz oddziału AK pod dowództwem Antoniego Hedy,"Szarego"
Szlak ,zielony pieszy im. Ks. Jana Wiśniewskiego
Całość trasy wynosi 44,3 km, przebiega w większości przez tereny leśne, Trasa 2 – 3 dniowa. Pierwsza część szlaku (powiat przysuski)– od Przysuchy do Skłobów – biegnie lasami oraz polami łagodnych stoków Garbu Gielniowskiego, druga – bardziej lesista, niektóre widoki zbliżone są do beskidzkich. Nocleg może być w Toporni i Chlewiskach.
Opis szlaku – co warto zobaczyć:
Skrzyńsko:
kościół - usytuowany na wzgórzu, późnobarokowy, zwrócony na północ, dwuwieżowy, - obraz Matki Boskiej Staroskrzyńskiej z I poł. XV w. stanowiący zabytek o znaczeniu europejskim,
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 4343
plebania murowana z XIX w., dawny szpital fundacji Malletskiej z XIX w., kamienne figury przydrożne z XVII i XVIII w.
Przysucha:
kościół klasycystyczny z XVIII w., synagoga – żydowski dom modlitw z XVIII w., zespół dworsko – parkowy ; dworek Dembińskich z XIX w. - obecnie muzeum im. O. Kolberga, zabytkowy park, lamus z XVIII w., dawny budynek administracji, skowyrówka – budynek z pocz. XX w., pierwszej w Polsce Spółdzielczej Szkoły Średniej,
Topornia:
sztuczny zalew na Radomce , ośrodki wypoczynkowe, domki campingowe i pola namiotowe,
Rudno:
osada założona w XIV w., nazwa pochodzi od eksploatacji rudy żelaza,
Krakowa Góra:
miejsce widokowe, kapliczka z figurką Matki Boskiej,
Borkowice:
kościół z XIX w. neogotycki, wewnątrz późnobarokowy, zespół pałacowo-parkowy z XIX w., spichlerz i zabudowania podworskie z XIX w. pomniki przyrody – ponad 300 letni platan klonolistny, cmentarz – kaplica Dembińskich, miejsce pochówku ks. J. Wiśniewskiego,
Wola Kuraszowa:
pozostałości grodziska z XI-XII w.,
Rzuców:
dworek modrzewiowy Mokiejewskich z XIX w., pensjonat z XIX w., leśniczówka z pocz. XX w., ruiny gwoździarni z XIX w.,
Cmentarz pomordowanych po pacyfikacji wsi Skłoby:
symboliczny cmentarz pomordowanych w 1940 r.,
Stefanków:
Pomnik upamiętniający represje hitlerowskie w 1940 r.,
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 4444
Pomnik Dionizego Czachowskiego pod Skarbową Górą:
Upamiętniający bitwę powstańców z 1863 r. pod Stefankowem
Skłobska Góra - 347 m.:
jedno ze wzniesień Wzgórz Niekłańsko-Bliżyńskich
Wola Zagrodna – wieś:
Dojście do szlaku partyzanckiego
Rezerwat "Podlesie":
Utworzony w celu ochrony drzewostanu w 1989 r. na powierzchni 195 ha w pn. części Wzgórz Niekłańsko-Bliżyńskich
Huta – wieś:
Widok na Wzgórza Niekłańsko-Bliżyńskie
Góra Cymbra – 378 m.:
Zwana Cembrą, część szczytowa jest płaska,
Hucisko – wieś:
Kilka okazów starego drzewostanu
Góra Altana - 408m.:
najwyższy szczyt w woj. mazowieckim, najwyższe wzniesienie Garbu Gielniowskiego,
Skrzyżowanie dróg leśnych:
Granica woj. świętokrzyskiego i mazowieckiego
Rezerwat "Ciechostowice":
Utworzony w celu ochrony drzewostanu z przewagą modrzewia w 1953 r.
Trasy Rowerowe
1. Plec - Komorów - Zagórze - Romualdów - Krajów - Kolonia Janików – PKP Przysucha(Skrzyńsko) - Skrzyńsko - Pomyków - Lipno - Kozłowiec - Leśniczówka Puszcza - Uroczysko Grabina 2. Brudnów - Wieniawa - Jabłonica - Ryków - Żuków - Kolonia Piaski - Zdunków - Gródek - Kolonia Ruszkowice — Rudno — Bolęcin - Długa Brzezina - Hucisko Borkowickie - Sowia Góra - Uroczysko Huta, 3. Uroczysko Grabina - Uroczysko Huta - Nadleśnictwo Przysucha - Topornia - Rudno - Bolęcin - Borkowice - Wydrzyn - Skrzynno - Zgórze,
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 4545
4. Plec - Brudnów, 5. Uroczysko Huta - leśniczówka "Zapniów" - Kuźnica - Borkowice, 6. Głogów — Konary - Kaleń.
Rozwój turystyki, agroturystyki i rekreacji Ze względu na położenie powiatu (znaczne obszary lasów) i związane z tym walory przyrodnicze duże szanse wiązać należy z rozwojem turystyki, agroturystyki i rekreacji. Powiat powinien stać się w przyszłości doskonałym miejscem dla dłuższego wypoczynku rodzinnego, dla dzieci i młodzieży (np. obozy przetrwania, kolonie letnie), dla ludzi starszych, czy dla turystów, którzy decydując się na wypoczynek w ciszy i spokoju, pragną poznać jak najwięcej miejsc (turystyka poznawcza) i wędrując wzdłuż szlaków turystycznych chcą korzystać z lokalnego mikroklimatu. Rozwój turystyki powinien zaowocować w przyszłości nowymi miejscami pracy, zwłaszcza dla ludzi młodych pochodzących z terenów wiejskich dotkniętych dziś bardzo dużym bezrobociem. Powstawanie gospodarstw agroturystycznych przyczynia się do wzrostu dochodów mieszkańców, modernizacji poszczególnych gospodarstw rolnych, jak i polepszania oferty noclegowej i rekreacyjnej. Gospodarstwo agroturystyczne oferuje turystom poznanie pracy rolnika, korzystanie ze świeżych owoców, warzyw, mleka, sera itp., naukę lokalnego rzemiosła i rozpoznawanie ziół, poznawanie zwierząt gospodarskich oraz miejscowej fauny i flory, np. zbieranie grzybów, jazdę konną. Aby to było możliwe i opłacalne, zasadniczej wagi nabierają działania promujące powiat i lokalne usługi turystyczne oraz rozwój działalności szkoleniowo - doradczej przyczyniającej się do profesjonalizacji świadczenia usług turystycznych.
Turystyka jest jedną z najbardziej dynamicznie rozwijających się dziedzin gospodarki oraz ważnym czynnikiem wpływającym na rozwój gospodarczy regionów. Jej znaczenie przejawia się w wysokiej zdolności do generowania nowych miejsc pracy, podnoszenia jakości życia lokalnych społeczności, podwyższania konkurencyjności regionów. Równocześnie turystyka przyczynia się do odkrywania najcenniejszych zasobów kulturowych i środowiskowych, których eksponowanie poprawia wewnętrzny i zewnętrzny wizerunek regionu.
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 4646
Wykorzystanie bazy noclegowej turystyki w Powiecie Przysuskim w latach 2006 i 2013
5.2. Krajobraz kulturowy powiatu przysuskiego.
Wg ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r. krajobrazem kulturowym jest przestrzeń historycznie ukształtowana w wyniku działalności człowieka, zawierającą wytwory cywilizacji oraz elementy przyrodnicze. Krajobraz powiatu przysuskiego jest otwarty, wiejski (z ośrodkami małomiasteczkowymi w Przysusze, Odrzywole, Gielniowie i Skrzynnie), rolniczy, w części południowej lesisty i zróżnicowany terenowo; urozmaicony obszarami przyrodniczymi i elementami krajobrazu naturalnego (doliny rzek, tereny leśne oraz kępy drzew, łąki); generalnie nieprzekształcony mimo zaistniałych, negatywnych zjawisk w XX w. (wojny światowe – zniszczenia wojenne, okres po 1945- degradacja wielu obiektów zabytkowych, okres transformacji ustrojowej w latach 90- tych- zanikanie dawnej zabudowy wiejskiej, realizowanie inwestycji niezgodnie ze standardami konserwatorskimi i przestrzennymi). Siatka osadnicza kształtowała się od XII w. Na przestrzeni wieków pierwotne typy wsi zostały w wielu przypadkach zatarte. Najliczniejsze są wsie o charakterze ulicówek i rzędówek w połączeniu z zabudową rozproszoną. W m. Przysucha występuje układ wielodrożnicy z wyodrębnionym 3 placami- polskim, żydowskim i niemieckim. Na terenie powiatu istnieją układy urbanistyczne w Przysusze, Odrzywole, Gielniowie i Skrzynnie. Zachowała się zabudowa małomiasteczkowa, najlepiej widoczna w Przysusze, Odrzywole i Gielniowie. Jest ona zwarta, pierzejowa, jednolita, parterowa. W Przysusze są też budynki dwukondygnacyjne. Występuje charakterystyczny detal architektoniczny: gzymsy koronujące, profilowane, lizeny i pilastry, gzymsy podokienne, gzymsy i łuki nadokienne. W Odrzywole zewidencjonowano liczne budynki z bramami wjazdowymi. W krajobrazie kulturowym powiatu przysuskiego występuje duża różnorodność typów zabytków. Co jest charakterystyczne dla krajobrazów wiejskich i małomiasteczkowych
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 4747
województwa mazowieckiego znaczną liczbę stanowią zabytki o charakterze sakralnym (kościoły, kaplice, cmentarze oraz obiekty małej architektury: Kapliczki, krzyże i figury przydrożne). Pierwszorzędne znaczenie ze względu na ich walory zabytkowe, ponadregionalne posiadają kościoły drewniane w Bielinach i Łęgonicach Małych, kościół klasycystyczny w Przysusze, późnogotycki kościół w Wieniawie, barokowe kościoły w Skrzynnie, Skrzyńsku i Smogorzowie, kaplica dworska w Ossie z XVIII w., neogotycki kościół w Odrzywole. Na terenie powiatu do rejestru zabytków wpisano zabytkowe cmentarze powstałe w XIX w.: w Skrzynnie, Skrzyńsku, Smogorzowie, Wieniawie. Cennym historycznie obiektem jest też wpisany do rejestru zabytków- kirkut w Przysusze. Kapliczki, krzyże i figury przydrożne stanowią znaczny procent zewidencjonowanych zabytków na terenie powiatu. Warto wymienić: Figurę św. Jana Nepomucena z XVIII w Łęgonicach Małych, kolumnę kamienną z latarnią z XVIII/XIX w. w Skrzynnie, figurę Dzieciątka Jezus na kolumnie z XVII w Skrzyńsku. Wiele jest też cennych zabytków dworskich i folwarcznych. Najcenniejsze to: - zespół dworsko- parkowy w Borkowicach, - zespół dworsko-parkowy w Rzucowie, - zespół dworsko-parkowy w Zbożennie, - zespół pałacowo-parkowy w Rusinowie, - zespół dworsko-parkowy w Przysusze, Z innych cennych zabytków należy wymienić: spichlerz w Borkowicach, XVIII- wieczną plebanię w Odrzywole, synagogę z XVIII w. w Przysusze Dawna zabudowa wiejska zachowała się szczątkowo. Nowa i nowoczesna zabudowa wypiera w szybkim tempie zabudowę starszą. Najciekawsze obiekty dawnej architektury drewnianej można zobaczyć we wsi Różanna (grupa domów)i w miejscowościach Ceteń i Wysokin w gminie Odrzywół (domy z dekoracyjnymi gankami), w Goździkowie w gminie Gielniów (zabudowa szczytowa) Podobnie dzieje się z licznymi kiedyś młynami, które są w zaniku. Architektonicznie wyróżnia się młyn wraz z domem młynarza w Koryciskach (trudny dostęp do obiektu). Pozostałe obiekty posiadają proste formy: drewniany młyn w Łęgonicach Małych, murowany w Gielniowie. W powiece przysuskim ważne są miejsca kulturowe związane są z etnografem Oskarem Kolbergiem w Przysusze. Oskar Kolberg (ur. 22 lutego 1814 w Przysusze - zm. 3 czerwca 1890 w Krakowie)
Etnograf, folklorysta, kompozytor – uznawany powszechnie za twórcę źródłowych podstaw współczesnych nauk o kulturze: etnografii i etnologii, folklorystyki, etnomuzykologii, językoznawstwa. Program stałych ekspozycji muzealnych uzupełniają i wzbogacają wystawy czasowe, etnograficzne, z dziedziny sztuki oraz historii lokalnej. Ekspozycje zmienne są podstawową formą popularyzowania działalności Muzeum i decydują o atrakcyjności oferty muzealnej dla środowiska lokalnego regionu.
Muzeum biograficzne Oskara Kolberga w Przysusze upowszechnia wiedzę o jego naukowym dorobku i twórczości muzycznej oraz upamiętnia związki Kolberga z Przysuchą. Muzeum gromadzi, opracowuje naukowo i eksponuje zabytki i materiały prezentujące dzieło Kolberga, zaliczane do najwybitniejszych dokonań nauki polskiej XIX wieku. Przedstawia opracowany i konsekwentnie realizowany program badań kultury ludowej ziem dawnej Rzeczypospolitej oraz jedyny tego typu zbiór źródeł i opracowań, w postaci tomów „Ludu” i „Obrazów Etnograficznych” wraz z fragmentami archiwum rękopiśmiennego.
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 4848
5.3. Zabytki wpisane do rejestru zabytków.
Wykaz zabytków powiatu przysuskiego woj. mazowieckie – pow. przysuski
BORKOWICE – gm. Borkowice - kościół par. p.w. Świętego Krzyża i św. Mateusza, nr rej.: 427/A z 25.01.1957, 377/A z 21.06.1967 oraz 32/A z 25.04.1980 - zespół pałacowy, XVIII-XIX: - pałac, nr rej.: 247/A z 20.03.1984 - park, nr rej.: P-II-1 z 21.12.1947 oraz 292/A z 19.07.1985 i z 7.05.1998 - spichrz, nr rej.: 15-II-1 z 22.09.1947, 568/A z 11.12.1970 oraz 33/A z 25.04.1980 Rzuców - zespół dworski, poł. XIX, nr rej.: 805 z 16.11.1972 oraz 276/A/84 z 20.11.1984 i z 22.01.1997: - dwór - park GIELNIÓW – gm. Bieliny - kościół par. p.w. śś. Judy Tadeusza i Szymona, drewn., 1780, nr rej.: 440/A z 20.02.1957, 376/A z 21.06.1967 oraz 28/A z 25.04.1980 Gielniów - kościół par. p.w. św. Ładysława, nr rej.: 439/A/57 z 19.02.1957, 735/A/72 z 19.04.197 oraz 62/A z 5.03.1981 - kaplica, nr rej.: j.w. KLWÓW – gm. Klwów - kościół par. p.w. św. Macieja, 1491, XIX/XX, nr rej.: 288/A z 24.04.1985 Sady- ( Sady Kolonia) - kościół par. p.w. Najświętszego Serca Jezusowego, 1924-31, nr rej. : 390/A z 30.08.1988 ODRZYWÓŁ – gm. Małe Łęgonice - kościół par. p.w. św. Marii Magdaleny, drewn., 1765, nr rej.: 438/A/57 z 4.02.1957, 339/A z 23.06.1967 oraz 85/A z 15.03.1981 Odrzywół - kościół par., 1893-1913, nr rej.: 371/A z 5.01.1988 - plebania, XVIII, nr rej.: 837/A z 30.01.1957, 341/A z 21.06.1967 oraz 94/A z 15.03.1981 Ossa - kaplica dworska p.w. św. Teresy, XVIII, nr rej.: 780 z 30.05.1972 oraz 444/A z 6.08.1990 POTWORÓW – gm. Potworów - kościół par. p.w. św. Doroty, 1861-80, nr rej.: 281/A z 1.03.1985 - park dworski, XVIII, nr rej.: 302/A z 19.07.1985 - karczma, 1 poł. XIX, nr rej.: 393/A z 12.09.1988 PRZYSUCHA – m. i gm. Przysucha - kościół par. p.w. śś. Jana Nepomucena i Ignacego Loyoli, nr rej.: 280/A z 16.10.1956, 372/A z 21.06.1967 oraz 57/A z 17.11.1980 - synagoga, k. XVIII, nr rej.: 505-VIII-28 z 31.12.1949, 41/A z 1.03.1967 oraz 128/A z 12.02.1982 - cmentarz żydowski, XVIII,1942, nr rej.: 405/A z 3.04.1989 - zespół dworski, nr rej.: 873/A z 16.04.1962, 653/A z 14.01.1972 oraz 140/A z 15.03.1982 i z 31.07.1997: - dwór
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 4949
- lamus - park Ruski Bród - kościół, 1926-1930, nr rej.: 389/A z 30.08.1988 Skrzyńsko - kościół par. p.w. św. Wojciecha, nr rej.: 435/A/57 z 27.01.1957, 374/A z 21.06.1967 oraz 150/A z 16.03.1982 - cmentarz rzym.-kat. (najstarsza część z nagrobkami), 1 poł. XIX, nr rej.: A-1114 z 17.01.2013 - kaplica grobowa rodziny Dębińskich, 2 poł. XIX, nr rej.: j.w. - park, XIX/XX, nr rej.: 294/A z 19.07.1985 Smogorzów - kościół par. p.w. Nawiedzenia NMP, nr rej.: 434/A/57 z 27.01.1957, 654/A z 14.01.1967 oraz 151/A z 16.03.1982 - cmentarz rzymsko- katolicki z 1832 r. Decyzja WKZ nr 82/2013 z dnia 30.01.2013 - park, XVIII/XIX, nr rej.: 303/A z 19.07.1985 i z 31.07.1997 - chałupa nr 4 (z podcieniami), drewn., XVIII, nr rej.: 198 z 25.05.1955 oraz 473 z 15.04.1967 woj. mazowieckie – pow. przysuski
Zbożenna - zespół dworski, XVIII, nr rej.: 849/A z 22.06.1959, 375/A z 23.06.1962 oraz 205/A z 14.04.1983 i z 31.07.1997: - dwór - park RUSINÓW – gm. Nieznamierowice - kościół par. p.w. św. Andrzeja, 1924-33, nr rej.: 386/A z 15.05.1988 Rusinów - zespół pałacowy, 2 poł. XVIII, nr rej.: 852/A/59 z 29.06.1959, 373/A z 21.06.1967 oraz 200/A z 14.04.1983 i z 5.11.2009: - pałac - park Zachorzyn (Zychorzyn) - zagroda nr 47, pocz. XX, nr rej.: 310/A z 13.08.1985 WIENIAWA – gm. Skrzynno - kościół par. p.w. św. Szczepana, nr rej.: 436 z 27.01.1957, 655/A z 14.01.1972 oraz 149/A z 16.03.1982 - cmentarz rzymsko- katolicki nr rej. A-1115 z dnia 15.02. 2013 Wieniawa - kościół par. p.w. św. Katarzyny, nr rej.: 448/A/57 z 27.02.1957, 378/A z 21.06.1967 oraz 183/A z 15.10.1982 - cmentarz rzym.-kat., z nagrobkami, XIX-pocz.XX, nr rej.: A-1115 z 15.02.2013 - d. dom gminy, 1920, nr rej.: 455/A z 25.01.1991 - zespół dworski, pocz. XIX, nr rej.: 792/A z 16.09.1972: - dwór - park
Obiekty zabytkowe nie wpisane do rejestru zabytków: zabytkowy układ urbanistyczny miasta Przysucha; resztki założenia układu osadniczego wsi Potworów; historyczne założenie urbanistyczno-architektoniczne Gielniowa;
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 5050
historyczne założenie urbanistyczno-architektoniczne Skrzynna; parki wiejskie w gminie Gielniów: w Gielniowie (pow. 0,95 ha) oraz we wsiach Wywóz i Kotfin; park wiejski w Klwowie; park dworski w Sulgostowie (gm. Klwów) z pozostałościami dawnego grodziska średniowiecznego (ruiny zamku, zabudowania podworskie); park wiejski w Rdzuchowie (gm. Potworów) o pow. 3,78 ha z zabudowaniami podworskimi; założenia dworsko-parkowe w Wieniawie (pow. 3,28 ha) z drzewami pomnikowymi oraz parki w Konarach (pow. 1,75 ha) z dworem i pomnikowymi modrzewiami i w Kłudnie (pow. 4,08 ha) z dworem, resztki dawnego pogańskiego (VII w. n.e.) ośrodka kultowego w Gródku Leśnym k. Przysuchy.
5.4. Zabytki nieruchome.
5.4.1. Zabytki sakralne- kościoły, kaplice
Kościoły i kapliczki
Bieliny– drewniany kościółek pw. św. Apostołów Szymona i Judy Tadeusza - wzniesiony przez miejscowych dziedziców Bielińskich herbu Szreniawa. Parafię założono przed rokiem 1521, która w połowie XIV wieku należała do Andrzeja Drzewickiego herbu Ciołek. Po pożarze pierwotnego kościoła w 1780 roku, z inicjatywy ks. Jakuba Ziemińskiego- proboszcza - wzniesiono nową świątynię o konstrukcji zrębowej, wnętrzu nakrytym stropem z gontowym dachem. Składa się z nawy, prezbiterium, oryginalnej zrębowej zakrystii na planie ośmioboku oraz dostawionej kruchty. W całości wykonany z drewna„kostkowego”. Dach zdobi wieżyczka zwana kopułką. Od 1824 r. kościół posiada ołtarz główny pod wezw. św. Szymona i Judy Apostoła – patronów parafii, ołtarze boczne; po stronie ewangelii- w nawie ołtarz Matki Boskiej Pocieszenia, przy ścianie ołtarz św. Jana Chrzciciela. Obecnie są dodatkowe trzy ołtarze: główny- Matki Boskiej Częstochowskiej i Serca Jezusowego, obok dwa srebrne serca. Późnogotycka, ciosowa rzeźbiona chrzcielnica z przełomu XV i XVI wieku, późnogotycki obraz św. Pawła – na rewersie fragmenty obrazu św. Anny Samotrzeć-, kielich z podstawą w kształcie sześciokątnej gwiazdy z napisem; „Ave Maria gratia plena Dominus cum te”. Stara pieczęć kościelna wyobraża św. Szymona z piłą w prawej ręce, a ponadto barokowe i rokokowe elementy wyposażenia. Z zakrystii prowadzi wyjście na cmentarz przez bramę, która jednocześnie pełni rolę dzwonnicy. Umieszczone są tam dwa dzwony, na jednym widnieje zagadkowy ciąg liter; A.B.C.D.E.H.M.N.O.P.R.. Na cmentarzu znajduje się grób rodziny Dzianottów i Krasnowskich, na jednej z tablic widnieje nazwisko Jędrzeja Jaworskiego.
Borkowice - kościół pw. św. Krzyża i św. Mateusza - pierwszy wybudował Piotr Dunin Borkowski w 1360 r. Obecny, z zewnątrz neogotycki, wewnątrz późnobarokowy, wzniesiony
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 5151
został na miejscu wielu poprzednich, z fundacji Katarzyny Małachowskiej i jej syna Onufrego w latach 1829-45 przez arch. Franciszka Marię Lancię i Henryka Marconiego. Jego największą atrakcję stanowi figura św. Antoniego, wyrzeźbiona w galenie w 1646 r., Autor rzeźby jest nieznany. Figura jest tytularną rzeźbą lewej nawy kościelnej. Popiersie masywne, głowa o wyrazie antyczno-rzymskim, strój zakonny: habit, przewiązany sznurem. Prawą ręką przytrzymuje tulące się do piersi świętego nagie dzieciątko, dotykające prawą rączką jego twarzy. Historia figury sięga połowy XVII wieku, kiedy to dnia 7 grudnia 1646 roku górnik Hilary Mala z Niewachlowa pod Kielcami wykopał w Machnowskiej Górze trzy bryły ołowiu, z których Stanisław Czechowski, starosta kielecki kazał zrobić trzy figury świętych : św. Barbary, Najświętszej Marii Panny oraz św. Antoniego, która trafiła właśnie do kościoła w Borkowicach . W ołtarzu głównym umieszczony jest barokowy krucyfiks z przełomu XVII i XVIII wieku, przedstawiający ukrzyżowanego Chrystusa . Na konsoli ściennej pod amboną, na styku prezbiterium i nawy znajduje się barokowa rzeźba św. Rocha z XVIII wieku, wykonana z drewna. U stóp świętego pies z bułką w pysku. Ciekawą figurą jest wykonana z drewna postać św. Jana Nepomucena w stylu barokowym , święty w prawej, wzniesionej ręce trzyma krzyż, w lewej gałązkę palmy. Podziwiać możemy również inne zabytki; dzwon zakrystyjny, barokowe antepedium ołtarza głównego, liczne obrazy, barokowy ornat, kielichy mszalne – pochodzą one z XVII, XVIII i XIX wieku. Wewnątrz kościoła znajduje się epitafijna tablica poświęcona fundatorom kościoła. Na zewnątrz w murze kościoła znajduje się rzeźba św. Floriana z pierwszej połowy XIX wieku. W ścianach kościoła, domu parafialnego, w murze kościelnym znajduje się kilka pamiątkowych tablic oraz pamiątkowy obelisk w ogrodzie plebańskim.
Gielniów – w. w miasteczku stał drewniany kościółek pw. św. Krzyża i św. Apostołów Piotra i Pawła, który niestety spłonął w 1806 r. Obecny, murowany kościół pw. bł. Władysława – wzniesiono w latach 1861-1866. Zbudowany jest w kształcie prostokąta, trzynawowy, zwróconego ku wschodowi. Dach zdobi sygnaturka. Na froncie wznosi się wieża - dzwonnica na której znajdują się trzy dzwony. Jeden pochodzi prawdopodobnie z 1768 r., drugi z 1777r. Na trzecim nie ma daty powstania. Pod kamienną posadzką, - wg ks. Wiśniewskiego – jest wejście do grobowca. Wewnątrz znajdują się trzy XIX - wieczne ołtarze, których wykonawcą był Jan Szczepański z Opoczna. W ołtarzu bocznym znajduje się obraz Matki Boskiej Częstochowskiej ze zwieńczeniem Ecce Homo z końca XVIII w., oraz rzeźba św. Barbary z pierwszej poł. XVIII wieku.
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 5252
Klwów - kościół drewniany powstał jeszcze w XIII wieku. W 1491 roku został pobudowany kościół częściowo murowany, przez ówczesnego proboszcza Stanisława Bogatkę z Bogatki. Odrestaurowany w 1868 roku oraz wiernie odtworzony i rozbudowany wg. planów radomskiego architekta Kazimierza Prokulskiego, w stylu neoromańskim w latach 1926-31 wysiłkiem parafian i staraniom ks. Wincentego Wróbla. Z poprzedniego kościoła zachowało się gotyckie prezbiterium. Wyposażenie kościoła jest w stylu barokowym Kościół jest murowany, trzynawowy, bazylikowy z wieżą od zach. i kaplicami, otynkowany. Kościół pw. św Macieja Apostaty i św. Małgorzaty – wg opisu ks. Wiśniewskiego z roku 1913, - jest murowany, gotycki, zwrócony na wschód, składa się z nawy i prezbiterium. Dwie kaplice boczne nadają mu formę krzyża. Od zachodu łączy się z kościołem wyniosła, kamienna wieża,. Dach gontem kryty. Sklepienie zastępuje owalny sufit. Posadzka z ciosu, a w niej przed kaplicami są wejścia do grobowców. Zakrystia domurowana od strony północnej prezbiterium, a z niej wejście do skarbczyka i wyjście na cmentarz. Między prezbiterium a nawą jest wygięta tęcza, na której widnieje krzyż Chrystusa, Matka Boska i św. Jan oraz herb Półkozic. W prezbiterium stoi główny ołtarz, drewniany, przeniesiony z kościoła po-pijarskiego w Radomiu. W ołtarzu obraz Matki Boskiej Częstochowskiej na miejscu obrazu patronów – św. Macieja i Małgorzaty. Na zasuwie Przemienienie Pańskie, a w górze św. Józef, po obu stronach prezbiterium stoją stalle z herbem Półkozic Świdzińskich. W nawie, po stronie Ewangelii stoi ołtarz ze starym obrazem Matki Boskiej Różańcowej, a na zasuwie św. Antoni. Po przeciwnej stronie nawy jest ołtarz z obrazem św. Anny. Od strony południowej i północnej domurowano dwie kaplice, mające kuliste, sklepione rotundy z wieżyczkami. Kaplicę od strony północnej wystawił w 1750 roku Stanisław Świdziński. Stoi tutaj ołtarz Trójcy św , a na zasuwie ścięcie św. Macieja. Pod kaplicą spoczywają jego szczątki złożone w roku 1814. Kaplica południowa jest fundacji Kurdwanowskich, którzy mają tutaj swój grobowiec. Jej fundatorem w roku 1637 był Seweryn Kurdwanowski, ówczesny sędzia czerski. Kaplica ma ołtarz z ukrzyżowanym Chrystusem, a w górze jest Matka
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 5353
Boska Bolesna. Pierwotnie kaplica była pod wezw. Św. Anny. Przy kościele stoi murowana dzwonnica z czterema dzwonami oraz przylega cmentarz.W XVII wieku kościół katolicki w Klwowie przeżył swego rodzaju rewolucję, która doprowadziła do przejęcia obiektu sakralnego przez zbór kalwinów, którego ministrem w tym czasie był Daniel Rabonius. Jednak chrześcijanie nie dali za wygraną i świątynię odzyskali w 1651 roku.
Kolonia Rdzuchów - drewniana kapliczka została ufundowana w 1786 r. przez Franciszka Odrowąż-Kietlińskiego, łowczego radomskiego i komornika granicznego, właściciela Rdzuchowa. Przed wejściem do kaplicy znaleziono ślady istnienia kruchty, a na jednej z drewnianych kolumn - napis wykonany ołówkiem: przenosiłem 1 maja 1884 r. L. Lipiński. Obecnie kaplica znajduje się w Muzeum Wsi Radomskiej w Radomiu.
Łęgonice Małe, kościół parafialny p.w. św. Magdaleny z 1765 r. Pierwszy kościół drewniany zbudowany był wraz z erygowaniem parafii w 1 ćw. XV w. Nadany został klasztorowi kanoników regularnych Grobu Chrystusowego z Miechowa, którzy do XIX w. obsadzali probostwo. Następny kościół drewniany p.w. Rozesłania Apostołów i św. Marii Magdaleny z 1521 r. zbudowany był staraniem bożogrobców i prymasa Jana Łaskiego. Spłonął w 1763 r. Obecny kościół ufundowany w 1765 r. przez Stanisława Małachowskiego, marszałka trybunału koronnego. Drewniany, o konstrukcji zrębowej, oszalowany, z prezbiterium w kierunku zachodnim. Nawa zbliżona do kwadratu, przy węższym prezbiterium skarbczyk i zakrystia. Od wschodu niska kwadratowa przybudówka, dawna dzwonnica, mieszcząca na dole kruchtę. Od południa, mała prostokątna przybudówka. Dach dwuspadowy nad nawą i prezbiterium, kryty gontem. Od zewnątrz dawna dzwonnica przedzielona z zewnątrz gontowym okapnikiem (kruchta i pomieszczenie na dzwon). Na niej dach uskokowy, u góry namiotowy. Południowa przybudówka przykryta daszkiem dwuspadowym, z okapnikiem gontowym od frontu. Kościół wieńczy wysoka, profilowana sygnaturka, kryta gontem.
Łęgonice Małe – kościół pw. św. Marii Magdaleny - nikt nie wie kiedy na wzgórzu w Łęgonicach powstał pierwszy kościół. Legenda głosi, że przerobili go z gontyny pogańskiej uczniowie Cyryla i Metodego. Przy poświęceniu otrzymał imię Rozesłania Apostołów, bo stąd mieli wyruszać misjonarze, aby nawracać pogańskie plemiona. Inna legenda głosi, że w Łęgonicach zatrzymał się św. Wojciech w drodze na pomorze. W tym miejscu podobno miał chrzcić nawróconych Słowian. Druga świątyni wybudowana została prawdopodobnie w okresie zakładania miasta, następna sto lat później dzięki hojności arcybiskupa Jana Łaskiego, który przetrwał prawie dwieście pięćdziesiąt lat. Maleńki, drewniany kościółek oparł się wojnom, a uległ dwururce hrabiego Stanisława Małachowskiego z Końskich, który… strzelał do jaskółek. Proch padł na dach świątyni i ogień strawił kościółek. Jednak hrabia w obawie przed gniewem boskim szybko, w 1765 roku pobudował nową świątynię. Dziś na wzgórzu łęgonickim stoi jednonawowa budowla, nad której dachem króluje krzyż z godłem zakonu Bożogrobowców, obok stoi drewniana dzwonnica. W kościółku znajdują się 3, pochodzące z XVIII w., rokokowo- klasycystyczne ołtarze i ambona, wiele zabytkowych obrazów i malowideł. Na ołtarzu po prawej stronie znajduje się rzeźba Chrystusa na krzyżu z XVII w.,, za którą na ścianie wymalowana jest panorama Jerozolimy. W głównym ołtarzu widnieje obraz św. Marii Magdaleny, patronki parafii w Łęgonicach. Ołtarz boczny zdobi malowidło przedstawiające pokłon Trzech Króli. Obecny kościół jest drewniany o zrębowej konstrukcji i posiada prawie kwadratową nawę, do której boku przylega prezbiterium, zakrystia i skarbczyk. Wejście prowadzi przez kruchtę mieszczącą się w dzwonnicy. został odrestaurowany oraz zabezpieczony przed pożarem.
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 5454
Nieznamierowice – kościół – pw. św. Andrzeja Apostoła - pierwszy wzniesiono około roku 1500 przez dziedziców Starołęckich, który spłonął w 1760 r. Na jego miejsce, około 1762 r., Szaniawscy postawili nowy, drewniany kościółek, który niestety także spłonął podczas wielkiego pożaru w 1804 r., kiedy to ogień strawił całe miasteczko. Został odrestaurowany w 1870 r. przez ks. Wacławskiego, który również spłonął w 1922 r. W jego miejsce postawiono obecny, murowany.
Odrzywół - Pozostałością historyczną datowaną na XIV wiek jest kościół pw. św. Jadwigi Śląskiej – pierwotny, drewniany pw. NMP, św. Jadwigi i św. Zygmunta został wybudowany w 1413 roku przez Dobrogosta Czarnego- starostę radomskiego. W 1740 r. ks. Adam Liźniwicz z Odrzywołu ufundował nową świątynię z piaskowca na miejscu pierwszego, zniszczonego podczas pożaru Odrzywołu. W roku 1858 w wyniku pożaru spłonął dach nowego kościoła. Niezabezpieczone przez lata ściany nasiąknęły wilgocią, dlatego też ks. Antoni Aksamitowski podjął inicjatywę budowy obecnej świątynię. W 1903 r. odbył on pielgrzymkę do Rzymu, gdzie został przyjęty przez papieża i otrzymał relikwie krzyża św. Dzieła j tego nie dokończył z powodu zsyłki w głąb Rosji za zorganizowanie procesji patriotycznej. Kontynuacji podjął się ks. Wolski. W 1913 r. odprawiła się pierwsza msza. Po odzyskaniu niepodległości Polski, 25 września 1923 r. ks. Antoni Zejdler przygotował kościół do konsekracji. Uroczystość tą zaszczycił swoją obecnością ówczesny Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Stanisław Wojciechowski, który po mszy złożył ofiarę na budowę ołtarza ku czci św. Jadwigi, patronki parafii, drugim patronem został św. Stanisław biskup i męczennik. W roku 1968 parafię odrzywolską odwiedził ówczesny metropolita krakowski, kardynał Karol Wojtyła. Miejsce usytuowania dawnego kościoła upamiętnia kapliczka na wysokiej kolumnie . Obecny, trójnawowy, został wzniesiony w stylu neogotyckim w latach 1898 – 1907, wg. projektu architekta Konstantego Wojciechowskiego. W jego wnętrzu na uwagę zasługują : obraz Matki Boskiej Bolesnej z 1692 r. w głównym ołtarzu, płaskorzeźby sakralne z XVII w., wczesnobarokowe epitafium marmurowe Abrahama Odrzywolskiego zm. w 1640 r. oraz dziewiętnastowieczna pasja żeliwna. W podziemiach kościoła spoczywają szczątki zmarłego w 1764 r. Andrzeja Dzibniego, miecznika mścisławskiego z rodu znanych organizatorów polskiego przemysłu.
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 5555
Ossa - podworska kaplica pw. św. Teresy murowana okrągłej formy z końca XVIII wieku, dawniej w ołtarzu był obraz św. Jana wiszący dziś na pilastrze po prawej stronie. Miejscowa dziedziczka na jego miejsce wstawiła obraz św. Filomeny .
Potworów - kościół pw. św. Doroty, pierwotny drewniany, notowany w 1470r., wzmiankowany w 1511r., zrujnowany w połowie XVIII w. Budowa obecnego murowanego kościoła z fundacji Stanisława Potkańskiego – opata sulejowskiego- rozpoczęła się w 1770r. i trwała do roku 1861. W tym czasie wierni korzystali ze starego, drewnianego kościoła, który w 1843 r. strawił pożar. Obecna świątynia odrestaurowana , konsekrowana w 1885 r, przebudowana w latach 1956-57 jest bezstylowa, orientowana, jednonawowa z prostokątnym prezbiterium. Posiada dwa barokowe kielichy z XVIII w.
Przysucha - kościół pw. św. Jana Nepomucena i św. Ignacego Loyoli w stylu klasycystycznym, zbudowany w latach 1780-86 ze środków fundacji Urszuli Dembińskiej , starościny wolbromskiej. Odrestaurowany w 1833 r. po pożarze jednej z wież.Do kościoła wchodzi się jedenastoma schodami, u szczytu wyrastają okrągłe kolumny jońskie z kamienia ciosowego, podtrzymujące attykę, na której znajduje się trójkąt wyobrażający Opatrzność Bożą. Pod attyką, jakby na potrójnym wzniesieniu, umieszczono glob ziemski przepasany wężem, a na globie – kielich z pateną, symbol powszechności Kościoła i walki z grzechem. Po obu stronach globu wznoszą się dwie strzeliste wieże zakończone krzyżami, a na dachu kościoła – wieżyczka. Nad wejściem znajduje się tablica fundacyjna. Wymiary kościoła w stopach wynoszą: długość – 72, szerokość – 30, wysokość 86 (jedna stopa 30,48 cm). Wnętrze kościoła o sklepieniu beczkowym składa się z chóru, dwuprzęsłowej nawy, prezbiterium, dwóch bocznych przedsionków, zakrystii. Kościół ma dziewięć okien – cztery od strony zachodniej, cztery od wschodu i jedno oświetlające chór. Bardzo oryginalny i okazały jest wielki ołtarz. Na ośmiu kolumnach pod kopułą wspiera się rotunda z piękną attyką, na szczycie której widnieje krzyż. Wewnątrz pod rotundą stoi posąg św. Jana Nepomucena, patrona kościoła. Dwa boczne ołtarze są w formie portyków. Po prawej stronie ołtarza głównego znajduje się ołtarz boczny z obrazem św. Barbary z połowy XIX wieku. Po lewej stronie – ołtarz z obrazem Matki Boskiej trzymającej Dzieciątko, pochodzący z połowy XVIII wieku.
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 5656
Rożek - kaplica pw. Nawiedzenia NMP. znajduje się tutaj późnobarokowy ołtarz i obraz Matki Bożej – Pieta, wykonany na desce w XVII w. Kaplicę postawiono na miejscu drewnianej w roku 1896. Wydarzenie to ma swoją legendę; -podczas budowy nowego kościoła przeniesiono obraz Matki Bożej Bolesnej do kościoła w Gielniowie. Jakież było zdumienie ludzi, kiedy na następny dzień okazało się, że obraz wisi na swoim miejscu w kaplicy! Podobno sytuacja powtórzyła się. Obok kościółka stoi tzw. „domek pustelnika”, w którym według miejscowej ludności mieszkał pustelnik pilnujący obrazu. Obraz Matki Bożej Bolesnej słynie z cudów uzdrawiania. Prawdopodobnie, niedaleko kościoła, w lesie bije źródełko z wodą mającą moc uzdrawiania, według miejscowego podania; - przed wschodem słońca, w lany poniedziałek należy zaczerpnąć wody ze źródła, wypić lub natrzeć chore miejsce i szczerze uwierzyć w jego cudowną moc, a zdrowie powróci.
Ruski Bród – kościół pw. św. Teresy . Pierwszy kościół był drewniany. Stefan Dembiński, hrabia borkowicki ofiarował plac pod budowę oraz materiał na jego wzniesienie. Budowę rozpoczęto w 1926 r. staraniem ks. J. Wiśniewskiego przy pomocy okolicznej ludności. Obecny, murowany został wybudowany w latach 1928-1930 dzięki ks. J. Chołońskiego, konsekrowany w 1930 r. przez bp P. Kubickiego.
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 5757
Rusinów – pierwszy, drewniany kościół pw. św. Apostołów Piotra i Pawła wzniesiono w latach 1925 – 1926 r. dzięki ks. St. Gruszki z Nieznamierowic oraz ks. M. Rzeszowskiego, pierwszego proboszcza Rusinowa. Erygowany w 1926 r. przez bp Lorka.
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 5858
Kościół nowy Kościół poświęcił w stanie surowym 12 września 1996 r. bp Edward Materski. Konsekracja kościoła miała miejsce 14 lipca 2006 r., dokonał jej bp Zygmunt Zimowski.
Sady Kolonia - kościół pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa, zbudowany w latach 1924 – 1926 według projektu St. Szyllera z Warszawy. Konsekrowany w 1933 r. przez bp P. Kubickiego. Kościół zbudowany z kamienia w stylu neorenesansowym, trójnawowy .
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 5959
Skrzynno – renesansowy kościół pw. św. Szczepana, wzniesiony z kamienia wybudowany w latach 1626-1638, rozbudowany w latach 1640-41 - dostawiono kaplicę Przemienienia Pańskiego. Sklepienia z bogatą dekoracją stiukową. W kościele oprócz barokowego wyposażenia ( XVII – XVIII w.) znajdują się 2 gotyckie kropielnice i gotycka rzeźba uśmiechniętej „Pięknej Madonny” wykonana około 1420 r. z drewna polichromowanego, XVI wieczny obraz Matki Boskiej reprezentuje szkołę holenderską. W kaplicy znajdują się kopie obrazów Rafaela.
Skrzyńsko – Sanktuarium Maryjne. W kościele pw. św. Wojciecha znajduje się obraz Matki Boskiej Staroskrzyńskiej (z I poł. XV w.), który stanowi zabytek o znaczeniu europejskim. Pierwszy kościół wzniesiono prawdopodobnie murowany około roku1132 przez Piotra Włostowica. Konsekrowany przez arcybiskupa gnieźnieńskiego Henryka Kietlicza w 1204 r. na cześć Trójcy św. i św. Wojciecha. Kościół sytuowany na wzgórzu, przy drodze z Przysuchy do Potworowa, późnobarokowy, zwrócony na północ, dwuwierzowy, częściowo podpiwniczony (krypty). Murowany z kamienia łupanego oraz cegły ceramicznej, tynkowany zaprawą wapienna. Dach dwuspadowy, więźba dachowa nad nawą i prezbiterium drewniane, o konstrukcji wieszarowej podwójnej. Połacie dachu nad nawą i prezbiterium kryte blachą szwedzką powlekaną. Wieże kryte blachą miedzianą . Hełmy wież w kształcie pylonów nawiązują do stylu empire. Fasada kościoła trzyosiowa, 2-kondygnacyjna, wieże 3-kondygnayjne, wysunięte lekko przed lico fasady i przed lico ścian bocznych. Fasada rozczłonkowana pilastrami porządku toskańskiego. Na osi portal dekorowany kartuszem z herbem fundatorów (Lubicz). Elewacje boczne nawy i prezbiterium opilastrowane. Przy pilastrach występują na zewnątrz kamienne bazy. Kościół jednonawowy z węższym prezbiterium. Ściany rozczłonkowane parzystymi pilastrami. Przesklepiony kolebką z lunetami na gurtach, przechodzących w podwójne pilastry. Ściany posiadają prostokątne wnęki zakończone łukami odcinkowymi. Z wieży wschodniej jest wejście do krypty sklepionej kolebką. Między wieżami kruchta i dwa przedsionki, na prostokątach sklepione krzyżowo. Nad kruchtą chór murowany, opiera się na dwóch filarach tworzących trzy arkady. Na chór prowadzą schody z wieży zachodniej. Dwie kaplice murowane jednocześnie z kościołem, nadają mu formę krzyża. Główne wejście od południa, boczne od północy przez zakrystię. Nad zakrystią jest sklepiona loża. Naprzeciwko zakrystii znajduje się skarbiec, a z niego wejście po schodach ciosowych na ambonę. Ołtarz główny rokokowy z końca XVIII w. o czterech filarach korynckich, mieści cudowny obraz Bogurodzicy. Zasłania go 2 obraz św. Wojciecha biskupa. Powyżej obraz św. Trójcy. Nad obrazami baldachim. Poniżej tabernakulum ozdobione 4 filarkami. Po obu stronach kościoła dwie małe, zasklepione kapliczki. Kaplica na lewo z ołtarzem i rzeźbą Pana Jezusa na krzyżu. Ołtarz ten w 1878 r. ufundowali parafianie. W górze, na tle oka obraz ukrzyżowania. Ołtarz zbudowany w stylu barokowym, rzeźba Chrystusa z XVII w.
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 6060
W kaplicy po drugiej stronie jest ołtarz Matki Bożej Nieustającej Pomocy, na zasuwie św. Anna. Po lewej stronie od wejścia, w niszach między pilastrami znajdują się dwa barokowe ołtarzyki; św. Józefa z rzeźbą św. Mikołaja i św. Karola Boromeuszka. Po prawej stronie nawy, w niszy pod oknem z witrażem św. Zofii pomnik poświęcony Karolowi Szydłowieckiemu – w kształcie przyściennego sarkofagu z czerwonego marmuru w stylu klasycystycznym, na profilowanym cokole. Sarkofag zwieńczony klasycystycznym belkowaniem, na narożach woluty. Przy wejściu do kaplicy Pana Jezusa Ukrzyżowanego znajduje się epitafium Jana Chrzciciela de Grandville Millet wykonane z marmuru w stylu neoklasycystycznym w 1846 r. W wyposażeniu kościoła znajduje się barokowa chrzcielnica z końca XVII w., ambona w stylu rokoko z XVIII w., neogotycki feretron z Xix., rokokowy feretron z XVIII w., puszka barokowa ze srebra złoconego z 1669 r. i wiele innych zabytków.
Smogorzów - kościół pw. Najświętszej Marii Panny, data ufundowania nie jest znana. W 1384 został obsadzony przez arcybiskupa gnieźnieńskiego Bodzantę na chwałę Najświętszej Marii Panny. Uposażenie świątyni zabezpieczone zostało przez starostę rawskiego i dziedzica Smogorzowa. Pierwotny kościół wybudowany był w stylu gotyckim o małej powierzchni. Do dzisiaj zachowały się prezbiterium i zakrystia. Pod koniec XVII w. kościół powiększył Karol Dunin Wąsowicz, podkomorzy sandomierski, dobudowano nawę i duże kaplice. W roku 1710
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 6161
rozbudowany kościół konsekrowano pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny. W 1766 roku Stefan Dunin Wąsowicz odnowił świątynię . Jej wnętrze pokryto malowidłami, w głównym ołtarzu był obraz Matki Boskiej trzymającej na prawym ręku dziecię Jezus, -konserwację przeprowadzono dopiero w 1910 r.Kościół jest niewielki, murowany, składający się z prezbiterium o pięknym, oryginalnym sklepieniu, do którego z obu stron przybudowano kaplice. Po lewej stronie kaplica Pana Jezusa, po prawej Matki Boskiej. Posadzka terakotowa; czarno białe tafle. W ołtarzu, ozdobionym czterema filarami, mieści się obraz Najświętszej Marii Panny z Jezusem na ręku. Na zasuwie jest obraz Nawiedzenia Najświętszej Panny u św. Elżbiety. Po bokach ołtarza stoją figury św. Antoniego i Stanisława. W nawie, w kącie po lewej stronie stoi ołtarz św. Rocha, malowany przez J. Stelmawskiego w 1910 r. Po prawej stronie ołtarz z obrazem św. Franciszka, ku któremu skłania się, obejmując prawą ręką Pan Jezus (tego samego malarza). Kaplice są znacznie wyżej niż nawa , wchodzi się do nich po sześciu stopniach, Kaplica św, Anny ma furtę ażurową, żelazną z monogramem ICH. W ołtarzu obraz św. Ukazującej Najświętszej Pannie miejsce w księdze. Obok stoi św. Joachim i trzej aniołowie. Kaplica ma zasklepioną rotundę. Przed kaplicą, w posadzce nawy jest wejście do grobu. Po przeciwnej stronie nawy znajduje się kaplica, w ołtarzu której jest rzeźba Pana Jezusa na krzyżu. Niżej , nad mensą jest obraz Serca Jezusowego. Przy wielkich drzwiach wmurowane rzeźby Matki Boskiej Bolesnej i Pana Jezusa, stojącego ze związanymi rękami obok narzędzi męki, pod krzyżem.
Stanisławów - na wzgórzu, wśród brzóz, stoi drewniana kapliczka, wewnątrz, na ołtarzu znajduje się obraz św. Marii Magdaleny . Obok kapliczki stoi drewniany krzyż. Wzgórze to nazywane jest także „Górą św. Magdaleny” (143 m n.p.m.). Niegdyś była tutaj pustelnia.
Wieniawa – kościół pw. św. Katarzyny - pierwszy drewniany pw. NMP i św. Katarzyny został zbudowany w 1264 r. przez ks. Hieronima Strzembosza. W XIV w. dziekan kielecki Mikołaj,
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 6262
dobudował do istniejącego kościoła murowaną kruchtę, zakrystię i kaplicę św. Stanisława w stylu gotyckim. Obecny murowany, wzniesiony w stylu późnogotyckim przez proboszcza Stanisława Młodeckiego. W 1510 r. podniósł on cały kościół o 6 m i nadał mu styl renesansowy. Prezbiterium i kaplica zostały rozbudowane w 1703, a cały kościół odrestaurowano w w 1912 r. Prezbiterium oraz kaplica św. Stanisława są późnogotyckie, nawa barokowa. W ołtarzu głównym obraz Matki Boskiej szkaplerznej. Kaplica św. Stanisława otwarta do prezbiterium arkadą okrągło łukową, nakryta sklepieniem gwiaździstym o ciosowych, profilowanych żebrach z kamiennym zwornikiem z herbem Półkozic ks. Stanisława Młodeckiego. W tejże kaplicy znajduje się „Poliptyk Wieniawski” – wielkie dzieło Renesansu w skali europejskiej. Badania historyczne wykazały, że dzieło to zostało zamówione przez ks. St. Młodeckiego. Ukończono je w 1544 r., autor nie jest znany. Poliptyk składa się z trzech części i ilustruje legendę św. bp. Stanisława.
Wysokin – przydrożna kapliczka wewnątrz której znajduje się rzeźba św. Jana Nepomucena pochodząca prawdopodobnie z 1796 roku.
5.4.2. Cmentarze.
Przysucha - cmentarz żydowski, XVIII,1942, nr rej.: 405/A z 3.04.1989
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 6363
Skrzyńsko - cmentarz rzym.-kat. (najstarsza część z nagrobkami), 1 poł. XIX, nr rej.: A-1114 z 17.01.2013 - kaplica grobowa rodziny Dębińskich, 2 poł. XIX, nr rej.: j.w.
Skrzynno - cmentarz rzym.-kat., z nagrobkami, XVI-XIX, nr rej.: A-1119 z 13.02.2013
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 6464
Wieniawa - cmentarz rzym.-kat., z nagrobkami, XIX-pocz.XX, nr rej.: A-1115 z 15.02.2013
Ossa i Odrzywół – cmentarze i pomniki upamiętniające bitwy z okresu powstania styczniowego, I i II wojny światowej,
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 6565
Kirkut w Przysusze
Kirkut –cmentarz żydowski założony w XVIII w., w północnej części miasteczka, przy ulicy Wiejskiej. Zachowały się fragmenty macew - tablic nagrobnych – w czasie okupacji Niemcy wykorzystali większość do postawienia budynku żandarmerii. W 1987 r. nad grobami przysuskich cadyków wzniesiono ohele (namiot), a odwiedzający cmentarz Żydzi zostawiają kwitełe – karteczki z wypisanymi sprawami do Boga.
5.4.3. Zabytki architektury dworsko- pałacowej i folwarcznej
Pałacyki i dworki
Borkowice - zespół pałacowo-parkowy, w którym znajduje się kilka przyrodniczych zabytków; ponad 300-letni platan, ponad 200-letni modrzew i buk pospolity, lipowe i grabowe aleje. Centralne miejsce zajmuje piętrowy pałac- dawna posiadłość Dembińskich z początku XX wieku, wybudowany według projektu Władysława Marconiego i Zygmunta Hendela w stylu elektrycznym. Usytuowany na lekkim wzgórzu, w parku, w stylu angielskim. Budynek jest murowany, dwukondygnacyjny, pokryty dachem z monsardami, pod którym znajdują się liczne pomieszczenia na poddaszu. Elewacja frontowa siedmioosiowa o trzech ryzalitach. W środkowym jest wejście do obszernego holu i klatki schodowej. Dość nadszarpnięty majątek otrzymała w spadku Maria Broel – Platerówna, która w roku 1895 wyszła za mąż za Stefana Dembińskiego z pobliskiej Przysuchy. W latach 1903-05 pobudowali oni i urządzili nowoczesną rezydencję dla rodziny. Rozbudowali budynki gospodarcze oraz rozległy park krajobrazowy wokół dworu, który powstał prawdopodobnie już w XVIII wieku. Oprócz nasadzeń roślin były w nim groty i aleje, statua oraz kopiec usypany na wzór krakowskiego. Dembińscy przywrócili majątek do świetności. Przed wybuchem II wojny światowej ,w sierpniu 1939 roku Dembińscy wyjechali z kraju deponując dzieła sztuki w muzeach. Niemcy resztę rodziny wypędzili do majątku w Ruszkowicach. Mienie Dembińskich zostało zarekwirowane, w pomieszczeniach pałacu urządzono koszary Wehrmachtu, a gospodarstwo na niemiecki Liegenschaft. Pod koniec wojny pałac stał się kwaterą dla oddziałów niemieckich, które miały walczyć z okolicznymi partyzantami. Po wyzwoleniu (17 stycznia 1945) przez kilka miesięcy służył radzieckim żołnierzom za szpital. Opuszczony obiekt został okradziony i zdewastowany. W 1948 roku ówczesne władze powiatowe i gminne oddały obiekt oświacie, organizując tam Liceum Rolniczo – Handlowe. Kiedy w roku 1984 szkoła została przeniesiona do nowo wybudowanego obiektu pałac opustoszał. U W w Radomiu miał nawet pomysł utworzenia w zespole pałacowym ośrodek szkoleniowo-wypoczynkowy, ale skończyło się na pomyśle. W 1981 roku w Borkowicach odbył się światowy zjazd Dembińskich. Wnuk Marii Karoliny Dembińskiej – dawnej właścicielki posiadłości – Stefan Dembiński, starał się odzyskać rodzinną posiadłość, lecz bez rezultatu. Pałac niszczał do momentu, kiedy to władze powiatowe, chcąc ratować dziedzictwo kulturowe dla następnych pokoleń, w 2004 roku sprzedały pałacyk i przyległy park prywatnej osobie, która niestety nic nie robi i posiadłość nadal popada w ruinę.
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 6666
Konary- XIX wieczny dworek rodziny Helbichów nad Zalewem Domaniowskim– obecnie własność prywatna po renowacji.
Dworek w Konarach Kurnik
Przysucha - Dworek Dembińskich - obecnie muzeum im. O. Kolberga. W malowniczym parku zaprojektowanym i urządzonym w 1900 r. przez Teodora Chrząńskiego, znajduje się murowany dwór, zbudowany w drugiej połowie XIX w. przez Juliusza Dembińskiego, rozbudowany i przebudowany na pocz. XX wieku i w latach 30-tych tego samego stulecia. Do roku 1945 był w posiadaniu rodziny Dembińskich. Od strony wschodniej i zachodniej posiada dwudziestowieczne dobudówki. W elewacji ogrodowej urządzono taras. Część parterowa wyraźnie odcina się od piętrowej. Niegdyś mieściła ona sypialnie dawnych właścicieli, podczas gdy parterowa – pomieszczenia recepcyjne. Przy zajeździe pod dwór znajduje się dawny budynek administracji, zbudowany na początku XX wieku. Po drugiej stronie drogi prowadzącej do dworu mieściły się budynki folwarczne. Pierwszy dwór wybudowano w 16 72 roku z modrzewia. Znajdowało się w nim , cztery pokoje, trzy izby, , garderoby, gabinet, skarbczyk, spiżarnia i piwnice. W pobliżu dworu znajdował się budynek kuchenny z piekarnią,, oborą, wozownią, stajnie i budynek folwarczny. Na oparkanionym dziedzińcu stała studnia, lamus i więzienie (kuca dla więźniów), ogród warzywny z sadzawką i budynek ogrodnika. Parkan ogradzał dziedziniec, na którym stał browar, w skład którego wchodziły browar z izbą pisarską, suszarnia, spichlerz, słodownia, piwowarnia, stajnia i chlewy. Na dziedzińcu stał także młyn koński, piwnica, studnia i szopa na drzewo. Za parkanem znajdowała się stodoła i chmielnik.
Rusinów - Pałacyk Rusinowski wybudował Franciszek Dembiński – starosta wolbromski – i jego żona Urszula z Morsztynów pod koniec XVIII w. Obiekt w stylu wczesno klasycystycznym zaprojektowany przez Franciszka F. Naxa. Murowany, parterowy z mieszkalną mansardą, na planie prostokąta, z piętrowym ryzalitem od frontu o półkolistej części środkowej oraz
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 6767
półkolistym ryzalitem ogrodowym. Elewacja frontowa częściowo boniowana, ryzalit rozczłonkowany pilastrami toskańskimi wielkiego porządku iż belkowaniem i attyką. Jest ona zwieńczona dekoracją rzeźbiarską: kartuszem z herbem Rawicz i Leliwa. Okna w dekoracyjnych obramowaniach. Dach pokryty był gontem (obecnie dachówką), mansardowy. Pałacyk pełnił rolę jesiennej rezydencji starościny, w ktorym obchodziła swoje imieniny. Pozostałości parku z XVIII w. z aleją lipową i starodrzewem. Przed II wojną pałac sprzedano rodzinie Dąbrowskich. W 1985r. syn Emilii Dąbrowskiej sprzedał posiadłość przedsiębiorcy z Warszawy. W 1996 r. dworek spłonął. Obecny właściciel przywrócił mu dawną świetność.
Rzuców - Dworek Mokiejewskich zbudowany z modrzewia, parterowy z mieszkalnym poddaszem i naczółkowym dachem, założony na planie litery T, ryzalitem na osi fasady i sienią na osi budynku, wzniesiony w połowie XIX wieku. W parku są lipowe i grabowe aleje, w tym ponad 100-tu letnia olsza czarna. Po II wojnie park podzielono na dwie części; w dworku umieszczono Państwowy Dom Dziecka, druga dostała się Fabryce Maszyn Rolniczych. Obecnie dworek jest opustoszały , jednak nadal bardzo malowniczy. W ciągu wieków majątek rzucowski należał do różnych właścicieli; Borkowskich, Witkowskich, Chlewickich, Leszczyńskich, Krygierów i do 1945 roku Mokiejewskich. To stary ośrodek metalurgiczny , w XVI wieku postawiono tu kuźnicę, w XVII wieku majątek należał do rodziny Leszczyńskich, , około 1762 roku wybudowali zakład wielkopiecowy, a następnie sprzedali Odrowążom. Pod koniec XVIII wieku Rzuców znajdował się w ręku rodziny Świętosławskich. Eleonora Świętosławska w 1837 roku majątek sprzedała Wojciechowi Krygierowi, który sprowadził pięć pieców puddingowych. Następna była walcownia sztabowa (1842), gwoździarnia (1846), drutarnia (1855). Kiedy majątek przejął Andrzej Krygier fabryka zapałek otrzymała w roku 1872 na wystawie politechnicznej w Moskwie srebrny medal za bardzo dobrą kolekcję pod względem fabrykacji i próbek zapałek, w fabryce pracowało 60 robotników, produkowano różne gatunki zapałek, w tym wykwintne, zamykane w ozdobnych pudełkach. Do dziś zachowały się fragmenty budynków z dawnych zakładów, z ujęć wodnych zachowały się dwa stawy spiętrzone groblami. Około 1864 roku właścicielem Rzucowa został Adam Mokiejewski, a w spadku otrzymał go Witold. Po jego śmierci (1940) zarządem dóbr rzucowskich zajmowała się jego żona Wanda. W 1948 roku majątek upaństwowiono. W dworku od 1948 roku do 1995 r. funkcjonował Państwowy Dom Dziecka.
Smogorzów - W parku za stawem stoi dawny dwór pochodzący z I poł. XIX w. w stylu klasycystycznym, po przebudowie bezstylowy. Część środkowa parterowa oparta na planie prostokąta, ujęta w dwie prostokątne przybudówki. Dach nad częścią środkową dwuspadowy, nad przybudówkami czterospadowy – kryte gontem. Park założony został pod koniec XVIII w. oparty
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 6868
na planie prostokąta i urządzony był w stylu klasycystycznym. Na grobli między stawami zachowała się figura św. Jana Nepomucena z XVIII w. Pozostały jeszcze okazy starego drzewostanu.
Zbożenna - Dwór Szydłowskich z XVIII w. - budynek pałacu stoi na stromej skarpie opadającej ku rzece Radomce przy trasie Radom - Łódź. Przy pracach niwelacyjnych wybudowano kurtynowy mur oporowy, który ma powstrzymać grunt tarasu przed osuwaniem. Pałac wstawiony został w mur, gdzie różnica poziomów wynosi jedną kondygnację, wobec czego parter elewacji północnej stanowi pierwsze piętro elewacji południowej. Obiekt oparty na planie prostokąta z piętrowymi ryzalitami na osi. W środkowej części układ dwutraktowy z sienią na osi. Podpiwniczenia nakryte sklepieniami kolebkowymi z lunetami, pokoje – sufitami. Prostokątna sala środkowa z krzyżowymi filarami prowadzi do zagospodarowanych pomieszczeń piwnicznych. Ściany zewnętrzne podzielone są pilastrami w stylu dryckim, elewacja ogrodowa z podcieniami arkadowymi, taras między ryzalitami, dach czterospadowy, dwa kominki klasycystyczne. Dwór położony w uroczym parku krajobrazowym. Obecnie mieści się tu Ośrodek Wypoczynkowo-Konferencyjny „Dwór Zbożenna”.
Inne ważne obiekty
Spichlerz w Borkowicach
Spichlerz dworski kryty gontem w Borkowicach - na skraju wsi, po lewej stronie, znajduje się zespół podworski, składający się z budynku rządcy ( ruiny) z pocz. XIX wieku i zabudowań gospodarczych. Pośrodku uroczego stawu jest mała wysepka z wiekową wierzbą płaczącą.Przy drodze 727 za stawem znajduje się zabytkowy spichlerz, który został wybudowany pod koniec XIX w. Jest on kryty gontem. Należał do majątku Dembińskich. Obecnie jest w prywatnych rękach.
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 6969
Synagoga w Przysusze
Synagoga - w Przysusze, została wybudowana w latach 1764-1777. Podczas II wojny światowej Niemcy zdewastowali synagogę. Po zakończeniu wojny budynek stał opuszczony i popadał w ruinę. W latach 60-tych przeprowadzono renowację synagogi. Przykryto wówczas dach blachą, a bimę wzmocniono żelazną konstrukcją. Murowany budynek synagogi wzniesiono w stylu barokowo-klasycystycznym. Budynek wybudowano na planie prostokąta o wymiarach 29,6 na 19,6 metra. Od strony zachodniej znajduje się przedsionek i dawna siedziba kahału, a na piętrze nad przedsionkiem umieszczono babiniec. Główne wejście umieszczono po stronie północnej. Główna sala modlitewna jest przykryta sklepieniem z dziewięcioma przęsłami żaglowymi i beczkowymi. Sklepienie spływa w centrum na wydrążoną podporę, której cztery filary tworzą oprawę bimy. Na ścianie wschodniej zachował się Aron Ha-Kodesz, w formie portalu zwieńczonego gryfami, z kolumnami i stiukami. Zachowały się także pozostałości polichromii. Dach czterospadowy.
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 7070
5.5 Zabytki ruchome
Zgodnie z definicją zawartą w zmianowanej ustawie o ochronie zabytków o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami – zabytek ruchomy to rzecz ruchoma, jej część lub zespół rzeczy ruchomych, będących dziełem człowieka lub związanych z jego działalnością i stanowiących świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową. Do zabytków ruchomych podlegającej ochronie i opiece ustawodawca zaliczył dzieła sztuk plastycznych, rzemiosła artystycznego i sztuki użytkowej, prezentujące minione kierunki artystyczne. Zaliczają się do nich również inne obiekty, nie będące w pełni dziełami sztuki. Są nimi przedmioty posiadające wysoką wartość historyczną i naukową, będącą świadectwem poziomu kultury materialnej np.: wytwory sztuki ludowej i rękodzieła oraz inne obiekty etnograficzne, instrumenty muzyczne, przedmioty zgromadzone w kolekcjach, numizmaty, pieczęcie, medale i ordery, militaria, pamiątki historyczne, czy przedmioty związane z wybitnymi osobistościami lub instytucjami. Ponadto – oprócz obiektów wchodzących w skład wyposażenia budowli – także wystrój architektoniczny zaliczany jest do zabytku ruchomego. Należą do niego elementy stałej dekoracji budynków (zewnętrznej i wewnętrznej) oraz obiekty tzw. małej architektury, ale pod warunkiem, że posiadają cechy indywidualnych niepowtarzalnych wytworów artystycznych. Są to min. rzeźby, płaskorzeźby, malowidła ścienne, mozaiki, sztukaterie i detal architektoniczny (np. gzymsy, obramowania otworów okiennych i drzwiowych), ale także rzeźby ogrodowe fontanny, pomniki, kapliczki przydrożne, drogowskazy kamienne, nagrobki itp. Na terenie powiatu przysuskiego nie występują zabytki ruchome wpisane indywidualnie do rejestru zabytków. Większość zabytków ruchomych znajdujących się na tutejszym terenie stanowi własność Kościoła Rzymsko-Katolickiego. Wyposażenie ruchome znajduje się w kościołach: - kościół par. p.w. Świętego Krzyża i św. Mateusza w Borkowicach: nr rej. 80/B/93 z dnia 01.09.1993 r.- organy z 1846 r. wykonane w stylu neogotyckim. nr rej.127/B/95 z dnia 21.11.1995 r. (18 poz.) nr rej.128/B/95 z dnia 04.12.1995 r. (13 poz.)
- kościół parafialny p.w. śś. Judy Tadeusza i Szymona w Bielinach: nr rej. 184/B/98 z dnia 25.06.1998 r. (21 poz.)
- kościół parafialny p.w. św. Ładysława w Gielniowie: nr rej. 126/B/95 z dnia 07.11.1995 r. (15 poz.)
- kościół parafialny p.w. św. Marii Magdaleny w Małych Łęgonicach: nr rej. 16/B/82 z dnia 20.08.1982 r. kapliczka przydrożna z rzeźbą św. Jana Nepomucena, barok 2 poł. XVIII w., nr rej. 19/B/82 z dnia 20.08.1982 r. (24 poz.)
- kościół parafialny w Odrzywole nr rej. 149/B/96 z dnia 07.06.1996 r. (14 poz.)
- kościół parafialny p.w. św. Doroty w Potworowie: nr rej. B-108 z dn. 22.12.2006 r. (11 poz.)
- kościół parafialny p.w. śś. Jana Nepomucena i Ignacego Loyoli w Przysusze: nr rej. 125/B/95 z dnia 11.10.1995 r. (6 poz.)
-cmentarz parafialny w Przysusze nr rej. 167/B/97 z dnia 08.09.1997 r. (7 poz.)
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 7171
- kościół parafialny p.w. św. Wojciecha w Skrzyńsku: nr rej 70/B/92 z dnia 22.01.1993 r. (31 poz.)
- kościół parafialny p.w. Nawiedzenia NMP w Smogorzowie: nr rej. 174/B/98 z dnia 23.04.1998 r. (68 poz.) nr rej. 156/B/97 z dnia 09.01.1997 r.- polichromia z prezbiterium, tempera na tynku, wykonana w 2poł. XVIII w., w stylu rokoko.
- kościół parafialny p.w. św. Szczepana w Skrzynnie: nr rej. 88/B/1994 z dnia 17.03.1994 r. (77 poz.) nr rej. 114/B/95 z dnia 21.04.1995 r.- organy neoklasycystyczne o wym. 5,50 x 4,50 x 1,30 cm, drewno rzeźbione, wykonane przez organmistrza Stanisława Jagodzińskiego, z 1925 r.
- kościół parafialny p.w. św. Katarzyny w Wieniawie: nr rej. 187/B/98 z dnia 25.09.1998 r. (2 poz.) nr rej. 96/B/94 z dnia 08.11.1994 r. (27 poz.)
Szczegółowe wykazy zabytków ruchomych znajdują się w Wojewódzkim Urzędzie Ochrony Zabytków w Warszawie Delegatura w Radomiu
5.6. Zabytki archeologiczne
Zasób dziedzictwa archeologicznego na terenie powiatu przysuskiego przedstawia się dosyć interesująco. Wśród stanowisk odnotowanych w ramach Archeologicznego Zdjęcia Polski przeważają głównie stanowiska w postaci osad, obozowisk i śladów osadniczych. W mniejszym stopniu stanowiska o funkcjach sepulkralnych. Stanowiska te reprezentują przekrój praktycznie przez wszystkie epoki chronologiczne o różnej klasyfikacji kulturowej. Ich łączna ilość ujęta w programie badań AZP to ponad ... obiekty . Warto wspomnieć o tym, że w Gródku Leśnym koło Przysuchy miało miejsce jedno z najciekawszych odkryć archeologicznych na ziemi radomskiej. Miejsce to już w VII w.n.e. pełniło rolę ośrodka kulturalnego. Znaleziono tu kilka tajemniczych kamieni, które zostały uznane za idole dawnych bóstw.
Brzeski – gm. Klwów - Piekielna Górka
– cmentarzysko – (nekropola przeworska z późnego okresu rzymskiego III-V w.n.e.) i osada kultury przeworskiej z okresu wpływów rzymskich, pozostałości osady z młodszej epoki kamienia i zniszczonego cmentarzyska kultury łużyckiej - w Brzeskach odkryto ślady pierwszych rolników neolitycznych, groby kultury łużyckiej z wczesnej epoki żelaza, duże osiedla i cmentarzysko z początków naszej ery. Stwierdzono, że osada była gęsto zabudowana. Na niewielkiej przestrzeni odkryto kilka budynków mieszkalnych m.in. ziemiankę z paleniskiem i dużą chatę częściowo zagłębioną w ziemi, zbudowaną ze słupów łączonych plecionką uszczelnioną gliną. Wewnątrz odsłonięto pozostałości pieca chlebowego. W otoczeniu chat znajdowały się jamy do przechowywania żywności oraz sprzętów gospodarskich. Cmentarzysko obrazuje zmieniające się obyczaje pogrzebowe na przestrzeni trzech wieków z wpływami rzymskimi. Groby popielnicowe zawierały między innymi bogaty pochówek mężczyzny w średnim wieku, który był wojownikiem a może nawet naczelnikiem wsi. Natomiast w grobach jamowych znajdowały się spalone szczątki
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 7272
ludzkie, które wsypywano do jam wykopanych w piasku. Zwyczaje pogrzebowe zmieniały się z biegiem czasu, większego znaczenia nabrał rytuał pogrzebowy, w tym uczta i modły kapłana, sam grób przestał być ważny gdyż spalone szczątki rozsypywano na powierzchni cmentarza. Z tego okresu pochodzi kurhan w postaci monumentalnej budowli stanowiącej najwyższy punkt wydmy. Jego podstawę stanowił kamienny bruk w kształcie kręgu średnicy 12 m. Ścianę zewnętrzna była zbudowana z dużych głazów, w środku, wśród przepalonych kamieni odkryto ciałopalny pochówek ludzki, a pod kamieniami warstwę ze śladami palenia zwłok. Kamienny bruk kurhanu stanowił jego jądro. Prawdopodobnie plemię Gotów, które zamieszkiwało ten teren przywędrowało ze Skandynawii. Osadę zamieszkiwali ludzie trudniący się rzemiosłem, tkactwem, hutnictwem, rolnictwem, hodowlą, myślistwem. Cennymi znaleziskami okazały się zdobione naczynia, importowany miecz z terenu Imperium Rzymskiego, fajansowe paciorki prawdopodobnie pochodzenia egipskiego, brązowe piony do gry planszowej.
Dębiny – gm. Przysucha
– znaleziono pozostałości po założeniu obronnym, użytkowanym między XV-XIX w. To sztuczny nasyp w kształcie kwadratu o dł. boku około 50 m otoczony wałem i fosą szer. do 25 m. Nasyp prawdopodobnie był umocniony murem oporowym z kamieni, zbudowanym wewnątrz wału, oraz płaszczem glinianym. Na powierzchni kopca znajdowała się początkowo ceglana budowla, a od XIX w. dwór, który został zniszczony w 1945 r. Zachowały się niewielkie fragmenty fosy i wału. W latach 1564 – 1565 właścicielem wsi był Spoth Dunin z Radostowej.
Goździków, gm. Gielniów
– między XI a XII wiekiem stał i funkcjonował tutaj gród strażniczo–obronny należący do kasztelani skrzyńskiej. Grodzisko pełniło rolę kontrolera drogi oraz osłaniało granice kasztelani. Wewnętrzna powierzchnia grodu wynosiła około 0,5 ha. Pozostałości po grodzisku zostały odkryte około roku 1939, gdy ze wzgórza zaczęto wybierać kruszywo na budowę brukowej drogi oraz domów w okolicznych wsiach. Znajdowano naczynia ceramiczne i narzędzia wykonane z żelaza. Po zakończeniu wojny, podczas prac wykopaliskowych koparka trafiła na dobrze zachowane żarna oraz metalowe przedmioty, które trafiły do muzeum w Kielcach. Zarysy grodu znajdziemy na łące, w odległości około 850 m od centrum Goździkowa, w kierunku Opoczna po prawej stronie szosy widać niewielkie wzgórze z wyraźnym zagłębieniem od strony zachodniej. Do końca XVIII wieku swoją siedzibę mieli tutaj Duninowie Goździkowscy herbu Łabędź. W XIX wieku Goździków był uzdrowiskiem wodoleczniczym (tzw. szczawy żelaziste), nazywano go Łazienkami Goździkowskimi, do których zjeżdżano z całej Polski. Był to najświetniejszy okres Goździkowa. Prawdopodobnie przebywał tutaj nawet król Stanisław August. Do dyspozycji kuracjuszy oddany był malowniczy park, łazienki, piękna wysepka rekreacyjna oraz sala rozrywek. Leczono hipochondrię, histerię, kurcze żołądka, niemoc męską itp. W 1872 roku Goździków stał się własnością Żydów. Z końcem wieku uzdrowisko uległo dewastacji na skutek – jak to ujął Oskar Kolberg – chciwej spekulacji. Obiekty uzdrowiska znajdowały się w odległości około 400 m od Goździkowa, na terenie obecnego liściastego lasu, który od kurortu nazwany został„Łazienkami”.
Gródek Leśny, gm. Przysucha
- powstał w VII wieku i pełnił funkcję kultową, był świątynią solarną pogańskich Słowian, którzy oddawali hołd bóstwom przyrody, najprawdopodobniej byli to Sandomierzanie. Położone na południowy zachód od Przysuchy wzniesienie o trzech stromych zboczach o 295 m n.p.m. Góruje nad mniejszymi wzniesieniami; od północnego wschodu z Grodzką Górą, od południa z Górą Rawicz. Gródek Leśny geograficznie łączy się z Garbem Gielniowskim, który przechodzi w
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 7373
Płaskowyż Suchedniowski stanowiący część Wyżyny Kielecko-Sandomierskiej. Cypel został wybrany gdyż spełniał ku temu odpowiednie warunki; był właściwie ukształtowany, wydzielony i wyeksponowany. Miał trudne podejście i równą kulminację. Jeszcze przed budową poddany był zabiegom adaptacyjnym; kamienie i głazy usunięto, zbocza wyregulowano, kulminacja została starannie zniwelowana, całą górę oczyszczono z drzew przez wypalenie . Utworzony system wałów wzniesionych na szczycie wzgórza, w obrębie których ułożono tajemnicze kamienie i znaki , między innymi „kobiecy idol”, ‘niedźwiedź, znak strzałki – litery w alfabecie runicznym-. Słowianie kultywowali rytuały związane z cyklem agrarnym jak np: wiosenne odradzanie się sił przyrody. Świątynia wzniesiona została na obszarze około 20 ha w postaci systemu wałów i fos w narysie przypominającym elipsę. W dużą elipsę wpisana była mała, tworzyły monumentalny, starannie zbudowany system sakralny złożony z trzech wałów. Do wnętrza obiektu wiodły dwa wejścia. W jego pobliżu odkryto również osadę.
Jabłonica i Kaleń w gm. Wieniawa
- odkryte Groby kloszowe z okresu lateńskiego zawierały spalone szczątki zmarłych chowanych w ozdobnych, przykrywanych misami i wielkim kloszem popielnicach. Popielnice stawiano w jamie grobowej, a przy nich tzw. przystawki, czyli naczynia z pokarmem dla zmarłych, niekiedy dodawano też ozdoby, broń, przedmioty codziennego użytku ale bardzo rzadko.
W okolicach Pogroszyna i Rykowa - gm. Wieniawa znaleziono ślady starożytnych dymarek czyli piece do wytopu żelaza, które odkryto nad brzegiem rzeki Jabłonicy.
Klwów – na północ od zabudowań przy wschodnim brzegu stawu, do którego wpada strumień Sławno, znaleziono ślady grodu. Położony w dolinie strumienia na naturalnym piaszczystym wzniesieniu pokrytym płaszczem ziemnym umocnionym drewnianymi belkami. Znalezisko pozwoliło poznać dwie fazy powstawania grodu. Pierwsza, to średniowieczny drewniany gródek, który spłonął, druga to renesansowy kamienny dwór zbudowany na brukowanym dziedzińcu – powstał między XVI/XVII w. i był użytkowany do XVIII/XIX w. W XV w. gród stanowił siedzibę rycerską.
Krajów, gm. Przysucha – „Szwedzkie Okopy” lub „Krajewska Górka” tak miejscowa ludność nazywa niewielkie wzniesienie w kształcie ściętego stożka o średnicy podstawy około 40 m i wys. 4,5 m. Jest to pozostałość po grodzisku, które było otoczone fosą o szerokości do 4 m. Odkryto tu resztki wału drewniano-ziemnego z przekładką glinianą. Przypuszczalnie był to gródek strażniczy pełniący rolę komory celnej na drodze ze Skrzynna na północ od Pilicy. Został zbudowany w drugiej połowie XIII w. przez ród Łabędziów. Funkcjonował do XVII w.
Mokrzec, gm. Potworów – szkieletowy pochówek wojownika z początku epoki brązu, odkryto niemal cały szkielet około 30-letniego mężczyzny oraz część towarzyszących mu przedmiotów jak np.: sztylet, bransoleta, okucia z brązu, wyroby krzemienne i kościane wykorzystywane do obróbki skóry; zgrzebło, nóż, grot do strzały, wiórowiec z krzemienia wołyńskiego oraz retuszer czyli przedmiot z kości służący do obróbki krzemiennych narzędzi. Obecność sztyletu świadczy o wysokiej randze pochowanej osoby – mógł to być wódz plemienia.
Pogroszyn, gm. Wieniawa – odkryto ozdoby z brązu pochodzącego z czasów upowszechniania się ciałopalnego obrządku pogrzebowego. Znalezisko zawierało bransolety, pierścienie, naszyjnik oraz guzy, są to prawdopodobnie ozdoby paradnego stroju kobiecego. Przedmioty odkryte na terenie osady i cmentarzyska świadczą o rozwiniętych kontaktach handlowych; żelazny, zdobiony klucz przypomina klucze rzymskie a kulisty wisiorek pochodzi z Pomorza. Unikatami są puste w środku brązowe półkule używane,
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 7474
prawdopodobnie, jako pionki do gry planszowej.
Potworów - na przełomie XVIII i XIX w. stał dwór murowany, bezstylowy, przebudowany i oparty na planie wydłużonego prostokąta. Po bokach elewacji frontowej posiadał płytkie ryzality, od ogrodu – na osi , wydatny, piętrowy ryzalit, a od południa parterowy alkierz. Posiadał czterospadowy dach, dwutraktowe wnętrze, jeden kolisty piec oraz stolarkę z pocz. XIX wieku. Oficyny były murowane, przekształcone i ustawione po bokach zajazdu pod kątem prostym do dworu. Posiadały dwutraktowe wnętrza i czterospadowe dachy. Za dworem usytuowany był park założony w XVIII w., który posiadał regularny układ alej lipowych i szpalerów grabowych. Dalej znajdowały się kuźnia i stajnie murowane z podcieniami na słupach. Ich ściany były rozczłonkowane wnękami arkadowymi a dachy dwuspadowe. Przy południowej pierzei rynku stał czworak parterowy, także murowany. Na elewacji frontowej podcienia posiadał sześć kolumn.
Skrzynno –, gm. Wieniawa, nazywane dawniej Skrzin, jest jedną z najwcześniejszych osad targowych, a targ i komora celna są potwierdzone w bulli Inocentego II. Około 1120 r. przeniesiono tutaj stolicę kasztelanii z sąsiedniego Skrzyńska. Stało się tak za sprawą nadania Skrzyńska Piotrowi Włostowicowi przez Bolesława Krzywoustego. Podobno wystawił on w Skrzynnie i okolicy 77 kościołów, a w samym Skrzyńsku ufundował obraz, który w cudowny sposób przywrócił mu mowę i wzrok. Za czasów kasztelanii obie miejscowości posiadały grody. Gród w Skrzyńsku prawdopodobnie znajdował się na zachód od kościoła, znaleziono tu półkolisty wykop, który w przekazach miejscowych nazywany jest„dworem Duninów”. Natomiast gród kasztelana w Skrzynnie znajdował się prawdopodobnie na dzisiejszym terenie przykościelnym. W obrębie miasta znajdowała się wczesnośredniowieczna osada oraz cmentarzysko.
Wistka, gm. Przysucha – stanowiła prawdopodobnie własność Łabędziów i rycerską siedzibę obronną . Składała się z budynków gospodarczych i mieszkalnych, skupionych u podnóża grodu. Grodzisko było stożkowate, użytkowane między XIII a XIV w. Powstało przez obcięcie niewielkiego cypla wysoczyznowego, wchodzącego w bagna. Utworzona owalna wyspa wys. 2,5 m otoczona została gliniano-ziemnym wałem szer. 6 m u podstawy i głęboką fosą.
Rzuców, - Wola Kuraszowa, gm. Borkowice – niedaleko przysiółka „Górka Andrzejów” znajdowało się grodzisko pierścieniowate. Gród zbudowany był na planie koła o średnicy 70 m i otoczony wałem szer. 3-6 m., jego najstarszą część stanowił sztuczny nasyp kamienno-ziemny. Odkryta warstwa spalenizny na stoku wału może świadczyć o istnieniu drewnianej konstrukcji. Gród otoczony był fosą prawdopodobnie zamkniętą od strony zewnętrznej nasypem z piasku, który pełnił rolę wału przedpiersia, oraz fosą zewnętrzną obficie nawodnioną. Gród stanowił strażnicę graniczną kasztelanii żarnowskiej.
Zapniów, gm. Przysucha – teren kopalni, odkryto skamieniałe odciski stóp prehistorycznych gadów. Ślady należą prawdopodobnie do Terapodów, gadów mięsożernych mających do 3 m wysokości będących praprzodkami ssaków lub do Scelidosaurusa, czworonożnego, lekko opancerzonego roślinożercy. Poprzez odkrywki w kopalni odsłonięto widoczne w skałach wyrobiska sedymentacje falowe piaskowca, czyli pofalowania oraz inne ślady prehistorycznej fauny i flory. Zjawisko sedymentacji falowej świadczy o tym, że kiedyś w tym miejscu znajdował się brzeg jurajskiego morza z piaszczystą plażą, po której spacerowały dinozaury.
Żuków, gm. Wieniawa - dwór obronny wybudowany w XVI wieku na miejscu niewielkiego gródka stożkowatego przez ród Łabędzików. Miał świadczyć o potędze i prestiżu rodu. Prawdopodobnie dwór został wzniesiony przez ówczesnego właściciela Żukowa Jerzego Podlodowskiego kanonika krakowskiego, referendarza koronnego lub
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 7575
przez jego bratanka Grzegorza pełniącego urząd starosty radomskiego. Jego szwagrem był największy polski poeta renesansu Jan Kochanowski. Ten monumentalny obiekt położony był w północnej części wsi. Dwór zbudowano na planie prostokąta o wymiarach 15,5x9,5 m. W narożach umieszczono cztery baszty o średnicy 4,6 do 5 m. Przyziemie dworu podzielone było na dwie piwnice; wschodnią i zachodnią. Obie przesklepione kolebkowo. Nad drzwiami łączącymi piwnice znajdują się lunety, czyli odcinki sklepienia przeważnie poprzeczne do głównego sklepienia budowli. Schody wykonane z ciosów piaskowca, prowadziły z parteru do piwnicy zachodniej. Baszty pełniły funkcje użytkowe, mieściły prawdopodobnie pion komunikacyjny, kapliczkę, skarbczyk i kuchnię. Budynek miał co najmniej trzy kondygnacje, wzniesiony z kamienia łamanego, cegły i kamieni eratycznych łączonych zaprawą wapienną. Dwór w Żukowie łączył funkcje mieszkalne, reprezentacyjne i obronne, co nadawało mu imponujący kształt. Sporządzono w oparciu o materiały pochodzące z biblioteki oraz muzeum w Przysusze. Znaleziska można oglądać w muzeum Malczewskiego w Radomiu.
Stanowiska archeologiczne wpisane do rejestru zabytków: 1. Brzeski, gm. Klwów, st. nr 1 i 2 – osada i cmentarzysko kultury przeworskiej z okresu wpływów rzymskich (pow. 7,00 ha) - dec. radomska nr rej. 367/A/87 z dnia 28.12.1987 r. 2. Goździków, gm. Gielniów, st. 1 - grodzisko stożkowate (0,40 ha) - dec. radomska nr rej. 3/A/78 z dn. 08 grudnia 1978 r. 3. Krajów, gm. Przysucha, st. 1 - grodzisko stożkowate (0,40 ha) - dec. radomska nr rej. 6/A/79 z dn. 10.02.1979 r. 4. Wistka, gm. Przysucha, st. 1 - grodzisko stożkowate (1,10 ha) - dec. radomska nr rej.: 5/A/79 z dn. 10 luty 1979 r.
Stan liczbowy stanowisk archeologicznych figurujących w gminnych ewidencjach zabytków:
Miasto i Gmina Przysucha- 77 obiektów Gmina Borkowice- 32 obiekty Gmina Rusinów- 44 obiekty Gmina Klwów- 69 obiektów Gmina Potworów- 39 obiektów Gmina Rusinów- 44 obiekty Gmina Gielniów- 46 obiektów Gmina Odrzywół- 92 obiekty Gmina Wieniawa-65 obiektów
Pełne wykazy znajdują się w gminnych programach opieki nad zabytkami.
5.7. Zabytki muzealne.
Muzeum Oskara Kolberga, jego naukowym dorobku w dziedzinie etnografii i folklorystyki, o twórczości muzycznej oraz upamiętnia związki Kolberga z ziemią przysuską znajduje się w Przysusze.
Muzeum gromadzi, opracowuje naukowo i eksponuje zabytki i materiały prezentujące dzieło Kolberga, zaliczane do najwybitniejszych dokonań nauki polskiej XIX wieku. Przedstawia opracowany i konsekwentnie realizowany program badań kultury ludowej ziem dawnej Rzeczypospolitej oraz jedyny tego typu zbiór źródeł i opracowań, w postaci tomów „Ludu” i „Obrazów Etnograficznych” wraz z fragmentami archiwum rękopiśmiennego.
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 7676
Muzeum prowadzi działalność naukowo-badawczą i dokumentacyjną z zakresu historii i etnografii okolic Przysuchy. Organizuje wystawy czasowe. Wydaje książki, katalogi, druki okolicznościowe. Realizuje program edukacji regionalnej i wiedzy o sztuce. Od 2002 r. Muzeum w Przysusze jest organizatorem ogólnopolskiej Nagrody im. Oskara Kolberga „Za zasługi dla kultury ludowej”.
Siedzibą Muzeum jest zabytkowy dwór wzniesiony przez rodzinę Dembińskich herbu Nieczuja w drugiej połowie XIX w.
Wystawy stałe w Muzeum im. Oskara Kolberga w Przysusze.
Podstawową formą udostępniania zgromadzonych w Muzeum eksponatów, materiałów i opracowań jest działalność wystawiennicza.
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 7777
Stała wystawa biograficzna „Oskar Kolberg (1814-1890). Etnograf, folklorysta, kompozytor” stanowi trzon programu ekspozycyjnego Muzeum. Ekspozycja na bieżąco podlega uzupełnieniom uwzględniającym aktualny stan badań nad Kolbergowską spuścizną, pozyskiwanie nowych muzealiów oraz możliwości modernizacji opracowań aranżacyjnych. Pozostałe przedsięwzięcia wystawiennicze zarówno o charakterze trwałym jak i czasowym są w stosunku do ekspozycji biograficznej uzupełniające.
Wystawa biograficzna przedstawia życie i okresy twórczości Oskara Kolberga: jego rodzinę i dzieciństwo, związki z Przysuchą, lata nauki i młodość w środowisku warszawskim, pracę kompozytora i krytyka muzycznego, jego twórczość naukowo-badawczą w dziedzinie etnografii i folklorystyki, działalność edytorską, realizację programu „Lud”, okres spędzony w Modlnicy i ostatnie lata życia w Krakowie. Ekspozycja daje obraz XIX-wiecznej sytuacji historycznej i kulturowej obszarów dawnej Rzeczpospolitej, podkreśla, w jaki sposób dzieło Kolberga scala polską kulturę podzieloną przez zaborców, wskazuje na jej bogactwo i różnorodność. Ekspozycja szczególnie podkreśla muzyczne wykształcenie i pasje Kolberga oraz romantyczny rodowód jego zainteresowań folklorem. Jest przepojona elementami muzyki, zarówno ludowej, pozostającej przedmiotem dokumentacji i badań Kolberga, jak również jego własnych kompozycji. Podstawowym materiałem wystawienniczym są oryginalne dokumenty z archiwum rodzinnego Kolbergów, rękopisy, pierwodruki „Ludu” i „Obrazów Etnograficznych”, kompozycje muzyczne Oskara Kolberga, jego zachowane wizerunki, fotografie i reprodukcje materiałów biograficznych oraz bogata ikonografia.
Ekspozycję biograficzną uzupełniają stylowo aranżowane wnętrza salonu i gabinetu. Z dawnego wyposażenia dworu Dembińskich zachowały się ozdobne detale architektury wnętrz, drewniane gzymsy i framugi drzwi i okien, dwa piece kaflowe i żeliwny kominek. Salon urządzono kopiami mebli w stylu biedermeier oraz oryginalnymi sprzętami z epoki. W aranżowanych wnętrzach salonu i gabinetu zaprezentowano XIX-wieczne malarstwo o tematyce wiejskiej i motywach ludowych: „Pejzaż” Romana Kochanowskiego i „Sianokosy” Feliksa Brzozowskiego, „Modlitwa pod krzyżem” Franciszka Streitta, „Pejzaż wiejski” Seweryna Bieszczada; przedmioty o symbolice romantycznej i patriotycznej (wizerunki Adama Mickiewicza, Tadeusza Kościuszki, króla Jana Sobieskiego). W serwantkach wystawiono oryginalną XIX- wieczną porcelanę, srebra, szkło i bibeloty.
Dawne pomieszczenie kredensu dworskiego zaaranżowano na gabinet. Wyeksponowano w nim oryginalne pamiątki, meble, przedmioty dekoracyjne: min. późnobarokową szafę elbląską z 1802 roku, biurko, kufer podróżny, bibliotekę ze zbiorem pierwodruków „Ludu” i „Obrazów Etnograficznych” oraz wydawnictw z epoki; materiały ikonograficzne związane z pobytem Oskara Kolberga w Modlnicy; Juliusza Kolberga: Mapę Królestwa Polskiego z 1862 roku; obrazy autorstwa Antoniego Kolberga Studium głowy starca i Portret K. Saskiego.
Wyodrębnioną część stałej ekspozycji muzealnej stanowi wystawa poświęcona dziejom Przysuchy w okresie XVIII - XX wieku, prezentująca historię dworu i jego właścicieli: Urszulę z Morsztynów, Franciszka, Ignacego i Amelię Dembińskich. Zaprezentowano zespół materiałów źródłowych do dziejów Przysuchy: kopie dokumentów rękopiśmiennych i archiwaliów (np. kopia przywileju Augusta III z 16 stycznia 1745 r.), mapy i plany, materiały ikonograficzne pozyskane od Rodziny Dembińskich oraz w wyniku kwerend w Państwowych Archiwach w Kielcach, Radomiu, Warszawie, Krakowie.
Organizowane w Muzeum im. Oskara Kolberga wystawy zmienne, zgodnie z przyjętym programem wystawienniczym nawiązują swą tematyką do treści ekspozycji stałych: biograficznej i historycznej, poszerzają ich zakres i uzupełniają. Ekspozycje czasowe stanowią prezentację
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 7878
własnych zbiorów, często przedmiotem wystaw są obiekty z kolekcji prywatnych i zbiorów innych instytucji muzealnych.
Na terenie gmin powiatu przysuskiego nie istnieją placówki spełniające funkcję muzealną . Zabytki archeologiczne z obszaru gmin, pozyskane w czasie stacjonarnych badań wykopaliskowo sondażowych, prospekcji powierzchniowej lub przypadkowych odkryć , znajdują się w zbiorach działu archeologii Muzeum im. Jacka Malczewskiego w Radomiu.
5.9. Miejsca pamięci narodowej
Mało kto sobie zdaje sprawę z faktu niezwykłej liczby i urody miejsc wokół nas, które są wręcz przesiąknięte tragiczną, polską historią XX wieku. Wiemy, ze one są, bo tu mieszamy, ale ich nie odwiedzamy, ba są bardzo blisko, praktycznie tuż za rogiem.
1. Pomnik w Stefanowie. Ku czci walk 25 i 72 p.p. AK 26.09.1944 r. doszło tutaj do krwawej bitwy między dwoma pułkami Armii Krajowej : 25 pułkiem piechoty AK stacjonującym w Stefanowie , 72 pułkiem piechoty AK stacjonującym w Gałkach i Mechlinie, a wojskami niemieckimi. Niemcy w ramach operacji „ Waldkater” chcieli zlikwidować obóz partyzantów w lasach przysuskich. Operacja zakończyła się fiaskiem. Straty niemieckie 140 zabitych, 230 rannych. Po stronie polskiej poległo 10 partyzantów, 20 rannych. Wieś doszczętnie spalili Niemcy. Po wojnie wieś odbudowała się. W 1952 roku wieś wysiedliły władze komunistyczne w okolice Słupska”.
2. Pomnik w miejscu gdzie była leśniczówka Huta. Ku czci walk 25 pułku piechoty AK oraz grupy „KAMPINOS” z obławą niemiecką dn. 04.11.1944 r. oraz walk Wojsk Polskich 8, 9.09.1939 r. 04.11.1944 r. 25 p.p. AK w liczbie 800 żołnierzy, po całodziennym boju przebił się przez pierścień obławy niemieckiej w sile ok. 2500. Polegli w boju: cichociemny major „Kurs” Bolesław Lewkowicz, st. Ułan „Niedźwiedź” Stanisław Myślicki ułan Famianowski; plut. „Grzyb” Witold Grzyb, ułan „Borowik” Stanisław Jankowski; strzelec Podlewski, „Dymitr” Dymitrij Szablewski – Gruzin polskiego pochodzenia „Bitwy” N.N.,”Zemsta” N.N. 12 partyzantów odniosło rany, Leśniczówka spłonęła.
3. Tablica pamiątkowa „PIECYKI” ku czci walk wojsk polskich w kampanii wrześniowej 1939 r., oraz walk 3 pułku piechoty Armii Krajowej, por. „Szarego” Antoniego Hedy w miejscu nieistniejącej gajówki Piecyki, przy „Stawach Huta”
4. „Stawy Huta” (Lasy przysuskie, gm. Przysucha) 04.10.1944 miejsce walk 3 pułku piechoty Armii Krajowej pod dowództwem por. „Szarego” Antoniego Hedy z obławą niemiecką.
5. Posady (Lasy przysuskie, gm. Przysucha). Pomnik ufundowany przez środowisko byłych partyzantów AK „Szarego” w 2007 r. ku czci żołnierzy Wojska Polskiego „Armii Prusy” walczących tutaj 8, 9. września 1939 r. Partyzantów Batalionów Chłopskich, Armii Krajowej, Narodowych Sił Zbrojnych oraz partyzantów podziemia niepodległościowego WiN „NSZ” NZW.
6. Rawicz (Lasy przysuskie gm. Przysucha). Pomnik ku czci 13 żołnierzy Narodowych Sił Zbrojnych poległych w nierównej bohaterskiej walce z żandarmerią niemiecką z Przysuchy i Końskich dn. 10.04.1943 na terenie gajówki „Rawicz”. Żołnierze ci zostali zdradzeni przez gajowego Odzimka, sołtysa Pietrasika oraz policjantów granatowych Pierzchałę i Koseckiego. Wszyscy zdrajcy wkrótce zginęli z wyroku Polski Podziemnej. Żołnierze ci w większości byli podchorążymi NSZ z oddziału kpt. „Kruka” Franciszka Sobeckiego.
7. Gródek (Lasy przysuskie, gm. Przysucha). Pamiątkowy Krzyż oraz tablica w miejscu
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 7979
nieistniejącej wsi Gródek, wysiedlonej i zniszczonej przez władze komunistyczne dn. 12.04.1952 r. Mieszkańców wysiedlono w okolice Kołobrzegu. Mieszkańcy w/w wsi w czasie okupacji hitlerowskiej pomagali żołnierzom Kampanii Wrześniowej 1939 r., partyzantom Armii Krajowej oraz NSZ.Po zakończeniu wojny w Gródku ukrywali się żołnierze podziemia niepodległościowego tzw. „żołnierze wyklęci”, między innymi por. Szczepan Smerdzyński, dowódca kompanii NSZ na gm. Przysucha, czasowo por. „Drągal” Aleksander Młyński; „Powstańczyk” i wielu innych znanych tylko z pseudonimów.
8. Borkowice Pomnik ( krzyż na postumencie ) ku czci pomordowanych przez hitlerowców mieszkańców Borkowic i okolic, cmentarz rzymsko- katolicki w Borkowicach,
9. Borkowice, Tablica ( umieszczona na elewacji kościoła parafialnego w Borkowicach ) poświęcona poległym parafianom w czasie I wojny światowej oraz wojny polsko- rosyjskiej w 1920 r. Inicjatorem wmurowania tablicy był ks. Jan Wiśniewski w 1929 r.
10. Borkowice, pomnik wystawiony w 1928 r. przez ks. Jana Wiśniewskiego. ma kształt obelisku z kulą i krzyżem wieńczącym. Z każdej strony występują inskrypcje. Znajduje się obok budynku plebanii.
11. Ruszkowice / gm. Borkowice /, kamień polny, na nim krzyż metalowy z pasyjką- upamiętniający 10-tą rocznicę odzyskania niepodległości przez Polskę. na kamieniu inskrypcja: / 1918-1928/ Polska/.
12. Miejsce pamięci za Skrzynnem / gm. Wieniawa /w stronę Wydrzyna. Napis: „na pamiątkę wyzwolenia i zjednoczenia Ojczyzny 1918 r. Sejmik Radomski. Pracownicy kopalni 1919 r.
13. Kamień pamięci jubileuszu 900- lecia Skrzynna / gm. Wieniawa / z roku 1066- 1966 r.
14. Grób nieznanego żołnierza na cmentarzu parafialnym w Klwowie. Na tablicy nagrobkowej napis: ŻOŁNIERZE WOJSKA POLSKIEGO POLEGLI NA POLU CHWAŁY W 1939 R. CZEŚD ICH PAMIĘCI. Na płycie pomnika orzeł w koronie i napis: W HOŁDZIE MIESZKAOCY GMINY KLWÓW 11 XI 2000 R.
15. W naszym rejonie oprócz grobów na cmentarzach parafialnych, miejscem szczególnej pamięci o żołnierzach kampanii wrześniowej jest niewielki pomnik- cmentarz w miejscowości Ossa (gmina Odrzywół). Tam obok poległych powstańców styczniowych 1863 roku, spoczywają żołnierze września 1939 roku. Cmentarz położony jest przy drodze krajowej nr 48 relacji Tomaszów Mazowiecki – Kock po jej prawej stronie kierując się od Klwowa w stronę Tomaszowa Mazowieckiego.
16. Pomnik- księga na cmentarzu powstańców styczniowych w Ossie z inskrypcją: POLEGŁYM I POCHOWANYM W TYM MIEJSCU POWSTAŃCOM STYCZNIOWYM 1863 I ŻOŁNIERZOM WRZEŚNIA 1939 MIESZKAŃCY GMINY ODRZYWÓŁ.
„JEŚLI ZAPOMNĘ O NICH TY BOŻE NA NIEBIE, ZAPOMNIJ O MNIE!” A. MICKIEWICZ
17. Bieliny- mogiła Powstańca Styczniowego 18. Gałki – pomnik ofiar pacyfikacji Treść tablicy: „Za patriotyczną postawę i pomoc udzieloną Wydz. Oddz. W.P. mjr. Henryka Dobrzańskiego „Hubala” w czasie jego pobytu we wsi Gałki w dniach 2.II - 13.III.1940 r. 58 mieszkańców zostało straconych przez hitlerowców w pobliskim lesie i na Firleju k/Radomia. Cześć Ich Pamięci. W 51 rocznicę śmierci mieszkańcy Gałek i Tow. Pamięci mjr. „Hubala”
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 8080
i Jego Żołnierzy”.
19. Gałki - pomnik opodal miejsca kwaterowania oddziału mjr. Hubala Treść tablicy: „W czasie okupacji hitlerowskiej od 2 lutego do 13 marca 1940 r. kwaterował Oddział Wydzielony Wojska Polskiego mjr. Henryka Dobrzańskiego „Hubala”. Na tym placu miał kwaterę major „Hubal”.
20. Gałki - kapliczka z nazwiskami ofiar pacyfikacji wsi Treść tablicy: „Pamięci mieszkańców Gałek rozstrzelanych w dn. 4.04.1940 r. na Firleju (za Radomiem) przez hitlerowskiego okupanta za udzieloną pomoc Wydz. Oddz. Wojska Polskiego mjr. Hubala”.
21. Gielniów – cmentarz parafialny Mogiła zbiorowa, w której pochowano 33 żołnierzy Wojska Polskiego poległych w 1939 r. oraz 27członków ruchu oporu poległych w 1944 r.
6. Stan zachowania zabytków
Stan zachowania zabytków zewidencjonowanych na terenie powiatu przysuskiego jest mocno zróżnicowany. Wśród najważniejszych pod względem wartości zabytkowych w najgorszym stanie są: - zespół pałacowy, XVIII-XIX w. w Borkowicach, - cmentarz żydowski XVIII w. w Przysusze, - dwór, XIX w. w Rzucowie, gm. Borkowice. Podobnie jak winnych gminach regionu zabytki sakralne znajdują się przynajmniej w dostatecznym stanie. O kapliczki, krzyże przydrożne dbają lokalne społeczności, kościoły we wszystkich miejscowościach powiatu są użytkowane, a prace uzgadniane z konserwatorem zabytków, choć jest wiele potrzeb remontowych, co wiąże się z dużymi kosztami. Nieużytkowany jest dawny kościół drewniany w Rusinowie. W bieżącym roku wszczęta została procedura wyłączenia go z Gminnej ewidencji zabytków. W najlepszym stanie są zespoły dworsko- parkowe w Zbożennie i Rusinowie, drewniane kościoły w Bielinach i Łęgonicach Małych, kościół p.w. św. Macieja w Klwowie. W przypadku dworu w Konarach, jego odbudowa budzi wątpliwość przeprowadzenia remontu dworu i rewitalizacji parku pod względem standardów konserwatorskich (Właściciel nie musiał uzgadniać prac z urzędem konserwatorskim). Nie mniej zespół pełni ważne funkcje hotelowe, rekreacyjnie (położony nad zalewem domaniowskim). W przypadku podobnych założeń dworsko- parkowych sytuacja jest inna. Park w Wieniawie jest na bieżąco porządkowany, pełni funkcję „parku gminnego". Natomiast nie istnieje dwór (został rozebrany w 1974 r.). Problem są wykonywane modernizacje i remonty niezgodnie ze standardami konserwatorskimi i budowlanymi budynków mieszkalnych stanowiących zabudowę małomiasteczkową. Szczególnie dotyczy to Odrzywołu. Ostatnio zostały wpisane do rejestru zabytków cmentarze w Skrzynnie, Skrzyńsku i Wieniawie wraz z nagrobkami. Posiadają bardzo duże wartości artystyczne i historyczne, a nawet naukowe. Wymagają planowych systematycznych interwencji konserwatorskich i budowlanych w celu utrzymania substancji zabytkowej. W całym regionie w najgorszym stanie są budynki poprzemysłowe. Szczególnie dotyczy to młynów drewnianych i murowanych. Wyjątkiem nie tylko w skali gminy Wieniawa jest młyn w Koryciskach, który jest wyremontowany i pełni funkcje rekreacyjne.
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 8181
Dawna zabudowa wiejska znika z krajobrazu powiatu. Pozostałe obiekty (nie przeobrażone), stają się skromnym świadectwem ciągłości historycznej powiatu i jego rolniczego charakteru. Sytuacja taka jest związana ze zmianami cywilizacyjnymi, co powoduje przeobrażenia zabudowy, jej kompleksową modernizacje, rozbiórkę starych budynków czy brak remontów. Brakuje usankcjonowania prawnego zasad budownictwa wiejskiego odnośnie wykorzystywanego materiału, konstrukcji, projektów. Część gmin nie posiada miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, a jeżeli takie się zdarzają nie wprowadza się takich zasad. Zewidencjonowane domy, w niewielkiej liczbie zachowały dawny charakter i cechy zabytkowe. Dziedzictwo niematerialne na terenie gminy Gielniów wiąże się przede wszystkim z podtrzymywaniem tradycji związanej z regionalnym folklorem. Imprezy typu Gielniowskiego Festiwalu Ludowego, niewątpliwie przyczyniają się do wzrostu świadomości lokalnej pod kątem dawnych zwyczajów i obrzędów. W skuteczny sposób promują miejscowe kapele i zespoły ludowe , a jednocześnie chronią przed zaniknięciem różnego rodzaju wyroby rękodzielnicze, przybliżając przy tym materialną sferę ludowego rzemiosła.
7. Ocena stanu dziedzictwa kulturowego powiatu . Analiza szans i zagrożeń
Ziemie, które wchodzą w skład Powiatu Przysuskiego należą do historycznego Mazowsza. Czasów średniowiecza sięgają korzenie niektórych miejscowości, a także u schyłku XV wieku erygowane były pierwsze parafie w Skrzyńsku, Przysusze. Obiekty materialne dziedzictwa kulturowego powiatu sięgają XVII-XVIII wieku. Należą do nich wyroby rzemiosła artystycznego, obiekty kultu, przedmioty liturgiczne, a także obiekty architektury, z których najstarszym jest zachowany gotycki kościół z końca XV wieku w Klwowie. Liczne wydarzenia historyczne wywierały znaczny wpływ na losy ziemi przysuskiej. Obecnie wiele miejsc nosi ślady historii w postaci zabytkowych budowli, pomników, miejsc sławy dla upamiętnienia wydarzeń i niezwykłych osób. Stan obecny i perspektywy ochrony dziedzictwa kulturowego na terenie Powiatu Przysuskiego przedstawione zostały w układzie słabych i mocnych stron oraz szans i zagrożeń dla tej dziedziny. Analiza SWOT jest jednym z elementarnych narzędzi diagnostycznych opisującym stan obecny analizowanego obszaru. Składa się z opisu jego czterech elementów: mocnych i słabych stron – czyli: pozytywnych i negatywnych warunków wewnętrznych oraz szans i zagrożeń – czyli: pozytywnych i negatywnych warunków zewnętrznych. Prezentowana analiza stanowi podstawę do opracowania zasadniczych kierunków działania w zakresie ochrony na terenie powiatu przysuskiego. Mocne strony Słabe strony
- Różnorodność krajobrazu naturalnego - Niekontrolowana urbanizacja i chaos i kulturowego na terenie powiatu przestrzenny, zaniedbywanie tradycyjnych układów przestrzennych, - Różnorodność wartości przyrodniczo- rozbudowa dróg krajoznawczych i obiektów zabytkowych sprzyjają ochronie zintegrowanej - Degradacja krajobrazu kulturowego przez nową zabudowę - Dobra sieć połączeń kolejowych i autobusowych umożliwiająca dojazd - Brak studiów i ekspertyz krajobrazowych oraz programów ochrony - Dobry stan techniczny zespołów zabytków w wielu gminach powiatu sakralnych przeważnie czynnych - użytkowanych – Zły stan techniczny większości zespołów
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 8282
rezydencjonalno-parkowych i zespołów - Pozytywna rola kościoła w ochronie zabytkowej zieleni, zwłaszcza pozostałości zabytków, odpowiednia troska o stan parków krajobrazowych – niewłaściwe techniczny zabytkowych budowli użytkowanie, niekontrolowana wycinka starodrzewu - Relatywnie niewielka liczba obiektów o nieustalonym stanie własnościowym - Zły stan techniczny zabytków przemysłu i techniki - Dobre rozpoznanie zabytkowego zasobu przez służby konserwatorskie - Pogarszanie się stanu obiektów zabytkowych wskutek braku opieki , - Stała poprawa jakości środowiska złej organizacji oraz braku środków naturalnego wpływająca na stan zabytków finansowych (dotyczy głownie prywatnych właścicieli oraz obiektów - Silne tradycje narodowe i regionalne należących do instytucji budżetowych) oraz wzrastająca świadomość znaczenia dziedzictwa kulturowego - Presja inwestorska, koniunkturalne zmienianie funkcji obiektów zabytkowych oraz ograniczanie do nich dostępności - Wzrastająca ilość stowarzyszeń, organizacji oraz liczby uczestników - Samowola budowlana w zakresie zaangażowanych w sprawy związane remontów obiektów zabytkowych z pielęgnowaniem (kultywowaniem) nie odpowiadające standardom wartości historycznych konserwatorskim wykonawstwo, stosowanie niewłaściwych technologii - Wysokie walory kulturowe terenu i materiałów powiatu zabytkowe obiekty, historia, wydarzenia, inscenizacje historyczne, - Zagrożenie dla budownictwa sławne postacie, twórcy ludowi, drewnianego (mieszkalnego i inwentarskiego) poprzez wyludnianie - Bliskość Warszawy (teren powiatu, terenów wiejskich , migrację do nowych jako cel turystyki weekendowej dla ośrodków mieszkaniowych lub mieszkańców stolicy) wypieranie starych budynków nowymi
- Walory naturalne, mikroklimat, Szanse Zagrożenia
- Włączenie dziedzictwa kulturowego - Klęski i zdarzenia losowe, nasilające się w obieg gospodarczy ostatnio ekstremalne zjawiska typu trąby powietrzne, huragany, powodzie - Rozwój inicjatyw lokalnych i inicjatyw organizacji pozarządowych działających - Brak skutecznej egzekucji prawa na polu ochrony zabytków - Nadmierna komercjalizacja obiektów Rozwój mediów i nowych systemów zabytkowych informacji, duża rola mediów w popularyzowaniu tematów historycznych, - Odcinanie od społeczeństwa obiektów zabytków i ich ochrony zabytkowych pozostających w prywatnym posiadaniu - Rosnąca rola samorządu, który ochronę zabytków włącza w strefę rozwoju - Jednowymiarowe postrzeganie lokalnego dziedzictwa kulturowego wyłącznie przez pryzmat gospodarczego wykorzystania
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 8383
- Wprowadzanie publicznych dyskusji lub przeciwnie, jedynie poprzez pryzmat nad planami zagospodarowania jego wartości historycznych i zabytkowych przestrzennego - Niestabilność przepisów finansowych - Silne wojewódzkie służby konserwatorskie - Trudności w pozyskiwaniem funduszy europejskich - Postęp w dziedzinie finansowania ochrony środowiska kulturowego - Brak lokalnych planów z wykorzystaniem różnych źródeł zagospodarowania przestrzennego (unijnych, międzynarodowych, w niektórych gminach państwowych, samorządowych, prywatnych) - Za małe zaangażowanie społeczne w dziedzinie ochrony dziedzictwa - Stałe działania na rzecz poprawy kulturowego środowiska naturalnego - Brak zrozumienia dla wagi dziedzictwa - Uznanie zabytkowych wartości kulturowego dla rozwoju społecznego przestrzennych (krajobrazowych) i gospodarczego
- Wzrost świadomości krajobrazu - Tworzenie strategii bez mechanizmów kulturowego i obiektów zabytkowych ich efektywnego wdrażania jako produktu turystycznego - Niedostateczna promocja zabytków - Wzrost znaczenia regionalizmu, jako szansy rozwojowej odrębności kulturowych, twórczości ludowej (swoistego rodzaju powrót do - Brak jednoznacznych i klarownych korzeni). ustawowych zapisów dotyczących obowiązków i kompetencji samorządu terytorialnego (np. na poziomie powiatu)
- Brak wzorców współpracy na poziomie powiatu oraz wojewódzkich służb konserwatorskich i instytucji powołanych do ochrony zabytków
Podsumowanie Analiza SWOT dla Powiatu Przysuskiego wskazuje, że należy w programie opieki uwzględnić kilka prawidłowości i zjawisk:
1. Zasoby powiatu: naturalne i obiekty zabytkowe należy traktować kompleksowo jako krajobraz kulturowy 2. Brak jest spójnych programów działania, mechanizmów współpracy pomiędzy poszczególnymi rodzajami i szczeblami administracji, w tym brak jednoznacznych wytycznych odnośnie form współpracy pomiędzy powiatem, a służbami konserwatorskimi. 3. Problematyka ochrony zabytków w powszechnej świadomości jest mało obecna, a co za tym idzie – brak presji i efektywnej kontroli społecznej w tym zakresie 4. Najcenniejsze obiekty zabytkowe z terenu powiatu są zadbane, głównie dzięki mecenatowi kościelnemu, samorządom administracji państwowej, prywatnym i instytucjonalnym właścicielom (kościoły i cmentarze parafialne, okazałe pałace i dwory), ale często te pozostające w prywatnej własności są zupełnie niedostępne dla społeczeństwa, a czasem nawet dla służb konserwatorskich
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 8484
5. Znacznie gorsza jest sytuacja obiektów i zespołów mniej cennych, zwłaszcza zespołów dworsko-parkowych, zabudowań folwarcznych, obiektów mieszkalnych, poprzemysłowych i budynków wielorodzinnych - komunalnych. 6. Na podstawie analizy sytuacji zabytków powiatu przysuskiego można określić obszary wymagające podjęcia planowych działań: - poprawa stanu technicznego zabytkowych obiektów mieszkalnych, zespołów rezydencjonalno-parkowych, - zahamowanie degradacji zabytkowego krajobrazu i zaburzania przestrzeni, w tym przez żywiołową zabudowę, - upowszechnianie świadomości wartości krajobrazu kulturowego, - budzenie zainteresowań dotyczących dziedzictwa kulturowego, oraz pozytywnego ruchu społecznego na rzecz jego ochrony - zainteresowanie władz samorządowych szczebla gminnego problematyką ochrony szeroko pojętego dziedzictwa kulturowego (m.in. jako tradycyjna przestrzeń) 7. W dziedzinie archeologii - ochronie konserwatorskiej podlegają zlokalizowane w gminach stanowiska archeologiczne, będące w strefie ochrony konserwatorskiej. Na tych obszarach wszelka działalność inwestycyjna może być dokonana dopiero po uzgodnieniu z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków. Na terenach stref ochrony konserwatorskiej powinno się unikać lokalizowania inwestycji wielko kubaturowych i wymagających szczególnych warunków posadowienia. 8. Zabytkowe obiekty architektoniczne - ochrona obiektów zabytkowych powinna polegać na zachowaniu zabytkowego charakteru, historycznego układu oraz formy, a co za tym idzie odpowiednich założeń podczas prowadzenia prac konserwacyjnych, remontowych czy porządkowych. Dla wszystkich obiektów powinno się wyznaczyć strefy ochrony konserwatorskiej i widokowej, aby zachować powiązania kompozycyjno – przestrzenne, mając na uwadze skalę założeń w otaczającym krajobrazie. 9. Zabytkowe zespoły zieleni - parki związane z założeniami dworsko – folwarcznymi powinny być zachowane ze względu na ich znaczenie w krajobrazie, przeważnie wiejskim rolniczym. W większości jednak wymagają one prac porządkowych oraz cięć pielęgnacyjnych drzewostanu, a także rewaloryzacji poprzedzanych inwentaryzacjami i studiami. Zagrożeniem dla nich jest niekontrolowana gospodarka starodrzewem – wycinka wartościowych okazów, niszczenie układów kompozycyjnych oraz porastanie terenów samosiewem. 10. Cmentarze - wszystkie cmentarze powinny podlegać ochronie konserwatorskiej w zakresie zależnym od stanu ich zachowania, zwłaszcza ich części historycznych. Konieczne jest określenie stref ochronnych cmentarzy, co umożliwiłoby zachowanie skali, a także historycznego ich usytuowania. Nie można pozwolić na likwidowanie dawnych cmentarzy, niszczenie grobów oraz wycinanie starodrzewu. Cmentarze są ważnym elementem krajobrazu wiejskiego (obecnie wiele z nich znajduje się na terenach zurbanizowanych) tworząc charakterystyczną bryłę zieleni w układzie kompozycyjno – przestrzennym wsi lub miasta. Należy przeprowadzić prace porządkowe na dawnych cmentarzach oraz prace rewaloryzacyjne na najcenniejszych cmentarzach. W przypadku zdewastowanych cmentarzy należy zachować je wraz z uczytelnieniem ich układu przestrzennego oraz powstrzymaniem degradacji najstarszych nagrobków. 11. Wskazane jest wpisanie do rejestru zabytków obiektów o dużej wartości kulturowej obecnie zagrożonych zniszczeniem, a w szczególnych przypadkach nawet katastrofą budowlaną. Z takim wnioskiem do WKZ powinny wystąpić gminy po dokonaniu rzetelnej oceny zasobów zabytkowych .
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 8585
Główne cele polityki powiatowej związanej z ochroną zabytków Konsekwentne i planowe realizowanie zadań kompetencyjnych samorządu dotyczących opieki nad zabytkami.
Zahamowanie procesów degradacji zabytków i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania oraz przyjęcie odpowiednich zasad zagospodarowania przestrzeni.
Wykreowanie wizerunku powiatu i tożsamości mieszkańców, wspieranie aktywności lokalnej mającej na celu poszanowanie dziedzictwa kulturowego.
Zwiększanie atrakcyjności zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych.
Wspieranie inicjatyw sprzyjających wzrostowi środków finansowych na opiekę nad zabytkami.
8. Priorytety polityki powiatu przysuskiego w ramach programu opieki nad zabytkami oraz niezbędne działania w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego
Zgodnie z artykułem 87 Ustawy z dnia 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami program opieki nad zabytkami odpowiednio wojewódzki, powiatowy i gminny, sporządzane są na okres 4 lat. Zadaniem, każdej wymienionej w ustawie jednostki administracji samorządowej, jest włączenie ochrony zabytków do działań strategicznych na odpowiednim szczeblu zarządzania. Ustawa nie formułuje zadań w zależności od szczebla jednostek samorządu terytorialnego, ale w sposób ogólny wyznacza cele programu opieki nad zabytkami, a w szczególności:
I. Włączenie problemów ochrony zabytków do systemu zadań strategicznych, wynikających z koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju,
II. Uwzględnienie uwarunkowań ochrony zabytków, w tym krajobrazu kulturowego i dziedzictwa archeologicznego, łącznie z uwarunkowaniami ochrony przyrody i równowagi ekologicznej,
III. Zahamowanie procesów degradacji zabytków i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania
IV. Wyeksponowanie poszczególnych zabytków oraz walorów krajobrazu kulturowego,
V. Podejmowanie działań zwiększających atrakcyjność zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych oraz wspieranie inicjatyw sprzyjających wzrostowi środków finansowych na opiekę nad zabytkami
VI. Określenie warunków współpracy z właścicielami zabytków, eliminujących sytuacje konfliktowe związane z wykorzystaniem tych zabytków
VII. Podejmowanie przedsięwzięć umożliwiających tworzenie miejsc pracy związanych z opieką nad zabytkami.
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 8686
W wyniku dokonanej kompleksowej analizy stanu dziedzictwa kulturowego w powiecie przysuskim w oparciu o aktualne przepisy prawa, cele wyszczególnione w art. 87, ust. 2 ustawy z 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (tekst jednolity: Dz. U. 2014 r., poz. 1446) a także zgodnie z innymi dokumentami, stworzonymi na szczeblu krajowym, województwa, powiatu oraz możliwości finansowe powiatu został sformułowany główny cel Powiatowego Programu Opieki nad Zabytkami dla Powiatu Przysuskiego na lata 2016- 2019. „Ochrona i promocja dziedzictwa kulturowego powiatu przysuskiego poprzez działania związane ze zwiększeniem potencjału turystycznego w oparciu o zachowane dzieła kulturowe związane z Oskarem Kolbergiem i inne cenne obiekty kulturowe” oraz n/w priorytety i działania:
1. Ochrona dziedzictwa kulturowego powiatu; Zapewnienie warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych umożliwiających trwałe zachowanie zabytków oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie. - przygotowanie powiatowego mechanizmu finansowego mającego na celu dofinansowanie prac przy zabytkach- środki własne- współpraca z właścicielami zabytków; - prowadzenie prac remontowo- konserwatorskich przy zabytkach stanowiących własność powiatu- środki własne, zewnętrzne; - ustanowienie społecznych opiekunów zabytków w ramach realizacji zadań własnych powiatu; prowadzenie listy społecznych opiekunów zabytków- środki własne- współpraca z organizacjami pozarządowymi i społecznymi opiekunami zabytków lub kandydatami; - oznakowanie zabytków wpisanych do rejestru zabytków tabliczkami- obiekt chroniony prawnie- środki własne- współpraca z właścicielami zabytków; - monitorowanie stanu zachowania zabytków występujących na terenie powiatu- środki własne, gmin- współpraca z gminami, urzędem konserwatorskim, właścicielami zabytków, organizacjami społecznymi; - wspieranie działań zmierzających do montażu systemów zabezpieczeń ppoż. oraz antywłamaniowych dla cennych obiektów zabytkowych- środki własne, zewnętrzne, gmin, właścicieli zabytków-współpraca z gminami, urzędem konserwatorskim, właścicielami zabytków, Policją i Strażą Pożarną; - egzekwowanie zapisów dotyczących działalności inwestycyjnej na obszarach chronionych, określonych w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego - środki własne- współpraca z gminami, właścicielami zabytków, urzędem konserwatorskim; - egzekwowanie przepisów prawa dotyczących działalności inwestycyjnej odnośnie zabytków wpisanych do rejestru zabytków oraz znajdujących się w gminnych ewidencjach zabytków zgodnie z art. 39 Ustawie z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane (Dz. U. z 2013r. poz. 1409 z późn. zm.)- środki własne- współpraca z gminami, właścicielami zabytków, urzędem konserwatorskim; - podjęcie starań o wpisy do rejestru zabytków województwa mazowieckiego najcenniejszych obiektów znajdujących się obecnie jedynie w gminnych ewidencjach zabytków- środki własne, gmin, organizacji pozarządowych;
2. Koordynacja działań z zakresu opieki nad zabytkami i ochrony zabytków na terenie powiatu. - monitoring aktualizacji gminnych ewidencji zabytków oraz gminnych programów opieki nad zabytkami- środki własne- współpraca z gminami; - współpraca z gminami w celu wypracowania wspólnej polityki ochrony dziedzictwa kulturowego- środki własne, gmin;
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 8787
- monitorowanie stanu realizacji i aktualizacji miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego gmin- środki własne, gmin- współpraca z gminami; - wyznaczenie osoby zajmującej się sprawami ochrony zabytków i opieki nad zabytkami- środki własne- współpraca z gminami, właścicielami zabytków, urzędem konserwatorskim, instytucjami kultury, organizacjami społecznymi, osobami prywatnymi; - wspieranie społeczności lokalnych, osób prywatnych, organizacji społecznych w działalności na rzecz ratowania zabytków- środki własne; - zapoznawanie właścicieli i dysponentów obiektów zabytkowych z możliwościami uzyskania dotacji na określone zadania- środki własne- współpraca z właścicielami i dysponentami zabytków.
3. Podejmowanie działań zwiększających atrakcyjność zabytków w ramach rozwoju turystyki. - wsparcie gmin w budowie infrastruktury turystycznej- środki własne, gmin- współpraca z gminami, organizacjami turystycznymi; - kontrola oznakowania i stanu szlaków turystycznych- środki własne, organizacji turystycznych- współpraca z gminami, organizacjami turystycznymi; - wprowadzanie zintegrowanego systemu informacji wizualnej (m.in. za pomocą tablic informacyjnych) obejmującego zasoby i wartości dziedzictwa kulturowego powiatu - współpraca z właścicielami i użytkownikami cenniejszych obiektów zabytkowych celem ułatwienia dostępu zwiedzającym, zwłaszcza w sezonie turystycznym- współpraca z właścicielami i dysponentami zabytków. -wydawanie i wspieranie publikacji (w tym folderów promocyjnych, przewodników) poświęconych problematyce dziedzictwa kulturowego powiatu -uczestniczenie w targach turystycznych, przekazywanie aktualnych materiałów promocyjnych do centrów lub punktów informacji turystycznej w Warszawie, Radomiu, Kielcach, itp.- środki własne- współpraca z organizacjami turystycznymi; - opracowanie spójnego produktu turystycznego dot. życia i twórczości Oskara Kolberga- środki własne, gmin, zewnętrzne, organizacji społecznych- współpraca z gminami, właścicielami zabytków, organizacjami społecznymi, organizacjami turystycznymi;
4. Eksponowanie walorów krajobrazu kulturowego. - opracowanie studium dotyczącego stanu zachowania dawnej zabudowy małomiasteczkowej, występującej na terenie powiatu przysuskiego- środki własne, zewnętrzne- współpraca z gminami, ośrodkami akademickimi; - podejmowanie działań na rzecz zachowania wartości przyrodniczych i krajobrazowych- środki własne, - współpraca z gminami, administracją rządową; - obejmowanie wartościowych obiektów przyrodniczych ustawowymi formami ochrony- środki własne, zewnętrzne-współpraca z gminami.
5. Edukacja, popularyzacja i promocja dziedzictwa kulturowego powiatu. - rozbudowa strony internetowej Starostwa Powiatowego o podstrony traktujące o dziedzictwie kulturowym powiatu z uwzględnieniem infrastruktury turystycznej- środki własne, zewnętrzne, gmin- współpraca z gminami, instytucjami kulturalnymi; - zorganizowanie konferencji na temat stanu dziedzictwa kulturowego powiatu- środki własne, gmin, zewnętrzne- współpraca z gminami, urzędem konserwatorskim, właścicielami zabytków, instytucjami kultury; - organizowanie w ramach zajęć szkolnych wycieczek krajoznawczych, prezentacja najcenniejszych obiektów zabytkowych- środki własne, środki prywatne- współpraca ze szkołami, właścicielami zabytków, organizacjami turystycznymi i społecznymi;
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 8888
- współpraca z regionalnymi instytucjami kultury ( muzea, domy kultury) pod kątem tworzenia dla dzieci i młodzieży panelu edukacyjnego związanego z dziedzictwem kulturowym powiatu przysuskiego- środki własne, instytucje kultury; -wspieranie i inicjowanie konkursów, wystaw, praktyk odnośnie zabytków występujących na terenie powiatu- środki własne, zewnętrzne- współpraca z gminami, właścicielami zabytków, organizacjami społecznymi, instytucjami kultury, osobami prywatnymi;
9. INSTRUMENTARIUM REALIZACJI POWIATOWEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI.
W celu realizacji niniejszego programu opieki nad zabytkami powiatu przysuskiego wykorzystane zostaną następujące kategorie instrumentów: instrumenty prawne, instrumenty finansowe, instrumenty społeczne, instrumenty koordynacji, instrumenty kontrolne. Instrumenty prawne ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, dokumenty wydawane przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego, programy określające politykę państwa i województwa w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego, uchwały rady powiatu. Instrumenty finansowe dotacje, subwencje, dofinansowania, zachęty finansowe, programy operacyjne uwzględniające finansowanie z funduszy UE, współpraca z organizacjami pozarządowymi zajmującymi się ochroną zabytków i opieką nad zabytkami.
Instrumenty społeczne edukacja z zakresu dziedzictwa kulturowego, informacja, współdziałanie z organizacjami społecznymi, współpraca z sąsiadującymi samorządami dla tworzenia wspólnej subregionalnej polityki.
Instrumenty koordynacji Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy, programy ochrony środowiska, programy prac konserwatorskich, studia i analizy, koncepcje, plany rewitalizacji, umowy i porozumienia, kontrakty, współpraca z ośrodkami naukowymi i akademickimi, współpraca z diecezją radomską w zakresie ochrony i opieki nad zabytkami sakralnymi.
Instrumenty kontrolne
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 8989
aktualizacja bazy danych dotyczących stanów zachowania obiektów zabytkowych (w ramach ewidencji zabytków), monitoring stanu dziedzictwa kulturowego, monitoring stanu zagospodarowania przestrzennego.
11. Zasady oceny realizacji powiatowego programu opieki nad zabytkami
Program opieki nad zabytkami jest dokumentem planistycznym w dziedzinie ochrony dóbr kultury i zasobów dziedzictwa kulturowego. Zawarte w nim strategiczne rozwiązania w przedmiotowej dziedzinie, mają na celu ukierunkowanie wszelkich szeroko zakrojonych działań w kierunku poprawy stanu zasobów zabytkowych powiatu przysuskiego. Co 2 lata sporządza się sprawozdanie z programu opieki nad zabytkami przyjętego na okres 4 lat i przedstawia Radzie Powiatu. Wykonanie sprawozdania powinna poprzedzić ocena poziomu realizacji powiatowego programu uwzględniająca: a) wykonanie zadań przyjętych do realizacji w okresie czteroletnim obowiązywania powiatowego programu opieki nad zabytkami, b) efektywność ich wykonania.
12. Źródła finansowania programu opieki nad zabytkami
Informacje o zasadach i kryteriach dotyczących możliwości pozyskiwania środków finansowych na zadania związane z ochroną i opieką nad zabytkami znajdują się na podanych poniżej stronach.
. Mazowiecki Wojewódzki Konserwator Zabytków www.mwkz.pl (dotacje) . Informacje dotyczące programu operacyjnego „Promesa Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego” www.mkidn.gov.pl . Informacje dotyczące programu operacyjnego „Dziedzictwo kulturowe” www.mkidn.gov.pl . Informacje dotyczące programu operacyjnego „Rozwój Infrastruktury Kultury” www.mkidn.gov.pl . Informacje dotyczące programu operacyjnego „Infrastruktura i Środowisko 2014-2020” w obszarze: Ochrona Dziedzictwa Kulturowego i Rozwój Zasobów Kultury. www.pois.gov.pl . Informacje dotyczące programów operacyjnych „Regionalne programy operacyjne” – www.rpo.mazowia.gov.pl . Informacje dotyczące programu operacyjnego „Kapitał ludzki” – www.mrr.gov.pl . Informacje dotyczące programu operacyjnego „Europejska współpraca terytorialna” – www.mrr.gov.pl . Informacje dotyczące programu operacyjnego „Fundusz dla organizacji pozarządowych” – www.funduszngo.pl . Informacje dotyczące możliwości finansowania przy wykorzystaniu ustawy o partnerstwie publiczno-prywatnym www.partnerstwopublicznoprywatne.info/ustawa_ppp.php
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 9090
. Informacje o udzielaniu dotacji w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami, m.in. dla powiatów i gmin ze środków Województwa Mazowieckiego www.mazovia.pl . Informacje dotyczące możliwości pozyskania środków finansowych w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich w latach 2014- 2020 (Rozwój i Odnowa Wsi) www.minrol.gov.pl . informacje dotyczące możliwości pozyskania środków finansowych w ramach Krajowej Sieci Obszarów Wiejskich. www.ksow.pl
Dodatkowe informacje na temat finansowania opieki nad zabytkami można uzyskać na stronie www.nid.pl
Źródła finansowania programu opieki nad zabytkami: 2011 r. – remont lamusa zabytkowego, ul. Partyzantów Przysucha- 94.095 zł.- środki pozyskane z Unii Europejskiej, 2012 r. – 0 zł. 2013 r. - 0 zł. 2014 r. - uratowanie spichlerza w Borkowicach jako element wzmocnienia potencjału kulturowego subregionu radomskiego etap I – 10.000 zł.- środki pozyskane z Unii Europejskiej 2014 r. - Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego, w ramach budżetu za 2014 rok ( rozdział 91 120- ochrona zabytków i ochrona nad zabytkami ), udzielił Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego dotacji w wysokości 250 000 zł, przeznaczonej na pokrycie kosztów zadania pn. „Przysucha, synagoga ( XVIII w. ): wzmocnienie konstrukcyjne i zabezpieczenie spękanych kamiennych elewacji południowej i wschodniej „. Całkowity koszt realizacji zadania wyniesie 449 764,22 zł. 2015 r. - uratowanie spichlerza w Borkowicach jako element wzmocnienia potencjału kulturowego subregionu radomskiego etap II – 350 576 zł. - środki pozyskane z Unii Europejskiej
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 9191
Z A Ł Ą C Z N I K I
Załącznik nr 1. Wykazy gminnych ewidencji zabytków
Gmina Miejscowość Adres Opis Nr wpisu kapliczka przydrożna - figura Borkowice Bolęcin Matki Boskiej Borkowice Borkowice pałac 292/A/85; 98 Borkowice Borkowice dom rządcy Borkowice Borkowice spichlerz 33/A/80 kościół parafialny p.w. Podwyzszenia Krzyża Borkowice Borkowice Ks. Jana Wiśniowieckiego 13 Świętego 32/A/80 Borkowice Borkowice park 292/A/85; 98
Borkowice Borkowice Ks. Jana Wiśniowieckiego 13 budynek plebanii
Borkowice Borkowice Ks. Jana Wiśniowieckiego 13B dom parafialny
Borkowice Borkowice Ks. Jana Wiśniowieckiego 13A Organistówka Borkowice Borkowice obelisk pamiątkowy figura św. Jana Borkowice Borkowice Nepomucena
Borkowice Borkowice cmentarz rzymskokatolicki kaplica grobowa Borkowice Borkowice Dembińskich Borkowice Borkowice cmentarz choleryczny kaplica na tzw. Krakowej Borkowice Borkowice Górze Borkowice Ninków dwór Borkowice Ninków kapliczka przydrożna figura św. Jana Borkowice Politów Nepomucena Borkowice Politów kapliczka Borkowice Politów Figura Matki Boskiej Borkowice Politów młyn Borkowice Radestów Figura Matki Boskiej Borkowice Rzuców krzyż na postumencie budynek dawnej leśniczówki, tzw. Dom lokaja Borkowice Rzuców Armii Krajowej i służbówka Borkowice Borkowice cmentarz tzw. Stary Borkowice Rudno Figura Matki Boskiej Borkowice Ruszkowice Szkolna 4 dwór
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 9292
Borkowice Ruszkowice Główna 123 krzyż przydrożny Borkowice Ruszkowice Figura Matki Boskiej Borkowice Ruszkowice Główna 16 krzyż pamiątkowy Borkowice Rzuców Armii Krajowej 11 dwór/pensjonat Borkowice Rzuców Armii Krajowej 16 dwór drewniany 276/A/84; 97 Borkowice Rzuców Armii Krajowej park 276/A/84; 97 zabudowania gospodarcze Borkowice Rzuców dworu Borkowice Rzuców brama Borkowice Rzuców młyn Borkowice Rzuców budynek dawnej szkoły Borkowice Rzuców Armii Krajowej 20 leśniczówka "Gucin" A-828 z 2008 Borkowice Rzuców Figura Matki Boskiej Gielniów Antoniów kapliczka murowana
kościół p.w.w Apostołów Gielniów Bieliny 1 Szymona i Judy Tadeusza 28/A/80 brama - dzwonnica Gielniów Bieliny 1 kościelna Gielniów Bieliny 1 ogrodzenie kościoła Gielniów Bieliny kapliczka murowana Gielniów Bieliny 56 dom drewniany Gielniów Bieliny 64 dom drewniany Gielniów Bieliny 68 dom drewniany Gielniów Bieliny 69 dom drewniany Gielniów Bieliny 100 dom drewniany Gielniów Bieliny 101 dom drewniany Gielniów Bieliny 99 dawny budynek szkoły
Gielniów Bieliny cmentarz rzymskokatolicki kapliczka murowana z Gielniów Goździków figurką MB budynek drewniany (dawne Gielniów Goździków Główna 59 przedszkole) Gielniów Goździków Główna 35 dom drewniany Gielniów Goździków Źródlana 1 dom drewniany Gielniów Goździków Główna 25 dom drewniany Gielniów Jastrząb 22 dom drewniany Gielniów Jastrząb 60 dom drewniany pozostałości parku Gielniów Kotfin podworskiego kapliczka w byłym zespole Gielniów Kotfin dworskim kościół filialny p.w. Gielniów Rożek Nawiedzenia NMP Gielniów Rożek budynek przykościelny Gielniów Rożek młyn murowany
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 9393
Gielniów Wywóz postument z płytą kamienną Gielniów Wywóz park dworski Gielniów Zygmuntów figura św. Wojciecha kościół parafialny p.w. Bł. Gielniów Gielniów Opoczyńska 2 Władysława 62/A/81 Gielniów Gielniów Opoczyńska 2 plebania Gielniów Gielniów Opoczyńska 8 dom murowany Gielniów Gielniów Opoczyńska 23 dom murowany
Gielniów Gielniów cmentarz rzymskokatolicki Gielniów Gielniów Armii Krajowej 8 dom murowany Gielniów Gielniów Armii Krajowej 9 dom murowany Gielniów Gielniów Armii Krajowej 15 dom murowany Gielniów Gielniów Armii Krajowej 17 dom murowany Gielniów Gielniów Armii Krajowej 19 dom murowany Gielniów Gielniów Armii Krajowej 21 dom murowany Gielniów Gielniów Armii Krajowej 23 dom murowany Gielniów Gielniów pl. Wolności kolumna kamienna Gielniów Gielniów pl. Wolności 1 dom murowany Gielniów Gielniów pl. Wolności 4 dom murowany Gielniów Gielniów pl. Wolności 11 dom murowany Gielniów Gielniów pl. Wolności 11 dom murowany Gielniów Gielniów pl. Wolności 12 dom murowany Gielniów Gielniów pl. Wolności 18 dom murowany Gielniów Gielniów pl. Wolności 19 dom murowany Gielniów Gielniów pl. Wolności 20 dom murowany Gielniów Gielniów pl. Wolności 24 dom murowany Gielniów Gielniów pl. Wolności 25 dom murowany Gielniów Gielniów pl. Wolności 26 dom murowany Gielniów Gielniów pl. Wolności 27 dom murowany Gielniów Gielniów pl. Wolności 28 dom murowany Gielniów Gielniów pl. Wolności 29 dom murowany Gielniów Gielniów pl. Wolności 33 dom murowany Gielniów Gielniów pl. Wolności 34 dom murowany Gielniów Gielniów pl. Wolności 42 dom murowany Gielniów Gielniów pl. Wolności 43 dom drewniany Gielniów Gielniów pl. Wolności 44 dom murowany Gielniów Gielniów pl. Wolności 50 dom murowany Gielniów Gielniów pl. Wolności 51 dom murowany Gielniów Gielniów pl. Wolności 52 dom murowany Gielniów Gielniów pl. Wolności 53 dom murowany Gielniów Gielniów pl. Wolności 59 dom murowany Gielniów Gielniów pl. Wolności 63 dom murowany Gielniów Gielniów pl. Wolności 67 dom murowany Gielniów Gielniów pl. Wolności 74 dom murowany kaplica murowana Bł. Gielniów Gielniów Piłsudskiego Władysława
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 9494
Gielniów Gielniów Piłsudskiego 4 dom murowany Gielniów Gielniów Piłsudskiego 7 dom murowany Gielniów Gielniów Piłsudskiego 19 dom murowany Gielniów Gielniów Piłsudskiego 21 dom murowany
Gielniów Gielniów Piłsudskiego 25 młyn murowano-drewniany Gielniów Gielniów Piłsudskiego 27 dom murowany Gielniów Gielniów Piłsudskiego 29 dom murowany Gielniów Gielniów Piłsudskiego 33 dom murowany Gielniów Gielniów Piłsudskiego 35 dom murowany Gielniów Gielniów Piłsudskiego 43 dom murowany Gielniów Gielniów Piłsudskiego 45 dom murowany Gielniów Gielniów Strażacka 14 dom murowany Gielniów Gielniów Strażacka 16 dom murowany Gielniów Gielniów Strażacka 18 dom murowany Gielniów Gielniów Strażacka 24 dom murowany Gielniów Gielniów Zielona 1 dom murowany Gielniów Gielniów Zielona 2 dom murowany układ urbanistyczny Gielniów Gielniów miejscowości Gielniów
Klwów Borowa Wola 23 dom mieszkalny drewniany
Klwów Borowa Wola 25 dom mieszkalny drewniany
Klwów Borowa Wola 69 dom mieszkalny drewniany
Klwów Klwowska Wola 5 dom mieszkalny drewniany
Klwów Klwowska Wola 7 dom mieszkalny drewniany
Klwów Klwów kapliczka (figura) murowa Klwów Klwów kościół parafialny 288/A/85 Klwów Klwów plebania
Klwów Klwów Polna 2/4 dom mieszkalny murowany
Klwów Klwów Opoczyńska 23 dom mieszkalny murowany
Klwów Klwów Opoczyńska 25 dom mieszkalny murowany dom mieszkalny drewniano- Klwów Klwów Opoczyńska 31 murowany
Klwów Klwów Radomska 11 dom mieszkalny murowany
Klwów Klwów Radomska 18 dom mieszkalny murowany
Klwów Klwów Pl. Świdzińskiego 19 dom mieszkalny murowany
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 9595
Klwów Kłudno 49 dom mieszkalny drewniany Przystałowice Klwów Duże Kolonia kapliczka murowana Klwów Sady Kolonia kościół parafialny 390/A/88 Klwów Sady Kolonia dwór murowany
Klwów Ulów 40 dom mieszkalny drewniany
Klwów Ulów 42 dom mieszkalny drewniany
Klwów Kolonia Ulów 9 dom mieszkalny drewniany
Klwów Klwów cmentarz rzymskokatolicki
Klwów Sady Kolonia cmentarz rzymskokatolicki Klwów Klwów kirkut
kapliczka kamienna z figurą Odrzywół Ceteń MB, zwieńczona krzyżem Odrzywół Ceteń 17 dom drewniany Odrzywół Ceteń 10 dom drewniany
kapliczka kamienna z figurą Odrzywół Dąbrowa MB, zwieńczona krzyżem
kapliczka kamienna z figurą Odrzywół Kamienna Wola MB, zwieńczona krzyżem
kapliczka kamienna z figurą Odrzywół Kamienna Wola MB, zwieńczona krzyżem
kapliczka kamienna z figurą Odrzywół Kamienna Wola MB, zwieńczona krzyżem
kapliczka kamienna z figurą Odrzywół Kamienna Wola MB, zwieńczona krzyżem Odrzywół Kamienna Wola figura Matki Boskiej
Kolonia kapliczka kamienna z figurą Odrzywół Mysłakowice MB, zwieńczona krzyżem figura św. Jana Odrzywół Kolonia Ossa Nepomucena kaplica dworska p.w. św. 780/A/72; Odrzywół Kolonia Ossa Teresy 444/A/90 cmentarz z okresu Odrzywół Kolonia Ossa powstania styczniowego
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 9696
kapliczka kamienna z figurą Odrzywół Kolonia Ossa MB, zwieńczona krzyżem 438/A/57; kościół drewniany p.w. św. 339/A/67; Odrzywół Łęgonice Małe Marii Magdaleny 85/A/81 Odrzywół Łęgonice Małe dzwonnica wolnostojąca Odrzywół Łęgonice Małe plebania figura drewniana św. Jana Odrzywół Łęgonice Małe Nepomucena 15/B/82
kapliczka murowana z figurą Odrzywół Łęgonice Małe MB, zwieńczona krzyżem
kapliczka kamienna z figurą Odrzywół Łęgonice Małe MB, zwieńczona krzyżem Odrzywół Łęgonice Małe 45 dom drewniany
Odrzywół Łęgonice Małe cmentarz rzymskokatolicki Odrzywół Łęgonice Małe młyn drewniany budynek dawnej szkoły (ob.. Odrzywół Mysłakowice 1 Izba regionalna) budynek straży pożarnej Odrzywół Odrzywół (remiza)
kapliczka kamienna z figurą Odrzywół Odrzywół MB, zwieńczona krzyżem
Odrzywół Odrzywół GPS cmentarz rzymskokatolicki kościół p.w. św. Jadwigi Odrzywół Odrzywół Warszawska 26 Śląskiej 371/A/88 837/A/57; 341/A/67; Odrzywół Odrzywół Warszawska 26 plebania 94/A/81 Odrzywół Odrzywół Kościelna kapliczka kolumnowa nagrobek kamienny J. Odrzywół Odrzywół Warszawska 26 Wylazłowskiego Odrzywół Odrzywół Tomaszowska 11 budynek murowany Odrzywół Odrzywół Tomaszowska 13 budynek murowany Odrzywół Odrzywół Tomaszowska 15 budynek murowany Odrzywół Odrzywół Tomaszowska 17 budynek murowany Odrzywół Odrzywół Tomaszowska 21 budynek murowany
Odrzywół Odrzywół Tomaszowska 49 i 51 budynek murowany Odrzywół Odrzywół Tomaszowska 42 dom murowany
Odrzywół Odrzywół Tomaszowska 36 i 38 budynek murowany
Odrzywół Odrzywół Tomaszowska 32 i 34 budynek murowany
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 9797
Odrzywół Odrzywół Tomaszowska 12 i 14 dom murowany Odrzywół Odrzywół Tomaszowska 6 dom murowany Odrzywół Odrzywół plac Kilińskiego 1 budynek murowany Odrzywół Odrzywół plac Kilińskiego 4 i 5 budynek murowany Odrzywół Odrzywół plac Kilińskiego 6 budynek murowany Odrzywół Odrzywół plac Kilińskiego 7 i 8 budynek murowany
Odrzywół Odrzywół plac Kilińskiego 19, 20, 21 dom murowany
Odrzywół Odrzywół plac Kilińskiego 22 i 23 dom murowany
Odrzywół Odrzywół plac Kilińskiego 24 i 25 dom murowany Odrzywół Odrzywół plac Kilińskiego 28 dom murowany Odrzywół Odrzywół plac Kilińskiego 29 budynek murowany
Odrzywół Odrzywół plac Kilińskiego 30, 31, 32 dom murowany
Odrzywół Odrzywół plac Kilińskiego 41 i 42 dom murowany
Odrzywół Odrzywół plac Kilińskiego 45 i 46 budynek murowany Odrzywół Odrzywół plac Kilińskiego 48 dom murowany
Odrzywół Odrzywół plac Kilińskiego/ Radomska 2 dom murowany Odrzywół Odrzywół Kościelna 1 dom murowany Odrzywół Odrzywół Kościelna 2 i 4 dom murowany Odrzywół Odrzywół Kościelna 6 dom murowany Odrzywół Odrzywół Kościelna 10 budynek murowany Odrzywół Odrzywół Łąkowa 1 i 3 budynek murowany Odrzywół Odrzywół Łąkowa 11 budynek murowany Odrzywół Odrzywół Łąkowa 13 budynek murowany Odrzywół Odrzywół Łąkowa 15 budynek murowany Odrzywół Odrzywół Łąkowa 17 budynek murowany Odrzywół Odrzywół Praga 6 budynek murowany Odrzywół Odrzywół Praga 10 budynek murowany Odrzywół Odrzywół Radomska 3 i 5 dom murowany budynek murowano- Odrzywół Odrzywół Radomska 7 drewniany Warszawska 2/ plac Kilińskiego Odrzywół Odrzywół 16 dom murowany Odrzywół Odrzywół Warszawska 9 dom murowany Odrzywół Odrzywół Warszawska 11 dom murowany Odrzywół Odrzywół Warszawska 10 dom murowany Odrzywół Odrzywół Warszawska 18 i 20 dom murowany Odrzywół Odrzywół Warszawska 21 dom murowany Odrzywół Odrzywół Warszawska 28 dom murowany Odrzywół Odrzywół Warszawska 39 dom murowany Odrzywół Odrzywół Warszawska 41 dom murowany
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 9898
Odrzywół Odrzywół Warszawska 52 dom drewniany układ architektoniczno- Odrzywół Odrzywół urbanistyczny Odrzywół Ossa 24 dom drewniany
kapliczka kamienna z figurą Odrzywół Ossa MB, zwieńczona krzyżem kaplica p.w. Marii Odrzywół Stanisławów Magdaleny Odrzywół Wysokin Warszawska 4 budynek murowany Odrzywół Wysokin Warszawska 6 dom drewniany Odrzywół Wysokin Warszawska 28 dom drewniany
kapliczka kamienna z figurą Odrzywół Wysokin MB, zwieńczona krzyżem figura Matki Boskiej Odrzywół Wysokin Triumfującej
kapliczka kamienna z figurą Odrzywół Wysokin MB, zwieńczona krzyżem kapliczka murowana Odrzywół Wysokin zwieńczona krzyżem Dąbrowa Potworów Goszczewicka kapliczka Potworów Długie 15 dom Potworów Długie 23 dom drewniany Potworów Długie 23 stodoła Potworów Długie krzyż Potworów Dłuska Wola krzyż murowany Potworów Kozieniec krzyż Potworów Mokrzec 32 dom Potworów Potworów Łódźka 2 poczta figura św. Jana w zespole Potworów Potworów obok Osiedlowej 2 dworskim Potworów Potworów Radomska 13 dom
Potworów Potworów Osiedlowa 5 dwór w zespole dworskim
Potworów Potworów Osiedlowa 6 park w zespole dworskim 302/A/85 Potworów Potworów Starowiejska 2 dom Potworów Potworów Starowiejska 20 dom Potworów Potworów Starowiejska 19 dom
Potworów Potworów cmentarz rzymskokatolicki chlewnie w zespole Potworów Potworów dworskim
Potworów Potworów kuźnia w zespole dworskim
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 9999
obory i stajnie w zespole Potworów Potworów dworskim spichlerz w zespole Potworów Potworów dworskim dawny dom kierownika Potworów Potworów Przysuska 8 szkoły szkoła (ob. apteka i budynek Potworów Potworów Przysuska 10 mieszkalny) Potworów Potworów Radomska 1 karczma 393/A/88 Potworów Potworów Łódzka 8 dom murowany Potworów Potworów Łódzka 14 dom drewniany Potworów Potworów Rynek krzyż murowany czworak I w zespole Potworów Potworów Starowiejska 51 dworskim kapliczka w murze ogrodz. Potworów Potworów Szkolna 1 Kościelnego
kapliczka Matki Boskiej w Potworów Potworów Szkolna 1 murze ogrodz. Kościelnego kościół parafialny p.w. św. Potworów Potworów Szkolna 1 Doroty 281/A/85 Potworów Potworów Szkolna 1 plebania Potworów Rdzuchów krzyż Potworów Rdzuchów 5 dom Potworów Rdzuchów 6 dom Potworów Rdzuchów 52 dom Rdzuchów- dawny dwór (ob. Potworów Kolonia 49 Mieszkania PGR) Rdzuchów- Potworów Kolonia 49 dawny spichlerz dworski Rdzuchów- Potworów Kolonia park Potworów Sady 17 dom Potworów Sady 21 dom Potworów Wir 18 dom Potworów Wir krzyż figura św. Jana Potworów Wir Nepomucena Potworów Długie cmentarz choleryczny Przysucha Przysucha Brzozowa 7 dom drewniany Przysucha Przysucha Brzozowa 10 dom murowany Przysucha Przysucha Cicha 9 dom drewniany Przysucha Przysucha Grodzka 2 dom murowany Przysucha Przysucha Grodzka 4 dom murowany Przysucha Przysucha Grodzka 7 dom murowany Przysucha Przysucha Grodzka 10 dom murowany Przysucha Przysucha Grodzka 19 kapliczka murowana Przysucha Przysucha pl. Kolberga 2 dom murowany Przysucha Przysucha pl. Kolberga 3 dom drewniany
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 100
Przysucha Przysucha pl. Kolberga 5 dom murowany Przysucha Przysucha pl. Kolberga 6 dom murowany Przysucha Przysucha pl. Kolberga 7 dom murowany Przysucha Przysucha pl. Kolberga 9 dom murowany Przysucha Przysucha pl. Kolberga 12 dom murowany Przysucha Przysucha pl. Kolberga 17 dom murowany Przysucha Przysucha Konopnickiej 6 dom drewniany Przysucha Przysucha Konopnickiej 8 dom murowany Przysucha Przysucha Konopnickiej 11 dom murowany Przysucha Przysucha Konopnickiej 14 dom murowany Przysucha Przysucha Krakowska 3 dom murowany Przysucha Przysucha Krakowska 4 dom murowany Przysucha Przysucha Krakowska 5 dom murowany Przysucha Przysucha Krakowska 6 dom murowany Przysucha Przysucha Krakowska 8 dom murowany Przysucha Przysucha Krakowska 10 dom murowany Przysucha Przysucha Krakowska 12 dom murowany Przysucha Przysucha Krakowska 14 dom murowany Przysucha Przysucha Krakowska 23 dom murowany Przysucha Przysucha Krakowska 24 dom murowany Przysucha Przysucha Krakowska 25 dom murowany Przysucha Przysucha Krakowska 27 dom murowany Przysucha Przysucha Krakowska 29 dom murowany Przysucha Przysucha Krakowska 32 dom murowany Przysucha Przysucha Krakowska 33 dom murowany Przysucha Przysucha Krakowska 38 dom murowany Przysucha Przysucha Krakowska 40 dom murowany Przysucha Przysucha Krakowska 42 dom murowany Przysucha Przysucha Krakowska 46 dom murowany Przysucha Przysucha Krakowska 62a dom murowany Przysucha Przysucha Krakowska 68 dom murowany Przysucha Przysucha Krakowska 70 kapliczka murowana Przysucha Przysucha Kródka 4 dom murowany Przysucha Przysucha Lubelska 1 dom murowany fabryka - budynek Przysucha Przysucha Lubelska 4 murowany
Przysucha Przysucha Lubelska 4 fabryka - oficyna murowana Przysucha Przysucha Lubelska 6 dom murowany Przysucha Przysucha Lubelska 8 dom murowany Przysucha Przysucha Lubelska 9 dom murowany Przysucha Przysucha Lubelska 10 dom murowany Przysucha Przysucha Lubelska 11/13 dom murowany Przysucha Przysucha Lubelska 15 dom murowany Przysucha Przysucha Lubelska 18/20 dom murowany Przysucha Przysucha Lubelska 22 dom murowany Przysucha Przysucha pl. 3 Maja 1 dom murowany Przysucha Przysucha pl. 3 Maja 7 dom murowany
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 101
Przysucha Przysucha pl. 3 Maja 9 dom murowany
Przysucha Przysucha pl. Kard. St. Wyszyńskiego 1 dom murowany
Przysucha Przysucha pl. Kard. St. Wyszyńskiego 2 dom murowany
Przysucha Przysucha pl. Kard. St. Wyszyńskiego 3 dom murowany
Przysucha Przysucha pl. Kard. St. Wyszyńskiego 6 dom murowany
Przysucha Przysucha pl. Kard. St. Wyszyńskiego 7 dom murowany
Przysucha Przysucha pl. Kard. St. Wyszyńskiego 8 dom murowany
Przysucha Przysucha pl. Kard. St. Wyszyńskiego 9 dom murowany
Przysucha Przysucha pl. Kard. St. Wyszyńskiego 10 dom murowany Przysucha Przysucha Ogrodowa 1 dom murowany Przysucha Przysucha Ogrodowa 3 dom murowany Przysucha Przysucha Sienkiewicza 9/11 dom murowany Przysucha Przysucha Staszica 1 dom drewniany Przysucha Przysucha Targowa 4 dom murowany Przysucha Przysucha Targowa 6 dom drewniany Przysucha Przysucha Targowa 8 dom murowany Przysucha Przysucha Targowa 9 dom murowany Przysucha Przysucha Targowa 10 dom drewniany Przysucha Przysucha Targowa 39 dom drewniany Przysucha Przysucha Targowa 39 kapliczka murowana Przysucha Przysucha Warszawska 5 dom murowany Przysucha Przysucha Warszawska 7 dom murowany Przysucha Przysucha Warszawska 8 dom murowany Przysucha Przysucha Warszawska 9 dom murowany Przysucha Przysucha Warszawska 11 dom murowany Przysucha Przysucha Warszawska 14 dom murowany Przysucha Przysucha Warszawska 15 dom murowany Przysucha Przysucha Warszawska 18 dom murowany Przysucha Przysucha Warszawska 21 dom murowany Przysucha Przysucha Warszawska 23 dom murowany Przysucha Przysucha Warszawska 37 dom murowany Przysucha Przysucha Wiejska 5 dom murowany Przysucha Przysucha Wiejska 9 dom murowany Przysucha Przysucha Wiejska 10 dom murowany Przysucha Przysucha Wiejska 11 dom murowany Przysucha Przysucha Wiejska 29 dom murowany Przysucha Przysucha Wiejska 29 spichlerz Przysucha Przysucha Wiejska 34 dom drewniany Przysucha Przysucha Żeromskiego 2 dom murowany Przysucha Przysucha Żeromskiego 3 dom murowany
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 102
Przysucha Przysucha Żeromskiego 4 dom murowany kolonia domków Przysucha Przysucha Armii Krajowej 2-12 jednorodzinnych 505-VII- 28/49; 41/A/67; Przysucha Przysucha Żeromskiego synagoga 128/A/82 Przysucha Przysucha Wiejska cmentarz żydowski 405/A/89 Legionów Polskich, róg u. Przysucha Przysucha Grodzkiej Ogrodzenie cmentarza Legionów Polskich, róg u. brama cmentarza Przysucha Przysucha Grodzkiej murowana Legionów Polskich, róg u. Przysucha Przysucha Grodzkiej cmentarz Legionów Polskich, róg u. Przysucha Przysucha Grodzkiej kaplica Płużańskiej 873/A/62; 653/A/72; Przysucha Przysucha Warszawska dwór murowany 140/A/xx 873/A/62; 653/A/72; Przysucha Przysucha Warszawska park dworski 140/A/xx 873/A/62; 653/A/72; Przysucha Przysucha Warszawska lamus dworski 140/A/xx kościół św. Jana 280/A/56; Nepomucena i Ignacego 372/A/67; Przysucha Przysucha Ściegiennego 5 Loyoli 57/A/80 Przysucha Przysucha Ściegiennego 5 figura Matki Boskiej Przysucha Przysucha Ściegiennego 5 kaplica cmentarna
budynek administracyjny Przysucha Przysucha Warszawska dworski murowany
budynek murowany - dawne Przysucha Przysucha Wojsk Ochrony Pogranicza czworaki dworskie Przysucha Przysucha Ściegiennego 5 plebania murowana
Przysucha Przysucha Kard. St. Wyszyńskiego figura Matki Boskiej Przysucha Głęboka Droga GPS krzyż murowany Przysucha Głęboka Droga GPS krzyż murowany
Przysucha Gwarek 27 dom murowano-drewniany figura św. Jana Przysucha Gwarek GPS Nepomucena Przysucha Huciska 20 dom drewniany Przysucha Jakubów GPS dom drewniany
Przysucha Jakubów GPS dom drewniano-kamienny Przysucha Janików 43 dom drewniany
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 103
Przysucha Janików 112 krzyż murowany Przysucha Janików GPS figura Matki Boskiej
Przysucha Janików GPS ogrodzenie murowan dworu Przysucha Janików GPS dwór murowany Przysucha Janików GPS kapliczka murowana
Przysucha Janików GPS figura św. Jana Chrzciciela budynek gospodarczy Przysucha Kuźnica 1 kamienny Przysucha Kuźnica 30 dom drewniany Przysucha Kuźnica GPS kapliczka murowana Przysucha Kuźnica GPS figura Matki Boskiej Przysucha Ruski Bród 96 dom murowany
kościół murowany p.w. Św. Przysucha Ruski Bród GPS Teresy od Dzieciątka Jezus 389/A/88 Przysucha Ruski Bród GPS plebania murowana Przysucha Ruski Bród GPS kapliczka murowana Przysucha Skrzyńsko pl. Św. Marka 8 dom murowany Przysucha Skrzyńsko pl. Św. Marka 9 dom murowany Przysucha Skrzyńsko pl. Św. Marka 25 dom murowany Przysucha Skrzyńsko GPS budynek straży pożarnej Przysucha Skrzyńsko Warszawska 5 dom murowany 435/A/57; kościół parafialny p.w. św. 374/A/67; Przysucha Skrzyńsko GPS Wojciecha 150/A/xx ogrodzenie koscioła Przysucha Skrzyńsko GPS murowane 435/A/57; 374/A/67; Przysucha Skrzyńsko GPS stara plebania murowana 150/A/xx Przysucha Skrzyńsko GPS krzyż kamienny Przysucha Skrzyńsko GPS figura świętego Przysucha Skrzyńsko GPS park 294/A/85 Skrzyńsko Przysucha Kolonia GPS kapliczka murowana Przysucha Smogorzów GPS dom murowany Przysucha Smogorzów GPS dom drewniany Przysucha Smogorzów GPS dom murowany dom drewniany z 198/A/55; Przysucha Smogorzów GPS podcieniami 473/A/67 434/A/57; kościół parafialny p.w. 654/A/67; Przysucha Smogorzów GPS Nawiedzenia NMP 151/A/xx Przysucha Smogorzów GPS dzwonnica budynek klsztorny Przysucha Smogorzów GPS murowany Przysucha Smogorzów GPS dom murowany Przysucha Smogorzów GPS dwór murowany
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 104
figura św. Jana Przysucha Smogorzów GPS Nepomucena Przysucha Smogorzów GPS figura Matki Boskiej Przysucha Smogorzów GPS park 303/A/85 Przysucha Topornia 6 dom murowany Przysucha Topornia 10 budynek murowany
Przysucha Topornia 18a dom drewniany (czworaki) Przysucha Topornia 20 dom drewniany dom murowany - dawna Przysucha Topornia 26 leśniczówka Przysucha Wymysłów GPS kapliczka murowana Przysucha Wymysłów GPS figura Matki Boskiej Przysucha Zawada 6 dom drewniany 849/A/59; 375/A/62; Przysucha Zbożenna GPS dwór murowany 205/A/xx 849/A/59; 375/A/62; Przysucha Zbożenna GPS park 205/A/xx Przysucha Zbożenna GPS ogrodzenie dworu Przysucha Zbożenna GPS spichlerz Przysucha Zbożenna GPS figura Matki Boskiej Przysucha Długa Brzezina GPS kapliczka drewniana Rusinów Grabowa 2 dom drewniany Rusinów Grabowa 20 dom drewniany Rusinów Grabowa 37 dom drewniany Rusinów Gałki cmentarz
Rusinów Nieznamierowice cmentarz rzymskokatolicki kosciół parafialny p.w. św. Rusinów Nieznamierowice 16 Andrzeja 386/A/88 Rusinów Nieznamierowice 16 plebania Rusinów Rusinów Żeromskiego 4 budynek Urzędu Gminy Rusinów Rusinów 120 dom drewniany 200/A/83; Rusinów Rusinów pałac 907/R/09 200/A/83; Rusinów Rusinów park 907/R/09 Rusinów Rusinów Opoczyńska kościół wraz z dzwonnicą
Rusinów Rusinów cmentarz rzymskokatolicki Rusinów Zychorzyn 4 dom mdrewniany Rusinów Zychorzyn 35 dom drewniany Rusinów Zychorzyn 57 dom drewniany Rusinów Zychorzyn 76 dom drewniany Rusinów Zychorzyn krzyż przydrożny Wieniawa Brudnów 60 dom drewniany
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 105
dom drewniany (świetlica Wieniawa Brudnów 36 wiejska?) Wieniawa Brudnów 32 krzyż kamienny Wieniawa Jabłonica Niższa Główna 63 dom drewniany Wieniawa Jabłonica Niższa krzyż kamienny Wieniawa Jabłonica Niższa krzyż kamienny Wieniawa Kamień Duży krzyż kamienny Kamień - krzyż na kolumnie Wieniawa Skrzynno (kamienny) Wieniawa Kłudno kapliczka murowana Wieniawa Kłudno 6 dwór Wieniawa Kłudno 6 park dworski Wieniawa Kłudno kuźnia Wieniawa Kłudno 71 dom drewniany Wieniawa Kłudno 56 dom drewniany Wieniawa Kochanów 30 dom drewniany Wieniawa Komorów 47 kapliczka murowana
kapliczka z krzyżem i Wieniawa Konary płaskorzeźbami (kamienna) Wieniawa Konary 8 park dworski Wieniawa Koryciska kapliczka przydrożna Wieniawa Koryciska figura Matki Boskiej krzyż metalowy na Wieniawa Koryciska kamiennym cokole Wieniawa Koryciska młyn drewniany Wieniawa Koryciska dom młynarza Wieniawa Plec krzyż kamienny Wieniawa Plec kapliczka murowana Wieniawa Plec kapliczka murowana Wieniawa Plec kapliczka murowana Wieniawa Plec 28 dom drewniany Wieniawa Plec 17 dom drewniany Wieniawa Ryków 32 dom drewniany fugura Matki Boskiej Wieniawa Ryków (kamienna)
Wieniawa Skrzynno Radomska 7 kościół p.w. św. Szczepana 149/A/82 ogrodzenie koscioła p.w. Św. Szczepana (od strony ul. Wieniawa Skrzynno Radomska 7 Radomskiej) ogrodzenie z bramą wejściową do koscioła p.w. Św. Szczepana (od Wieniawa Skrzynno Radomska 7 stronypółnocnej) brama wraz ze schodami wiodącymi na teren Wieniawa Skrzynno Radomska 7 przykościelny
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 106
kościoła p.w. św. Szczepana (od strony ul. Radomskiej) dzwonnica przy kościele Wieniawa Skrzynno Radomska 7 p.w. św. Szczepana Wieniawa Skrzynno plebania
Wieniawa Skrzynno cmentarz rzymskokatolicki Wieniawa Skrzynno Kolejowa kapliczka murowana
Wieniawa Skrzynno GPS budynek dawnej karczmy remiza strażacka dawniej Wieniawa Skrzynno GPS skład win Wieniawa Skrzynno kapliczka murowana Wieniawa Skrzynno Młynarska młyn wodny Wieniawa Skrzynno GPS budynek dawnej kuźni Wieniawa Skrzynno Radomska 16 dom murowany Wieniawa Skrzynno Radomska 18 dom murowany Wieniawa Skrzynno Radomska 20 dom murowany Wieniawa Skrzynno Radomska 22 dom murowany Wieniawa Skrzynno Radomska 29 dom murowany kolumna kamienna z Wieniawa Skrzynno latarnią Wieniawa Skrzynno kirkut
Wieniawa Sokolniki Mokre młyn drewniano-kamienny Wieniawa Sokolniki Mokre krzyż przydrożny Wieniawa Sokolniki Mokre kapliczka murowana Wieniawa Sokolniki Suche krzyż kamienny kapliczka z figurą Matki Wieniawa Sokolniki Suche Boskiej kapliczka kamienna Wieniawa Sokolniki Suche (słupowa) Wieniawa Sokolniki Suche krzyż kamienny
Wieniawa Wieniawa Kasztanowa 1 kościół p.w. św. Katarzyny 183/A/82 nagrobek żeliwny przy kościele parafialnym p.w. Wieniawa Wieniawa Kasztanowa 1 św. Katarzyny Wieniawa Wieniawa krzyż murowany Wieniawa Wieniawa kapliczka murowana budynek biblioteki (d. Wieniawa Wieniawa Kochanowskiego 82 urzędu gminy) 455/A/91
obrodzenie cmentarza przykościelnego kościoła Wieniawa Wieniawa Kasztanowa 1 parafialnego p.w. Katarzyny
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 107
brama prowadząca na cmentarz przykościelny kościoła parafialnego p.w. Wieniawa Wieniawa Kasztanowa 1 św. Katarzyny Wieniawa Wieniawa Kasztanowa 1 plebania Wieniawa Wieniawa ogrodzenie cmentarne brama prowadząca na Wieniawa Wieniawa cmentarz parafialny
Wieniawa Wieniawa cmentarz rzymskokatolicki Wieniawa Wieniawa Kochanowskiego 59 dom drewniany figura św. Jana Wieniawa Wieniawa Nepomucena kolumna kamienna z Wieniawa Wieniawa żeliwnym krzyżem Wieniawa Wieniawa kapliczka murowana
budynek GOK (Gminnego Wieniawa Wieniawa Parkowa 1/22 Ośrodka Kultury) Wieniawa Wieniawa park podworski spichlerz podworski, ob.. Wieniawa Wieniawa Parkowa 24 Magazyn zbożowy Wola Wieniawa Brudnowska kapliczka murowana Wola Wieniawa Brudnowska kapliczka murowana Wieniawa Wydrzyn krzyż murowany Wieniawa Wydrzyn krzyż murowany Wieniawa Zagórzyn figura Matki Boskiej Wieniawa Zawady 26 dom drewniany Wieniawa Zawady krzyż murowany Wieniawa Zawady krzyż murowany
Id: A4578680-E14C-4A81-830A-E91C51566094. Podpisany Strona 108