W WALCE O HEGEMONIĘ? Religia W Polskiej Sferze Publicznej Na Przykładzie Debat Sejmowych
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
W WALCE O HEGEMONIĘ? Religia w polskiej sferze publicznej na przykładzie debat sejmowych Katarzyna Zielińska W WALCE O HEGEMONIĘ? Religia w polskiej sferze publicznej na przykładzie debat sejmowych Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Recenzenci dr hab. Anna Horolets, prof. UG dr hab. Andrzej Bukowski Projekt okładki Magdalena Warzecha Publikacja jest efektem prac badawczych realizowanych w ramach projektu „Religia w polskiej polityce w kontekście integracji europejskiej” fi nansowanego ze środków Narodowego Centrum Nauki (grant nr 5535/B/H03/2011/40) i została dofi nansowana przez Wydział Filozofi czny Uniwersytetu Jagiellońskiego © Copyright by Katarzyna Zielińska & Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie I, Kraków 2018 All rights reserved Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i roz- powszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy. ISBN 978-83-233-4405–6 ISBN 978-83-233-9781–6 (e-book) www.wuj.pl Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12-663-23-80, tel./fax 12-663-23-83 Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98 tel. kom. 506-006-674, e-mail: [email protected] Konto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325 Dla Bena, Mai i Marcela Spis treści WPROWADZENIE .................................................................................................. 9 PODZIĘKOWANIA ................................................................................................. 15 ROZDZIAŁ 1. RELIGIA W SFERZE PUBLICZNEJ – OBSZARY BADAŃ I REFLEKSJE TEORETYCZNE ..................................................................... 17 Religia a sfera publiczna w (po)nowoczesnych społeczeństwach – główne kierunki badań ........................................................................................ 21 ROZDZIAŁ 2. TEORIA DYSKURSU – KONCEPCJA ERNESTA LACLAUA I CHANTAL MOUFFE ................................................................................... 37 Założenia i główne pojęcia teorii dyskursu .................................................. 39 Dyskursywne podejście do badania religii ................................................... 53 ROZDZIAŁ 3. RELIGIA W POLSKIEJ SFERZE PUBLICZNEJ – KONTEKST BADAŃ ............................................................................................................. 57 „Katolicyzacja narodu” i „unarodowienie katolicyzmu” – budowanie hegemonicznej wizji narodu? ................................................................ 58 Religia a państwo i polityka w okresie komunizmu ..................................... 62 Religia w Polsce po 1989 r. ............................................................................. 71 ROZDZIAŁ 4. RELIGIA W WALKACH O HEGEMONIĘ – ZAŁOŻENIA I STRATEGIA BADAŃ WŁASNYCH .......................................................... 97 Podstawowe pojęcia ......................................................................................... 98 Metodologia badań .......................................................................................... 100 Procedura doboru debat parlamentarnych do analizy jakościowej .......... 104 Kontekst badań – prerogatywy i zasady funkcjonowania Sejmu RP oraz jego struktura polityczna od czwartej do siódmej kadencji ..... 109 ROZDZIAŁ 5. RELIGIA W DYSKURSACH O EUROPIE ................................ 121 Przeszłość: chrześcijańskie korzenie jako fundament Europy ................... 121 8 Spis treści Chrześcijańska Europa, chrześcijańska Unia Europejska – upragniony ideał? ......................................................................................................... 130 Antychrześcijańska Unia Europejska – zagrożenie dla chrześcijańskiej Polski? ....................................................................................................... 135 Europa postsekularna i wielokulturowa? ...................................................... 143 ROZDZIAŁ 6. RELIGIA W DYSKURSACH O POLSCE ................................... 151 Religia w wizjach przeszłości – wielokulturowa i wieloreligijna Polska ... 151 Katolickie/chrześcijańskie państwo i naród ................................................. 156 Wizje teraźniejszości i przyszłości – Polska pluralistyczna i wielowyznaniowa .................................................................................. 164 ROZDZIAŁ 7. DYSKURSY O WOLNOŚCI WYZNANIA ................................ 173 Za naszą (chrześcijańską) wolność religii – partykularyzacja i kolektywizacja wolności wyznania ..................................................... 173 Za naszą i waszą wolność wyznania – uniwersalizacja i indywidualizacja wolności wyznania .................................................................................. 187 ROZDZIAŁ 8. MIEJSCE RELIGII I RELIGIJNYCH OSÓB W SFERZE PUBLICZNEJ ................................................................................................... 199 Religia w sferze publicznej – między sekularyzmem a postsekularyzmem? ............................................................................. 199 Tożsamość religijna a działania w sferze publicznej ................................... 230 ROZDZIAŁ 9. PODSUMOWANIE: RELIGIA W POLSKIEJ SFERZE PUBLICZNEJ – PODEJŚCIE DYSKURSYWNE ........................................ 239 Katolicki naród i państwo polskie w chrześcijańskiej Europie? ................ 240 Wielokulturowa i liberalna Polska w UE? .................................................... 242 Obrońcy suwerennego (katolickiego) państwa narodowego versus obrońcy zeuropeizowanego (liberalnego) państwa? .......................... 243 Religia w dyskursywnych walkach o hegemonię ......................................... 244 Religia w sferze publicznej .............................................................................. 246 Aneks 1. Debaty sejmowe wybrane do analizy jakościowej ............................... 249 Aneks 2. Koła i kluby poselskie funkcjonujące w Sejmie w latach 2001–2015 z podziałem na poszczególne kadencje i z uwzględnieniem ich orientacji ideologicznych .......................................................................... 272 BIBLIOGRAFIA ....................................................................................................... 275 INDEKS OSOBOWY .............................................................................................. 301 INDEKS RZECZOWY ............................................................................................ 307 Wprowadzenie Od początku lat 90. XX w. w naukach społecznych, szczególnie w Europie, można zaobserwować rosnące zainteresowanie tematem obecności religii w sferze publicznej. Wcześniej przyjmowano, zgodnie z założeniami podej- ścia sekularyzacyjnego, że religia w wyniku procesów funkcjonalnej i instytu- cjonalnej specjalizacji straci w nowoczesnych społeczeństwach na znaczeniu. W rezultacie tych procesów spod jej wpływu miały się wyodrębnić obszary życia społecznego – m.in. ekonomia, polityka, prawo i szkolnictwo, a ona sama znaleźć „schronienie” w sferze prywatnej (Wilson 1966; Luckmann 1996; Ber- ger 1997)1. Przekonanie o prywatyzacji religii zostało również uznane jako warunek sine qua non dobrze funkcjonującej demokracji. Z tego wynikało za- łożenie, że w nowoczesnych liberalno-demokratycznych państwach religia nie powinna mieć wpływu na jego funkcjonowanie oraz na sprawowanie polityki. Z kolei państwo nie powinno faworyzować żadnej z religii i funkcjonować we- dług religijnych norm i wartości (Dobbelaere 1999, 230). Taki sposób konceptualizowania (nie)obecności religii w sferze publicznej został stopniowo zakwestionowany w świetle danych empirycznych pocho- dzących z różnych części świata. Religijna rewolucja w Iranie, powstanie i suk- ces religijnej prawicy w Stanach Zjednoczonych, ruchy fundamentalistyczne na Bliskim Wschodzie, a także rola religii w przemianach demokratycznych w Europie Środkowo-Wschodniej i Ameryce Południowej jednoznacznie wskazywały na obecność religii w życiu publicznym i jej zaangażowanie w ży- cie polityczne. Również obserwacje pochodzące z krajów zachodnioeuropej- skich, które stanowiły „desygnat” teorii sekularyzacji, wydawały się przeczyć założeniom o prywatyzacji religii. Wskazywały m.in. na wpływy, jakie Kościo- ły dominujące w danym kraju mają na kształtowanie polityki rodzinnej (w tym aborcyjnej) (Minkenberg 2003) lub wyznaniowej (Knoblauch 2003, 270). Dużą rolę w zmianie sposobu konceptualizowania roli religii w sferze pub- licznej odegrała przełomowa praca José Casanovy Religie publiczne w nowo- 1 W teoriach sekularyzacji pojęcie nowoczesnego społeczeństwa pozostaje dość enigma- tyczne i jest stosowane głównie w kontraście do – równie nieokreślonego – społeczeństwa przed- nowoczesnego. Dokładniejsza analiza pokazuje, że odnosi się ono przede wszystkim do społe- czeństw zachodnio europejskich, które najpierw w XIX w. doświadczyły gwałtownych przemian modernizacyjnych (takich jak industrializacja, urbanizacja, centralizacja państwa), a następnie dyna micznego wzrostu ekonomicznego po II wojnie światowej (por. Zielińska 2009, 169). 10 W walce o hegemonię? Religia w polskiej sferze publicznej... czesnym świecie (opublikowana oryg. w 1994, wyd. pol. 2005). Autor, anali- zując przykłady publicznego zaangażowania Kościołów chrześcijańskich w wybranych krajach, funkcjonujących w odmiennych kontekstach