Ocena Wpływu Inwestycji Realizowanych W Ramach Wybranych Programów Operacyjnych W Perspektywie 2007-2013 Na Rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich W Województwie Lubuskim”

Badanie ewaluacyjne pn.

„Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim”

RAPORT KOŃCOWY

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Raport końcowy z badania ewaluacyjnego

Zamawiający:

Województwo Lubuskie Urząd Marszałkowski Województwa Lubuskiego ul. Podgórna 7 65-057 Zielona Góra

Wykonawca:

Konsorcjum firm:

Zachodniopomorska Grupa Doradcza Sp. z o.o. ul. Chmielewskiego 22a, 70-028 Szczecin

Zachodniopomorska Pracownia Badawcza

Marta Rzeczkowska-Owczarek

ul. Salamandry 4, 72-003 Dobra

AUTORZY Anna Dmowska Daniel Owczarek Aleksandra Irańska Emilia Pokropińska Dr Marta Rzeczkowska-Owczarek

Szczecin, grudzień 2013

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach VI Priorytetu Lubuskiego Regionalnego Programu Operacyjnego na lata 2007-2013 – Pomoc Techniczna

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Serdecznie dziękujemy ekspertom, którzy udzielili wywiadów oraz wzięli udział w badaniu delphi survey, przeprowadzonym na potrzeby niniejszej ewaluacji:

Dr Beacie Będzik Dr Arkadiuszowi Malkowskiemu Dr Monice Stanny

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

SPIS TREŚCI Wykaz skrótów ...... 5 Streszczenie raportu ...... 6 Summary ...... 14 1. Wprowadzenie ...... 21 2. Opis zastosowanej metodologii oraz źródła informacji wykorzystanych w badaniu ...... 23 3. Opis wyników ewaluacji, ich analiza i interpretacja ...... 28 3.1. Analiza stanu rozwoju województwa lubuskiego...... 28 3.2. Analiza adekwatności wsparcia skierowanego na obszary wiejskie województwa lubuskiego ...... 64 3.3. Ocena stopnia wdrożenia działań skierowanych na obszary wiejskie z badanych Programów ...... 114 3.4. Ocena przeobrażeń na obszarach wiejskich w wyniku wsparcia z badanych Programów 128 3.5. Ocena komplementarności wsparcia ...... 146 Wnioski i rekomendacje ...... 182 Spis tabel ...... 186 Spis rysunków ...... 187 Aneks ...... 192 Mapy z wybranymi wskaźnikami dla gmin ...... 192 Mapy z wybranymi wskaźnikami dla obszarów wiejskich województwa lubuskiego na tle kraju ...... 201 Case study ...... 206 Źródła danych poddane analizie DESK RESEARCH ...... 220

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

WYKAZ SKRÓTÓW

B+R (B+RT) - Prace badawczo-rozwojowe (Badania i Rozwój) CATI - ankieta telefoniczna (Computer Assisted Telephone Interview) CAWI - ankieta internetowa (Computer Assisted Web Interview) EFRR - Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego EFRROW - Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich EFS - Europejski Fundusz Społeczny GUS BDL - Główny Urząd Statystyczny Bank Danych Lokalnych IDI - indywidualny wywiad pogłębiony (Individual In-Depth Interview) IZ LRPO - Instytucja Zarządzająca Lubuskim Regionalnym Programem Operacyjnym na lata 2007-2013, tj. Zarząd Województwa Lubuskiego JST - jednostki samorządu terytorialnego KK NSRO 2007-2013 - Komitet Koordynacyjny Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia na lata 2007 – 2013 KSI SIMIK - Krajowy System Informatyczny (KSI SIMIK 07-13) LRPO - Lubuski Regionalny Program Operacyjny na lata 2007-2013 MSP - sektor małych i średnich przedsiębiorstw PAPI - ankieta papierowa (Pen & Paper Interview) PO KL - Program Operacyjny Kapitał Ludzki na lata 2007-2013 PROW - Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 (PROW 2007-2013) SSI - wywiad częściowo ustrukturyzowany (Semi-structured Interview) SzOP PO KL - Szczegółowy Opis Priorytetów Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki TMR - Taksonomiczna Miara Rozwoju Hellwiga UE - Unia Europejska ULRPO - Uszczegółowienie Lubuskiego Regionalnego Programu Operacyjnego na lata 2007-2013 WRS - Wspólne Ramy Strategiczne

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

STRESZCZENIE RAPORTU Niniejszy raport jest wynikiem badania ewaluacyjnego pn. Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim, zrealizowanego w okresie od września do grudnia 2013 roku, na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubuskiego. W raporcie analizie poddano jedynie działania samorządowe PROW 2007-2013, działania o charakterze inicjatyw lokalnych PO KL i w większym zakresie działania LRPO. Głównym celem badania była ocena efektywności podejmowanych działań na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim w latach 2007-2012 w oparciu o Lubuski Regionalny Program Operacyjny na lata 2007-2013, Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 oraz Program Operacyjny Kapitał Ludzki na lata 2007-2013 oraz ocena wpływu realizowanych działań na zmniejszanie marginalizacji i peryferyzacji obszarów wiejskich województwa lubuskiego. Cele szczegółowe badania: 1. Analiza stanu rozwoju województwa lubuskiego 2. Analiza podejmowanych po 2007 roku działań na obszarach wiejskich w ramach LRPO, PROW oraz Działania 6.3, 7.3 i 9.5 PO KL 3. Ocena stopnia wdrożenia działań skierowanych na obszary wiejskie w ramach LRPO, PROW i PO KL w latach 2007-2013 4. Ocena przeobrażeń na obszarach wiejskich dzięki realizacji projektów 5. Ocena komplementarności wsparcia Techniki badawcze wykorzystane w badaniu Analiza danych zastanych (desk research), której poddano wspólnotowe i krajowe dokumenty programowe polityki spójności na lata 2007-2013 oraz dokumentację w ramach LRPO, PROW i PO KL, jak również inne dokumenty niezbędne z punktu widzenia realizacji badania, w tym odnoszące się do programów objętych zakresem niniejszego badania oraz strategie o charakterze regionalnym, badania, analizy i ekspertyzy oraz opracowania dotyczące wsparcia działań na obszarach wiejskich. Indywidualne wywiady pogłębione IDI, które zostały przeprowadzone z przedstawicielami instytucji wdrażających poszczególne priorytety badanych Programów – 9 wywiadów oraz z przedstawicielami beneficjentów - 14 wywiadów. Wywiady ekspercie przeprowadzone z 3 respondentami – ekspertami specjalizującymi się w dziedzinie rozwoju obszarów wiejskich. Ankieta kwestionariuszowa CATI, która przeprowadzona została z beneficjentami projektów badanych Działań – 76 respondentów oraz wnioskodawcami, którzy nie uzyskali dofinansowania – 45 respondentów. Wywiady częściowo-ustrukturyzowane – przeprowadzone zostały z przedstawicielami instytucji/ organizacji, zaangażowanych w rozwój obszarów wiejskich tj.  Lubuskiej Izby Rolniczej – 1 osoba,  Lubuskiego Ośrodka Doradztwa Rolniczego – 1 osoba,  Lokalnych Grup Działania – 10 osób.

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Ankieta internetowa CAWI przeprowadzona została z przedstawicielami urzędów gmin wiejskich oraz miejsko-wiejskich województwa lubuskiego. W badaniu zastosowano dobór całkowity - do udziału w ankiecie zaproszono przedstawicieli wszystkich urzędów gmin wiejskich i miejsko-wiejskich województwa lubuskiego. Na zaproszenie odpowiedziało 60 JST. Liczebność próby stanowi zatem 81% populacji. Ankieta kwestionariuszowa PAPI przeprowadzona została z mieszkańcami obszarów wiejskich województwa lubuskiego. W każdej z 74 gmin zrealizowano łącznie 1036 ankiet. Podsumowaniu i ocenie zebranego materiału w postaci wniosków i rekomendacji posłużył panel ekspertów.

Zastosowane metody analizy danych Analiza krzyżowa z wykorzystaniem tabel, w których zestawione zostały wszystkie projekty realizowane w poszczególnych gminach, w podziale na programy i Działania, formy wsparcia, kwoty dofinansowania oraz całkowitą wartość projektów oraz rodzaj beneficjenta. Wyniki tych analiz zostały przedstawione graficznie na mapach ( mapowanie regionalne). Technika matrycy relacji projektów – została wykorzystana do badania następujących relacji projektów wspartych z LRPO realizowanych na obszarach wiejskich:  komplementarności zewnętrznej:  z projektami zrealizowanymi w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich 2007- 2013 Oś 1 Działanie 125, Oś 3 Działanie 321, 313, 322, 323, Oś 4 Działanie 413, 421, 431;  z projektami zrealizowanymi w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007-2013 Działanie 6.3, 7.3 i 9.5;  komplementarności wewnętrznej względem siebie,  efektu synergii. Analiza taksonomiczna – została wykorzystana do zbadania i oceny poziomu zróżnicowania rozwoju poszczególnych gmin wiejskich i miejsko-wiejskich województwa lubuskiego. Sporządzone zostały trzy analizy: dla roku 2002, 2007 oraz 2012, co umożliwiło porównanie oraz zidentyfikowanie obszarów problemowych ( mapowanie regionalne). Mapowanie regionalne – analiza przestrzenna, która umożliwiła geograficzne uporządkowanie zebranych danych w poddziale na gminy wiejskie i miejsko-wiejskie województwa lubuskiego. Za pomocą tej techniki zaprezentowane zostały wyniki analizy taksonomicznej obrazujące przemiany na obszarach wiejskich, jak i wyniki analizy projektów. Analiza problemów - drzewo problemów, metoda ta pozwoliła uporządkować problemy obszarów wiejskich oraz umożliwiała wskazanie wąskich gardeł – kluczowych problemów, których rozwiązanie wpłynie na rozwiązanie innych problemów zidentyfikowanych podczas analizy. Studia przypadków (case studies) opracowane zostały dla dobrych praktyk tzn. projektów, które wpływają na poprawę jakości życia mieszkańców obszarów wiejskich województwa lubuskiego. Zostały one opracowane dla 5 przykładów projektów realizowanych w ramach LRPO (po jednym dla każdego Priorytetu), 6 przykładów projektów realizowanych w ramach PROW (po jednym dla

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

każdego Działania), 3 przykładów projektów realizowanych w ramach PO KL (po jednym dla każdego z analizowanych Priorytetów).

Wyniki badania – wnioski Przeprowadzone badania wskazują, iż w okresie 2000-2007 oraz 2007-2012 podejmowane na terenie województwa lubuskiego inicjatywy prorozwojowe, spowodowały znaczące przeobrażenia społeczno-gospodarcze tego obszaru. Okres, w którym województwo mogło wykorzystywać środki przedakcesyjne, a następnie dostęp do pełnego wachlarza funduszy europejskich, został wykorzystany dla pozyskania środków na realizację kluczowych z punktu widzenia regionu projektów. Wskazuje na to dynamika zmian w zakresie kluczowych wskaźników na terenach wiejskich – odnotowany został znaczący przyrost sieci wodociągowej, kanalizacyjnej, gazowej oraz liczby oczyszczalni ścieków, a także liczby osób korzystających z oczyszczalni ścieków. Od 2007 roku wielokrotnie wzrosły nakłady inwestycyjne na 1 mieszkańca w sektorze publicznym w województwie lubuskim i były one najwyższe w skali kraju. Województwo charakteryzuje również jeden z najwyższych w kraju wskaźników dzieci do 3 lat korzystających z opieki w formach zorganizowanych. Prawie o 10 % spadł wskaźnik bezrobocia osób pozostających bez pracy ponad rok. Pozytywnie kształtowała się dynamika wskaźników opisujących rolnictwo w regionie, np. wskazujących na spadek rozdrobnienia gospodarstw indywidualnych, na rzecz większych, a tym samym bardziej konkurencyjnych. Między rokiem 2007 a 2012 w województwie lubuskim spadł udział bezrobotnych z terenów wiejskich w populacji bezrobotnych w regionie z 44,2% do 39,3%, przy czym stopa bezrobocia rejestrowanego dla całego regionu nieznacznie wzrosła z 14 do 15,8%. Nieco wolniej niż w pozostałych województwach wzrastał wskaźnik długości dróg publicznych o nawierzchni twardej na 100 km2 (w tym dróg zamiejskich1). Przeprowadzone wyżej analizy oparte na wskaźnikach prezentujące uśrednioną sytuację w całym województwie, nie obrazują jednak zróżnicowania przestrzennego pod względem rozwoju lokalnego poszczególnych gmin wiejskich i miejsko-wiejskich, wobec czego – dla zbadania dystansu w poziomie rozwoju między obszarami wiejskimi peryferyjnymi a ekonomicznie zintegrowanymi obszarami wiejskimi – zastosowano syntetyczny wskaźnik rozwoju TMR, pozwalający na rangowanie obiektów wielocechowych. Otrzymane wyniki analizy taksonomicznej ujawniły, iż rozwój społeczno- gospodarczy lubuskich gmin posiada charakter spolaryzowany. Na podstawie uzyskanych wartości syntetycznego taksonomicznego miernika konkurencyjności przeprowadzono klasyfikację badanych gmin. Podstawą uzyskania klas były przedziały, jakie przedmiotowy miernik przyjmuje dla konkretnej JST w oparciu o średnią arytmetyczną i odchylenie standardowe. W efekcie uzyskano 4 klasy gmin: bardzo dobrych, dobrych, przeciętnych oraz słabych. Wśród najsilniej rozwiniętych gmin wiejskich i miejsko-wiejskich województwa lubuskiego znajdują się Kłodawa, Lubniewice, Łagów, Pszczew, Słubice, Zielona Góra, które to gminy przez wszystkie badane okresy były w klasie gmin bardzo dobrych oraz Świdnica, Lubrza, które w dwóch pomiarach (na rok 2007 i 2012) były w klasie najwyższej. W ostatnim roku do klasy gmin bardzo dobrych przeszły również Deszczno, Zabór i Zbąszynek.

1 Wizualizacja graficzna tego wskaźnika w mapach zawartych w Aneksie. 8

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Do obszarów peryferyjnych zaliczyć należy gminy, które w ciągu wszystkich trzech badanych lat (2002, 2007 oraz 2012) występowały w najniższej klasie: Gubin, Jasień, Maszewo, Trzebiel oraz gminy, które w ostatnich dwóch pomiarach (w roku 2007 i 2012) występowały w najniższej klasie: Bledzew, Szlichtyngową, Niegosławice oraz Dobiegniew. Z zestawienia problemów i potrzeb rozwojowych (wyodrębnionych na podstawie analizy dokumentów strategicznych województwa oraz poszczególnych gmin wiejskich i miejsko-wiejskich) oraz form wsparcia obszarów wiejskich2 oferowanych w ramach badanych Programów/Działań, wynika, że wsparcie z LRPO, PO KL i PROW zostało zaprogramowane zgodnie z potrzebami oraz problemami rozwojowymi obszarów wiejskich. W analizowanych instrumentach, współfinansowanych ze środków UE, nie zidentyfikowano wsparcia skierowanego na rozwiązanie problemów związanych ze starzeniem się społeczeństwa (np. na bazie infrastruktury społecznej skierowanej do osób w wieku poprodukcyjnym), mimo że w dokumentach strategicznych takie problemy były podnoszone. Adekwatność projektów skierowanych na obszary wiejskie w stosunku do faktycznych potrzeb beneficjentów LRPO, PROW i PO KL oraz ogółu mieszkańców, przez włodarzy gmin oraz przedstawicieli organizacji działających na rzecz rozwoju wsi, została oceniona wysoko (kolejno 85% i 75%), natomiast przez mieszkańców w przeważającej mierze oceniona była przeciętnie (jedna trzecia próby badawczej, w pięciostopniowej skali, nadała jej ocenę 3). W ramach badania sprawdzono, które instrumenty wsparcia rozwoju obszarów wiejskich oferowane w ramach LRPO, PROW i PO KL w latach 2007-2013 cieszyły się największym zainteresowaniem ze strony beneficjentów. Z relacji liczby poprawnie formalnie złożonych wniosków o dofinansowanie w ramach konkursów, do liczby podpisanych umów/decyzji o dofinasowanie, wynika, że największe zainteresowanie ze strony potencjalnych beneficjentów skierowane było na instrumenty oferowane w ramach Priorytetu II LRPO (1004/488 – statystycznie 2,05 aplikacji na jedną umowę) oraz na instrumenty w ramach Priorytetu IV (154/38 – statystycznie 2,05 aplikacji na jedną umowę). Z tych priorytetów największym zainteresowaniem na obszarach wiejskich cieszy się wsparcie z Działania 2.1 oraz 2.2. i 2.3 – skierowane do przedsiębiorców, a także z Działania 4.2.2. finansujące projekty z zakresu edukacji lokalnej. Z badania wynika również, że większe zainteresowanie otrzymaniem wsparcia wykazują przedsiębiorcy prowadzący swoją działalność na obszarach wiejskich. Beneficjenci wykazywali relatywnie małe zainteresowanie konkursami w ramach Działania 2.4 oraz 2.5, ze względu na specyfikę oferowanego wsparcia. Natomiast biorąc pod uwagę procent wykorzystanej alokacji w porównaniu z wartością zakontraktowanych do 31 grudnia 2012 r. środków w ramach podpisanych umów/decyzji z LRPO – w największym stopniu zakontraktowane zostały środki na instrumenty wsparcia oferowane w ramach działań: 3.1 - 100%; 5.1 - 99% (wszystkie projekty uzyskały dofinansowanie w ramach Indykatywnego Planu Inwestycyjnego LRPO); 4.1 - 96%; 3.3 - 94% oraz 1.3 - 93%. W przypadku badanych działań PO KL, w roku 2012 ogłoszony został ostatni konkurs z czynnego w tym czasie Działania 9.5, na który złożonych zostało 80 wniosków o dofinansowanie na około 10 przewidzianych w ramach tego konkursu projektów. Najpopularniejsze formy wsparcia z badanych

2 Rozumianych jako kierunki interwencji lub zakres przedmiotowy wsparcia. 9

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

działań PROW zostały pozyskane z działań 1 i 4 Osi Priorytetowej, gdzie na projekty z Działania 125 schemat I oraz Działanie 431 – zakontraktowane zostało po 97% limitów. Z badania wynika, że poszczególne grupy respondentów w przeważającej większości oczekują w przyszłej perspektywie finansowej wsparcia przekazywanego w głównie w postaci dotacji (średnio 75% wszystkich uczestników badania), następnie w formie kursów, szkoleń lub warsztatów (55%), doradztwa (36%), materiałów informacyjnych i publikacji (35%), udziału w targach, misjach i wystawach (29%), w postaci spotkań informacyjnych (22%), wsparcia w formie pożyczek (19%) i poręczeń kredytowych (10%). Tak duże zainteresowanie dotacjami wskazuje na znaczne zapotrzebowanie na środki finansowe z przeznaczeniem na inwestycje. Ocena stopnia wdrożenia działań skierowanych na obszary wiejskie w ramach LRPO była prowadzona m.in. w aspekcie udziału kontraktacji alokacji LRPO na projekty realizowane (oraz zrealizowane) na wsi, w stosunku do całkowitej kontraktacji Programu. W Programie założono, że na obszary wiejskie trafi 34% wsparcia z LRPO. Badanie wykazało, że na realizację projektów na obszarach wiejskich do końca 2012 roku podpisane zostały umowy/decyzje na łączną kwotę dofinansowania ze środków UE, stanowiącą 32% alokacji Programu z EFRR, a zatem pułap ten został prawie osiągnięty. Zważywszy, że alokacja LRPO jeszcze nie została w całości zakontraktowana, można przyjąć, że to założenie zostanie zrealizowane. Dodatkowo na poziom wdrożenia wsparcia wskazują osiągnięte oraz szacowane na rok 2013 wartości wskaźników programowych. Przeprowadzona analiza wykazuje, że obszary wiejskie w największym stopniu skorzystały z rezultatów (w rozumieniu wyników) interwencji zorientowanej na ochronę środowiska (z Priorytetu III), następnie – infrastruktury transportowej (z Działania 1.1) i działań Priorytetu II, skierowanego na wspieranie przedsiębiorczości oraz z Działania 1.3. W najmniejszym stopniu na obszarach wiejskich wypracowane zostały wskaźniki programowe opisujące realizację Priorytetu IV – z zakresu infrastruktury społecznej, w tym dla Działania 4.1, w nieco większym dla Działania 4.2. Jednak lokalizacja tego typu usług na obszarach, gdzie występuje zdecydowanie większa koncentracja ludności niż na terenach wiejskich, jest bardziej zasadna ze względu na efektywniejsze wykorzystywanie obiektów infrastruktury społecznej (co przekłada się racjonalnie na koszty ich utrzymania). Niski jest również udział wsi w realizacji wskaźników dla Priorytetu wspierającego projekty z zakresu turystyki i kultury, przy czym inwestycje z zakresu turystyki były wspierane z LRPO również w ramach Priorytetu II. Natomiast pozostałe projekty wsparte z tego Priorytetu mają oddziaływanie regionalne i tym samym również pozytywnie wpływają na tę dziedzinę na obszarach wiejskich. Wskaźniki kontraktacji poszczególnych działań PROW na obszarach wiejskich województwa lubuskiego wykazały iż największe postępy we wdrażaniu interwencji z tego Programu występują w ramach Działania 125 Schemat I oraz Działania 431, w ramach których do końca 2012 r. podpisane zostały umowy /decyzje o dofinansowaniu o łącznej wartości wsparcia wynoszącej po 97% wartości limitów środków na te działania, 50% alokacji zakontraktowano na wsparcie w ramach Działania 413 Wdrażanie lokalnych strategii, a mniej niż pół puli alokacji (42%) zakontraktowano na Działanie 421 Wdrażanie projektów współpracy. Ocena stopnia wdrożenia działań skierowanych na obszary wiejskie w ramach PO KL wypadła korzystanie dla tego Programu. Alokacja na działania 6.3 oraz 7.3 PO KL została w całości

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

zakontraktowana do końca 2011 roku, a wskaźniki programowe opisujące wdrażanie tych działań zostały osiągnięte na poziomie kilkukrotnie wyższym (6.3) oraz o połowę wyższym (7.3) niż zakładano w Programie. Konkurs na ostatnie projekty z Działania 9.5 odbył się w 2012 roku, wyczerpując kwotę alokacji również na to Działanie. Wartość docelowa wskaźnika programowego dla tego Działania (mimo iż w trakcie realizacji Programu była podwajana) do końca roku 2012 również została przekroczona. Zarówno opinie osób zajmujących się wdrażaniem badanych Programów w ramach poszczególnych działań, jak i odniesienia do poniesionych nakładów, wykazały wysoką efektywność wsparcia mierzoną wartością wskaźników osiąganych na obszarach wiejskich. Z analizy dokumentów strategicznych poszczególnych gmin oraz z analizy typów wsparcia skierowanych w ramach projektów dofinansowanych z przedmiotowych Programów wynika, że wszystkie projekty realizowane w poszczególnych gminach korespondują z potrzebami rozwojowymi tych gmin, jednak nie obejmują z racji swoje liczebności i ograniczoności3, wszystkich problemów w tych układach lokalnych. Przedstawiciele samorządów lokalnych wskazali, że w 33% gmin interwencje z badanych programów bardzo przyczyniły się do realizacji lokalnych priorytetów rozwoju, w takim samym procencie – umiarkowanie, a w ¼ przeciętnie. Nie wygłoszono opinii wskazujących, że w ogóle się nie przyczyniły. Do potrzeb, które najczęściej nie zostały wsparte z funduszy europejskich w badanych gminach, a były wyszczególnione w strategiach rozwoju należą: zły stan nawierzchni dróg – w 38% gmin; niedostatecznie rozwinięta baza turystyczna – 30%; niska aktywność mieszkańców na rynku pracy/bezrobocie, w tym strukturalne/ znaczny udział osób długotrwale bezrobotnych – 30%; niski poziom świadomości społecznej w zakresie ochrony środowiska oraz samorządności lokalnej – 20%; brak sieci kanalizacyjnej w przeważającej liczbie miejscowości – 18%; brak terenów uzbrojonych pod inwestycje – 18%; niewystarczająca opieka medyczna – 18%; potrzeba restrukturyzacji rozdrobnionego rolnictwa – 18% (i inne rzadziej występujące). Stopień, w jakim działania wdrożone na obszarach wiejskich po 2007 roku – w tym także z funduszy strukturalnych – są skuteczne, obrazuje dynamika zmiany wartości wskaźników opisujących rozwój społeczno-gospodarczy (przytoczona wyżej), zaś uzupełnieniem tej wiedzy są oceny mieszkańców wsi (62%) oraz władz samorządowych (90%), które wskazują, że dzięki realizacji projektów dofinansowanych ze środków unijnych, w ich gminach sytuacja poprawiła się. Natomiast zakres wpływu projektów dofinansowanych ze środków LRPO, PROW i PO KL na kluczowe dziedziny rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich województwa lubuskiego, który został oceniony przez wszystkie grupy respondentów biorących udział w badaniu – wskazuje, że zastosowana interwencja w przeważającej mierze wpływa na ogólną jakość życia mieszkańców wsi, w drugiej kolejności na sferę edukacyjną (w ujęciu infrastrukturalnym, jak merytorycznym), następnie przekłada się na rozwój przedsiębiorczości i dalej na stan infrastruktury komunikacyjnej (drogowej), rynek pracy, a w najmniejszym stopniu na infrastrukturę ochrony zdrowia i świadczone w jej zakresie usługi na obszarach wiejskich.

3 Ograniczoność wynikająca z teorii ekonomii wg której rozmiar potrzeb (wynikający z ich nieograniczoności) zawsze przewyższa nakłady skierowane na ich zaspokojenie. 11

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Do zasadniczych problemów, jakie udało się ograniczyć w wyniku interwencji z analizowanych Działań i Priorytetów LRPO, PROW i PO KL należą:  w ramach LRPO w dużym stopniu udało się wpłynąć na poprawę infrastruktury transportowej, wodnościekowej, wsparcie przedsiębiorczości, a także na dostęp do usług teleinformatycznych. Ponadto nastąpiło wsparcie w zakresie infrastruktury oświatowej, poprzez rozbudowę obiektów szkolnych, w tym hal sportowych, basenów itp.,  w ramach PROW w znacznych stopniu ograniczone zostały deficyty w gospodarce ściekowej, jednak ogrom problemu powoduje, że nadal jest aktualny. Ponadto w wyniku realizacji projektów poszczególne gminy obniżyły koszty eksploatacji energii elektrycznej poprzez wytwarzanie energii ze źródeł odnawialnych oraz ogrzewania za pomocą pompy ciepła.  W przypadku PO KL ważnym problemem, który udało się ograniczyć, były kwestie związane z bardzo delikatną sferą, jaką jest psychika osób długotrwale bezrobotnych lub wykluczonych ekonomicznie. Natomiast w dalszym ciągu wsparcia wymaga infrastruktura drogowa, rozwój przedsiębiorczości, następnie infrastruktura wodna i kanalizacyjna, infrastruktura edukacyjna, pozostała infrastruktura techniczna, rynek pracy, ochrona środowiska, infrastruktura społeczna, kapitał ludzki, rewitalizacja, infrastruktura sportowo-rekreacyjna oraz infrastruktura ochrony zdrowia. Grupami beneficjentów, które (według wartości umów/decyzji o dofinansowaniu4) w największym stopniu skorzystały ze wsparcia z badanych Programów są w przypadku LRPO: JST, uczelnie wyższe, MSP, dalej zakłady opieki zdrowotnej i najmniej stowarzyszenia. W przypadku PROW: JST, instytucja lokalne oraz organizacje pozarządowe (w tym LGD), osoby prawne (w tym głównie Kościół Katolicki), podmioty gospodarcze oraz osoby fizyczne. Zaś z PO KL największe wsparcie trafiło do JST, następnie do NGO, podmiotów gospodarczych innych (w tym Kościół katolicki), uczelni wyższych oraz szkół lub placówek oświatowych. Analizując powyższe, należy mieć na uwadze, że faktycznymi adresatami korzyści płynących ze wsparcia udzielanego w ramach interwencji z badanych Programów, są osoby, które finalnie użytkują produkty oraz rezultaty dofinansowanych projektów. W przypadku podmiotów gospodarczych bezpośrednio korzysta firma, która otrzymała wsparcie, co w konsekwencji przekłada się na wzrost konkurencyjności regionu, wzrost zatrudnienia oraz wyższy dochód wypracowywany na danym terenie. Natomiast bezpośrednimi użytkownikami wsparcia pozyskanego przez JST każdego szczebla oraz innych podmiotów publicznych (jak państwowe jednostki organizacyjne, zakłady opieki itp.) jest społeczność gminy/ powiatu/regionu. W przypadku interwencji z PO KL (w ramach badanych Działań) wsparcie z każdego projektu przekłada się na korzyść grup społecznych zamieszkujących obszary wiejskie (uczestników projektów). Z przeprowadzonego badania wynika, że między działaniami poszczególnych Programów występuje potencjalna komplementarność funkcjonalna oraz przedmiotowa, a także komplementarność wewnętrzna między projektami z LRPO. Jednak w poszczególnych gminach wiejskich oraz na obszarach wiejskich poszczególnych gmin miejsko-wiejskich niezbyt często z/realizowane są projekty, które są ze sobą komplementarne, co przyczyniałoby się do wzrostu efektywności

4 Na podstawie bazy KSI SIMIK 07-13 ze stanu na 31.12.2012 r. 12

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

wsparcia i częściej przynosiłoby zaobserwowany efekt synergii (poza wyjątkiem dotyczącym projektów z Działania 1.3 LRPO komplementarnych z projektami wszystkich badanych działań PO KL). Przeprowadzone analizy, w tym komplementarności potencjalnej, jak i faktycznej, projektów realizowanych w gminach wiejskich oraz na obszarach wiejskich gmin miejsko-wiejskich województwa lubuskiego, a także informacje płynące z badań terenowych, wskazują, iż nie ma formalnego systemu koordynującego wydatkowania środków na projekty realizowane w regionie (bez względu na ich źródło finansowania). Istnieją przesłanki regulujące interwencję z funduszy unijnych, aby te nie nakładały się – jak linia demarkacyjna, która znajduje odzwierciedlenie w zapisach dokumentacji programowych. Konstrukcja Programów, które korespondują z dokumentami strategicznymi regionu, stanowi podstawę do systemowego wdrażania funduszy europejskich w województwie. Jednak, jak wynika z badania, na etapie aplikowania o środki (poza LRPO) nie są stosowane mechanizmy koordynujące funkcjonalne lub przedmiotowe powiązania projektów. Nie występuje również sprawozdawczość (ze strony beneficjentów) pozwalająca na monitorowanie przedmiotowych powiązań oraz dająca pogląd na powiązania między realizowanymi przy współfinansowaniu ze środków unijnych przedsięwzięciami. Taka informacja zwrotna stanowiłaby istotny element w procesie koordynowania zadań na rzecz podnoszenia jakości życia i gospodarowania realizowanych w regionie.

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

SUMMARY Summary of the report This report is the result of the evaluation study, entitled Assessment of the impact of investments made within the selected operational Programmes in the 2007-2013 perspective on the rural development in Lubuskie Voivodeship, implemented in the period from September to December 2013, at the request of the Lubuskie Voivodeship Marshal's Office. The main objective of the study was to assess the effectiveness of the measures taken for the development of the rural areas in Lubuskie Voivodeship in 2007-2012 based on the Lubuskie Regional Operational Programme for 2007-2013, the Rural Development Programme 2007-2013 and the Human Capital Operational Programme for the years 2007-2013 and to assess the impact of the measures implemented to reduce marginalization and peripheralisation of rural areas in Lubuskie Voivodeship. The specific objectives of the study: 1. Analysis of the development of Lubuskie Voivodeship 2. Analysis of the activities undertaken in rural areas after 2007 under the LROP, RDP and Measures 6.3, 7.3 and 9.5 of the HCOP 3. The evaluation of the implementation of Measures aimed at rural areas under the LROP, RDP and HCOP 4. The assessment of transformations in rural areas through the implementation of the projects 5. The assessment of complementarity of the support Research techniques used in the study Analysis of secondary data (desk research), covering Community and national programming documents of the cohesion policy for 2007-2013, and the documentation within the LROP, RDP and HCOP, as well as other documents necessary for the realization of studies, including those relating to the Programmes covered by this study, and strategies of regional nature, research, analysis and survey and studies on the support for rural areas. IDI individual in-depth interviews that were conducted with representatives of the institutions implementing the individual priorities of the analyzed Programmes - 9 interviews and with representatives of beneficiaries - 14 interviews. Expert interviews conducted with three respondents - experts specializing in the field of rural development. CATI questionnaire survey which was conducted with the beneficiaries of the projects under Measure - 76 respondents and with applicants who did not receive funding - 45 respondents. Partially-structured interviews - were conducted with representatives of institutions / organizations involved in rural development, i.e. • the Lubuskie Agriculture Chamber - 1 person • the Lubuskie Agricultural Advisory Centre - 1 person 14

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

• Local Action Groups - 10 people. CAWI internet survey was carried out with the representatives of the offices of rural and urban-rural municipalities of Lubuskie Voivodeship. In the study, total selection was used - representatives of all the offices of rural and urban-rural municipalities of Lubuskie Voivodeship were invited to participate in the survey. 60 of them responded to the invitation. The sample size is, therefore, 81% of the population. PAPI questionnaire survey was conducted with the residents of rural areas of Lubuskie Voivodeship. In each of the 74 communities the total of 1,036 questionnaires were completed. Summary and evaluation of the collected material in the form of conclusions and recommendations will be served by a panel of experts, which will be performed after a written proposal for the final report of the study. The applied methods of data analysis Cross analysis with the use of the tables, with all of the projects implemented in different municipalities listed, divided into Programmes and Measures, forms of support, grant amount and the total value of the projects and the type of beneficiary. The results of these analyzes are presented graphically on maps ( regional mapping). The technique of matrix relations of projects - used to study the relationship of the following projects supported within the LROP implemented in rural areas:  external complementarity: - with the projects carried out within the framework of the Rural Development Programme 2007-2013 Axis 1 Measure 125, Axis 3 Measures 321, 313, 322, 323, Axis 4 Measures 413, 421, 431; - with the projects carried out within the framework of the Operational Programme Human Capital 2007-2013 Measures 6.3, 7.3 and 9.5;

 internal complementarity with each other,

 synergies. Taxonomic analysis - was used to examine and assess the level of development of individual diversity of rural and urban-rural municipalities of Lubuskie Voivodeship. Three studies were prepared: for 2002, 2007 and 2012, which enabled the comparison and identification of problem areas ( regional mapping). Regional mapping - spatial analysis which allowed the geographical arrangement of the data collected in the division of rural and urban-rural municipalities of Lubuskie Voivodeship. Using this technique, the results of the analysis could be presented on maps. Analysis of problems - the problem tree and objective tree is the method that allowes to sort problems of rural areas and enables to indentify some bottlenecks - key issues that will affect the solution of other problems identified during the analysis. Case studies are designed for best practices i.e. projects which have the greatest impact on improving the quality of life of the inhabitants of rural areas of Lubuskie Voivodeship. They were developed for the five examples of projects implemented under the LROP (one for each Priority), 6 15

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

examples of projects implemented under the RDP (one for each Measures), 3 examples of projects implemented under the HCOP (one for each of the analyzed Priorities). The results of the study - conclusions The study indicates that, in the years 2000-2007 and 2007-2012, pro-development initiatives taken in Lubuskie Voivodeship resulted in significant socio-economic transformation of the area. The period in which the area could use pre-accession funds and an access to the full range of European funds resulted in rasing the implementation of vital projects of the region. It is indicated by the rate of key indicators change in rural areas - a significant increase in the water supply system , sewage, gas and the number of sewage treatment plants was recorded, as well as the number of people benefiting from the sevage treatment plant. Since 2007, expenditures per 1 inhabitant in the public sector in Lubuskie have repeatedly increased and they were the highest in the country. The voivodeship also has one of the highest in the country indicators of children under 3 receiving care in organized forms. Unemployment rate of people without a job for over a year has fallen about 10%. The dynamics of indicators of the agriculture in the region has been shaped in a positive way, for example, indicating a decline in the farm fragmentation in favor of larger, and thus more competitive. In Lubuskie, between 2007 and 2012, the share of the unemployed from rural areas in comparison with the total unemployed population in the region decreased from 44.2% to 39.3 %, however the unemployment rate for the region increased slightly from 14 to 15.8 %. Slightly slower than in other regions was the increase of the length indicator of public roads with hard surface per 100 km2 (including urban roads5). Although the above analysis based on indicators show the average situation in the whole region, they do not reflect the spatial diversity in terms of local development of individual rural and urban-rural areas, so that - to examine disparities in the levels of development between rural and economically integrated peripheral rural areas - the synthetic indicator of development was applied, allowing ranking multivariate objects. Taxonomic analysis of the obtained results revealed that the socio- economic development of Lubuskie municipalities has a polarized nature. On the basis of the synthetic taxonomic classification gauge, the competitiveness of the surveyed municipalities was conducted. The basis of the classes were ranges that present the gauge takes for a particular local government based on the arithmetic average and standard deviation. In result there are four categories of municipalities: very good, good, average and poor. Among the most developed rural and urban-rural areas in the region there are: Kłodawa, Lubniewice, Łagów, Pszczew, Słubice, Zielona Góra( all of them being at the top among very good municipalities during tested periods) and Świdnica, Lubrza, presenting the top category twice (in 2007 and 2012). Last year, Deszczno, Zabór and Zbąszynek became very good municipalities as well. Remote areas include the municipalities which during all of those three years (2002, 2007 and 2012) were in the lowest class: Gubin, Jasień, Maszewo, Trzebiel and the municipalities, which in the last two measurements (in 2007 and 2012) occurred in the worst category: Bledzew, Szlichtyngowa, Niegosławice and Dobiegniew.

5 Graphic visualization of this ratio is included in the maps contained in the Appendix. 16

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

The statement of the problems and development needs (selected on the basis of the Lubuskie strategic documents and individual municipalities in rural and urban-rural areas) and rural forms of support offered within Programmes / Measures shows that support from the LROP, Human Capital OP and RDP has been programmed in accordance with the needs and problems of rural development. In the analyzed instruments financed by the EU no support aimed at solving the problems associated with aging society has been identified (e.g. based on social infrastructure aimed at people of retirement age ), although such issues have been raised in strategic documents. Adequacy of projects aimed at rural areas in relation to the actual needs of the beneficiaries of the LROP, RDP and the Human Capital and the general population, was highly rated by administration of the municipalities and representatives of organizations working for rural development, (sequentially, 85% and 75%), while the inhabitants largely assessed it as average (one third of the research trial in a five-point scale gave an assessment of 3). Under the audit, it has been verified which instruments of rural development support offered under the LROP, RDP and Human Capital in 2007-2013 attracted the greatest interest of the beneficiaries. The comparison of the number of correctly formally submitted applications for funding under the competition to the number of signed contracts / decisions on subsidies shows that the greatest interest from potential beneficiaries was directed to the instruments offered under Priority II of the LROP (1004/488 - statistically 2.05 applications per a single contract) and to the instruments under Priority IV (154/38 - statistically 2.05 applications per a single contract). Within these priorities, the greatest interest in rural areas can be noticed in the support of Measure 2.1 and 2.2. and 2.3 addressed to entrepreneurs, as well as Measure 4.2.2, financing projects of local education. The study also shows that a greater interest in receiving support is shown by entrepreneurs running their business in rural areas. Beneficiaries showed relatively little interest in competitions under Measure 2.4 and 2.5, due to the nature of the offered support. On the other hand, taking into account the percentage of allocation used in comparison with the value of the funds contracted until 31 December 2012 under the signed contracts / decision within LROP to funds for supported instruments offered as part of the 3.1 - 100% 5.1 have been contracted to the greatest extent - 99 % (all projects were co-financed under the LROP Indicative Investment Plan) 4.1 - 96% 3.3 - 94%, and 1.3 - 93%. In the case of examined HCOP activities, the last contest was organised in terms of the active that time, Measure 9.5. In 2012, within this contest, 80 applications for financing were submitted but only 10 projects were plannned to be realized. The most popular forms of LROP support were acquired from the Measure 1 and 4 of Priority Axis, where for the projects from Measure 125 scheme I and Measure 431 – were contracted up to 97% limits. Research show that particular groups of respondents in the overwhelming majority expect that in the future financial perspective, a support mainly will be provided in the form of grants (on average 75% of all study participants), then in the form of courses, trainings or workshops (55%), consulting (36%), communication materials and publications (35%), participation in workshops, missions and expositions (29%), in the form of a briefing (22%), support as a credit (19%) and as a credit guarantee (10%). Such a big interest in grants indicates a significant demand for financial support for investments.

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

The evaluation of implementation degree of the Measures within LROP aimed at rural areas was carried out i.a. in terms of participation of contracts allocation, allocation of LROP for projects that are being realized (or were realized) in rural areas, in relation to the total Programme. Contracting in the Programme it was assumed that rural areas will be granted 34% support from LROP. The study showed that by the end of 2012 there were contracts/decisions signed for rural areas projects of total EU funds amount composing 32% of ERDF Programme allocation; therefore, the ceiling will be nearly achieved. Considering the fact that allocation of LROP has not been entirely signed yet, it can be assumed that this assumption will be realized. Additionally, the level of support implementation can be described by estimarted or reached programme indicators values for 2013. The conducted analysis shows that the rural areas in the highest degree beneficted from the results (in the terms of results interpretation) of intervention concentrated on the preservation of environment (from Priority III), then – transport infrastructure (from Measure 1.1) and Priority II activities, aimed at supporting entrepreneurship, then from Measure 1.3. In rural areas programme indicators describing the realization of Priority IV – in the field of social infrastructure, including for Measure 4.1 were developed at the lowest degree, slightly greater for Measure 4.2. However, there is a rational explanation for localization of some social services in areas with a definitely higher rate of population than in rural areas, in the point of costs, which was discussed in the previous part of the report. The rural participation in implementation of indicators of Priority that supports the projects in the field of tourism and culture is also low, whereas tourist investments were supported within Priority II of LROP. On the other hand, other projects supported under this Priority have a regional effect and thereby have a positive impact on this field in rural areas. Indicators of particular RDP Measures in rural areas of Lubuskie Voivodship showed that the biggest progress in implementation of this occurs within Measure 125 Scheme I and Measure 431 under which, by the end of 2012, there were contracts/ decisions of total amount of 97% of limits dedicated to these Measures, 50% of allocation was contracted within Measure 413. The implementation of local strategies and less than half of allocation (42%) was dedicated to Measure 421. Implementation of Cooperation Projects. Evaluation of implementation degree of HCOP Measures aimed at rural areas gave good results. Allocation for Measure 6.3 and 7.3 of HCOP was entirely contracted by the end of 2011and programme indicators of implemented Measures were achieved on several times higher level (6.3) and a half higher level (7.3) than it was estimated in Programme. Contest for the last projects of Measure 9.5 took place in 2012 and depleting the amount of the allocation for this Measure as well. The target value of the programme indicator under this Measure (despite being doubled during the Programme implementation) was exceeded by the end of 2012 as well. Both opinions of people implementating particular Programmes and references to risen outlays showed a high support effectiveness measured by the values of indicators achieved in rural areas. Analysis of strategic documents of particular communes and types of support appears that all projects realized in particular communes correspond to their needs but they do not include

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

(because of its numerical force and limitations6) all local problems Local council representatives mentioned that in 33% of communes the interventions of the programmes contributed to the realization of local development priorities, in the same percentage – reasonably, in ¼ indifferently. There were no passed judgements indicating that the interventions did not contribute at all. Needs that were not supported by European funds in researched communes, but specified in their development strategies include: bad road surface condition – 38% of communes; tourism insufficiently developed base – 30%; low inhabitants’ activity on the job market/unemployment, including structural/ significant participation of people lastingly unemployed – 30%; low level of social consciousness in the field of preservation of environment and local home rule – 20%; lack of sewer system in prevailing number of localities – 18%; lack of sites aimed at investments – 18%; insufficient medical health care – 18%; a need for an overhaul the fragmented agriculture – 18% (and the other rarely occurring). The degree in which the actions in rural areas were implemented after 2007 including those from structural funds are effective, what illustrates the dynamics in change of indicator values describing the socio-economic development (quoted above) and complement of this knowledge are assessments of rural residents (62%) and local government (90%) which indicate that the implementation of projects financed by the EU funds in their communities has improved. However, the scope of the impact of projects supported within LROP, RDP and HCOP on key areas of socio-economic development of Lubuskie voivodeship rural areas which was assessed by all groups of respondents participating in the survey indicates that used intervention predominantly affects the overall quality of life inhabitants of the village. On the second place is the sphere of education (in terms of infrastructure, such as substance), then reflects in the development of entrepreneurship and in the state of the transport infrastructure (road), job market, and the slightest degree in health protection infrastructure and services provided in rural areas. Basic problems which were successfully reduced as a result of the intervention of analysed Measures and Priorities LROP, RDP and HCOP are:  in terms of LROP to a large extent there was a possibility to improve transport, water and sewage infrastructure, entrepreneurship support and also improve the access to ICT services. In addition, there was a support in the form of education infrastructure, through the extension of school buildings, including sports halls, swimming pools etc.,  in terms of RDP in the significant degree the deficits in waste water management were limited, even though the scale of a problem makes it still present. Moreover, as a result of projects realization the particular communes reduced the costs of electricity exploitation through the production of renewable energy and heating with a heat pump.  In the case of HCOP the main problem which was successfully reduced, were the issues concerning a very delicate sphere connected with a psyche of long-term unemployed or economic excluded people. However, the road infrastructure, entrepreneurship development, then water and sewer infrastructure, education infrastructure, the remain technical infrastructure, job market, preservation

6 The limitation comes from the theory of economy according to which the size of needs (as a resultant of their illimitability) always exceeds the outlays aimed to its satisfaction. 19

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

of environment, social infrastructure, human capital, revitalization, sport-recreational infrastructure and protection of health infrastructure still need some support. Groups of beneficiaries who (according to the values of contracts/decisions7) in the highest degree profited from the support of studied Programmes in the case of LROP are: JST, universities, SME, next institutions of national health care and the least the associations. In the case of RDP: JST, non- governmental organizations (including LGD), legal persons (including mainly the Catholic Church), business subject and physical people On the other hand the greatest support from HCOP was for NGO, then to JST, to other economic subjects (Catholic Church included), colleges and schools or educational institutions. Analysing above facts, it should be taken into consideration that the factual recipients of benefits from studied Programmes’ support are people who use the products or results from supported projects. In the case of economic subjects there is a benefiting company, which results in increasing competitiveness of the region, employment and income developed in the area. Whereas the direct users of support granted by JST on every level and other public subjects (like state-owned organisational units, health care institutions etc.) is the community of commune/ powiat/region. In the case of intervention of HCOP (within studied Measures) support for every project has provide an evidence on the profit for social groups resident rural areas (projects participants). According to the conducted research there is a potential functional and subject complementarity between the actions of particular Programmes, and inner complementarity between projects of LROP. Nevertheless, in particular rural communes and in the rural areas of particular urban-rural communes projectsare not realized very often. However this would contribute to an increase of support efficiency and would bring an observed synergy effect more often (apart from exceptions concerning the projects of Action 1.3 LROP which are complementary with other projects analysed by actions of HCOP). Both conducted analysis, including the potential complementarity, as well as a real one, of projects realised in rural communes or in the area of urban-rural commune of Lubuskie Voivodship and information provided by the site investigations, indicate that there is no formal system that coordinates spending funds on projects realised in this region (regardless of its financial source). There are premises (e.g. demarcation line) that regulate the intervention from union funds in order to not to overlap, which is reflected in regional programme documentation. Structure, of above mentioned Programmes which correspond with strategic documents is the base of systematic implementation European funds in voivodeship. However, as it is set in the research, on the stage of application for funds (apart from LROP) there are neither any functional-coordinating mechanisms used nor subject interrelations projects. Neither is there any reporting (of beneficiaries) enabling the monitoring the interrelated subjects nor giving a view of interrelations between co-financed and realized endeavours. Such a feedback would set a crucial element in the process of tasks coordination for upgrading the quality of life and housekeeping realized in the region.

7On the grounds of the base KSI SIMIK 07-13 of 31.12.2012 20

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

1. WPROWADZENIE Raport niniejszy jest wynikiem badania ewaluacyjnego pn. Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim, zrealizowanego na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubuskiego. W raporcie analizie poddano jedynie działania samorządowe PROW 2007-2013, działania o charakterze inicjatyw lokalnych PO KL i w większym zakresie działania LRPO.

CEL BADANIA Głównym celem badania była ocena efektywności podejmowanych działań na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim w latach 2007-2012 w oparciu o Lubuski Regionalny Program Operacyjny na lata 2007-2013, Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 oraz Program Operacyjny Kapitał Ludzki na lata 2007-2013 oraz ocena wpływu realizowanych działań na zmniejszanie marginalizacji i peryferyzacji obszarów wiejskich województwa lubuskiego.

Cele szczegółowe badania: 1. Analiza stanu rozwoju województwa lubuskiego 2. Analiza podejmowanych po 2007 roku działań na obszarach wiejskich w ramach LRPO, PROW oraz Działania 6.3, 7.3 i 9.5 PO KL 3. Ocena stopnia wdrożenia działań skierowanych na obszary wiejskie w ramach LRPO, PROW i PO KL 4. Ocena przeobrażeń na obszarach wiejskich dzięki realizacji projektów 5. Ocena komplementarności wsparcia

KRYTERIA EWALUACYJNE W badaniu uwzględnione zostały następujące kryteria ewaluacyjne:  użyteczność – które pozwoliło ocenić, w jakim stopniu realizacja Programu/ów rzeczywiście przyczyniła się do rozwiązania zidentyfikowanych problemów na terenie województwa lubuskiego i/lub przyniosła korzyści beneficjentom, społeczności lokalnej i regionalnej;  efektywność - rozumiana jako powiązanie efektów (osiągniętych i przewidywanych) interwencji z poniesionymi nakładami;  skuteczność - rozumiana jako ocena stopnia osiągnięcia założonych celów interwencji.

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

ZAKRES BADANIA

 zbadanie skuteczności i efektywności wsparcia inwestycji na obszarach wiejskich na podstawie projektów, które uzyskały dofinansowanie w ramach LRPO, PROW Oś 1 Działanie 125, Oś 3 Działanie 321, 313, 322, 323, Oś 4 Działanie 413, 421, 431 i PO KL Działanie 6.3, 7.3 i 9.5;  zbadanie osiągniętych oraz potencjalnych efektów wynikających z realizacji Zakres przedmiotowy inwestycji w ramach LRPO, PROW, PO KL;  zbadanie znaczenia zrealizowanych projektów w procesie podnoszenia poziomu życia społeczności lokalnej/regionalnej;  wskazanie dobrych praktyk oraz określenie rekomendacji w obszarze optymalnego ukierunkowania wsparcia w przyszłej perspektywie w obszarze działań na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim; Zakres czasowy od 2007 do końca 2012 roku

Zakres terytorialny województwo lubuskie  LRPO:  pracownicy Departamentu LRPO zajmujący się zarządzaniem i wdrażaniem LRPO,  pracownicy Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Zielonej Górze zajmujący się wdrażaniem III Priorytetu LRPO,  beneficjenci, którzy realizują projekty dofinansowane ze środków LRPO,  PROW WL:  pracownicy Departamentu Programów Rozwoju Obszarów Wiejskich zajmujący się wdrażaniem PROW 2007-2013,  beneficjenci, którzy realizują projekty współfinansowane ze środków PROW na terenie województwa lubuskiego,  PO KL: Zakres podmiotowy  pracownicy Departamentu Europejskiego Funduszu Społecznego zajmujący się wdrażaniem Priorytetu VII i IX PO KL,  pracownicy Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Zielonej Górze zajmujący się wdrażaniem Priorytetu VI PO KL,  beneficjenci, którzy realizują projekty w ramach Działania 6.3, 7.3 i 9.5 współfinansowane ze środków PO KL na terenie województwa lubuskiego,  mieszkańcy obszarów wiejskich województwa lubuskiego,  wybrane podmioty, których wiedza i doświadczenie mogą okazać się pomocne w realizacji badania i tworzeniu wniosków (w tym: organizacje biznesowe i środowiska przedsiębiorców, organizacje pozarządowe oraz jednostki wspierające rozwój gospodarczy i społeczny, JST, instytucje kultury, nauki, zdrowia, inne).

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

2. OPIS ZASTOSOWANEJ METODOLOGII ORAZ ŹRÓDŁA INFORMACJI WYKORZYSTANYCH W BADANIU

Desk research8 Metoda badań społecznych, która zakłada szczegółową analizę istniejących już i dostępnych danych. Badanie to nie jest zatem związane z pozyskiwaniem nowych informacji, a jedynie scalaniem, przetworzeniem i analizą danych rozproszonych dotychczas wśród rozmaitych źródeł. Analizie zostały poddane wspólnotowe i krajowe dokumenty programowe polityki spójności na lata 2007-2013 oraz dokumentacja w ramach LRPO, PROW i PO KL, jak również inne dokumenty niezbędne z punktu widzenia realizacji badania, w tym odnoszące się do programów objętych zakresem niniejszego badania oraz strategie o charakterze regionalnym, badania, analizy i ekspertyzy oraz opracowania dotyczące wsparcia działań na obszarach wiejskich. Indywidualne wywiady pogłębione IDI9 Wywiad pogłębiony opierający się na osobistej rozmowie z respondentem, moderowaną przez ankietera zgodnie z określonym scenariuszem wywiadu zawierającym komplet zagadnień do omówienia. Struktura i wielkość próby Badanie IDI przeprowadzone zostało z udziałem: a) pracowników Departamentu Lubuskiego Regionalnego Programu Operacyjnego Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubuskiego – 2 wywiady b) pracowników Departamentu Rozwoju Obszarów Wiejskich – 2 wywiady c) pracownika Departamentu Europejskiego Funduszu Społecznego – 1 wywiad d) pracowników Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Zielonej Górze – 2 wywiady e) pracowników Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Zielonej Górze – 2 wywiady Dobór próby: celowy (do badania zostały zaproszone osoby, których wiedza i doświadczenie są najbardziej użyteczne z punktu widzenia celów badania). f) beneficjentów – 14 wywiadów Wykonawca zrealizował 14 wywiadów IDI: 5 z beneficjentami realizującymi projekty w ramach LRPO (po jednym dla każdego Priorytetu), 6 wywiadów z beneficjentami realizującymi projekty w ramach PROW (po jednym dla każdego Działania, ze względu na duże liczebności) oraz 3 wywiady z beneficjentami realizującymi projekty w ramach PO KL (po jednym dla każdego Priorytetu). Wybór beneficjentów został dokonany po przeprowadzeniu analizy wyników badania CATI.

8 Podręcznik ewaluacji projektów infrastrukturalnych. 9 “Podręcznik użytkowania metod, narzędzi i procedur diagnozowania zapotrzebowania na kwalifikacje i umiejętności na regionalnym i lokalnym rynku pracy” 23

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Ankieta kwestionariuszowa CATI10 Wspomagany komputerowo wywiad telefoniczny. W badaniach realizowanych metodą CATI wywiad z respondentem jest prowadzony przez telefon, a ankieter odczytuje pytania i notuje uzyskiwane odpowiedzi korzystając ze specjalnego skryptu. Badanie CATI zostało przeprowadzone z: a) beneficjentami projektów – 76 respondentów,

Tabela 1 Struktura próby Beneficjentów, CATI liczebność liczebność Program Działanie w próbie w próbie Działanie 1.1 Poprawa stanu infrastruktury transportowej w regionie 3 Działanie 1.2 Tworzenie obszarów aktywności gospodarczej i promocja 1 gospodarcza Działanie 1.3 Rozwój społeczeństwa informacyjnego 1 Działanie 2.1 Mikroprzedsiębiorstwa 3 Działanie 2.2 Poprawa konkurencyjności małych i średnich 4 przedsiębiorstw poprzez inwestycje Działanie 2.3 Poprawa konkurencyjności przedsiębiorstw poprzez 2 doradztwo i wsparcie działań marketingowych Działanie 2.4 Transfer badań, nowoczesnych technologii i innowacji 1 LRPO 28 ze świata nauki do przedsiębiorstw Działanie 2.5 Rozwój regionalnych i lokalnych instytucji otoczenia 1 biznesu Działanie 3.1 Infrastruktura ochrony środowiska 2 Działanie 3.2 Poprawa jakości powietrza, efektywności energetycznej 2 oraz rozwój i wykorzystanie odnawialnych źródeł energii Działanie 3.3 Zarządzanie środowiskiem przyrodniczym 1 Działanie 4.1 Rozwój i modernizacja infrastruktury ochrony zdrowia 1 Działanie 4.2 Rozwój i modernizacja infrastruktury edukacyjnej 4 Działanie 5.1 Rozwój i modernizacja infrastruktury turystycznej 2 i kulturowej Działanie 6.3 Inicjatywy lokalne na rzecz podnoszenia poziomu 5 aktywności zawodowej na obszarach wiejskich PO KL 17 Działanie 7.3 Inicjatywy lokalne na rzecz aktywnej integracji 5 Działanie 9.5 Oddolne inicjatywy edukacyjne na obszarach wiejskich 7 Działanie 125 Poprawienie i rozwijanie infrastruktury związanej z rozwojem i dostosowaniem rolnictwa i leśnictwa 2 - Schemat I „Scalanie gruntów” - Schemat II „Gospodarowanie rolniczymi zasobami wodnymi” Działanie 321 Podstawowe usługi dla gospodarki i ludności wiejskiej 5 PROW 31 Działania 313, 322, 323 Odnowa i rozwój wsi 10 Działanie 413 Wdrażanie lokalnych strategii rozwoju 10 projekty z zakresu „Odnowa i rozwój wsi” oraz „Małe projekty” Działanie 421 Wdrażanie projektów współpracy 1 Działanie 431 Funkcjonowanie lokalnej grupy działania, nabywanie 3 umiejętności i aktywizacja SUMA 76

10 E. Babbie, „The Practice of Social Research”. 24

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

b) wnioskodawcami, którzy nie uzyskali dofinansowania – 45 respondentów.

Populację stanowiły organizacje (podmioty gospodarcze, stowarzyszenia, instytucje), które pomimo złożenia aplikacji, nie uzyskały dofinansowania ze środków LRPO, PROW oraz PO KL. Zostali oni zaproszeni do badania jako jedna z grup potencjalnych beneficjentów.

Tabela 2 Struktura próby wnioskodawców, którzy nie otrzymali dofinansowania projektów w ramach poszczególnych programów, CATI Program liczebność w próbie Działanie liczebność w próbie 2.1 9 Lubuski Regionalny Program 15 2.2 4 Operacyjny 3.2 2 6.3 5 Program Operacyjny Kapitał 15 7.3 5 Ludzki 9.5 5 321 1 Program Rozwoju Obszarów 10 413 6 Wiejskich 313, 322, 323 3 SUMA 45

Wywiad częściowo ustrukturyzowany - SSI11 Wywiad częściowo ustrukturyzowany, zawiera pewne wytyczne, jednak jest także możliwość pogłębienia wiedzy o interesującym zagadnieniu. Wywiad SSI posiada zalety technik kwestionariuszowych – podlega analizie statystycznej, a także zawiera pytania otwarte podlegające analizie jakościowej. Badanie SSI zostało przeprowadzone z instytucjami/organizacjami, zaangażowanymi w rozwój obszarów wiejskich tj. a) Lubuską Izbą Rolniczą – 1 osoba b) Lubuskim Ośrodkiem Doradztwa Rolniczego – 1 osoba c) Lokalnymi Grupami Działania – 10 osób, po jednej z poniższych inicjatyw lokalnych:  Fundacji „Porozumienie Wzgórz Dalkowskich”  Stowarzyszenia „Lokalna Grupa Działania – Grupa Łużycka”  Stowarzyszenia Lokalna Grupa Działania „Bory Dolnośląskie”  Stowarzyszenia Lokalna Grupa Działania Regionu Kozła  Stowarzyszenia „Kraina Szlaków Turystycznych – Lokalna Grupa Działania”  Fundacji Zielonej Doliny Odry i Warty  Lokalnej Grupy Działania „Zielone Światło”  Stowarzyszenia LGD „Działaj z Nami”  Stowarzyszenia – Lokalna Grupa Działania „Między Odrą a Bobrem”  Stowarzyszenia Kraina Lasów i Jezior – Lokalna Grupa Działania Łącznie przeprowadzono 12 wywiadów SSI.

11 E. Babbie, „The Practice of Social Research”. 25

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Ankieta internetowa CAWI12 Wspomagany komputerowo wywiad z wykorzystaniem Internetu. Respondenci zostają zaproszeni do udziału w ankiecie, której kwestionariusz znajduje się na specjalnej platformie internetowej.

Badanie CAWI przeprowadzono z przedstawicielami urzędów gmin wiejskich oraz miejsko- wiejskich województwa lubuskiego. W badaniu zastosowano dobór całkowity – do udziału w ankiecie zaproszono przedstawicieli wszystkich urzędów gmin wiejskich i miejsko-wiejskich województwa lubuskiego. Na zaproszenie odpowiedziało 60 JST. Liczebność próby stanowi zatem 81% populacji.

Ankieta kwestionariuszowa PAPI13 Polega na przeprowadzeniu wywiadu z respondentami przy wykorzystaniu papierowej ankiety/kwestionariusza. Respondent wypełnia ankietę samodzielnie w obecności ankietera.

Badanie PAPI zostało przeprowadzone z mieszkańcami obszarów wiejskich województwa lubuskiego.

W każdej z 74 gmin (41 gmin wiejskich oraz 33 gminy miejsko-wiejskie) zrealizowano po 14 ankiet. Łącznie przeprowadzono 1036 ankiet.

Metody analizy danych

Analiza krzyżowa14 Kombinacja dwóch tabel liczności, tak, że każda komórka w tej tabeli odpowiada jednej kombinacji „krzyżowanych” zmiennych. Dzięki temu tabela krzyżowa umożliwia badanie częstości występowania obserwacji należących do określonych kombinacji wszystkich kategorii w przypadku więcej niż jednej zmiennej – wykorzystana została do zestawienia projektów realizowanych w gminach oraz problemów wynikających z lokalnych dokumentów strategicznych. Jej wyniki ujęte zostały na mapach.

Technika matrycy relacji projektów Istotą analizy danego zjawiska z użyciem tego typu matrycy jest badanie wzajemnej relacji między obiektami opisanymi w pierwszym wierszu i pierwszej kolumnie matrycy. Każdej parze obiektów można przypisać powiązania symbolicznie („+” i „-„) lub opisowo wyrazić relacje. W niniejszej ewaluacji za pomocą matryc zbadane zostały następujące relacje projektów wspartych z LRPO realizowanych na obszarach wiejskich:  komplementarność zewnętrzna:

12 E. Babbie, „The Practice of Social Research”. 13 Encyclopedia of Survey Research Methods, Paul J. Lavrakas. 14 Bedyńska, S., Brzezicka, A. 2007. Statystyczny drogowskaz. Praktyczny poradnik analizy danych w naukach społecznych. 26

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

 z projektami zrealizowanymi w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich 2007- 2013 Oś 1 Działanie 125, Oś 3 Działanie 321, 313, 322, 323, Oś 4 Działanie 413, 421, 431;  z projektami zrealizowanymi w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007- 2013 Działanie 6.3, 7.3 i 9.5;  komplementarność wewnętrzna względem siebie,  efekt synergii.

Analiza taksonomiczna - Taksonomiczna miara rozwoju Hellwiga (TMR)15 Podstawowym celem analizy taksonomicznej jest ocena poziomu zróżnicowania obiektów opisanych za pomocą zestawu cech statystycznych oraz określenie skupisk tych obiektów pod względem podobieństwa rozwoju, a także otrzymanie jednorodnych klas obiektów ze względu na charakteryzujące je właściwości. Analiza taksonomiczna zastosowana została w celu określenia tempa rozwoju w gminach wiejskich i miejsko-wiejskich w latach 2002, 2007 i 2012 oraz zidentyfikowania obszarów problemowych.

Mapowanie regionalne – analiza przestrzenna Umożliwiło geograficzne uporządkowanie zebranych danych, w podziale na gminy województwa lubuskiego. Za pomocą tej techniki zaprezentowane zostały dane z analizy wskaźników obrazujących przemiany na obszarach wiejskich, jak i wyniki analizy projektów.

15 Młodak A. (2006). Analiza taksonomiczna w statystyce regionalnej. Warszawa: Difin. 27

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

3. OPIS WYNIKÓW EWALUACJI, ICH ANALIZA I INTERPRETACJA

3.1. Analiza stanu rozwoju województwa lubuskiego

Jak kształtuje się dynamika zmian w zakresie kluczowych wskaźników r ozwoju społeczno-gospodarczego na poziomie województwa lubuskiego w latach 2007 - 2012 oraz w okresie 2000 -2006?

Przeprowadzone badania wskazują, iż w okresie 2000-2012 podejmowane na terenie województwa lubuskiego inicjatywy prorozwojowe, spowodowały wyraźne podniesienie poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego lubuskich obszarów wiejskich. Okres, w którym województwo mogło wykorzystywać środki przedakcesyjne, a następnie uzyskało dostęp do pełnego wachlarza funduszy europejskich, został wykorzystany dla pozyskania środków na realizację kluczowych z punktu widzenia województwa projektów. Efektem realizacji licznych projektów, jest postępujący proces poprawy podstawowych z punktu widzenia oceny poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego wskaźników. Indagowani eksperci potwierdzają ten fakt, wskazując na dynamiczne przeobrażenia, jakim uległy obszary wiejskie województwa lubuskiego w analizowanym okresie. Jednocześnie przedstawiają konkretne wskaźniki, które w najlepszy ich zdaniem sposób obrazują przemiany, jakie zaszły w województwie lubuskim. Analiza danych statystycznych obrazujących rozwój społeczno-gospodarczy województwa lubuskiego, w tym obszarów wiejskich, a także przedstawiających Jakie aspekty tematyczne (grupy jego sytuację na tle pozostałych województw, wskaźników) są istotne z punktu umożliwia empiryczną weryfikację ocen wystawianych widzenia rozwoju obszarów przez ekspertów. Kluczowym problemem dotyczącym wiejskich? analiz jest ograniczona możliwość dostępu do danych charakteryzujących rozwój obszarów wiejskich, które nie są gromadzone przez statystykę publiczną w Polsce16. Uniemożliwia to, w odniesieniu do wielu zjawisk, dokonywanie analiz dotyczących wyłącznie obszarów wiejskich i wymusza stosowanie danych o wyższym poziome agregacji. Zgodnie z sugestiami płynącymi z wywiadów eksperckich, dokonano analizy wybranych wskaźników obrazujących zachodzące zmiany w rozwoju województwa lubuskiego. Pozwoliło to na objęcie analizą kluczowych czynników rozwoju społeczno-gospodarczego, charakterystycznych dla obszarów wiejskich województwa lubuskiego, a także dokonanie porównań pozwalających określić poziom rozwoju obszaru województwa na tle pozostałych województw. Jest to bardzo istotne w kontekście wskazania, w jakim stopniu województwo lubuskie wykorzystało szansę na intensyfikację swojego rozwoju, nie tylko z punktu widzenia efektów zrealizowanych na jego obszarze projektów, ale także w porównaniu z tym, co w tym samym czasie osiągnęły inne samorządy. Kluczowym z punktu widzenia tworzenia warunków do intensyfikacji rozwoju społeczno- gospodarczego regionu czynnikiem jest stan infrastruktury. Infrastruktura techniczna, jest zaliczana do najistotniejszych czynników rozwoju lokalnego i regionalnego. Dla Calderona i Servena

16 Problem ten opisany został w ekspertyzie wykonanej na zamówienie MRR pt. Zróżnicowanie przestrzenne obszarów wiejskich w Polsce - stan i perspektywy rozwoju w kontekście powiązań funkcjonalnych, Warszawa 2010. 28

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

infrastruktura jest podstawowym czynnikiem rozwoju, umożliwiając efektywną realokację zasobów17. Badania tych dwóch autorów są podstawą współczesnych twierdzeń wskazujących, że rozwój infrastruktury w bezpośredni sposób przyczynia się do wzrostu PKB i zmniejszenia nierówności w dochodach ludności. Rozwój infrastruktury postrzegany jest również, jako kluczowy wskaźnik poziomu aktywności gospodarczej regionu. Twierdzenia te znajdują także swoje potwierdzenie w badaniach prowadzonych przez Brennemana i Krefa18 wskazujących, że szczególnie w przypadku regionów zapóźnionych gospodarczo, rozwój infrastruktury jest decydującym czynnikiem rozwoju. Realizacja projektów infrastrukturalnych prowadzi do wzrostu spójności regionalnej stając się jednocześnie czynnikiem wpływającym na podniesienie konkurencyjności i atrakcyjności inwestycyjnej regionu oraz – co istotne również z punktu widzenia analiz prowadzonych w niniejszym badaniu – jakości życia na wsi.

Rysunek 1 Rozdzielcza sieć wodociągowa na obszarach wiejskich województwa lubuskiego w latach 2002, 2007 i 2011

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS BDL (data pobrania 29.11.2013 r.).

W badanym okresie prowadzone inwestycje infrastrukturalne spowodowały znaczącą poprawę sytuacji lubuskich gmin wiejskich w zakresie dostępności do sieci wodociągowej i kanalizacyjnej. Jest to nie tylko wyraźny element poprawy warunków życia mieszkańców, ale także ważny czynnik przemawiający za wzrostem atrakcyjności inwestycyjnej tego obszaru.

Rysunek 2 Rozwój sieci kanalizacyjnej na obszarach wiejskich w województwie lubuskim w latach 2002, 2007 i 2011

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS BDL (data pobrania 29.11.2013 r.).

Warto także zwrócić uwagę na dynamikę inwestycji w rozbudowę sieci kanalizacyjnej na obszarach wiejskich, co jest istotnym elementem poprawy jakości życia na obszarach wiejskich.

17 Calderon C., Serven L., 2004 The Effects of Infrastructure Development on Grow and Income Distribution, World Bank Policy Research Working Paper, nr 3400, s.2. 18 Brenneman A., Kref M., 2002 Infrastructure and poverty linkages: literature review, The World Bank. 29

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Rysunek 3 Rozwój sieci gazowej na obszarach wiejskich w województwie lubuskim w latach 2002-2011

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS BDL (data pobrania 29.11.2013 r.).

Istotnym elementem inwestycji infrastrukturalnych w województwie lubuskim w analizowanym okresie był rozwój sieci gazowniczej. Gazyfikacja obszarów wiejskich województwa pozwoliła na dozbrojenie infrastrukturalne wielu miejscowości województwa lubuskiego. Stały się one przez to zdecydowanie bardziej atrakcyjne dla swoich mieszkańców, jak i potencjalnych inwestorów, dla których infrastruktura techniczna jest ważnym czynnikiem lokalizacji inwestycji. Podniesienie poziomu życia mieszkańców, poprzez wzrost dostępności do wodociągu, kanalizacji czy też sieci gazowej, jest niezwykle istotne w kontekście opinii ekspertów wskazujących na zagrożenie procesami depopulacji wielu obszarów województwa lubuskiego. Warto zwrócić uwagę także na rozwój sieci wodociągowej, kanalizacyjnej i gazowej w kontekście pozostałych województw.

Rysunek 4 Sieć wodociągowa w województwach w roku 2011

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS BDL (data pobrania 29.11.2013 r.). Analizując sytuację z roku 2011 należy wskazać, iż województwo lubuskie cechowało się jednym z najniższych poziomów rozwoju sieci wodociągowej. Jedynie województwo zachodniopomorskie osiągnęło niższy wskaźnik długości sieci wodociągowej na 100 km2 powierzchni. W pozostałych ościennych województwach tj. wielkopolskim i dolnośląskim wskaźnik ten był wyraźnie wyższy. W skali kraju najlepiej rozwiniętą sieć wodociągową miało województwo kujawsko-pomorskie.

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Rysunek 5 Rozdzielcza sieć kanalizacyjna i gazowa w województwach w roku 2011

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS BDL (data pobrania 29.11.2013 r.). Także pod względem rozwoju sieci kanalizacyjnej i gazowej województwo lubuskie nadal należy do grupy województw o niskim poziome rozwoju infrastruktury. Szczególnie widoczne jest to w przypadku sieci gazowej. Średnio dla kraju w przypadku obszarów wiejskich wskaźnik długości sieci gazowej na 100 km powierzchni kształtuje się na poziomie 19,4 km, gdy dla województwa lubuskiego wynosi on 9,3 km. Podobnie sytuacja wygląda, jeśli chodzi o sieć kanalizacyjną. Wskaźnik ten dla województwa lubuskiego wynosi 10,2 km przy średniej krajowej na poziomie 15,2 km. Pod względem sieci gazowej podobny poziom rozwoju prezentują województwa dolnośląskie i zachodniopomorskie. W przypadku sieci kanalizacyjnej wszystkie ościenne województwa charakteryzują się znacznie wyższymi wartościami tego wskaźnika. Równie ważnym elementem infrastruktury technicznej są drogi. Analiza danych statystycznych wskazuje, iż w tej dziedzinie w porównaniu z rokiem 2002, także nastąpiły korzystne zmiany. W 2011 roku na 100 km2 powierzchni województwa przypadało ponad 59 km dróg, gdy w 2002 roku wskaźnik ten wynosił 52 km. Zwiększyła się dostępność komunikacyjna regionu lubuskiego także dzięki temu, iż wiele inwestycji infrastrukturalnych wiązało się z odbudową, przebudową i modernizacją już istniejących szlaków komunikacyjnych, co nie wpłynęło na zwiększenie ich liczby, ale w istotny sposób poprawiło jakość połączeń komunikacyjnych w regionie.

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Rysunek 6 Drogi publiczne o nawierzchni twardej w województwach w latach 2002 i 2011

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS BDL (data pobrania 29.11.2013 r.). W porównaniu z innymi województwami, także ten wskaźnik oceny rozwoju infrastruktury w województwie lubuskim daleki jest od ideału. W roku 2002 na 100 km2 powierzchni w lubuskim przypadało 55,9 km dróg, co było wynikiem niższym od średniej krajowej wynoszącej 83,8 km. Podobnie w roku 2011 długość dróg nie uległa znacznemu zwiększeniu i wynosiła niespełna 60 km/100 km2, przy średniej krajowej na poziomie 93 km/100 km2. W badanym okresie średnio dla całego kraju wartość tego wskaźnika wzrosła o blisko 10 km, a dla województwa lubuskiego jedynie o 4 km. W zestawieniu z faktem, iż długość sieci drogowej w lubuskim jest jedną z najniższych w kraju, wskazuje to na potrzebę rozwoju tego ważnego z punktu widzenia potencjału rozwojowego czynnika infrastruktury. Atrakcyjność województwa w dużej mierze związana jest ze stanem środowiska naturalnego. Rozwój turystyczny regionu opiera się przecież na niezwykle cennych obszarach niezdegradowanego środowiska, które przyciągają do lubuskiego turystów z kraju i z zagranicy. Wskaźnikiem, który pozwala określić stopień rozwoju społeczno-gospodarczego, jest odsetek gospodarstw domowych korzystających z oczyszczalni ścieków. W badanym okresie udało się zrealizować szeregi inwestycji infrastrukturalnych, które pozwoliły na zwiększenie odsetka mieszkańców korzystających z oczyszczalni ścieków na obszarach wiejskich z 11% w 2002 roku do aż 35% w roku 2012. W tym miejscu należy wskazać, iż to właśnie dostęp do infrastruktury technicznej jest jednym

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

z kluczowych czynników decydujących o lokowaniu inwestycji. Dbałość o stan środowiska jest elementem budowania strategii przedsiębiorstw i samorządów terytorialnych19.

Rysunek 7 Odsetek korzystających z oczyszczalni ścieków na obszarach wiejskich w województwach w latach 2002 i 2011

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS BDL (data pobrania 29.11.2013 r.). Jednocześnie pamiętać należy, iż w okresie badawczym w porównaniu z województwami ościennymi, województwo lubuskie charakteryzowało się niewielkim odsetkiem korzystających z oczyszczalni ścieków. Szczególnie duży dystans dzieli województwo lubuskie od województwa zachodniopomorskiego, które w 2002 roku osiągnęło 32% udział ludności korzystającej z oczyszczalni ścieków a w 2012 roku wskaźnik ten przekroczył 50%. W przypadku województw dolnośląskiego i wielkopolskiego w 2012 roku omawiany wskaźnik przyjmował odpowiednio wartość 36,8% i 35,8%, przy średniej krajowej na poziomie 34%. Niezwykle ważnym wskaźnikiem obrazującym korzystne zmiany zachodzące na obszarze województwa w badanym okresie, jest wzrost dochodów lubuskich samorządów. W zgodnej opinii ekspertów może być on traktowany, jako przydatne narzędzie analizy poziomu rozwoju społeczno- gospodarczego.

19 Lizińska W., Nazarczuk J., 2007, Bariery lokalizacji inwestycji na przykładzie woj. warmińsko-mazurskiego, [w:] Uwarunkowania rozwoju regionalnego w Polsce Wschodniej B. Plawgo (red. nauk.), WSAP, Białystok, s. 51-58.

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Rysunek 8 Dochody własne gmin województwa lubuskiego w przeliczeniu na 1 mieszkańca (gminy bez miast na prawach powiatu) w latach 2002 i 2012

2000

1500 1495,32

1115,99 1000 664,62

500 1 miwszkańca zł miwszkańca 1 w 0

dochochody własne gminy/ 2002 2007 2012 lata

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS BDL (data pobrania 29.11.2013 r.). W badanym okresie wyraźnie widoczna jest tendencja wzrostowa dochodów gmin w przeliczeniu na jednego mieszkańca. Sugeruje to, iż podejmowane działania prorozwojowe przyczyniły się do poprawy sytuacji gospodarczej w regionie, od której w znacznej mierze zależy poziom dochodów samorządów. Udział w podatku PIT i CIT, a także wpływy z podatków rolnego i od nieruchomości są dla wielu lubuskich gmin ważnym elementem budżetu. W roku 2012 w porównaniu z rokiem 2002 wartość dochodów w przeliczeniu na jednego mieszkańca jest dwukrotnie wyższa. W roku 2002 dochód ten kształtował się na poziomie 664,00 zł, a w 2012 przekraczał już 1 400,00 zł.

Rysunek 9 Dochody własne gmin w przeliczeniu na 1 mieszkańca w województwach w 2012 r. (gminy bez miast na prawach powiatu)

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS BDL (data pobrania 29.11.2013 r.).

Pod względem wielkości dochodów gmin na jednego mieszkańca województwo lubuskie należy do grupy najlepszych w kraju. Wyprzedza pod tym względem nawet województwo wielkopolskie. Dochód na jednego mieszkańca w województwie lubuskim w 2012 roku był o ponad 100,00 zł wyższy od średniej dla całego kraju i o ponad 538,00 zł wyższy od dochodu województwa lubelskiego.

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

W opracowaniach dotyczących rozwoju regionalnego, często wykorzystywanym wskaźnikiem jest PKB. W opinii ekspertów jest to miara, którą trudno określać poziom rozwoju na poziomie gmin czy też powiatów. Dlatego wskaźnik ten może być jedynie pomocniczym kryterium pozwalającym na określenie głównego kierunku zmian zachodzących na obszarze województwa. Z powodzeniem może być natomiast wykorzystywany w badaniach porównawczych dużych jednostek przestrzennych.

Tabela 3 Wartość PKB na 1 mieszkańca w latach 2000, 2007 i 2011

Produkt Krajowy Brutto na 1 mieszkańca Województwo 2000 2007 2011 Łódzkie 17 394 28 551 36 750 Mazowieckie 29 753 49 350 64 790 Małopolskie 17 034 26 560 34 107 Śląskie 20 930 32 831 42 830 Lubelskie 13 728 20 979 26 919 Podkarpackie 13 632 20 895 26 801 Podlaskie 14 517 22 872 28 485 Świętokrzyskie 14 931 23 816 29 552 Lubuskie 17 378 27 242 32 795 Wielkopolskie 20 730 32 236 41 285 Zachodniopomorskie 19 514 27 487 33 485 Dolnośląskie 19 968 33 470 44 961 Opolskie 16 115 25 473 31 771 Kujawsko-Pomorskie 17 700 26 828 32 596 Pomorskie 19 355 30 346 37 822 Warmińsko-Mazurskie 15 287 22 908 28 635

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS BDL (data pobrania 29.11.2013 r.).

Analiza wartości PKB przedstawionych w tabeli wskazuje na sukcesywny wzrost produktywności gospodarki województwa lubuskiego. W porównaniu z rokiem 2000 w roku 2010 PKB per capita zwiększył się aż o 80%. Jednocześnie wyraźnie rysuje się duża polaryzacja rozwoju między dwoma dominującymi pod względem rozwoju gospodarczego województwami tj. mazowieckim i dolnośląskim a resztą kraju.

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Rysunek 10 Wartość PKB na 1 mieszkańca w 2011 r. w województwach (w tys. zł)

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS BDL (data pobrania 29.11.2013 r.).

W 2010 roku pod względem wartości PKB per capita najlepiej rozwinięte było województwo mazowieckie. Z kwotą blisko 65 000 zł na 1 mieszkańca wyraźnie dominowało pod tym względem w kraju. Było to o prawie 32 000 zł więcej niż w województwie lubuskim i o około 38 000 zł więcej niż w województwie podkarpackim. Niezwykle ważnymi wskaźnikami obrazującymi przemiany zachodzące w regionach są grupy wskaźników odnoszących się do poziomu przedsiębiorczości i bezrobocia. Tworzenie podstaw trwałego rozwoju gospodarczego nie jest możliwe bez rozwoju postaw przedsiębiorczych wśród mieszkańców. J.B. Say określił przedsiębiorcę, jako osobę inwestującą zasoby w nieznaną i ryzykowną przyszłość. Wskazywał, że przedsiębiorca alokuje kapitał w obszarach o wyższej wydajności i zysku20. J. Schumpeter jako jeden z pierwszych wskazywał na źródła przedsiębiorczości, upatrując ich w zmianach organizacyjnych i myśleniu innowatorskim21. Określając przedsiębiorczość w tym przedsiębiorczość na wsi, M. Duczkowska-Piasecka22 wskazała, iż jest to sposób zachowania, którego podstawą jest wiedza i który prowadzi do działań nadających zasobom nowe możliwości tworzenia bogactwa. Przedsiębiorczość jest powszechnie uważana za główny czynnik rozwoju społeczno-gospodarczego oraz kluczowy warunek osiągnięcia konkurencyjności gospodarki regionu. Działania na rzecz rozwoju przedsiębiorczości wśród mieszkańców przyczyniają się do podnoszenia konkurencyjności gospodarki, rozumianej, jako długookresowa zdolność do sprostania konkurencji zewnętrznej. Działania przedsiębiorcze wpływają na stopniowe zmniejszanie dystansu w rozwoju społeczno- gospodarczym badanej jednostki przestrzennej wobec innych regionów. Wzrost aktywności ekonomicznej mieszkańców jest kluczowym elementem wszystkich programów związanych ze zwalczaniem zjawiska i skutków bezrobocia. Wszystkie regiony Polski są dotknięte zjawiskiem

20 J.B. Say, Traktat o ekonomii politycznej, PWN, Warszawa 1960, s. 550. 21 Więcej w T. Gruszecki, Przedsiębiorca w teorii ekonomii, Wydawnictwo Cedor, Warszawa 1994 r., s. 36. 22 M. Duczkowska-Piasecka, Przedsiębiorczość na wsi. (w:) Encyklopedia agrobiznesu, Wydawnictwo WSS-E, Warszawa 1098 r., s. 634. 36

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

bezrobocia, które niesie ze sobą szereg negatywnych skutków daleko wykraczających poza kategorie ekonomiczne. Zgodnie z danymi GUS na obszarze województwa lubuskiego w roku 2012 aż 28% ogółu bezrobotnych pozostawało bez pracy przez okres ponad jednego roku.

Rysunek 11 Odsetek bezrobotnych zarejestrowanych w województwie lubuskim pochodzących z obszarów wiejskich w ogólnej liczbie bezrobotnych w regionie w roku 2000, 2007 i 2012

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych WUP w Zielonej Górze (data pobrania 29.11.2013 r.). Zgodnie z danymi Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Zielonej Górze w strukturze bezrobotnych Lubuszan w 2007 roku ponad 44% stanowiły osoby zamieszkujące obszary wiejskie. W roku 2012 odsetek bezrobotnych zamieszkujących obszary wiejskie zmniejszył się do 39,30%.

Jednocześnie jak wykazano na rysunku liczba osób pozostających bez pracy dłużej niż rok sukcesywnie spada, co wskazuje na fakt, iż podejmowane działania związane z rozwojem gospodarczym regionu przynoszą oczekiwane skutki.

Rysunek 12 Zarejestrowani bezrobotni pozostający bez pracy dłużej niż 1 rok w poszczególnych województwach w 2012 r.

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS BDL (data pobrania 29.11.2013 r.). Wielkość tego wskaźnika w przypadku poszczególnych województw w 2012 roku była niezwykle zróżnicowana. Analiza porównawcza wskakuje jednak, iż to województwo lubuskie charakteryzowało się najniższym w Polsce odsetkiem osób pozostających bez pracy dłużej niż jeden rok. Pod tym względem województwo wielkopolskie znajdowało się w 2012 roku w podobnej sytuacji, zaś pozostałe województwa ościenne, wykazywały zdecydowanie wyższe wartości tego wskaźnika.

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Tabela 4 Odsetek bezrobotnych zarejestrowanych pozostających bez pracy dłużej niż 1 rok Bezrobotni (w%) Województwo 2007 2012 Łódzkie 45,6 37,0 Mazowieckie 50,2 39,6 Małopolskie 45,9 34,8 Śląskie 44,3 31,3 Lubelskie 48,8 41,2 Podkarpackie 49,4 41,7 Podlaskie 43,5 41,0 Świętokrzyskie 49,7 36,8 Lubuskie 37,3 28,4 Wielkopolskie 41,5 29,0 Zachodniopomorskie 40,7 33,7 Dolnośląskie 40,5 31,9 Opolskie 40,2 31,4 Kujawsko-Pomorskie 45,2 37,4 Pomorskie 43,2 31,2 Warmińsko-Mazurskie 42,7 34,4

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS BDL (data pobrania 29.11.2013 r.).

Jednocześnie warto zwrócić uwagę na fakt, iż w porównaniu z pozostałymi województwami, lubuskie osiąga najlepsze wyniki w ramach tego wskaźnika. To na jego obszarze odsetek osób trwale bezrobotnych jest najniższy w kraju. Korzystne zmiany na rynku pracy dostrzegalne są także w wyniku analizy stopy bezrobocia rejestrowanego.

Rysunek 13 Stopa bezrobocia rejestrowanego w województwie lubuskim w latach 2004, 2007 i 20012

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS BDL (data pobrania 29.11.2013 r.).

W porównaniu z rokiem 2004, w którym stopa bezrobocia na terenie województwa lubuskiego przekraczała 25%, w roku 2012 widoczny jest wyraźny spadek stopy bezrobotnych.

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Rysunek 14 Stopa bezrobocia rejestrowanego w województwach w 2012 r. w województwach

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS BDL (data pobrania 29.11.2013 r.).

W 2012 roku stopa bezrobocia rejestrowanego wynosiła 15,8%. Analiza tego wskaźnika na tle pozostałych województw wskazała, iż jest on wyższy od ogólnopolskiej średniej i lokuje województwo na 12 pozycji. Najlepsze pod tym względem okazało się województwo wielkopolskie z niespełna 10% stopą bezrobocia, a ostatnie miejsce zajęło województwo warmińsko-mazurskie ze stopą bezrobocia przekraczającą 21%. Kluczowym narzędziem rozwiązywania problemu bezrobocia jest kształtowanie postaw przedsiębiorczych wśród ludności.

Rysunek 15 Liczba podmiotów gospodarczych wpisanych do rejestru REGON na 10 tys. ludności w województwie lubuskim

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS BDL (data pobrania 29.11.2013 r.). Miernikiem obrazującym zamiany w zakresie rozwoju przedsiębiorczości w regionie jest wskaźnik opisujący liczbę podmiotów gospodarczych przypadających na 10 tys. mieszkańców badanego regionu. Jak wskazano na rysunku liczba podmiotów w przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców województwa lubuskiego wyraźnie wzrosła w badanym okresie. W 2002 roku wskaźnik ten wynosił 949 firm, a w 2012 już 1052 firmy. Mimo trudnej sytuacji rynkowej związanej z ogólnoświatowym kryzysem gospodarczym udało się w województwie lubuskim wyraźnie zwiększyć liczbę przedsiębiorstw. Niestety tylko dla roku 2012 możliwe było uzyskanie wiarygodnych danych dotyczących liczby podmiotów zarejestrowanych w systemie REGON pochodzących z obszarów

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

wiejskich. Według danych GUS w województwie lubuskim na 10 tys. ludności w systemie REGON zarejestrowano 743 podmioty z pochodzące z obszarów wiejskich.23 Było to o ponad 230 podmiotów więcej niż w województwie podlaskim i o 134 podmioty mniej niż w najlepszym pod tym w względem w Polsce województwie zachodniopomorskim.

Rysunek 16 Podmioty z obszarów wiejskich wpisane do rejestru REGON na 10 tys. ludności w 2012

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS BDL (data pobrania 29.11.2013 r.).

Silnie rozwinięty sektor przedsiębiorstw na obszarach wiejskich województwa lubuskiego to dobry prognostyk na przyszłość, a zarazem efekt podejmowanych działań prorozwojowych w województwie lubuskim. Kolejnym wskaźnikiem rozwoju przedsiębiorczości w regionie jest liczba nowopowstałych przedsiębiorstw. Zgromadzone dane statystyczne wskazują jednoznacznie, iż w porównaniu z rokiem 2007 liczba nowopowstałych przedsiębiorstw w województwie lubuskim wyraźnie wzrosła ze 135 (na 10 tys. ludności w wieku produkcyjnym) do 164 w roku 2012. Warto zwrócić uwagę na pozycję województwa lubuskiego w porównaniu do pozostałych województw w kraju. 164 przedsiębiorstwa na 10 tys. ludności w wieku produkcyjnym daje województwu 4. lokatę w kraju. Wyższym poziomem przedsiębiorczości poszczycić się mogą jedynie województwa: zachodniopomorskie (168), pomorskie (173) i mazowieckie (182).

23 Zgodnie z danymi GUS BDL w latach 2002 i 2007 na terenie wszystkich województw w Polsce nie było podmiotów pochodzących z terenów wiejskich zarejestrowanych w systemie REGON. Dane te wydają się wysoce niewiarygodne, dlatego nie wykorzystano ich w analizie. 40

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Rysunek 17 Liczba podmiotów nowo zarejestrowane w 2012 r. (na 10 tys. ludności w wieku produkcyjnym)

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS BDL (data pobrania 29.11.2013 r.). W odniesieniu do lubuskich obszarów wiejskich warto zauważyć, iż w 2012 roku na obszarach wiejskich zarejestrowano 85 podmiotów (na 10 tys. ludności w wieku produkcyjnym) tyle samo, co w województwie dolnośląskim i o 6 podmiotów więcej niż w województwie wielkopolskim. W tym okresie jedynie w województwach pomorskim i zachodniopomorskim zarejestrowano większą liczbę podmiotów.

Rysunek 18 Liczba podmiotów gospodarczych z obszarów wiejskich nowo zarejestrowanych w REGON w 2012 r. (na 10 tys. ludności w wieku produkcyjnym)

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS BDL (data pobrania 29.11.2013 r.).

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Tabela 5 Podmioty nowo zarejestrowane na 10 tys. ludności w wieku produkcyjnym Podmioty nowo zarejestrowane Województwo na 10 tys. ludności w wieku produkcyjnym 2007 2012 Łódzkie 111 137 Mazowieckie 144 182 Małopolskie 116 151 Śląskie 100 129 Lubelskie 95 114 Podkarpackie 84 104 Podlaskie 95 124 Świętokrzyskie 91 117 Lubuskie 135 164 Wielkopolskie 133 159 Zachodniopomorskie 159 168 Dolnośląskie 135 161 Opolskie 87 105 Kujawsko-Pomorskie 117 132 Pomorskie 159 173 Warmińsko-Mazurskie 113 123 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS BDL (data pobrania 29.11.2013 r.).

Analizując poziom przedsiębiorczości na obszarach wiejskich województwa lubuskiego należy zwrócić uwagę na wskaźnik liczby osób prowadzących działalność gospodarczą na obszarach wiejskich na 100 osób w wieku produkcyjnym. W roku 2007 na każde 100 osób w wieku produkcyjnym na obszarach wiejskich przypadało prawie 9 osób prowadzących działalność gospodarczą. W województwie zachodniopomorskim wskaźnik ten był nieznacznie wyższy, a w województwie dolnośląskim nieco niższy, ale różnice między województwami były niewielkie.

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Rysunek 19 Osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą na 100 osób w wieku produkcyjnym na obszarach wiejskich w 2007 r.

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS BDL (data pobrania 29.11.2013 r.). Ten sam wskaźnik w roku 2012 wynosił dla województwa lubuskiego nieco ponad 9 osób i był najniższy spośród województw ościennych.

Rysunek 20 Osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą na 100 osób w wieku produkcyjnym na obszarach wiejskich w 2012 r.

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS BDL (data pobrania 29.11.2013 r.).

Analizując poziom przedsiębiorczości na obszarach wiejskich województwa lubuskiego warto także zauważyć istotny wzrost liczby organizacji tzw. trzeciego sektora tj. fundacji, stowarzyszeń i organizacji społecznych. W roku 2007 na obszarach wiejskich województwa lubuskiego zarejestrowano 22 takie podmioty na 10 tys. mieszkańców. W roku 2012 liczba ta wzrosła do 31 podmiotów i była najwyższa w kraju. Może to świadczyć o wzroście aktywności wiejskich społeczności lokalnych i chęci wywierania większego wpływu na otaczającą rzeczywistość dzięki zrzeszaniu się i wspólnej pracy dla dobra ogółu.

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Rysunek 21 Fundacje, stowarzyszenia i organizacje społeczne na obszarach wiejskich na 10 tys. mieszkańców w 2012 r.

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS BDL (data pobrania 29.11.2013 r.).

Wśród istotnych problemów występujących na obszarach wiejskich całego kraju eksperci wskazali zjawisko dezagraryzacji, które jest pojęciem wieloznacznym i wieloaspektowym, ale jako przedmiot analiz odnosi się głównie do rolnictwa i produkcji rolnej. Definiowana na gruncie ekonomii oznacza historyczny proces zmniejszania znaczenia ekonomicznego rolnictwa i produkcji rolnej w gospodarce narodowej. W odniesieniu do czynnika ziemi oznacza ogólny spadek powierzchni i udziału ziemi uprawnej, a także ekstensyfikację i porzucanie (odłogowanie). Oznacza także zmniejszanie znaczenia rolnictwa, jako miejsca zatrudnienia i źródła pozyskiwania dochodów przez mieszkańców wsi.

Rysunek 22 Przeciętna powierzchnia gospodarstwa indywidualnego o powierzchni powyżej 1ha użytków rolnych (w ha użytków rolnych) w województwie lubuskim w latach 2003, 2007 i 2012

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS BDL (data pobrania 29.11.2013 r.).

Dezagraryzacja obszarów wiejskich stanowi istotne zjawisko społeczno-ekonomiczne. Niska opłacalność produkcji rolniczej skłania do upowszechniania innych funkcji gospodarczych możliwych do realizacji na wsi.24 Jedną z miar tego procesu jest zmiana wielkości gospodarstw rolnych. W przypadku województwa lubuskiego eksperci także wskazują iż jest to istotny postęp dla obszarów kojarzonych do tej pory jednoznacznie z funkcją rolniczą. Dostrzegalne są zmiany zmierzające

24 Zob. A. Szymańska, Dezagraryzacja wsi i jej skutki, Rolniczy Magazyn Elektroniczny, nr 27, 2008, (http://www.cbr.edu.pl) 44

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

do wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich przy jednoczesnej korzystnej tendencji konsolidacji ziemi w ramach funkcjonujących gospodarstw rolnych. Jak wskazano na rysunku w okresie 2003-2012 wyraźnie zwiększyła się przeciętna wielkość gospodarstwa rolnego w województwie lubuskim. W 2003 roku wynosiła ona 8,8 ha a w 2012 już 17,8 ha. Oznacza to, że lubuscy rolnicy zwiększają sukcesywnie swoje gospodarstwa, dostrzegając fakt, iż jedynie duże i silne gospodarstwa rolne mogą budować swoją rynkową konkurencyjność.

Rysunek 23 Przeciętna powierzchnia gospodarstwa indywidualnego o powierzchni powyżej 1 ha użytków rolnych (w ha użytków rolnych) w poszczególnych województwach w roku 2012

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS BDL (data pobrania 29.11.2013 r.).

Pod względem wielkości gospodarstw województwo lubuskie wraz z województwem warmińsko- mazurskim i zachodniopomorskim znajduje się w najlepszej sytuacji w kraju. W porównaniu z województwami małopolskim czy podkarpackim, gdzie średnia wielkość gospodarstwa nie przekracza 5ha, łatwiej jest w lubuskim rozwijać nowoczesną produkcję rolną. Przeprowadzone badania przedstawiają sytuację w jakiej znalazło się województwo lubuskie u progu nowej perspektywy finansowej. W analizowanym okresie tj. 2000-2012 podejmowane na obszarze województwa lubuskiego inicjatywy, wpłynęły w istotny sposób na zmianę społeczno-gospodarczego rozwoju województwa. Okres, w którym województwo lubuskie mogło wykorzystywać środki europejskie, został wykorzystany dla realizacji kluczowych z punktu widzenia województwa projektów. Ich skutkiem były istotne przeobrażenia społeczno-gospodarcze.

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Jak prezentowało się przestrzenne zróżnicowanie poziomu rozwoju społeczno - gospodarczego gmin województwa lubuskiego w roku 2000, 2007 oraz w 2012? Jak duży był dystans w poziomie rozwoju między obszarami wiejskimi peryferyjnymi a ekonomicznie zintegrowanymi obszarami wiejskimi, przed rozpoczęciem realizacji programów z perspektywy 2007 -2013? Czy w wyniku interwencji ze środków unijnych, w roku 2012 odnotowano relatywną poprawę sytuacji na obszarach problemowych? W których gmina ch w szczególności podniósł się poziom rozwoju lokalnego w okresie wsparcia w ramach programów z perspektywy 2007 -2013?

Przeprowadzone wyżej analizy oparte na wskaźnikach prezentujące uśrednioną sytuację w całym województwie nie obrazują jednak zróżnicowania przestrzennego pod względem rozwoju lokalnego poszczególnych gmin wiejskich i miejsko-wiejskich. Jak wiadomo rozwój regionu nie jest równomierny na całym obszarze, dotyczy to zwłaszcza rozbieżności między poziomem rozwoju terenów wiejskich, zwanych w literaturze obszarami peryferyjnymi ekonomicznie zintegrowanymi. Oznacza to że przyrost wartości wyżej omówionych wskaźników w poszczególnych gminach ma różne tempo. Wg metodologii OECD wyróżnia się 3 kategorie obszarów wiejskich:  obszary ekonomicznie zintegrowane,  pośrednie obszary wiejskie;  peryferyjne (lub odległe) obszary wiejskie. W naukach społecznych i ekonomicznych obszary peryferyjne definiowane są następująco: pierwsza grupa definiuje peryferie, jako obszary oddalone od centrów gospodarczych i trudno dostępne pod względem komunikacyjnym (B. Goodall). Według tego podejścia peryferie cechuje także niski poziom gęstości zaludnienia oraz słaba urbanizacja. Druga grupa definicji odnosi się do kryteriów ekonomicznych. W polityce spójności UE podstawowym kryterium dla określania peryferyjności jest niski poziom rozwoju gospodarczego, przede wszystkim mierzonym PKB poniżej 75 proc. średniej w UE na jednego mieszkańca (według parytetu siły nabywczej). Inne definicje wymieniają cechy słabego rozwoju gospodarczego, m.in. specjalizację w towarach rolniczych i leśnych lub gospodarce surowcowej, oparcie produkcji na taniej i pracochłonnej sile roboczej, niski poziom rozwoju infrastruktury i zarządzania (w tym publicznego), niski poziom innowacyjności i przedsiębiorczości (A. Copus, D. Skuras).25 Poprzez ekonomicznie zintegrowane obszary wiejskie rozumie się zintegrowane obszary wiejskie znajdujące się w pobliżu większych miast, gdzie główne dochody mieszkańców pochodzą ze źródeł pozarolniczych, a rolnictwo odgrywa niewielką rolę w strukturze gospodarki. Są to tereny silnie funkcjonalnie powiązane z miastami, a ich cechą charakterystyczną jest zwiększanie się liczby mieszkańców w wyniku migracji ludności z miast [za J. Wilkinem]. Obszary problemowe rozumiane wg definicji autorów: A. Zagożdżon: Obszar problemowy będący częścią przestrzeni geograficznej cechuje występowanie negatywnych zjawisk „...ze sfery społecznej, ekonomicznej i technicznej, które wywołują określone anomalie wewnętrzne (w strukturze przestrzennej) i anormalność obszaru”; R. Domański: Obszarami problemowymi są te części województwa, w których „...występują problemy szczególnie dokuczliwe lub trudne do rozwiązania”:

25 Za: T.G. Grosse, Wybrane koncepcje teoretyczne i doświadczenia praktyczne dotyczące rozwoju regionów peryferyjnych, ekspertyza horyzontalna opublikowana na stronie MRR w dziale Polityka regionalna, aktualizacja kwiecień 2013 r. 46

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

S. Ciok: Obszar o niskiej efektywności struktur społeczno-gospodarczych i przestrzennych, a więc wymagający ze strony planowania i polityki regionalnej specjalnych posunięć potrzebnych do rozwiązania zaistniałych tu problemów.26 W celu zbadania odmienności poziomu rozwoju gmin województwa lubuskiego posłużono się metodą taksonomiczną, pozwalającą na badanie przestrzennego zróżnicowania obiektów wielocechowych.27 Interpretując wartości zastosowanego wskaźnika należy uwzględnić, że nie pokazuje on obiektywnego poziomu rozwoju gminy, gdyż zasadniczym celem wyznaczania miar syntetycznych jest porządkowanie (rangowanie) obiektów ze względu na poziom wielocechowego zjawiska. A zetem ukazują dystans między najlepiej rozwiniętymi obiektami, a tymi o najniższym stanie rozwoju. Taką formę badania zróżnicowania poziomu rozwoju gmin wybrano ze względu na to, że nie sposób dobrać jednego obiektywnego wskaźnika, który zobrazuje przemiany społeczno-gospodarcze, jakie zachodzą w gminach. Niezbędny jest zatem wskaźnik syntetyczny ujmujący różne aspekty procesów rozwoju. Najczęściej wykorzystywaną metodą porządkowania liniowego zastosowaną do oceny zróżnicowania obiektów społeczno-gospodarczych ze względu na osiągnięty poziom rozwoju społeczno- gospodarczego jest zaproponowany przez Hellwiga – Taksonomiczny Miernik Rozwoju – TMR. Koncepcja Hellwiga polega na uporządkowaniu badanych jednostek w zależności od osiąganych odległości od pewnego, sztucznie skonstruowanego punktu noszącego nazwę wzorca rozwoju. Dzięki temu otrzymuje się miarę pozwalającą sklasyfikować dowolną liczbę obiektów pod względem dowolnej liczby cech mierzalnych. Proces konstruowania TMR składa się z kilku etapów. Wyjściowym jest stworzenie tzw. macierzy obserwacji, która wygląda następująco:

x11 x12 ,,, x1k ,,, x1n  x x ,,, x ,,, x   21 22 2k 2n   ,,, ,,, ,,, ,,, ,,, ,,,  x     xi1 xi2 ,,, xik ,,, xin   ,,, ,,, ,,, ,,, ,,, ,,,    x x ,,, x ,,, x   w1 w2 wk wn  Gdzie: w – liczba jednostek, n – liczba zmiennych, xik – wartość k-tej zmiennej w i-tej jednostce. W zestawionej macierzy obserwacji zmienne nie są jednorodne co wynika z faktu, iż opisują różne właściwości jednostek, np. dochód i liczba miejsc noclegowych. Występują także w różnych miarach co znacznie komplikuje prowadzenie niezbędnych obliczeń. Powoduje to potrzebę dokonania

26 Za: J. Bański, Obszar problemowy – koncepcja i typologia, prezentacja, MRR, Warszawa, 2010 r. 27 Przez obiekt wielocechowy należy rozumieć taką jednostkę przestrzenną, którą określić można przez różne wartości zbioru zmiennych. Kryterium takie z powodzeniem spełniają jednostki samorządu terytorialnego województwa lubuskiego, które można scharakteryzować przez wiele wskaźników. Problem pomiaru potencjału gospodarczego samorządów można rozwiązać poprzez zastosowanie wielowymiarowej analizy porównawczej. Według G. Gorzelaka wielowymiarowa analiza porównawcza (WAP) stanowi spójny formalnie zespół metod statystycznych, służących do celowego doboru informacji o elementach pewnej zbiorowości i do wykrywania prawidłowości we wzajemnych relacjach tych elementów. [Gorzelak G.: Statystyczna analiza porównawcza – teoria i praktyka, Wiadomości Statystyczne nr 8, 1981]. 47

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

standaryzacji zmiennych, co prowadzi do eliminacji jednostek miary i wyrównania wartości zmiennych. Standaryzacja zmiennych dokonywana jest zgodnie ze wzorem: x  x z  ik k ik s k gdzie: 1 w Przy czym: x   xik w i1 k= 1,2,3...n

w 2 x - średnia arytmetyczna k-tej zmiennej xik  xk  i1 sk  sk - odchylenie standardowe k-tej zmiennej. w zik – standaryzowana wartość k-tej zmiennej w i-tej jednostce w – liczba obserwacji Zmienne zestandaryzowane tworzą macierz zmiennych opisujących daną gminę. W tym momencie należy ustalić, które ze zmiennych są stymulantami, a które destymulantami. Kryterium podziału jest sposób oddziaływania każdej zmiennej na stopień rozwoju badanej gminy. Zmienne które wywołują dodatni – stymulujący wpływ, nazywamy stymulantami – w odróżnieniu od destymulant, które mają odwrotny wpływ. Koncepcja Hellwiga polega na stworzeniu pewnego idealnego punktu –gminy, która osiąga maksymalne wartości stymulant i minimalne wartości destymulant. Dzięki temu możliwe jest stworzenie hipotetycznej gminy charakteryzującej się następującymi współrzędnymi:

A [ z01, z02, z03, ... z0n ] gdzie: z os = max dla stymulanty z os = min dla destymulanty z os – zestandaryzowana wartość zmiennej w jednostce

Tworząc w ten sposób pewien zespół zmiennych otrzymujemy wzorzec rozwoju, czyli hipotetyczną „super gminę”. Co pozwala przejść do kolejnego etapu modelu jakim jest określenie odległości w jakiej rzeczywiste gminy znajdują się od wzorca rozwoju. Odległość taką obliczamy korzystając ze wzoru:

n 2 Di  zis  zos s1 gdzie: z is – wartość zestandaryzowanej zmiennej charakteryzującej rzeczywistą gminę z os – wartość zmiennej „super gminy”

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Na podstawie wartości Di określających gminę ustala się tzw. względny taksonomiczny miernik rozwoju w stosunku do obiektu wzorcowego: D d  1 i i D 0 gdzie:

1 D  D 2 D  Di  i   So  Do = D +2So w w

Otrzymana w wyniku obliczeń syntetyczna miara rozwoju – Taksonomiczny Miernik Rozwoju – „di” przybiera wartości w przedziale od 0 do 1. Im bardziej wartość „di” zbliża się do jedności tym silniej dany obiekt jest rozwinięty. Badaniem objęto wszystkie gminy wiejskie i miejsko-wiejskie województwa lubuskiego. Gminy wybrane do badania scharakteryzowane zostały w oparciu o w cztery zasadnicze grupy:

I. Zmienne społeczno-demograficzne X1. wskaźnik bezrobocia w % X2. wskaźnik obciążenia demograficznego X3. przyrost naturalny X4. saldo migracji X5. liczba mieszkańców w wieku produkcyjnym w % X6. stopa ubóstwa, udział wydatków gminy na opiekę społeczną w ogólnych wydatkach poniesionych przez gminę w %

II. Zmienne ekonomiczne X7. dochód gminy na 1 mieszkańca X8. wydatki inwestycyjne na 1 mieszkańca X9. wydatki na ochronę środowiska na 1 mieszkańca X10. podmioty gospodarcze (REGON) na 10 tys. mieszkańców X11. osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą na 100 osób w wieku produkcyjnym X12. podmioty sektora prywatnego w ogóle podmiotów gospodarki narodowej

III. Zmienne z zakresu infrastruktury technicznej X13. wskaźnik długości sieci wodociągowej w km/km2 X14. wskaźnik długości sieci kanalizacyjnej w km/km2

IV. Zmienne związane z turystyką X15. liczba miejsc noclegowych na 1 tys. mieszkańców X16. liczba korzystających z noclegów 1 tys. mieszkańców

W oparciu o tak wybrane zmienne zbudowano macierz obejmującą 74 gminy i 16 charakteryzujących je zmiennych. Badanie przeprowadzono w oparciu o dane z lat 2002, 2007, 2012. Zgodnie z założeniami modelu zmienne tworzące macierz zostały w oparciu o wskazane wyżej wzory zestandaryzowane. Proces standaryzacji pozwolił skonstruować kolejną macierz zmiennych standaryzowanych, która stała się podstawą dalszych obliczeń.

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Kolejnym krokiem było stworzenie hipotetycznej „super gminy” scharakteryzowanej przez zmienne osiągające maksymalne wartości symulant i minimalną wartość destymulant. Następnie dla wszystkich 74 gmin wyznaczono odległość dzielącą „rzeczywistą gminę” od gminy tworzącej wzorzec rozwoju. Pozwoliło to przystąpić do końcowego etapu wyliczenia wartości Taksonomicznego Miernika Rozwoju. Końcowe wyliczenia zawiera tabela 6, przedstawiająca Taksonomiczny Miernik Rozwoju Gmin.

Tabela 6 Wartość wskaźnika TMR dla gmin wiejskich i miejsko-wiejskich województwa lubuskiego w latach 2002, 2007 i 2012

Gminy miejskie 2002 2007 2012 i miejsko-wiejskie TMR Bogdaniec 0,17 0,20 0,16 Deszczno 0,13 0,19 0,22 Kłodawa 0,25 0,29 0,26 Lubiszyn 0,15 0,09 0,10 Santok 0,15 0,18 0,17 Witnica 0,11 0,12 0,15 Bledzew 0,06 0,10 0,03 Międzyrzecz 0,24 0,25 0,16 Przytoczna 0,13 0,11 0,09 Pszczew 0,22 0,27 0,22 Skwierzyna 0,13 0,22 0,15 Trzciel 0,15 0,21 0,12 Cybinka 0,11 0,15 0,08 Górzyca 0,12 0,21 0,13 Ośno Lubuskie 0,18 0,21 0,19 Rzepin 0,20 0,23 0,13 Słubice 0,31 0,34 0,27 Dobiegniew 0,11 0,13 0,06 Drezdenko 0,11 0,17 0,10 Stare Kurowo 0,13 0,14 0,09 Strzelce Krajeńskie 0,12 0,16 0,11 Zwierzyn 0,04 0,05 0,10 Krzeszyce 0,07 0,11 0,14 Lubniewice 0,23 0,28 0,20 Słońsk 0,12 0,15 0,17 Sulęcin 0,11 0,17 0,07 Torzym 0,16 0,14 0,18 Bobrowice 0,18 0,16 0,18 Bytnica 0,11 0,08 0,11 Dąbie 0,06 0,09 0,12 Gubin 0,02 0,02 0,04 Krosno Odrzańskie 0,20 0,25 0,13 Maszewo 0,04 0,03 0,03 Bytom Odrzański 0,16 0,19 0,15

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Kolsko 0,11 0,05 0,14 Kożuchów 0,08 0,12 0,00 Nowa Sól 0,00 0,10 0,10 Nowe Miasteczko 0,08 0,12 0,09 Otyń 0,14 0,13 0,16 Siedlisko 0,10 0,08 0,07 Lubrza 0,17 0,23 0,27 Łagów 0,21 0,31 0,23 Skąpe 0,10 0,11 0,17 Szczaniec 0,07 0,14 0,14 Świebodzin 0,20 0,24 0,15 Zbąszynek 0,13 0,13 0,26 Babimost 0,18 0,18 0,17 Bojadła 0,02 0,17 0,09 Czerwieńsk 0,13 0,15 0,15 Kargowa 0,15 0,14 0,14 Nowogród Bobrzański 0,09 0,16 0,10 Sulechów 0,17 0,25 0,13 Świdnica 0,12 0,29 0,32 Trzebiechów 0,11 0,09 0,13 Zabór 0,15 0,16 0,23 Zielona Góra 0,28 0,34 0,35 Brzeźnica 0,06 0,05 0,07 Iłowa 0,30 0,11 0,11 Małomice 0,06 0,06 0,12 Niegosławice 0,09 0,03 0,06 Szprotawa 0,15 0,17 0,13 Wymiarki 0,08 0,02 0,09 Żagań 0,09 0,11 0,11 Brody 0,06 0,11 0,08 Jasień 0,06 0,06 0,06 Lipinki Łużyckie 0,09 0,11 0,09 Lubsko 0,25 0,14 0,12 Przewóz 0,09 0,11 0,13 Trzebiel 0,06 0,06 0,04 Tuplice 0,10 0,20 0,07 Żary 0,14 0,18 0,19 Sława 0,17 0,33 0,18 Szlichtyngowa 0,05 0,17 0,05 Wschowa 0,14 0,14 0,12 Źródło: obliczenia własne.

Dzięki wykorzystaniu Taksonomicznego Miernika Rozwoju uzyskano ogólny obraz przestrzennego zróżnicowania gmin wiejskich i miejsko-wiejskich województwa lubuskiego, pod względem rozwoju gospodarczego. Na podstawie uzyskanych wartości syntetycznego miernika TMR, przeprowadzono

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

klasyfikację gmin. Podstawą uzyskania klas są przedziały jakie przyjmuje TMR w oparciu o średnią arytmetyczną i odchylenie standardowe. Klasy badanych obiektów uzyskuje się wykorzystując następujący schemat28:

Klasa Przedział Poziom rozwoju

I TMR  x  s Gminy bardzo dobre II x  TMR  x  s Gminy dobre

III x  s  TMR  x Gminy przeciętne

IV TMR  x s Gminy słabe

Który pozwolił uszeregować gminy, jak w tabeli 7.

Tabela 7 Ranking gmin wiejskich i miejsko-wiejskich województwa lubuskiego pod względem TMR latach 2002, 2007 i 2012

Lp. 2002 2007 2012 1 Nowa Sól (2) 0,00 Wymiarki (2) 0,02 Kożuchów (3) 0,00 2 Bojadła (2) 0,02 Gubin (2) 0,02 Maszewo (2) 0,03 3 Gubin (2) 0,02 Maszewo (2) 0,03 Bledzew (2) 0,03 4 Maszewo (2) 0,04 Niegosławice (2) 0,03 Trzebiel (2) 0,04 5 Zwierzyn (2) 0,04 Brzeźnica (2) 0,05 Gubin (2) 0,04 6 Szlichtyngowa (3) 0,05 Kolsko (2) 0,05 Szlichtyngowa (3) 0,05 7 Dąbie (2) 0,06 Zwierzyn (2) 0,05 Niegosławice (2) 0,06 8 Jasień (3) 0,06 Małomice (3) 0,06 Jasień (3) 0,06 9 Brody (2) 0,06 Jasień (3) 0,06 Dobiegniew (3) 0,06 10 Bledzew (2) 0,06 Trzebiel (2) 0,06 Brzeźnica (2) 0,07 11 Małomice (3) 0,06 Siedlisko (2) 0,08 Sulęcin (3) 0,07 12 Brzeźnica (2) 0,06 Bytnica (2) 0,08 Siedlisko (2) 0,07 13 Trzebiel (2) 0,06 Trzebiechów (2) 0,09 Tuplice (2) 0,07 14 Krzeszyce (2) 0,07 Lubiszyn (2) 0,09 Brody (2) 0,08 15 Szczaniec (2) 0,07 Dąbie (2) 0,09 Cybinka (3) 0,08 16 Kożuchów (3) 0,08 Nowa Sól (2) 0,10 Stare Kurowo (2) 0,09 17 Wymiarki (2) 0,08 Bledzew (2) 0,10 Wymiarki (2) 0,09 18 Nowe Miasteczko (3) 0,08 Przytoczna (2) 0,11 Lipinki Łużyckie (2) 0,09 19 Żagań (2) 0,09 Przewóz (2) 0,11 Nowe Miasteczko (3) 0,09 20 Przewóz (2) 0,09 Iłowa (3) 0,11 Przytoczna (2) 0,09 21 Nowogród Bobrzański (3) 0,09 Skąpe (2) 0,11 Bojadła (2) 0,09 22 Lipinki Łużyckie (2) 0,09 Lipinki Łużyckie (2) 0,11 Nowogród Bobrzański (3) 0,10 23 Niegosławice (2) 0,09 Żagań (2) 0,11 Lubiszyn (2) 0,10

28 Makać W.: Ranking pod względem sytuacji na rynku pracy, Wiadomości Statystyczne nr 5, 1998. 52

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

24 Skąpe (2) 0,10 Brody (2) 0,11 Zwierzyn (2) 0,10 25 Siedlisko (2) 0,10 Krzeszyce (2) 0,11 Nowa Sól (2) 0,10 26 Tuplice (2) 0,10 Nowe Miasteczko (3) 0,12 Drezdenko (3) 0,10 27 Bytnica (2) 0,11 Kożuchów (3) 0,12 Iłowa (3) 0,11 28 Kolsko (2) 0,11 Witnica (3) 0,12 Bytnica (2) 0,11 29 Witnica (3) 0,11 Otyń (2) 0,13 Żagań (2) 0,11 30 Dobiegniew (3) 0,11 Dobiegniew (3) 0,13 Strzelce Krajeńskie (3) 0,11 31 Cybinka (3) 0,11 Zbąszynek (3) 0,13 Dąbie (2) 0,12 32 Trzebiechów (2) 0,11 Stare Kurowo (2) 0,14 Lubsko (3) 0,12 33 Sulęcin (3) 0,11 Kargowa (3) 0,14 Małomice (3) 0,12 34 Drezdenko (3) 0,11 Szczaniec (2) 0,14 Wschowa (3) 0,12 35 Strzelce Krajeńskie (3) 0,12 Torzym (3) 0,14 Trzciel (3) 0,12 36 Słońsk (2) 0,12 Lubsko (3) 0,14 Rzepin (3) 0,13 37 Górzyca (2) 0,12 Wschowa (3) 0,14 Sulechów (3) 0,13 38 Świdnica (2) 0,12 Cybinka (3) 0,15 Szprotawa (3) 0,13 39 Zbąszynek (3) 0,13 Słońsk (2) 0,15 Krosno Odrzańskie (3) 0,13 40 Czerwieńsk (3) 0,13 Czerwieńsk (3) 0,15 Przewóz (2) 0,13 41 Skwierzyna (3) 0,13 Strzelce Krajeńskie (3) 0,16 Górzyca (2) 0,13 42 Przytoczna (2) 0,13 Bobrowice (2) 0,16 Trzebiechów (2) 0,13 43 Stare Kurowo (2) 0,13 Zabór (2) 0,16 Kargowa (3) 0,14 44 Deszczno (2) 0,13 Nowogród Bobrzański (3) 0,16 Szczaniec (2) 0,14 45 Żary (2) 0,14 Szlichtyngowa (3) * 0,17 Kolsko (2) 0,14 46 Otyń (2) 0,14 Drezdenko (3) 0,17 Krzeszyce (2) 0,14 47 Wschowa (3) * 0,14 Sulęcin (3) 0,17 Czerwieńsk (3) 0,15 48 Santok (2) 0,15 Szprotawa (3) 0,17 Bytom Odrzański (3) 0,15 49 Zabór (2) 0,15 Bojadła (2) 0,17 Skwierzyna (3) 0,15 50 Szprotawa (3) 0,15 Żary (2) 0,18 Świebodzin (3) 0,15 51 Trzciel (3) 0,15 Santok (2) 0,18 Witnica (3) 0,15 52 Kargowa (3) 0,15 Babimost (3) 0,18 Międzyrzecz (3) 0,16 53 Lubiszyn (2) 0,15 Deszczno (2) 0,19 Otyń (2) 0,16 54 Bytom Odrzański (3) 0,16 Bytom Odrzański (3) 0,19 Bogdaniec (2) 0,16 55 Torzym (3) 0,16 Bogdaniec (2) 0,20 Słońsk (2) 0,17 56 Lubrza (2) 0,17 Tuplice (2) 0,20 Santok (2) 0,17 57 Sulechów (3) 0,17 Trzciel (3) 0,21 Skąpe (2) 0,17 58 Sława (3) 0,17 Górzyca (2) 0,21 Babimost (3) 0,17 59 Bogdaniec (2) 0,17 Ośno Lubuskie (3) 0,21 Sława (3) 0,18 60 Babimost (3) 0,18 Skwierzyna (3) 0,22 Torzym (3) 0,18 61 Ośno Lubuskie (3) 0,18 Lubrza (2) 0,23 Bobrowice (2) 0,18 62 Bobrowice (2) 0,18 Rzepin (3) 0,23 Żary (2) 0,19 63 Rzepin (3) 0,20 Świebodzin (3) 0,24 Ośno Lubuskie (3) 0,19 64 Świebodzin (3) 0,20 Sulechów (3) 0,25 Lubniewice (3) 0,20 65 Krosno Odrzańskie (3) 0,20 Międzyrzecz (3) 0,25 Deszczno (2) 0,22 66 Łagów (2) 0,21 Krosno Odrzańskie (3) 0,25 Pszczew (2) 0,22 67 Pszczew (2) 0,22 Pszczew (2) 0,27 Łagów (2) 0,23 68 Lubniewice (3) 0,23 Lubniewice (3) 0,28 Zabór (2) 0,23

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

69 Międzyrzecz (3) 0,24 Świdnica (2) 0,29 Kłodawa (2) 0,26 70 Lubsko (3) 0,25 Kłodawa (2) 0,29 Zbąszynek (3) 0,26 71 Kłodawa (2) 0,25 Łagów (2) 0,31 Lubrza (2) 0,27 72 Zielona Góra (2) 0,28 Sława (3) * 0,33 Słubice (3) 0,27 73 Iłowa (3) 0,30 Słubice (3) 0,34 Świdnica (2) 0,32 74 Słubice (3) 0,31 Zielona Góra (2) 0,34 Zielona Góra (2) 0,35 Źródło: obliczenia własne.

W związku z tym, że we wszystkich gminach nieustannie zachodzą procesy rozwojowe, przechodzenie gmin do niższej klasy oznacza, że w gminach tych rozwój następuje wolniej niż w pozostałych a nie, że następuje spadek wskaźników. Analogicznie, pozostawanie w tej samej klasie oznacza, że utrzymywane jest przeciętne tempo rozwoju. A zatem przejście do klasy wyżej świadczy o tym, że w gminie następuje relatywnie szybszy rozwój niż w pozostałych gminach województwa. W ten sposób zobrazowany jest dystans między obiektami – czyli gminami.

Na kolejnych mapach w niniejszym raporcie czarnym kolorem oznaczone zostały gminy miejskie, które to nie były przedmiotem badania.

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Mapa 1 Ranking rozwoju gmin wiejskich i miejsko-wiejskich w województwie lubuskim na podstawie TMR w roku 2002

Źródło: opracowanie własne.

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Mapa 2 Ranking rozwoju gmin wiejskich i miejsko-wiejskich w województwie lubuskim na podstawie TMR w roku 2007

Źródło: opracowanie własne.

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Mapa 3 Ranking rozwoju gmin wiejskich i miejsko-wiejskich w województwie lubuskim na podstawie TMR w roku 2012

Źródło: opracowanie własne

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Wyniki zobrazowane na mapach jednoznacznie wskazują, że rozwój społeczno-gospodarczy lubuskich gmin posiada charakter spolaryzowany. Na polaryzację tę wskazuje bardzo wysoka różnica między wartością wskaźnika w klasie gmin słabych oraz bardzo dobrych. Zgodnie z teorią biegunów wzrostów oznacza to, że siły rozwojowe powodują koncentrację działalności gospodarczej i samego wzrostu wokół pewnych punktów przestrzeni – tzw. biegunów wzrostu29. Parysek30 wskazuje, że procesy rozwojowe w pewnych szczególnych miejscach zachodzą szybciej, uwypuklając jednocześnie, że nie samo położenie - a przede wszystkim skupienie określonego zbioru przedsiębiorstw tworzy centrum wzrostu. Wśród cech, jakimi takie centrum powinno się charakteryzować można wymienić: 1. posiadanie takiej wielkości, która jest w stanie wywierać wpływ na gospodarkę i jej rozwój, 2. reprezentowanie dynamicznej dziedziny działalności gospodarczej, 3. posiadanie licznych i intensywnych powiązań z innymi dziedzinami działalności społecznej i gospodarczej.

Przeprowadzone badania wskazują, iż centra rozwoju województwa lubuskiego skupione są głównie wokół Zielonej Góry i Gorzowa Wielkopolskiego. Gminy w bezpośrednim sąsiedztwie tych miast wykazują wyższą niż przeciętna dynamikę wzrostu. Wśród najsilniej rozwiniętych gmin wiejskich i miejsko-wiejskich województwa lubuskiego znajdują się Kłodawa, Lubniewice, Łagów, Pszczew, Słubice, Zielona Góra, które to gminy przez wszystkie badane okresy były w klasie gmin najlepszych oraz Świdnica i Lubrza, które w dwóch pomiarach (na rok 2007 i 2012) były w klasie najwyższej. W ostatnim roku do najwyżej klasy przeszły również Deszczno, Zabór i Zbąszynek. Jednocześnie należy wskazać, iż w przypadku niektórych gmin np. Łagów, Lubniewice, Słubice, Zbąszynek czy też Pszczew w znacznym stopniu na ich rozwój gospodarczy wpłynęły lokalne uwarunkowania tj. korzystne warunki do rozwoju turystyki i rekreacji, przygraniczne położenie czy też stworzenie przyjaznych warunków dla przemysłu. Wskazuje to na fakt, jak wiele w zakresie rozwoju społeczno- gospodarczego zależy od aktywności władz lokalnych31. Przykład Zbąszynka i jego sukcesów w pozyskiwaniu inwestorów zagranicznych pokazuje, iż można uczynić bardzo wiele aby nawet niewielka gmina stała się atrakcyjna dla inwestorów.

Do obszarów peryferyjnych zaliczyć należy gminy, które w ciągu wszystkich trzech badanych lat występowały w najniższej klasie: Gubin, Jasień, Maszewo, Trzebiel oraz gminy, które w ostatnich dwóch pomiarach (na rok 2007 i 2012) występowały w najniższej klasie: Bledzew, Szlichtyngową, Niegosławice oraz Dobiegniew. Przykładem sukcesu rozwojowego wśród gmin wiejskich i miejsko-wiejskich województwa lubuskiego jest w badanym okresie gmina wiejska Nowa Sól. W 2002 roku została sklasyfikowana w grupie gmin o najniższym stopniu rozwoju. W roku 2007 poziom jej rozwoju pozwolił zaliczyć ją do grona gmin o dostatecznym poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego, a w 2011 i 2012 roku gmina umocniła swoją pozycję wśród tych gmin, poprawiając wyraźnie osiągnięty wskaźnik rozwoju TMR. Ponadto pozytywnym przejawem jest sukcesywne zmniejszanie się w kolejnych badanych latach liczebności w klasie gmin słabych z 13 do 9. Oczekiwanym efektem interwencji środków publicznych na obszary wiejskie województwa jest redukcja liczebności klas wytyczonych na podstawie poziomu

29 Szerzej na ten temat w: Parysek J.: Podstawy gospodarki lokalnej... op. cit. s. 63, 30 tamże s. 63 31 Liczne badania, w tym prowadzone przez naukowców z IRWiR PAN, wskazują, że podstawowym czynnikiem sukcesu lokalnego jest aktywność władz samorządowych. 58

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

rozwoju gmin (z 4 do 3) – polegająca na wyjściu wszystkich JST z grupy gmin słabych oraz ogólny spadek różnicy wartości wskaźnika między klasami. Analiza zróżnicowania przestrzennego pod względem rozwoju lokalnego na obszarach wiejskich województwa, wykazała znaczne różnice w tempie rozwoju pomiędzy poszczególnymi układami lokalnymi. Pomiary syntetycznego wskaźnika rozwoju dla trzech lat: 2002, 2007 oraz 2012 ujawniły stopniowy spadek liczby gmin w wyodrębnionej klasie najsłabszej, jednak w dalszym ciągu dystans między najlepiej i nagorzej rozwiniętymi gminami nie został zredukowany w stopniu minimalizującym ten problem. Badanie wykazało, że na poziom i tempo rozwoju terenów wiejskich wpływa w głównej mierze bliskość dużych ośrodków miejskich, jednak taka lokalizacja nie przesądza o sukcesie gospodarczym gmin. Świadczą o tym gminy, które swój potencjał zbudowały na umiejętnym wykorzystaniu korzystnych warunków do rozwoju turystyki i rekreacji, przygranicznym położeniu lub też stworzeniu przyjaznych warunków dla przemysłu, czego efektem jest przyciągnięcie inwestora zagranicznego. Sprawne wykorzystanie endogenicznych uwarunkowań wynika zazwyczaj z aktywności władz samorządowych.

Jakie były na początku realizacji LRPO, PROW i PO K L najważniejsze potrzeby w zakresie rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim w świetle dokumentów strategicznych i danych statystycznych?

W celu zbadania najważniejszych potrzeb w zakresie rozwoju obszarów wiejskich występujących na początku realizacji badanych Programów, sięgnięto do wcześniejszej wersji Strategii Rozwoju Województwa Lubuskiego – z grudnia 2005 roku. W dokumencie tym została zwrócona uwaga na najbardziej istotne czynniki, określające charakter i tempo procesów gospodarczych w regionie, w tym na obszarach wiejskich, które pogłębiały się od roku 2000. Należały do nich problemy na rynku pracy, wyrażające się wysokim poziomem bezrobocia oraz zjawiskiem bezrobocia strukturalnego na znacznej części obszaru województwa – co zdaniem Autorów dokumentu – ma istotny wpływ na poziom innowacyjności gospodarki; utrzymujący się bardzo niski poziom nakładów na B+R, skutkujący niewielkim strumieniem transferu rozwiązań innowacyjnych do gospodarki; a także dominująca (w strukturze gospodarczej województwa) pozycja mikroprzedsiębiorstw o niskim potencjale ekonomicznym i braku motywacji do działań innowacyjnych. Zarówno w ww. strategii rozwoju województwa, jak i w przeanalizowanych lokalnych strategiach rozwoju gmin wiejskich i miejsko-wiejskich wskazywano na relatywnie spójne potrzeby rozwojowe, które zostały zestawione poniżej w formie syntetycznej. W zakresie infrastruktury transportowej zauważono potrzebę dalszej modernizacji oraz podnoszenia standardu utrzymania istniejących dróg i obiektów mostowych, w tym zapewniających komunikację z autostradami biegnącymi przez region. Natomiast działania inwestycyjne orientowano na budowę autostrad A2 i A18, drogi ekspresowej S3 oraz obwodnic miejscowości. Wprawdzie dostępność komunikacyjna transportu kolejowego oceniana była jako wyższa od standardu krajowego, jednak ogólny stan techniczny eksploatowanej w regionie sieci kolejowej uznany został jako niezadowalający i wymagający modernizacji. Zauważono potrzebę budowy połączeń drogowych województwa z przyległymi landami niemieckimi, m.in. w celu nawiązania współpracy transgranicznej z partnerami z Niemiec.

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Zaobserwowano zróżnicowanie przestrzenne w poziomie zagospodarowania infrastrukturą teleinformacyjną, zwłaszcza między miastami i wsiami oraz poszczególnymi gminami w zakresie telefonizacji oraz niskie wskaźniki użytkowania Internetu, generujące potrzebę wpierania rozwoju społeczeństwa informacyjnego. Wskazano na niedostateczny poziom rozwoju bazy turystycznej nie pozwalającej na pełne wykorzystanie (wysoko ocenianego) potencjału turystycznego regionu, w tym kapitału przyrodniczego. Zwracano uwagę na problem zanieczyszczenia wód powierzchniowych, pochodzącego w głównej mierze ze ścieków komunalnych. Z uwagi na istotną rolę, jaką odgrywa stan środowiska przyrodniczego dla życia i rozwoju regionu, wskazano na potrzebę kontynuowania intensywnych, zróżnicowanych działań na rzecz zmniejszania jego zanieczyszczenia, a w tym zakresie gospodarki wodno-ściekowej obszarów wiejskich, jak również działań mających na celu zmniejszenie ilości zanieczyszczeń powietrza oraz wzrost udziału produkcji energii ze źródeł odnawialnych (zgodnie z zapisami w zobowiązaniach traktatowych Polski). Pod względem potencjału przemysłowego Ziemia Lubuska zaliczała się do regionów średnio zindustrializowanych, na początku perspektywy finansowej 2007-2013 odnotowany został niski udział B+R w gospodarce oraz skrajnie niskie wydatki przedsiębiorstw na ten sektor, a także niski poziom innowacyjności firm. Dogodne położenie województwa przyciągało zachodnich inwestorów, co przejawiało się tendencją wzrostową spółek z udziałem kapitału zagranicznego, jednak ewidentnie brakowało systemu przepływu informacji o możliwości pozyskania inwestorów, ponadto zbyt mało terenów było przygotowanych (uzbrojonych) pod nowe inwestycje. W omawianym okresie rolnictwo w województwie lubuskim, podobnie jak w całym kraju, odgrywało niewielką rolę w wytwarzaniu PKB. W sektorze tym wciąż zatrudniona była zbyt duża część siły roboczej, co generowało zjawisko tzw. bezrobocia ukrytego. Produktywność rolnictwa32 mierzona wartością dodaną brutto na 1 pracującego w 2007 r. wyniosła 32,7 tys. zł (75,3 tys. dla całej gospodarki regionu). Produktywność sektora rolnictwa w lubuskim, w porównaniu do rolnictwa w kraju, należała jednak do najwyższych i przekraczała średnią o 73%. Średnia powierzchnia użytków rolnych przypadająca na 1 gospodarstwo indywidualne, o powierzchni powyżej 1 ha użytków rolnych w 2007 r. wynosiła 11,3 ha. Udział jednostek rolnictwa, łowiectwa i leśnictwa łącznie z rybactwem w tworzeniu wartości dodanej brutto dla województwa lubuskiego wynosił 4,4%, przewyższając średnią krajową (4,3), podczas gdy udział przemysłu w generowaniu krajowej wartości dodanej brutto w 2007 roku w lubuskim wyniósł 29,0% (Polska 24,3%). Hamulcem możliwości rozwoju tego sektora był niedostatek własnego kapitału oraz wysokie zadłużenie gospodarstw. Z dokumentów strategicznych województwa, diagnozujących sytuację społeczną regionu na początku realizacji badanych programów (LRPO, PROW i PO KL), wynikało, iż jakość kapitału ludzkiego na tym terenie była stosunkowo niska, a poziom wykształcenia w omawianym okresie wzrastał wolniej niż w pozostałych regionach kraju. Zwrócona została również uwaga na konieczność uwzględnienia konsekwencji niżu demograficznego i niskich – w skali całego kraju – wskaźników dzietności w lubuskim. Rozwiązania tego problemu upatrywano m.in. w odbudowie szeroko rozumianych placówek lokalnej kultury, w szczególności na obszarach wiejskich i w małych miejscowościach, co pozwoliłoby wykorzystać oświatowe zasoby kadrowe i lokalowe. Z uwagi na wysoki udział w strukturze demograficznej osób w wieku poprodukcyjnym wskazano na potrzebę:

32 „Produkt krajowy brutto – Rachunki regionalne w 2007 r.” GUS, Katowice 2009. 60

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

 zwiększenia dostępu do usług placówek ochrony zdrowia i pomocy społecznej dostosowanych do potrzeb tej grupy wiekowej;  opracowania i wdrożenia skutecznych mechanizmów przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu osób w wieku podeszłym. Wiele problemów, a tym samym potrzeb rozwojowych wynika ze stanu aktywności ekonomicznej społeczności województwa, w tym mieszkańców wsi – jako jednej z grup podwyższonego ryzyka utraty pracy i długotrwałego pozostawanie bez niej. W omawianym okresie zdiagnozowano wysoką stopę bezrobocia, utrzymującą się do 2005 roku oraz 40-procentowy udział bezrobotnych pozostających ponad rok bez pracy (liczony z ogólnej liczby bezrobotnych), stanowiło to sygnał dla autorów dokumentów strategicznych, aby postulować o intensyfikację działań na rzecz aktywizacji, szczególnie kobiet – pozostających w szczególnie niekorzystnej sytuacji na rynku pracy. W działaniach tych należało uwzględnić niski wskaźnik wykształcenia na poziomie wyższym, niewystarczający poziom oraz wadliwą strukturę kwalifikacji zawodowych (nieprzystającą do potrzeb gospodarki regionu), a także niski poziom uczestnictwa w kształceniu i szkoleniu ustawicznym zawodowym, w szczególności na obszarach wiejskich. W świetle dokumentów strategicznych niekorzystnie wypadała opieka zdrowotna, szczególnie na wsi. Wskaźnik łóżek szpitalnych na 10 tys. mieszkańców w województwie lubuskim był najniższy, zarówno w odniesieniu do średniej krajowej, jak i do województw ościennych, zaś przestarzała i wyeksploatowana baza sprzętowa szpitali, w celu utrzymania właściwego poziomu usług medycznych powinna być jak najszybciej wymieniona. W okresie tym wskazywano na następujące przejawy niskiego poziomu kapitału społecznego regionu: brak zaufania społecznego, niski poziom sformalizowanego uczestnictwa społecznego (w organizacjach pozarządowych). Ponadto w lokalnych strategiach gmin wiejskich i miejsko-wiejskich wskazywano na potrzeby wynikające z:  rozdrobnienia obszarowego indywidualnych gospodarstw rolnych i nadmiaru pracujących w rolnictwie;  niedostatku bazy sportowo-rekreacyjnej dla zaspokojenia społecznych potrzeb,  słabego rozwoju lokalnego przetwórstwa rolno-spożywczego oraz obsługi w zakresie pośrednictwa w skupie produktów rolnych,  braku lokalnego samorządu gospodarczego,  niezagospodarowania gruntów oraz obiektów po byłych PGR-ach,  odpływu młodych, wykształconych ludzi z obszarów wiejskich oraz emigracji zarobkowej. Lektura strategii rozwoju opracowanych na poziomie gminy wskazuje na dwa odmienne podejścia: w niektórych JST twórcy dokumentu koncentrowali się na priorytetowych, w ich odczuciu problemach, i na ich podstawie wytyczali cele strategiczne, a w innych struktura uwarunkowań rozwoju została rozpracowana szczegółowo, wskazując na szerszy zakres potrzeb rozwojowych – i oba te podejścia są metodologicznie poprawne. Ze względu na zbliżone uwarunkowania zewnętrzne i wewnętrzne, podstawowe problemy rozwoju w tych gminach okazują się zbieżne. W pojedynczych układach przestrzennych wyróżniają się odosobnione potrzeby.

Badanie wykazało, że zapisy Strategii Rozwoju Województwa z okresu początku realizacji badanych Programów są spójne z zawartymi w strategiach lokalnych i wskazywały zgodnie na potrzeby 61

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

w zakresie rozwoju infrastruktury drogowej (rozbudowy i modernizacji) oraz teleinformatycznej. W dokumentach tych wymienianie były zostały niedobory w zakresie poziomu rozwoju bazy turystycznej nie pozwalającej na pełne wykorzystanie potencjału turystycznego regionu. Podkreślana była potrzeba w zakresie ochrony środowiska, w tym niedostatki infrastruktury ściekowej i kanalizacyjnej. Zgłaszana była również kwestia podniesienia uprzemysłowienia terenów wiejskich m.in. poprzez uzbrojenie ich pod nowe inwestycje i przyciągniecie inwestorów – w tym zagranicznych. W strategii województwa oraz w odpowiadających jej dokumentach lokalnych (o charakterze strategicznym oraz planistycznym) duża waga położona została również na problemy społeczne, w tym głównie na wysokie bezrobocie, niski poziom wykształcenia oraz kwalifikacji kapitału ludzkiego (w tym niski udział w kształceniu ustawicznym), a także migracje zarobkowe młodych ludzi. Zwracano również uwagę na znaczne potrzeby społeczne w zakresie opieki zdrowotnej.

* * *

Reasumując analizy stanu rozwoju obszarów wiejskich województwa lubuskiego należy stwierdzić, że zarówno w okresie od 2002 roku do 2007, jak i od 2007 do 2012 nastąpił znaczny wzrost poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego na tym terenie, który przejawiał się rozbudową infrastruktury technicznej (wodno-ściekowej, kanalizacyjnej i gazowej), wzrostem wskaźników ekonomicznych – takich jak dochód gmin wiejskich i miejsko-wiejskich na mieszkańca, liczba osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą, czy też spadkiem odsetka bezrobotnych mieszkańców wsi w ogólnej liczbie bezrobotnych w regionie. Nieznacznie rozbudowana została w omawianym okresie infrastruktura drogowa (mierzona długością dróg zamiejskich33). Pozytywnie kształtowała się dynamika wskaźników opisujących rolnictwo w regionie, np. wskazujących na spadek rozdrobnienia gospodarstw indywidualnych, na rzecz większych, a tym samym bardziej konkurencyjnych. W 2012 roku, na tle obszarów wiejskich pozostałych regionów w kraju, wieś lubuska reprezentowała niski poziom uzbrojenia w podstawową infrastrukturę techniczną, wyróżniała się natomiast pozytywnie wysokością dochodów gminy w przeliczeniu na 1 mieszkańca, a także liczbą podmiotów gospodarczych wpisanych do rejestru REGON na 10 tys. ludności oraz nowo zarejestrowanych. Również pozytywnie prezentowały się wskaźniki opisujące konkurencyjność lubuskiego rolnictwa (w tym wskazujące na średnią powierzchnię gospodarstw rolnych). Rozwój odnotowany na obszarach wiejskich regionu nie przebiegał równomiernie. Analiza zróżnicowania przestrzennego pod względem rozwoju lokalnego na obszarach wiejskich województwa, wykazała znaczne różnice w tempie rozwoju pomiędzy poszczególnymi układami lokalnymi. Pomiary syntetycznego wskaźnika rozwoju dla trzech lat: 2002, 2007 oraz 2012 ujawniły wprawdzie stopniowy spadek liczby gmin w wyodrębnionej klasie najsłabszej, jednak w dalszym ciągu dystans między najlepiej i nagorzej rozwiniętymi gminami nie został satysfakcjonująco zredukowany. Badanie wykazało, że na poziom i tempo rozwoju terenów wiejskich wpływa w głównej mierze bliskość dużych ośrodków miejskich, jednak taka lokalizacja nie przesądza o sukcesie gospodarczym gmin. Świadczą o tym gminy, które swój potencjał zbudowały na umiejętnym wykorzystaniu korzystnych warunków do rozwoju turystyki i rekreacji, przygranicznym położeniu lub też stworzeniu

33 Wizualizacja graficzna tego wskaźnika w mapach zawartych w Ankiecie. 62

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

przyjaznych warunków dla przemysłu, czego efektem jest przyciągnięcie inwestora zagranicznego. Sprawne wykorzystanie endogenicznych uwarunkowań wynika zazwyczaj z aktywności władz samorządowych. Problemy rozwoju obszarów wiejskich w regionie, u progu perspektywy finansowej 2007-2013 zawarte zostały w aktualizowanej w tamtym czasie Strategii Rozwoju Województwa, która wskazywała na podstawowe potrzeby rozwojowe, również na lubuskiej wsi. Badanie wykazało, że zapisy tego dokumentu są spójne z zawartymi w strategiach lokalnych i wskazywały zgodnie na potrzeby w zakresie rozwoju infrastruktury drogowej (rozbudowy i modernizacji) oraz teleinformatycznej. Zaakcentowane zostały niedostatki w zakresie poziomu rozwoju bazy turystycznej nie pozwalającej na pełne wykorzystanie (wysoko ocenianego) potencjału turystycznego regionu. Zwrócona została uwaga na potrzeby w zakresie ochrony środowiska, w tym deficyty infrastruktury ściekowej i kanalizacyjnej. Podkreślona została również potrzeba podniesienia uprzemysłowienia terenów wiejskich m.in. poprzez uzbrojenie ich pod nowe inwestycje i przyciągniecie inwestorów – w tym zagranicznych. W strategii województwa oraz w analogicznych dokumentach lokalnych (o charakterze strategicznym oraz planistycznym) duża waga położona została również na problemy społeczne, w tym głównie na wysokie bezrobocie, niski poziom wykształcenia oraz kwalifikacji kapitału ludzkiego (w tym niski udział w kształceniu ustawicznym), a także migracje zarobkowe młodych ludzi. W omawianych dokumentach zwracano również uwagę na niski poziom zaufania społecznego oraz kapitału społecznego, który jednak – jak wynika z danych statystycznych, mierzony liczbą fundacji, stowarzyszeń i organizacji społecznych na 10 tys. mieszkańców – plasował się wysoko na tle obszarów wiejskich pozostałych regionów w kraju (w 2007 roku na trzeciej pozycji). Zwracano również uwagę na znaczne potrzeby w zakresie opieki zdrowotnej.

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

3.2. Analiza adekwatności wsparcia skierowanego na obszary wiejskie województwa lubuskiego

Jakimi instrumentami wsparcia, wpływającymi na poprawę stanu rozwoju regionu, dysponowano w województwie lubuskim przed rozpoczęciem realizacji programów z perspektywy 2007-2013? Jakie było ich przeznaczenie? Jaka była ich skuteczność?

Przed rozpoczęciem interwencji z funduszy europejskich w perspektywie finansowej 2007-2013 w województwie lubuskim dysponowano szerokim wachlarzem instrumentów wsparcia kierowanego na obszary wiejskie, które dla na potrzeby prowadzonej analizy zostały podzielone na te, które były oferowane przez władze lokalne oraz te, które pochodziły spoza budżetu gminy. Jednym z podstawowych zadań samorządu gminnego jest pobudzanie rozwoju lokalnego w ramach polityki gospodarczej aktywizującej przedsiębiorczość. Zgodnie z ustawodawstwem władze samorządowe mogły pobudzać przedsiębiorczość poprzez:  instrumenty dochodowe – np. zwolnienia i ulgi podatkowe, obniżenie stawek maksymalnych w podatkach lokalnych (lub odraczanie, umarzanie, rozkładanie na raty oraz zaniechanie ich poboru);  instrumenty wydatkowe – np. inwestycje infrastrukturalne przyczyniające się polepszenia warunków prowadzenia działalności gospodarczej;  tworzenie klimatu dla biznesu – np. skracanie lub ułatwienie procedur biurokratycznych dla osób chcących założyć działalność gospodarczą w gminie, opracowywanie ofert dla inwestorów, promowanie gminy i jej walorów;  tworzenie lokalnego systemu kształcenia, doskonalenia zawodowego, przekwalifikowania mieszkańców gminy;  tworzenie struktur organizacyjnych rozwoju lokalnego, zajmujących się doradztwem lub finansowym wspieraniem inicjatyw gospodarczych.

Rysunek 24 Odsetek gmin, które stosowały poszczególne formy wsparcia do roku 2007 w celu pobudzania przedsiębiorczości w gminach wiejskich i miejsko-wiejskich województwa lubuskiego

Źródło: badania własne. Z przeprowadzonych badań wynika, że do roku 2007 w gminach wiejskich i miejsko-wiejskich województwa lubuskiego samorządy lokalne, w celu pobudzania przedsiębiorczości, najczęściej stosowały instrumenty dochodowe – w 63% gmin, następnie działania przyczyniające się do

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

przyjaznego klimatu dla prowadzenia biznesu – w 38% gmin oraz instrumenty wydatkowe – w 23% gmin. Prawie jedna trzecia badanych gmin (27%) nie stosowała żadnych form wsparcia przedsiębiorców lub inwestorów. Wśród innych instrumentów (wyżej niesklasyfikowanych) zostały wymienione:  Transgraniczne Centrum Wspierania Gospodarki i Turystyki, Gminne Centrum Informacji (ocenione jako średnio skuteczne),  Doroczne imprezy gospodarcze o nazwie "Spotkania z biznesem" (ocenione jako umiarkowanie skuteczne),  Szkolenia pracowników mające na celu podniesienie oraz dostosowanie kwalifikacji do potrzeb lokalnego rynku pracy (ocenione jako umiarkowanie skuteczne).

Rysunek 25 Ocena skuteczności poszczególnych instrumentów wsparcia przedsiębiorczości stosowanych w gminach wiejskich i miejsko-wiejskich województwa lubuskiego

Źródło: badania własne.

Instrumenty wydatkowe zostały ocenione przez respondentów jako najskuteczniejsze we wspieraniu przedsiębiorczości w gminie. Nieznacznie niżej oceniono działania na rzecz tworzenia przyjaznego klimatu dla biznesu. Najniżej oceniona została skuteczność instrumentów dochodowych. Oceny negatywne argumentowane były m.in. tym, iż ulgi podatkowe dotyczyły tylko podatku od nieruchomości, który ma mały udział w kosztach firm (które wolały lokować inwestycje w specjalnych strefach ekonomicznych). W omawianym okresie 60% samorządów lokalnych kierowało również wsparcie do innych grup społeczności lokalnej, takich jak:  kluby sportowe – w 97% gmin;  stowarzyszenia (społeczne, gospodarcze lub społeczno-gospodarcze) – w 86% gmin;  komitety społeczne – w 11%,  bezrobotni mieszkańcy gminy lub osoby zagrożone bezrobociem – 6%. Grupom tym w większości oferowano wsparcie finansowe (84%), organizacyjne (63%), rzeczowe i doradztwo (po 45%).

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Rysunek 26 Odsetek gmin, które stosowały poszczególne formy wsparcia przed 2007 rokiem do grup społeczności lokalnej (innych niż przedsiębiorcy) w gminach wiejskich i miejsko-wiejskich województwa lubuskiego

Źródło: badania własne.

Wszystkie te formy pomocy ocenione zostały pozytywnie i podobnie rozkładały się udzielone im noty w badanych gminach (rysunek 27.).

Rysunek 27 Ocena skuteczności wsparcia kierowanego do innych grup społeczności lokalnej (niż przedsiębiorcy)

Źródło: badania własne.

W omawianym okresie (przed rokiem 2007) w wielu JST (87% gmin) rozwój lokalny wspierany był ze środków pochodzących spoza budżetu gminy. Najwięcej gmin (68%) skorzystało z funduszy przedakcesyjnych (takich jak SAPARD, ISPA, Phare). Drugim pod względem popularności źródłem wsparcia był Zintegrowany Program Operacyjny Rozwoju Regionalnego 2004-2006 (ZPORR) – 60% gmin. Prawie połowa gmin z terenu województwa lubuskiego skorzystała również z programu współpracy transgranicznej INTERREG IIIA na lata 2004 - 2006 POLSKA – BRANDENBURGIA (47%). W tym czasie w 40% gmin skorzystano również ze środków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, a w 18% z Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Prawie w jednej trzeciej gmin (30%) wsparcia udzieliła Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa (ARiMR). Po pomoc finansową zwrotną udzielaną na preferencyjnych zasadach sięgnięto w 28% gmin. Środki z programu sektorowego skierowanego na rozwój obszarów

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

wiejskich w poprzedniej perspektywie34 pozyskano w ¼ gmin. Z pozostałych środków skorzystało mniej niż 15% JST.

Tabela 8 Ocena skuteczności wsparcia otrzymanego przez beneficjentów z instrumentów funkcjonujących przed rokiem 2007 w opinii respondentów Forma wsparcia otrzymanego Średnia ocena* przez beneficjentów skuteczności Wsparcie w formie dotacji 4,7 Wsparcie w formie pożyczek 4,0 Kursy/szkolenia/warsztaty 3,6 Spotkania informacyjne 3,6 Materiały informacyjne/publikacje 3,5 Doradztwo 3,3 Wsparcie w formie poręczeń 3,2 Mentoring 2,6 Targi, misje i wystawy 2,5 Coaching 2,4 Anioły biznesu 2,4 *Ocena dokonana w skali od 1 do 5, gdzie 1 oznaczało najniższą ocenę, 5 – najwyższą, a 0 – trudno powiedzieć. Źródło: badania własne.

Z przeprowadzonych badań terenowych wynika, że wykorzystywane w województwie lubuskim instrumenty wsparcia pozyskiwane przed uruchomieniem perspektywy 2007-2013 były skuteczne. Świadczą o tym również rosnące wskaźniki opisujące rozwój społeczno-gospodarczy województwa opisany w poprzednim rozdziale. Ponadto lokalne grupy działania w poprzedniej perspektywie finansowej korzystały z Programu LEADER plus, którego skuteczność została oceniona wysoko.

Jak widać przed rozpoczęciem wdrażania programów obecnej perspektywy finansowej wsparcie rozwoju lokalnego było kierowane na obszary wiejskie z wielu różnych źródeł, z których w tych gminach korzystano. Były to zarówno środki z funduszy przedakcesyjnych, jak i europejskich poprzedniej perspektywy finansowej, a także skierowane na obszary wiejskie pochodzące z agend rządowych oraz funduszy celowych. Popularne były również fundusze pożyczkowe (lub kredytowe), świadczące swoje usługi na zasadach preferencyjnych. Wypowiedzi respondentów wskazywały, iż wykorzystywane przez nich instrumenty były skuteczne. Poza tym samorządy gminne wykorzystywały leżące w ich gestii instrumenty wpierania przedsiębiorczości oraz grup społecznych: finansowe, rzeczowe, organizacyjne oraz doradztwo, których skuteczność oceniona była na zbliżonym poziomie.

34 Sektorowy Program Operacyjny Restrukturyzacja i Modernizacja Sektora Żywnościowego oraz Rozwój Obszarów Wiejskich 2004-2006. 67

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Odniesienie do założeń polityki spójności regulującej programowanie interwencji z funduszy Unii Europejskiej w perspektywie 2007-2013 na obszarach wiejskich

Zgodnie z założeniami reformy polityki obszarów wiejskich od roku 2007 nastąpiło oddzielenie polityki rozwoju obszarów wiejskich od polityki spójności. Wsparcie rozwoju obszarów wiejskich jest finansowane w ramach nowego (funkcjonującego od obecnej perspektywy finansowej) funduszu: Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW). Polityka spójności z kolei, jako wiodąca polityka rozwojowa dla realizacji idei integracji i solidarności europejskiej, ma prowadzić do podwyższenia poziomu spójności gospodarczej, społecznej i terytorialnej na obszarze Unii. Politykę spójności UE determinują jej cele, które należy rozumieć jako określone obszary lub sektory problemowe. Cele polityki spójności na lata 2007-2013 zostały silnie podporządkowane realizacji założeń Strategii Lizbońskiej35, są to: 1) konwergencja, 2) konkurencyjność regionalna i zatrudnienie, 3) europejska współpraca terytorialna. Zasady i priorytety polityki spójności zawarte zostały w Strategicznych Wytycznych Wspólnoty wskazujących jednocześnie, w jaki sposób europejskie regiony mogą optymalnie wykorzystać środki przyznane na krajowe i regionalne programy operacyjne w okresie 2007-2013. W ramach terytorialnego wymiaru polityki spójności Wytyczne zakładają wpieranie zróżnicowania gospodarczego obszarów wiejskich, obszarów rybołówstwa oraz obszarów o niekorzystnym położeniu ze względu na warunki przyrodnicze. W zakresie polityki spójności założono, iż działania na rzecz obszarów wiejskich, powinny przyczyniać się do tworzenia nowych szans poprzez różnicowanie gospodarki wiejskiej. Obejmuje to działania wspierające zapewnienie minimalnego poziomu dostępności usług pożytku ogólnego o charakterze gospodarczym w celu przyciągnięcia firm i wykwalifikowanych pracowników oraz ograniczenia odpływu ludności. W tym kontekście za konieczne uznano zapewnienie przyłączenia do głównych sieci krajowych i europejskich (spójność terytorialna). Ponadto polityka spójności powinna wspierać wewnętrzne zdolności obszarów wiejskich, na przykład poprzez promocję wprowadzania produktów do obrotu na poziomach krajowych i globalnych oraz uprzywilejowanie innowacyjnych procesów i towarów w ramach istniejących form działalności gospodarczej. Z kolei sposobem na zapewnienie powszechnego dostępu do wszystkich usług, w szczególności na obszarach o bardzo niskiej gęstości zaludnienia, mają być inwestycje w bieguny rozwoju na obszarach wiejskich (np. w małych i średnich miastach) oraz rozwijanie klastrów gospodarczych, których podstawą są zasoby lokalne połączone z wykorzystaniem nowych technologii informacyjnych. Z uwagi na fakt, iż wiele obszarów wiejskich jest w dużym stopniu uzależnionych od turystyki, założono przyjęcie zintegrowanego podejścia ukierunkowanego na jakość, którego głównym celem jest zadowolenie konsumenta oraz opartego na gospodarczym, społecznym i środowiskowym wymiarze zrównoważonego rozwoju. Działania powinny wykorzystywać zasoby naturalne i bogactwa kulturowe, a jednocześnie dążyć do ich ochrony i rozwoju, co może przynieść znaczące dodatkowe korzyści w formie ochrony siedlisk i wspierania inwestycji w różnorodność biologiczną. Celem zintegrowanego podejścia powinno być również wywarcie pozytywnego wpływu na sektor

35 Obowiązująca do roku 2010, kontynuowana później w wersji zaktualizowanej przez Strategię Europa 2020. 68

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

turystyczny, lokalną gospodarkę, osoby pracujące w sektorze turystycznym, turystów i ludność lokalną, jak również na dziedzictwo przyrodnicze i kulturowe. Polityka spójności w założeniu ma odgrywać decydującą rolę we wsparciu procesu regeneracji gospodarczej obszarów wiejskich, uzupełniając działania wspierane w ramach nowego Europejskiego Funduszu na Rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW). W tym kontekście państwa członkowskie zostały zobowiązane do zapewnienia synergii i zgodności między działaniami, które mają być finansowane w ramach Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Funduszu Spójności, Europejskiego Funduszu Społecznego, Europejskiego Funduszu Rybołówstwa oraz Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich na danym obszarze oraz w ramach określonego obszaru działalności. Ustalono, że główne zasady dotyczące linii demarkacyjnej i mechanizmów koordynacji pomiędzy działaniami wspieranymi z poszczególnych funduszy zostaną zdefiniowane na poziomie narodowych strategicznych ram odniesienia.36 Celem głównym przyjętych przez Polskę Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia jest tworzenie warunków dla wzrostu konkurencyjności gospodarki polskiej opartej na wiedzy i przedsiębiorczości zapewniającej wzrost zatrudnienia oraz wzrost poziomu spójności społecznej, gospodarczej i przestrzennej. Do realizacji celu głównego NSRO przyczyniać ma się 6 celów szczegółowych:  poprawa jakości funkcjonowania instytucji publicznych oraz rozbudowa mechanizmów partnerstwa,  poprawa jakości kapitału ludzkiego i zwiększenie spójności społecznej,  budowa i modernizacja infrastruktury technicznej i społecznej mającej podstawowe znaczenie dla wzrostu konkurencyjności polski,  podniesienie konkurencyjności i innowacyjności przedsiębiorstw, w tym szczególnie sektora wytwórczego o wysokiej wartości dodanej oraz rozwój sektora usług,  wzrost konkurencyjności polskich regionów i przeciwdziałanie ich marginalizacji społecznej, gospodarczej i przestrzennej,  wyrównywanie szans rozwojowych i wspomaganie zmian strukturalnych na obszarach wiejskich. Zgodnie z założeniami NSRO problemy obszarów wiejskich muszą być adresowane na dwóch poziomach – pierwszym związanym ze wspomaganiem zmian w rolnictwie, będącym głównym źródłem utrzymania wielu mieszkańców obszarów wiejskich oraz drugim – umożliwieniu wykorzystania potencjału tych obszarów dla wzrostu gospodarczego i zatrudnienia. Pierwszy poziom problemów ma być rozwiązywany z wykorzystaniem instrumentów Wspólnej Polityki Rolnej, w tym Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich. Drugi poziom, wykorzystanie pozarolniczego potencjału rozwojowego obszarów wiejskich, wymaga dodatkowo w stosunku do operacji Wspólnej Polityki Rolnej zaangażowania środków i instrumentów polityki spójności. Działania przewidziane do realizacji na obszarach wiejskich przy wsparciu instrumentów polityki spójności odnoszą się bezpośrednio do kierunków określonych w SWW w zakresie wskazanej wyżej

36 Na podstawie Strategicznych Wytycznych Wspólnoty dla spójności gospodarczej, społecznej i terytorialnej na lata 2007-2013, stanowiących załącznik do decyzji Rady nr 2006/702/WE z dnia 6 października 2006 r. w sprawie strategicznych wytycznych Wspólnoty dla spójności [Dz.U. L 291 z 21.10.2006]. 69

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Wytycznej Wspieranie zróżnicowania gospodarczego obszarów wiejskich, obszarów rybołówstwa oraz obszarów o niekorzystnym położeniu ze względu na warunki przyrodnicze. Jak wykazuje diagnoza NSRO w Polsce istotne różnice w poziomie rozwoju oraz w uwarunkowaniach występują wewnątrz regionów, szczególnie w relacjach miasto-wieś. Dysproporcje te są widoczne zarówno w zakresie infrastruktury technicznej, jak i w sferze społecznej. W związku z tym, polityka spójności została skierowana na rozwój obszarów wiejskich, stanowiących obszar marginalizacji gospodarczej, społecznej, edukacyjnej i kulturowej kraju. Działania mające na celu wyrównywanie szans rozwojowych na obszarach wiejskich koncentrują się na wsparciu rozbudowy infrastruktury technicznej i społecznej, tworzeniu warunków do rozwoju przedsiębiorczości i nowych miejsc pracy poza rolnictwem, ochronie środowiska, edukacji młodego pokolenia, kształceniu ustawicznym, stworzeniu warunków lepszej dostępności do podstawowych usług, w tym zwłaszcza w zakresie ochrony zdrowia. Jednocześnie wskazano na potrzebę jest poprawy infrastruktury transportowej w relacjach miasto- wieś, zwiększenia dostępności do systemów transportu zbiorowego, podjęcia działań związanych z zaopatrzeniem w energię, w wodę o dobrej jakości oraz odbiór ścieków oraz stworzeniem sprawnych połączeń telekomunikacyjnych. Równolegle, w wyrównywaniu poziomu życia mieszkańców, poza inwestycjami w infrastrukturę techniczną, polityka spójności została skoncentrowana na zmniejszaniu dysproporcji w zakresie rozwoju zasobów ludzkich. Ze względu na odpływ osób z rolnictwa, przy utrzymującej się małej mobilności zawodowej i przestrzennej, w szczególności ludności starszej, specjalnego znaczenia nabrało prowadzenie działań mających przeciwdziałać wykluczeniu społecznemu i ograniczających zjawisko ubóstwa. W celu poprawy warunków życia na obszarach wiejskich założono realizację przedsięwzięć prowadzących do zapewnienia wystarczającego dostępu do edukacji dla ludzi młodych, dostępu do kultury, usług ochrony zdrowia, usług związanych z wymiarem sprawiedliwości. W ramach wsparcia dla obszarów wiejskich wpisano działania ukierunkowane na rozwój przedsiębiorczości, podnoszenie zdolności do zatrudnienia, zwiększenie mobilności zawodowej i przestrzennej, wyrównywanie szans w dostępie do rynku pracy, podniesienie poziomu wykształcenia, zwłaszcza pozarolniczych umiejętności zawodowych w wyniku dostępu do kształcenia ustawicznego. Jednym z czynników wspierających zmiany strukturalne na obszarach wiejskich miało być także wsparcie usług w zakresie doradztwa zawodowego oraz przekwalifikowania osób odchodzących z pracy w rolnictwie, jak również promocja przedsiębiorczości, rozwój pozarolniczych funkcji wsi (np. agroturystyka, a tym samym ochrona dziedzictwa kulturowego wsi, czy ochrona walorów krajobrazu rolniczego). W procesach rozwoju obszarów wiejskich szczególną rolę przypisano dodatkowo ośrodkom miejskim, w których ludność wiejska może znaleźć miejsca pracy i podwyższać poziom edukacji i umiejętności oraz znaleźć zaspokojenie potrzeb zdrowotnych i aspiracji kulturalnych. Szczególne znaczenie w tym kontekście ma wspieranie rozwoju tych funkcji małych miast i wybranych ośrodków gminnych, które związane są bezpośrednio z procesami restrukturyzacyjnymi na obszarach wiejskich, w tym w szczególności usług zdrowotnych, edukacji na poziomie szkolnictwa średniego, rozwoju małych i średnich firm w sektorach pozarolniczych, turystyki przyjazdowej, funkcji uzdrowiskowych itp. Jednocześnie rozwój turystyki jest szansą na wzmocnienie pozycji ośrodków metropolitalnych, a równocześnie nadanie nowej dynamiki rozwoju ośrodkom mniejszym, peryferyjnym oraz ośrodkom o wyczerpanych dotychczasowych potencjałach rozwojowych. Turystyka jest aktywnością spinającą 70

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

regiony, łączącą obszary miejskie z wiejskimi, aktywizującą wieś dziedziną przyczyniającą się do rewitalizacji obszarów zdegradowanych, nadającą nowy sens obszarom podmiejskim z funkcjami turystyczno-rekreacyjnymi.

Jakie wsparcie zostało skierowane na obszary wiejskie województwa lubuskiego w ramach LRPO, PROW i PO KL w podziale na Priorytety/Osie priorytetowe i Działania, z uwzględnieniem typu wsparcia, rodzaju beneficjentów oraz alokowanych kwot?

W odpowiedzi na zdiagnozowane problemy rozwoju obszarów wiejskich województwa lubuskiego, po roku 2007 oraz zgodnie z wytycznymi polityki spójności w zakresie interwencji na obszarach wiejskich na lubuską wieś zostały skierowane środki pochodzące w głównej mierze z Lubuskiego Regionalnego Programu Operacyjnego na lata 2007-2013, Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 oraz Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki na lata 2007-2013. Lubuski Regionalny Program Operacyjny na lata 2007-2013 jest najważniejszym instrumentem polityki rozwoju województwa lubuskiego w ramach obecnej perspektywy finansowej. Program współfinansowany jest z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego. Głównym celem Programu jest stworzenie warunków wzrostu konkurencyjności województwa poprzez wykorzystanie regionalnego potencjału endogenicznego oraz przeciwdziałanie marginalizacji zagrożonych obszarów, w tym obszarów wiejskich, przy racjonalnym gospodarowaniu zasobami i dążeniu do zapewnienia większej spójności województwa. Realizacja LRPO ma przyczynić się do wzrostu konkurencyjności gospodarczej i atrakcyjności inwestycyjnej województwa lubuskiego, poprawy dostępności komunikacyjnej i stanu środowiska, a tym samym jakości i poziomu życia mieszkańców regionu, w tym zamieszkujących obszary wiejskie37. Z uwagi na charakter województwa oraz liczbę ludności zamieszkującą obszary wiejskie (36% ludności województwa) w Programie założono, że około 34% środków alokacji EFRR w ramach LRPO na lata 2007-2013 będzie przekazane na dofinansowanie projektów realizowanych na obszarach wiejskich, przy uwzględnieniu, że inwestycje realizowane w miastach często będą również w pozytywny sposób oddziaływały na rozwój społeczno-gospodarczy obszarów wiejskich.38 Wsparcie skierowane na tereny wiejskie województwa lubuskiego w ramach LRPO omówione zostało na podstawie umów/ decyzji o dofinansowanie projektów realizowanych oraz zrealizowanych na tym obszarze, według bazy KSI SIMIK 07-13 aktualnej na dzień 31.12.2012 r. Projekty realizowane na obszarach wiejskich z Priorytetu I. Rozwój infrastruktury wzmacniającej konkurencyjność regionu LRPO finansowane są w celu wsparcia rozwoju cywilizacyjnego wsi oraz wzrostu konkurencyjności gospodarczej tych terenów, przede wszystkim poprzez stworzenie warunków infrastrukturalnych, gwarantujących szybki wzrost ekonomiczny oraz podnoszących ich atrakcyjność gospodarczą. Cel ten realizowany był w ramach trzech działań. Głównym celem Działania 1.1 Poprawa stanu infrastruktury transportowej w regionie jest poprawa stanu infrastruktury transportowej w województwie, umożliwiającej jego rozwój, w szczególności poprawa funkcjonowania i podniesienie poziomu technicznego infrastruktury transportu drogowego, kolejowego, lotniczego i wodnego, a więc wkład w rozwój spójności terytorialnej. W dalszych

37 Na podstawie SOPZ. 38 Lubuski Regionalny Program Operacyjny na lata 2007-2013 Zarząd Województwa Lubuskiego Zielona Góra, wrzesień 2011. 71

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

analizach typ wsparcia z tego Działania został określony wspólnie dla wszystkich projektów, z uwagi na ich oddziaływanie, jako podniesienie spójności terytorialnej. Wkład ze środków unijnych na to Działanie wynosi 128 510 646,00 EUR39. Na obszarach wiejskich, w ramach zwiększania spójności terytorialnej, realizowane były oraz są projekty z zakresu modernizacji linii kolejowych – o łącznej wartości dofinansowania UE 63 196 303,23 zł. Beneficjentem tych środków było duże przedsiębiorstwo – PKP Polskie Linie Kolejowe S.A. Na inwestycje w drogi regionalne i lokalne na obszarach wiejskich podpisane zostały umowy na łączną kwotę dofinansowania z EFRR wynoszącą 168 275 103,30 zł. Beneficjentami tych środków były jednostki samorządu terytorialnego każdego szczebla, w tym głównie regionalnego (jeden projekt realizowany był przez gminę). Na projekt z zakresu infrastruktury lotniczej – realizowany przez samorząd województwa – skierowane zostało 1 147 887,94 zł dofinansowania z UE. Głównym celem Działania 1.2 Tworzenie obszarów aktywności gospodarczej i promocja gospodarcza jest stworzenie odpowiednich warunków dla wzrostu aktywności podmiotów gospodarczych, poprzez zaoferowanie przedsiębiorcom działającym na obszarze województwa lubuskiego, jak również potencjalnym inwestorom krajowym i zagranicznym, atrakcyjnych – pod względem infrastrukturalnym – terenów inwestycyjnych. W ramach tego Działania zakłada się także realizację projektów mających na celu promocję gospodarczą regionu na arenie ogólnopolskiej lub międzynarodowej. W ramach Działania przewidziane są następujące typy wsparcia:  projekty związane ze zwiększeniem dostępności obszarów aktywności gospodarczej oraz z kompleksowym uzbrojeniem terenów przeznaczonych pod inwestycje, polegające w szczególności na dostarczeniu podstawowych mediów;  projekty rewitalizacyjne na obszarach zdegradowanych przeznaczonych pod inwestycje, związane ze zwiększeniem dostępności obszarów aktywności gospodarczej;  projekty z zakresu promocji gospodarczej regionu (na arenie ogólnopolskiej lub międzynarodowej) w celu zwiększenia inwestycji w udział w krajowych lub międzynarodowych imprezach lub wydarzeniach o charakterze gospodarczym; organizacja imprez lub wydarzeń o charakterze gospodarczym, przyciągających zewnętrznych inwestorów; organizacja kampanii informacyjno-promocyjnych o charakterze kompleksowym. Alokacja ze środków unijnych na to Działanie wynosi 11 936 476,00 EUR. W ramach Działania 1.2 na obszarach wiejskich zrealizowane zostały dwa projekty z zakresu zwiększenia dostępności obszarów aktywności gospodarczej (w tym m.in. budowa dróg i kanalizacji dla strefy gospodarczej) o łącznej wartości dofinansowania z UE wynoszącej 2 836 723,73 zł, których beneficjentami były gminy. Głównym celem Działania 1.3 Rozwój społeczeństwa informacyjnego jest budowa regionalnej i lokalnej infrastruktury społeczeństwa informacyjnego, z uwzględnieniem wyrównywania opóźnień w dostępności do sieci szerokopasmowych, a także pozyskiwania i wykorzystywania nowych technologii informacyjnych i komunikacyjnych (TIK) na terenach wiejskich i małych miast. Realizacja tego celu ma również na uwadze zwiększenie wykorzystania technologii społeczeństwa informacyjnego w pracy administracji oraz instytucji publicznych, a także podniesienie rozwoju

39 W niniejszym raporcie wysokość alokacji ze środków EFRR na poszczególne działania LRPO przyjęta została wg stanu na 31.12.2012 r. 72

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

elektronicznych usług dla ludności. W dalszych analizach typ wsparcia z tego Działania został określony wspólnie dla wszystkich projektów z uwagi na ich oddziaływanie jako rozwój społeczeństwa informacyjnego. Alokacja ze środków EFRR na Działanie 1.3 wynosi 25 666 388,00 EUR. W zakresie rozwoju społeczeństwa informacyjnego podpisane zostały dwie umowy/decyzje o dofinansowanie projektów. Jeden z projektów (o wartości dofinansowania ze środków UE w wysokości 43 126 606,33 zł) realizowany jest na terenach wiejskich 68 gmin województwa. Beneficjentem środków na tę inwestycję jest Telekomunikacja Polska S.A. – duże przedsiębiorstwo. Beneficjentem dofinansowania drugiego projektu (w wysokości 4 208 206,35 zł) jest samorząd województwa.

Projekty realizowane na obszarach wiejskich z Priorytetu II. Stymulowanie wzrostu inwestycji w przedsiębiorstwach i wzmocnienie potencjału innowacyjnego LRPO finansowane są w celu przyspieszenie rozwoju gospodarczego województwa, poprzez zintegrowanie działań dla tworzenia warunków sprzyjających wzrostowi inwestycji na poziomie regionalnym i lokalnym oraz wzrostowi zatrudnienia. Cel ten realizowany jest w ramach pięciu działań.

Działanie 2.1 Mikroprzedsiębiorstwa ma na celu zwiększenie konkurencyjności lubuskich mikroprzedsiębiorstw przez zwiększenie zdolności inwestycyjnej szczególnie w początkowym okresie ich działalności (do 2 lat działalności), a także unowocześnienie ich oferty produktowej, technologicznej, usługowej poprzez projekty innowacyjne, aby dostosować ich działalność do wymogów Jednolitego Rynku Europejskiego. W dalszych analizach typ wsparcia z tego Działania został określony wspólnie dla wszystkich projektów z uwagi na ich oddziaływanie jako podnoszenie konkurencyjności przedsiębiorstwa poprzez inwestycje (dotacja). Na Działanie to przeznaczonych zostało 27 020 755,00 EUR ze środków UE. W ramach tego Działania podpisanych zostało 66 umów o dofinansowanie projektów realizowanych przez mikroprzedsiębiorców na obszarach wiejskich, na łączną kwotę wsparcia ze środków unijnych wynoszącą 35 180 394,23 zł. Działanie 2.2 Poprawa konkurencyjności małych i średnich przedsiębiorstw poprzez inwestycje skierowane zostało na zwiększenie konkurencyjności małych i średnich przedsiębiorstw z terenu województwa lubuskiego, w szczególności w początkowym okresie ich działalności (do 2 lat działalności). Cel ten realizowany jest poprzez wspieranie innowacyjności, tj. działań, które wspomagają wdrożenie (wprowadzenie na rynek) przez te firmy nowości do praktyki gospodarczej. Również wsparcie z tego Działania zostało w niniejszych analizach określone jako podnoszenie konkurencyjności przedsiębiorstwa poprzez inwestycje (dotacja). Alokacja ze środków Unii Europejskiej na to Działanie wynosi 42 217 185,00 EUR. W ramach tego Działania podpisanych zostało 29 umów o dofinansowanie projektów realizowanych na obszarach wiejskich przez małych przedsiębiorców, na łączną kwotę wsparcia ze środków unijnych wynoszącą 27 795 495,27 zł. Natomiast średni przedsiębiorcy podpisali w sumie 8 umów o dofinansowanie swoich projektów na wsi, w sumie na kwotę 9 506 997,30 zł wsparcia ze środków UE.

Działanie 2.3 Poprawa konkurencyjności przedsiębiorstw poprzez doradztwo i wsparcie działań marketingowych ma za zadanie wsparcie wzrostu konkurencyjności sektora MŚP (tj. mikro-, małych i średnich przedsiębiorstw) dzięki nabywaniu umiejętności dostosowywania się do zmieniających się 73

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

warunków na rynku, poprzez dostęp do zróżnicowanych usług doradczych, w szczególności związanych z poprawą jakości, wdrażaniem systemów zarządzania, planowaniem strategicznym i operacyjnym, analizami ekonomicznymi, finansowymi i sektorowymi oraz poprzez internacjonalizację przedsiębiorstw, z wyłączeniem usług i porad prawnych oraz usług księgowo- rachunkowych. W dalszych analizach wsparcie skierowane na projekty typu I. określane będzie wspólnie jako zwiększenie dostępności specjalistycznego doradztwa dla przedsiębiorstw, natomiast w ramach typu II. – dofinansowanie udziału przedsiębiorstw w targach lub misjach gospodarczych. Alokacja ze środków EFRR na to Działanie stanowi 755 498,56 EUR. Na wsparcie w zakresie zwiększenia dostępności specjalistycznego doradztwa dla przedsiębiorstw podpisanych zostało 14 umów o dofinansowanie projektów realizowanych na obszarach wiejskich na łączną kwotę 278 698,85 zł dofinansowania ze środków UE. Beneficjenci z terenów wiejskich na dofinansowanie udziału przedsiębiorstw w targach lub misjach gospodarczych podpisali 24 umowy o dofinansowanie projektów w sumie na kwotę 540 274,89 zł wsparcia.

Celem Działania 2.4 Transfer badań, nowoczesnych technologii i innowacji ze świata nauki do przedsiębiorstw jest wykorzystanie potencjału nauki i jednostek B+RT dla wzrostu konkurencyjności gospodarki regionu, oraz stworzenie „gospodarki opartej na wiedzy” w szczególności poprzez budowę systemu wspierania innowacji i nowoczesnej infrastruktury innowacyjnej w regionie, tworzenie infrastruktury niezbędnej do prowadzenia działalności o charakterze naukowo-badawczym na rzecz sektora MŚP wspieranie przedsiębiorczości i aktywności innowacyjnej firm, wprowadzenie nowatorskich rozwiązań gospodarczych. W przypadku MŚP celem Działania jest wsparcie i rozwój konkurencyjności przedsiębiorstwa poprzez zakup wyposażenia służącego prowadzeniu badań, prac badawczo-rozwojowych (własnych lub zleconych), przyczyniających się do rozwoju innowacji w przedsiębiorstwie. W dalszych analizach wsparcie skierowane na projekty z tego Działania określane będzie wspólnie jako wsparcie sfery B+RT. Na wsparcie projektów z Działania 2.4 przeznaczona została alokacja w kwocie 30 892 507,44 EUR.

W ramach Działania podpisane zostały umowy o dofinansowanie dwóch projektów z zakresu wsparcia sfery B+RT realizowanych na obszarach wiejskich, na łączną kwotę dofinansowania z UE 86 155 766,90 zł. Beneficjentami tych środków są uczelnie wyższe.

W ramach Działania 2.5 Rozwój regionalnych i lokalnych instytucji otoczenia biznesu wsparcie skierowane zostało na stymulowanie wzrostu aktywności gospodarczej regionu oraz ułatwienie funkcjonowania przedsiębiorstw w warunkach otwartego rynku za pośrednictwem instytucji otoczenia biznesu. W ramach Działania 2.5 LRPO mogą być realizowane projekty dotyczące dwóch typów projektów: I typ – projekty dotyczące rozwoju regionalnych i lokalnych instytucji otoczenia biznesu, w tym tworzenie nowych IOB (projekty inwestycyjne) – wsparcie instytucjonalne biznesu, zaś II typ – projekty dotyczące tylko dokapitalizowania funduszy pożyczkowych i poręczeniowych – wsparcie finansowe zwrotne. Wysokość wsparcia ze środków unijnych w ramach tego Działania została ustanowiona na poziomie 11 854 526,00 EUR.

Na terenach wiejskich zrealizowany został jeden projekt z zakresu wsparcia instytucjonalnego biznesu, którego dofinansowanie z UE wg umowy wynosiło 5 419 918,83 zł. Beneficjentem tego wsparcia jest uczelnia wyższa. Natomiast z oferty funduszy pożyczkowych i poręczeniowych korzystali również przedsiębiorcy z terenów wiejskich. Na obszarze miejskim zostało udzielonych

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

209 pożyczek/poręczeń, zaś na obszarze wiejskim – 69. Wsparte przez fundusze przedsiębiorstwa, które działają na obszarach wiejskich stanowią 24,82% wszystkich wspartych przedsiębiorstw.

Priorytet III. LRPO – Ochrona i zarządzanie zasobami środowiska przyrodniczego został ustanowiony w celu utrzymania wysokich standardów ekologicznych przez dalszą poprawę funkcjonowania infrastruktury ochrony środowiska przyrodniczego na poziomie regionalnym i lokalnym. Z Priorytetu tego finansowane są trzy Działania.

Celem Działania 3.1 Infrastruktura ochrony środowiska przyrodniczego jest ograniczenie ilości zanieczyszczeń przedostających się do powietrza, wód i gleb, poprawa stanu bezpieczeństwa przeciwpowodziowego, zapobiegania powstawaniu odpadów, ograniczaniu ich ilości i negatywnego oddziaływania na środowisko, a także odzysk i unieszkodliwianie odpadów. W efekcie realizacji projektów w ramach tego działania nastąpi znaczna poprawa warunków życia mieszkańców na terenach zagrożonych powodzią, a przede wszystkim nastąpi poprawa środowiska naturalnego. W dalszych analizach wsparcie skierowane z tego Działania określane będzie w zależności od zakresu projektu jako zwiększenie bezpieczeństwa ludności lub rozwój infrastruktury ochrony środowiska. Alokacja ze środków UE na to Działanie wynosi 45 442 731,06 EUR.

W ramach Działania 3.1 podpisanych zostało 11 umów o dofinansowanie projektów z zakresu rozwoju infrastruktury ochrony środowiska realizowanych na obszarach wiejskich, na łączną kwotę 82 889 877,22 zł wsparcia ze środków EFRR, których beneficjentami są gminy i ich jednostki organizacyjne. Na inwestycje związane ze zwiększeniem bezpieczeństwa ludności podpisanych zostało 10 umów o dofinansowanie projektów realizowanych na wsi. Suma wsparcia ze środków unijnych na ich realizację stanowi 16 335 155,42 zł, których beneficjentami są samorządy gminne oraz państwowa jednostka organizacyjna – KW Państwowej Straży Pożarnej.

Działanie 3.2 Poprawa jakości powietrza, efektywności energetycznej oraz rozwój i wykorzystanie odnawialnych źródeł energii nakierowane zostało na poprawę stanu bezpieczeństwa energetycznego poprzez różnicowanie i efektywne wykorzystanie energii, zwiększenie wykorzystania energii ze źródeł lokalnych i odnawialnych oraz minimalizacja emisji zanieczyszczeń przedostających się do powietrza, a także stworzenie na terenie województwa zoptymalizowanego systemu sieci i urządzeń energetycznych, umożliwiającego bezawaryjne zaopatrzenie mieszkańców i podmiotów gospodarczych w energię elektryczną, ciepło, gaz ziemny i paliwa. W dalszych analizach wsparcie skierowane z Działania 3.2 określane będzie jako zapewnienie bezpieczeństwa energetycznego. Alokacja skierowana na to Działanie ze środków EFRR wynosi 33 732 182,94 EUR. Na wsparcie w zakresie bezpieczeństwa energetycznego podpisanych zostało 10 umów o dofinansowanie projektów realizowanych na obszarach wiejskich, na łączną kwotę wsparcia wynoszącą 25 823 676,10 zł. Beneficjentami tych środków są samorządy gminne i ich jednostki organizacyjne, podmioty gospodarcze, publiczny ZOZ oraz Wyższe Seminarium Duchowne.

Projekty wsparte z Działania 3.3 Zarządzanie środowiskiem przyrodniczym mają przyczynić się do racjonalnego i efektywnego zarządzania środowiskiem przyrodniczym, gwarantującego utrzymanie bezpieczeństwa ekologicznego regionu. W dalszych analizach wsparcie skierowane z tego Działania określane będzie w zależności od zakresu projektu, jako podnoszenie świadomości ekologicznej lub zwiększenie bezpieczeństwa ludności lub usprawnienie monitoringu

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

środowiskowego. Wartość alokacji ze środków UE przeznaczona na to Działanie wynosi 1 285 507,00 EUR. Na realizację na obszarach wiejskich projektu w zakresie podnoszenia świadomości ekologicznej podpisana została jedna umowa o dofinansowanie, o wartości wsparcia ze środków unijnych wynoszącej 124 992,50 zł, której beneficjentem jest stowarzyszenie. W ramach tego Działania podpisane zostały dwie umowy na dofinansowanie w zakresie zwiększenie bezpieczeństwa ludności, których łączna wartość wsparcia ze środków EFRR wynosi 622 072,50 zł, a beneficjentami są samorządy gminne.

Dofinansowanie przedsięwzięć z zakresu infrastruktury społecznej odbywa się w ramach Priorytetu IV Rozwój i modernizacja infrastruktury społecznej, którego głównym celem jest stworzenie atrakcyjnych i bezpiecznych warunków życia w województwie lubuskim oraz znoszenie dysproporcji między dynamicznymi centrami wzrostu, a terenami marginalizowanymi. Rezultaty tego Priorytetu i jego odziaływanie będą jednym z podstawowych wyznaczników jakości życia na wsi. Cel ten realizowany jest w ramach trzech działań40.

Zgodnie z zapisami dokumentów programowych LRPO, celem Działania 4.1 Rozwój i modernizacja infrastruktury ochrony zdrowia jest wzrost konkurencyjności województwa na poziomie regionalnym i lokalnym, a także podniesienie standardów życia Lubuszan poprzez poprawę funkcjonowania infrastruktury ochrony zdrowia oraz poprawę jakości usług opiekuńczych, stacjonarnych i środowiskowych. W dalszych analizach wsparcie skierowane z tego Działania określane będzie jako rozwój infrastruktury ochrony zdrowia. Alokacja środków unijnych na Działanie 4.1 wynosi 16 703 445,00 EUR.

W ramach tego Działania podpisana została jedna umowa o dofinansowanie projektu realizowanego na obszarach wiejskich, na kwotę wsparcia z UE wynoszącą 1 194 077,16 zł. Beneficjentem tych środków jest publiczny ZOZ.

Zadanie projektów realizowanych w ramach Działania 4.2 Rozwój i modernizacja infrastruktury edukacyjnej jest poprawa funkcjonowania infrastruktury społecznej sektora edukacji i nauki, zapewniająca podniesienie jakości nauczania na każdym poziomie kształcenia oraz służąca rozwojowi instytucji nauki w województwie lubuskim. W dalszych analizach wsparcie skierowane z tego Działania określane będzie jako rozwój infrastruktury systemu oświaty i wychowania. Alokacja ze środków EFRR na to Działanie wynosi 46 898 447,00 EUR.

Na rozwój infrastruktury systemu oświaty i wychowania podpisanych zostało 19 umów o dofinansowanie projektów, które z/realizowane są na obszarach wiejskich. Łączna kwota wsparcia tych projektów pochodząca ze środków UE wynosi 18 116 302,90 zł, a ich beneficjentami są samorządy gminne i ich jednostki organizacyjne.

Głównym celem Priorytetu V Rozwój i modernizacja infrastruktury turystycznej i kulturowej jest wzrost konkurencyjności oferty turystycznej oraz wykorzystanie potencjału kultury, a także podjęcie działań w celu zachowania obiektów dziedzictwa kulturowego dla podniesienia atrakcyjności regionu

40 Niniejsze badanie ewaluacyjne nie obejmuje swoim zakresem przedmiotowym interwencji skierowanej w ramach Działanie 4.3. 76

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

na rynku krajowym i międzynarodowym. Realizacja Priorytetu przyczyni się do wzrostu znaczenia turystyki i kultury, jako czynnika stymulującego rozwój gospodarczy i społeczny województwa.

Priorytet ten na początku realizacji Programu składał się z dwóch Działań w podziale na infrastrukturę lokalną i regionalną. W lutym 2010 r. decyzją Uchwały nr 233/1903/10 Zarządu Województwa Lubuskiego z dnia 22 lutego 2010 roku, z uwagi na ograniczoną kwotę alokacji na skierowanej na zaspokajanie potrzeb regionu związanych z rozwojem turystyki (w tym sportu i rekreacji) oraz kultury, działania te zostały połączone. Modyfikacja ta wynika z przyjętego przez IZ LRPO systemu realizacji Programu, który przewiduje szerokie zastosowanie narzędzia, jakim jest Indykatywny Plan Inwestycyjny LRPO, zgodnie z którym wsparciu podlegają w pierwszej kolejności projekty strategiczne z punktu widzenia rozwoju regionu o regionalnej skali oddziaływania41.

Cele Priorytetu realizowane są poprzez realizację Działania 5.1 Rozwój i modernizacja infrastruktury turystycznej i kulturowej, które do 2010 roku rozbite było na infrastrukturę regionalną i lokalną. Realizacja Działania przyczyni się przede wszystkim do podniesienia atrakcyjności turystycznej regionu poprzez dofinansowanie produktu turystycznego lub oferty turystycznej wynikających z naturalnego potencjału regionu. W dalszych analizach wsparcie skierowane z tego Działania określane będzie jako rozwój infrastruktury turystycznej i kulturalnej. Wartość alokacji ze środków Unii Europejskiej przeznaczona na Działanie 5.1 wynosi 35 745 986,00 EUR.

W ramach tego Działania podpisane zostały 4 umowy/decyzje o dofinansowanie projektów realizowanych na terenach wiejskich, których łączna wartość dofinansowania z UE wynosi 11 190 266,20 zł. Beneficjentami tego wsparcia są samorządy gminne, samorząd województwa oraz państwowa jednostka organizacyjna – Muzeum Etnograficzne.

W tym miejscu należy zaznaczyć, że projekty z zakresu rozwój infrastruktury turystycznej i kulturalnej były również przedmiotem wsparcia z Priorytetu II, w ramach którego przedsiębiorcy z branży turystycznej mogli uzyskać dotację na podniesienie konkurencyjności swoich firm. Wobec czego w dalszej analizie interwencji z tego Priorytetu, uwzględniany będzie fakt wsparcia omawianego sektora również z alokacji przypisanej do Priorytetu II.

Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 jest programem dedykowanym obszarom wiejskim. Realizowany jest na terenie całego kraju. Projekty realizowane z tego Programu współfinansowane są z Europejskiego Funduszu Rolnego na Rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich oraz ze środków krajowych przeznaczonych na ten cel w ustawie budżetowej.42 Program obejmuje cztery osie priorytetowe. Przedmiotem niniejszego badania objęte są wybrane Działania z trzech osi. Wsparcie skierowane na tereny wiejskie województwa lubuskiego w ramach wybranych Działań PROW omówione zostało na podstawie umów/ decyzji o dofinansowanie operacji realizowanych oraz zrealizowanych na tym obszarze, według bazy OFSA PROW (07-13) aktualnej na dzień 31.12.2012r. W ramach Osi 1: Poprawa konkurencyjności sektora rolnego i leśnego badany jest wpływ interwencji z Działania 125 Poprawianie i rozwijanie infrastruktury związanej z rozwojem

41 W ramach Priorytetu V wsparte zostały projekty, do wysokości alokacji przeznaczonej na ten Priorytet. Lista IPI była poddana konsultacjom społecznym. 42 Opracowanie na temat działań wspartych z PROW na podstawie dokumentu Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 (PROW 2007-2013), Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa lipiec 2011. 77

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

i dostosowaniem rolnictwa i leśnictwa. Działanie wdrażane jest w ramach dwóch schematów: schemat I – Scalanie gruntów, na który limit środków dla województwa lubuskiego wynosi 3 200 00043 EUR oraz schemat II – Gospodarowanie rolniczymi zasobami wodnymi, na który limit środków dla regionu został przydzielony w wysokości 41 215 710 EUR. Na wsparcie w ramach schematu I – określane w dalszych analizach jako poprawa struktury obszarowej gospodarstw rolnych – podpisane zostały 4 umowy/decyzje o dofinansowaniu na łączną wartość wsparcia ze środków publicznych wynoszącą 12 652 932,15 zł. Beneficjentami tych środków są starostwa powiatowe. W ramach schematu II wsparcie zostało określone jako zwiększenie bezpieczeństwa społeczności lub zagospodarowanie rolniczych zasobów wodnych – w zależności od rezultatów realizowanych operacji. Na dofinansowanie z tego schematu podpisanych zostało 19 umów/decyzji o dofinansowanie na łączną kwotę wsparcia ze środków publicznych stanowiącą 133 850 202,97 zł. Beneficjentem realizującym te operacje jest Lubuski Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych. W ramach Osi 3 Jakość życia na obszarach wiejskich i różnicowanie gospodarki wiejskiej badane jest wsparcie z dwóch działań. Celem Działania 321 Podstawowe usługi dla gospodarki i ludności wiejskiej jest poprawa warunków życia oraz prowadzenia działalności gospodarczej na obszarach wiejskich poprzez rozwijanie niektórych elementów infrastruktury technicznej zapewniających dostęp do podstawowych usług dla ludności i gospodarki. Limit środków dla województwa lubuskiego na to Działanie wynosi 43 112 232 EUR. W ramach Działania podpisanych zostało 112 umów/decyzji na łączną kwotę dofinansowania ze środków UE 140 109 338,00 zł. Wsparcie zostało skierowane na zwiększenie dostępności infrastruktury wodno-kanalizacyjnej; gospodarkę odpadami; zapewnienie bezpieczeństwa energetycznego; rozwój handlu lokalnego. Beneficjentami tego wsparcia są jednostki samorządu terytorialnego, jednostki organizacyjne nie posiadające osobowości prawnej (zakłady gospodarki komunalnej) oraz podmioty gospodarcze (prowadzące działalność w zakresie gospodarki komunalnej). Działanie 313, 322, 323 Odnowa i rozwój wsi skierowane jest na poprawę jakości życia na obszarach wiejskich przez zaspokojenie potrzeb społecznych i kulturalnych mieszkańców wsi oraz promowanie obszarów wiejskich. Dla regionu limit środków z tego Działania wynosi 15 653 349 EUR. Na przedsięwzięcia w ramach tego Działania podpisanych zostało 179 umów/decyzji o dofinansowanie operacji, na łączną kwotę dofinansowania ze środków unijnych wysokości 53 494 821,00 zł. Zostały one skierowane na zwiększenie dostępności infrastruktury rekreacyjno- sportowej; zwiększenie dostępu do centrów kultury i rozrywki; zagospodarowanie terenu; renowację obiektów zabytkowych lub renowację obiektów sakralnych. Beneficjentami wsparcia są tu samorządy gminne, Kościół Katolicki, biblioteki, ośrodki i centra kultury, organizacja pozarządowa. Oś IV LEADER jest podejściem wielosektorowym, przekrojowym i partnerskim, realizowanym lokalnie na określonym obszarze, umożliwiającym osiągnięcie celów osi trzeciej. Jej celem jest przede wszystkim budowanie kapitału społecznego poprzez aktywizację mieszkańców oraz przyczynianie się

43 Limity środków dla poszczególnych działań Osi 1 i 3 PROW – na postawie Załącznika do rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 18 stycznia 2013 r. w sprawie podziału środków Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007–2013 (poz. 119). 78

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

do powstawania nowych miejsc pracy na obszarach wiejskich, a także polepszenie zarządzania lokalnymi zasobami i ich waloryzacja, w skutek pośredniego włączenia Lokalnych Grup Działania (LGD) w system zarządzania danym obszarem. Pomocne w osiągnięciu celów osi będą również projekty współpracy. W ramach tej osi realizowane są trzy działania objęte przedmiotem badania. Celem Działania 413 Wdrażanie lokalnych strategii rozwoju jest umożliwienie mieszkańcom obszaru objętego lokalną strategią rozwoju (LSR) realizacji projektów w ramach tej strategii. Za pośrednictwem LGD odbywa się aplikacja o wsparcie projektów kwalifikujących się do udzielenia pomocy w ramach działań Osi 3 - Jakość życia na obszarach wiejskich i różnicowanie gospodarki wiejskiej (Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej; Tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw, Odnowa i rozwój wsi) oraz innych projektów zwanych „małymi projektami”, które nie kwalifikują się do wsparcia w ramach działań osi 3, ale przyczyniają się do osiągnięcia celów tej osi, tj. poprawy jakości życia lub większego zróżnicowania działalności gospodarczej na obszarze działania LGD. Badaniem objęta jest efektywność projektów dofinansowanych z Działania 413 Wdrażanie lokalnych strategii rozwoju z zakresu „odnowa i rozwój wsi” – limit środków na ten zakres Działania wynosi 54 699 981,38 zł oraz zakresu „małe projekty” – limit środków na ten zakres Działania wynosi 15 291 513,10.44 Na inwestycje z zakresu „odnowa i rozwój wsi” z Działania 413 podpisano 146 umów/decyzji o dofinansowanie operacji, w sumie na kwotę 28 958 219,00 zł . Interwencja w ramach tych operacji obejmowała zwiększenie dostępności infrastruktury rekreacyjno-sportowej; zwiększenie dostępu do centrów kultury i rozrywki; zagospodarowanie terenu; renowacja obiektów zabytkowych lub renowacja obiektów sakralnych, zapewnienie bezpieczeństwa energetycznego, zagospodarowanie rolniczych zasobów wodnych. Na wsparcie w zakresie „małych projektów” zostało podpisanych 446 umów/decyzji o dofinansowanie na łączną wartość 6 027 562,85 zł. W ramach małych projektów operacje obejmują organizację przedsięwzięć kulturalnych, rekreacyjnych, sportowych; promocję gminy; renowację obiektów zabytkowych/ sakralnych; rozwój handlu lokalnego; rozwój infrastruktury kulturalnej i turystycznej; rozwój społeczeństwa informacyjnego; zapewnienie bezpieczeństwa energetycznego; zwiększenie dostępności infrastruktury rekreacyjno-sportowej; zwiększenie dostępu do centrów kultury i rozrywki. Beneficjentami obu zakresów wsparcia z tego Działania są samorządy gminne, organizacje pozarządowe – w tym LGD, inne podmioty (np. biblioteki, ośrodki i centra kultury), Kościół Katolicki.

Działania 421 Wdrażanie projektów współpracy przeznaczone jest na wsparcie lokalnych grup działania w realizacji projektów współpracy międzyregionalnej i międzynarodowej. W dalszych analizach wsparcie skierowane z tego Działania określane będzie na podstawie przeanalizowanych efektów projektów jako rozwój infrastruktury kulturalnej i turystycznej oraz organizacja przedsięwzięć kulturalnych, rekreacyjnych, sportowych. Limit wsparcia na Działanie 421 wynosi 2 054 165 zł.

44 Limity środków przeznaczonych na wsparcie operacji w ramach działań Osi 4 Leader dla województwa lubuskiego określają umowy (ramowe) o warunkach i sposobie realizacji lokalnej strategii rozwoju Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013, z których zostały pobrane. 79

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

W ramach Działania podpisanych zostało 7 umów/decyzji na dofinansowanie operacji na łączną kwotę wsparcia w wysokości 857 858,50 zł, którego beneficjantami są lokalne grupy działania.

Celem Działania 431 Funkcjonowanie lokalnej grupy działania, nabywanie umiejętności i aktywizacja jest zapewnienie sprawnej i efektywnej pracy lokalnych grup działania wybranych w ramach realizacji osi 4 PROW 2017-2013 oraz doskonalenie zawodowe osób uczestniczących w realizacji lokalnych strategii rozwoju. Działanie przyczyni się także do budowania kapitału społecznego na wsi, a poprzez to, do pobudzenia zaangażowania społeczności lokalnej w rozwój obszaru oraz lepszego wykorzystania potencjału obszarów wiejskich. Limit wsparcia na Działanie 431 wynosi 20 711 710 zł. W ramach Działania podpisanych zostało 30 umów/decyzji na dofinansowanie operacji z zakresu rozwoju aktywności społecznej na rzecz rozwoju lokalnego na łączną kwotę wsparcia w wysokości 20 127 386,60 zł, którego beneficjantami są lokalne grupy działania.

Rozwój obszarów wiejskich wspierany jest również ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007-2013 – Programu o zasięgu ogólnopolskim, którego celem jest wzrost zatrudnienia i spójności społecznej, poprzez realizację następujących celów strategicznych:  podniesienie poziomu aktywności zawodowej oraz zdolności do zatrudnienia osób bezrobotnych i biernych zawodowo,  zmniejszenie obszarów wykluczenia społecznego,  poprawa zdolności adaptacyjnych pracowników i przedsiębiorstw do zmian zachodzących w gospodarce,  upowszechnienie edukacji społeczeństwa na każdym etapie kształcenia przy równoczesnym zwiększeniu jakości usług edukacyjnych i ich silniejszym powiązaniu z potrzebami gospodarki opartej na wiedzy,  zwiększenie potencjału administracji publicznej w zakresie opracowywania polityk i świadczenia usług wysokiej jakości oraz wzmocnienie mechanizmów partnerstwa  wzrost spójności terytorialnej. Cele Programu wdrażane są poprzez projekty wsparte z dziewięciu priorytetów tematycznych,45 niniejszym badaniem objęte są wybrane działania z trzech priorytetów (VI, VII i IX). Wsparcie skierowane na tereny wiejskie województwa lubuskiego w ramach wybranych Działań PO KL omówione zostało na podstawie umów/ decyzji o dofinansowanie projektów realizowanych oraz zrealizowanych na tym obszarze, według bazy KSI SIMIK 07-13 aktualnej na dzień 31.12.2012 r. Jednym z celów szczegółowych Priorytetu VI: Rynek pracy otwarty dla wszystkich, który orientuje wsparcie z tego priorytetu na wieś, jest „zmniejszanie bezrobocia wśród osób znajdujących się w szczególnie trudnej sytuacji na rynku pracy: kobiet, osób długotrwale bezrobotnych, osób niepełnosprawnych, osób bezrobotnych zamieszkujących na obszarach wiejskich”. Cel ten wdrażany był poprzez projekty finansowane z Działania 6.3 Inicjatywy lokalne na rzecz podnoszenia poziomu aktywności zawodowej na obszarach wiejskich.46 Celem tego Działania było podniesienie zdolności do zatrudnienia oraz mobilności przestrzennej i zawodowej osób mieszkających na obszarach wiejskich, poprzez przygotowanie ich do podjęcia pracy w zawodach pozarolniczych oraz

45 Priorytet X Pomoc techniczna. 46 Od 1 stycznia 2012 r. realizacja Działania nie jest kontynuowana. 80

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

wykorzystania szans związanych z powstawaniem nowych miejsc pracy na obszarach wiejskich.47 W dalszych analizach wsparcie skierowane z tego Działania określane będzie wspólnie na podstawie przeanalizowanych efektów projektów jako aktywizacja zawodowa poprzez inicjatywy lokalne (w tym kursy, szkolenia, doradztwo). Wartość alokacji ze środków publicznych skierowana na to Działanie wynosi 612 252,00 EUR. W ramach Działania 6.3 podpisane zostały 52 umowy/decyzje o dofinansowanie projektów na łączną kwotę 2 508 143,34 zł, których przedmiotem była aktywizacja zawodowa poprzez inicjatywy lokalne. Beneficjentami wparcia są organizacje pozarządowe (w tym charytatywne), samorządy gminne i ich jednostki organizacyjne, podmioty gospodarcze. Większość z tych projektów realizowana jest na obszarach wiejskich kilku gmin jednocześnie. Założeniem Priorytetu VII Promocja integracji społecznej jest ułatwienie dostępu do rynku pracy osobom zagrożonym wykluczeniem społecznym oraz rozwijania instytucji ekonomii społecznej, jako skutecznej formy integracji społeczno-zawodowej. Badanym Działaniem jest tu Działanie 7.3 Inicjatywy lokalne na rzecz aktywnej integracji, którego celem było48 wsparcie dla rozwoju inicjatyw na rzecz aktywizacji i integracji społeczności lokalnych, przyczyniające się do realizacji strategii rozwoju kapitału ludzkiego na terenach wiejskich.49 W dalszych analizach wsparcie skierowane z tego Działania określane będzie wspólnie na podstawie przeanalizowanych efektów projektów jako integracja społeczna i ekonomiczna mieszkańców wsi. Na wsparcie w ramach tego Działania przeznaczona została alokacja wartości 917 439 EUR. W ramach Działania 7.3 podpisanych zostało 77 umów/decyzji o dofinansowanie projektów w zakresie integracji społecznej i ekonomicznej mieszkańców wsi o łącznej wartości 3 714 387,04 zł. Beneficjentami w ramach tego Działania są organizacje pozarządowe, JST poszczególnych szczebli, w tym ich jednostki organizacyjne oraz szkoły, podmioty gospodarcze. W ramach Priorytetu IX Rozwój wykształcenia i kompetencji w regionach realizowane są działania obejmujące wsparcie kierowane do osób i placówek realizujących proces kształcenia, mające na celu wyrównywanie szans edukacyjnych w trakcie procesu kształcenia poprzez wykorzystanie wysokiej jakości usług edukacyjnych. W szczególności wspierane są obszary i środowiska, które napotykają na najsilniejsze bariery w dostępie do wysokiej jakości usług edukacyjnych, a więc w głównej mierze tereny wiejskie. Celem Działania 9.5 Oddolne inicjatywy edukacyjne na obszarach wiejskich jest pobudzenie aktywności mieszkańców obszarów wiejskich na rzecz samoorganizacji i tworzenia lokalnych inicjatyw ukierunkowanych na rozwój edukacji i podnoszenia poziomu wykształcenia mieszkańców obszarów wiejskich. W dalszych analizach wsparcie skierowane z tego Działania określane będzie wspólnie – na podstawie przeanalizowanych efektów projektów – jako inicjatywa edukacyjna. Wartość alokacji ze środków publicznych skierowana na to Działanie wynosi 2 509 396,00 EUR. Na wsparcie oddolnych inicjatyw edukacyjnych podpisanych zostało 212 umów/decyzji o dofinansowanie w sumie na kwotę 10 211 927,91 zł. Wnioskodawcami – beneficjentami tych środków są organizacje pozarządowe, JST w tym ich jednostki organizacyjne, podmioty gospodarcze, Kościół Katolicki, szkoły oraz placówki oświatowe, uczelnia wyższa.

47 Szczegółowy Opis Priorytetów Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007-2013, 1.07.2012 r. (aktualnie obowiązuje SzoP PO KL z 1.07.2013) 48 Od 1 stycznia 2012 r. realizacja Działania nie jest kontynuowana. 49 Szczegółowy Opis Priorytetów Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007-2013, 1.07.2012 r. 81

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Natomiast grupami docelowymi wszystkich trzech działań (6.3, 7.3 oraz 9.5) są:  mieszkańcy gmin wiejskich, miejsko-wiejskich oraz miast do 25 tys. mieszkańców,  społeczności lokalne aktywnie działające na obszarach wiejskich na rzecz aktywizacji zawodowej mieszkańców obszarów wiejskich,  podmioty działające na obszarach wiejskich na rzecz na rzecz aktywizacji zawodowej mieszkańców tych obszarów.

Analiza wsparcia skierowanego na obszary wiejskie w ramach przedmiotowych Programów wykazała, że obejmuje ono kompleksowo kwestie społeczne i gospodarcze rozwoju wsi i jest ono spójne z założeniami Polityki spójności na lata 2007-2013. Interwencją z tych Programów objęta została infrastruktura techniczna (transportowa, ochrony środowiska oraz teleinformatyczna), infrastruktura społeczna (w zakresie opieki zdrowotnej oraz edukacji), a także wsparty został istotny z punktu widzenia rozwoju wsi sektor turystyczny. Wsparte zostały również przedsięwzięcia związane z gospodarką gruntami. Środki z przedmiotowych programów zostały skierowane również na rozwój przedsiębiorczości oraz aktywizację zawodową mieszkańców wsi. Dofinansowanie zostały również inicjatywy z zakresu aktywizacji oraz integracji społecznej.

Jaki jest rozkład przestrzenny wsparcia na poziomie gmin, w podziale na:  wsparcie łącznie,  wsparcie w ramach danego programu,  wsparcie w podziale na rodzaje beneficjentów (dla każdego programu osobno i obu programów łącznie),  wsparcie w podziale na typ (formę) wsparcia (dla każdego programu osobno i obu programów łącznie)? Poniższe mapy stanowią wynik analizy wparcia obejmującego poszczególne gminy wiejskie oraz obszary wiejskie gmin wiejsko-miejskich województwa lubuskiego. Kwota wsparcia dla każdej gminy była określana na podstawie wartości projektów wspartych z LRPO oraz PO KL wynikającej z umów/decyzji o dofinansowanie (wg bazy KSI SIMIK 07-13, stan na 31.12.2012 r.), które były realizowane na jej obszarze wiejskim50. Nie zostały więc wzięte pod uwagę projekty realizowane na terenach miast w gminach miejsko-wiejskich. Kwoty zaprezentowane na mapach są to sumy kosztów całkowitych projektów na terenach wiejskich poszczególnych gmin, na których realizację umowy zostały zawarte do końca 2012 roku, z/realizowanych. W związku z tym, że wiele projektów obejmuje swoim zasięgiem kilka gmin, do każdej z nich przypisana jest część wartości projektu wynikająca z bazy KSI SIKIM 07-13. W bazie tej algorytm przeliczania podziału wsparcia na gminy oparty jest na „miejscach realizacji projektów zarejestrowanych we wnioskach o dofinansowanie i umowach o dofinansowanie, jednak dokładne wielkości daje tylko przy poprawnie zdefiniowanych w KSI SIMIK 07-13 miejscach realizacji. W związku z tym, że nigdzie w KSI nie zostało zaprojektowane sztywne przypisanie konkretnych wartości do konkretnych miejsc realizacji, dane prezentowane w raportach należy traktować jako przybliżone. Wyliczane są w jeden z trzech sposobów:

50 W KSI SIMIK 07-13 obszar realizacji projektu oznaczony symbolem 05, a tereny miast 01. 82

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

1. Województwa mają udziały proporcjonalnie w ramach Projektu: udział Województwa = kwota Projektu dzielona przez liczbę Województw. 2. Powiaty mają udziały proporcjonalnie, ale w ramach swojego Województwa: udział Powiatu = kwota udziału Województwa dzielona przez liczbę Powiatów w ramach danego Województwa. 3. Gminy mają udziały proporcjonalnie, ale w ramach swojego Powiatu: udział Gminy = kwota udziału Powiatu dzielona przez liczbę Gmin w ramach danego Powiatu".51 Zatem wartość takiego projektu, przypisana do każdej z gmin, stanowi zazwyczaj iloraz wartości projektu i liczby gmin, na obszarach wiejskich których jest realizowany. Mimo, iż takie podejście nie jest precyzyjne, to pozwala jednak lepiej zorientować się na temat wsparcia skierowanego na tereny wiejskie w poszczególnych gminach, niż zupełne pominięcie faktu, że np. w danej JST zbudowany został – w ramach większego projektu – odcinek drogi lub położona została sieć światłowodowa. Przyjęta metodologia przypisywania wartości projektów do JST skutkuje również tym, że można odczytać wartości wsparcia dla gmin, w których ani ich samorządy nie są beneficjentem, ani żaden z podmiotów czy organizacji zlokalizowanych na ich terenie, nie pozyskał wsparcia w ramach badanych Programów. Jak już wspomniano, nie są również ujęte projekty realizowane na obszarze miejskim gmin miejsko-wiejskich. Na mapie 4. zaprezentowany został przestrzenny rozkład wsparcia w związku z realizacją projektów na obszarach wiejskich województwa lubuskiego dofinansowanych w ramach wybranych działań LRPO, PO KL i PROW w podziale na łączną wartość projektów oraz kwotę dofinansowania ze środków publicznych. Z analizy wartości zamieszczonych na mapie widać, że na terenie gminy wiejskiej Zielona Góra z/realizowane są projekty o największej wartości dofinasowania 267 065 551,3 zł. Łączna wartość projektów realizowanych na obszarach tej gminy wynosi 385 332 969,3 zł. Najmniejszą łączną wartość dofinasowania stanowią projekty z/realizowane na terenie Tuplic – 308 454,76 zł, których wartość całkowita wynosi 463 574,56 zł.

Nie dla wszystkich operacji realizowanych przez LGD, na dofinansowanie których została podpisana umowa/decyzja w ramach PROW, na etapie prowadzenia badania znane były wartości całkowite projektów – z wniosków wynikały jedynie kwoty dofinansowania ze środków publicznych. W związku z tym wartości projektów ogółem prezentowane na poniższym mapach nie uwzględniają tych kwot .

51 Algorytm przeliczania w KSI SIMIK 07-13 podziału wsparcia na gminy pochodzi z informacji zawartej w tejże bazie. 83

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Mapa 4 Przestrzenne zróżnicowanie wsparcia z LRPO, PO KL i PROW w ramach projektów realizowanych na obszarach wiejskich województwa lubuskiego (wartość projektów/kwota dofinansowania ze środków publicznych)

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Wsparcie w rozbiciu na poszczególne gminy wiejskie oraz miejsko-wiejskie województwa lubuskiego, wynikające z realizacji projektów na ich obszarze wiejskim, prezentują kolejne mapy powiatów.

Mapa 5 Przestrzenne zróżnicowanie wsparcia z LRPO, PO KL i PROW w ramach projektów realizowanych na obszarach wiejskich powiatu żarskiego (łączna wartość projektów)

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Mapa 6 Przestrzenne zróżnicowanie wsparcia z LRPO, PO KL i PROW w ramach projektów realizowanych na obszarach wiejskich powiatu wschowskiego (łączna wartość projektów)

Mapa 7 Przestrzenne zróżnicowanie wsparcia z LRPO, PO KL i PROW w ramach projektów realizowanych na obszarach wiejskich powiatu gorzowskiego (łączna wartość projektów)

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Mapa 8 Przestrzenne zróżnicowanie wsparcia z LRPO, PO KL i PROW w ramach projektów realizowanych na obszarach wiejskich powiatu krośnieńskiego (łączna wartość projektów)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie bazy KSI SIMIK 07-13 [obszar realizacji projektów: 05 – obszary wiejskie] oraz OFSA PROW (07-13) – Zestawienie wartości umów/decyzji o dofinansowanie wg stanu na 31.12.2012 r. Mapa 9 Przestrzenne zróżnicowanie wsparcia z LRPO, PO KL i PROW w ramach projektów realizowanych na obszarach wiejskich powiatu nowosolskiego (łączna wartość projektów)

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Mapa 10 Przestrzenne zróżnicowanie wsparcia z LRPO, PO KL i PROW w ramach projektów realizowanych na obszarach wiejskich powiatu zielonogórskiego (łączna wartość projektów)

Mapa 11 Przestrzenne zróżnicowanie wsparcia z LRPO, PO KL i PROW w ramach projektów realizowanych na obszarach wiejskich powiatu świebodzińskiego (łączna wartość projektów)

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Mapa 12 Przestrzenne zróżnicowanie wsparcia z LRPO, PO KL i PROW w ramach projektów realizowanych na obszarach wiejskich powiatu żagańskiego (łączna wartość projektów)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie bazy KSI SIMIK 07-13 [obszar realizacji projektów: 05 – obszary wiejskie] oraz OFSA PROW (07-13) – Zestawienie wartości umów/decyzji o dofinansowanie wg stanu na 31.12.2012 r. Mapa 13 Przestrzenne zróżnicowanie wsparcia z LRPO, PO KL i PROW w ramach projektów realizowanych na obszarach wiejskich powiatu słubickiego (łączna wartość projektów)

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Mapa 14 Przestrzenne zróżnicowanie wsparcia z LRPO, PO KL i PROW w ramach projektów realizowanych na obszarach wiejskich powiatu międzyrzeckiego (łączna wartość projektów)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie bazy KSI SIMIK 07-13 [obszar realizacji projektów: 05 – obszary wiejskie] oraz OFSA PROW (07-13) – Zestawienie wartości umów/decyzji o dofinansowanie wg stanu na 31.12.2012 r. Mapa 15 Przestrzenne zróżnicowanie wsparcia z LRPO, PO KL i PROW w ramach projektów realizowanych na obszarach wiejskich powiatu sulęcińskiego (łączna wartość projektów)

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Mapa 16 Przestrzenne zróżnicowanie wsparcia z LRPO, PO KL i PROW w ramach projektów realizowanych na obszarach wiejskich powiatu strzelecko-drezdeneckiego (łączna wartość projektów)

beneficjenci wsparcia – legenda do skrótów użytych na mapach: JST - jednostki samorządu terytorialnego NGO - organizacje pozarządowe PRZ - przedsiębiorstwa PAŃS - państwowe jednostki organizacyjne INNE - pozostałe (m.in. kościoły, inne osoby prawne)

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Mapa 17 Liczba beneficjentów realizujący projekty w ramach wybranych działań LRPO, PO KL i PROW na obszarach wiejskich województwa lubuskiego (w podziale na gminy)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie bazy KSI SIMIK 07-13 – Zestawienie wartości umów/decyzji o dofinansowanie [obszar realizacji projektów: 05 – obszary wiejskie]

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Formy wsparcia – legenda do skrótów użytych na mapach:

AG zwiększenie dostępności obszarów aktywności gospodarczej BE zapewnienie bezpieczeństwa energetycznego BL zwiększenie bezpieczeństwa ludności BRT wsparcie sfery B+RT CKR zwiększenie dostępu do centrów kultury i rozrywki D podnoszenie konkurencyjności przedsiębiorstwa poprzez inwestycje (dotacja) DP zwiększenie dostępności specjalistycznego doradztwa dla przedsiębiorstw DT dofinansowanie udziału przedsiębiorstw w targach lub misjach gospodarczych E inicjatywa edukacyjna GO gospodarka odpadami H rozwój handlu lokalnego IKT rozwój infrastruktury kulturalnej i turystycznej aktywizacja zawodowa poprzez inicjatywy lokalne (w tym kursy, szkolenia, IL doradztwo) IOW rozwój infrastruktury systemu oświaty i wychowania IOZ rozwój infrastruktury ochrony zdrowia IRS zwiększenie dostępności infrastruktury rekreacyjno-sportowej IS integracja społeczna i ekonomiczna mieszkańców wsi IWK zwiększenie dostępności infrastruktury wodno-kanalizacyjnej JŻ inne działania na rzecz poprawy jakości życia KRS organizacja przedsięwzięć kulturalnych, rekreacyjnych, sportowych OGR poprawa struktury obszarowej gospodarstw rolnych OŚ rozwój infrastruktury ochrony środowiska PG promocja gminy RL rozwój aktywności społecznej na rzecz rozwoju lokalnego RS renowacja obiektów sakralnych RZW zagospodarowanie rolniczych zasobów wodnych SI rozwój społeczeństwa informacyjnego ST podniesienie spójności terytorialnej ŚE podnoszenie świadomości ekologicznej WB wsparcie instytucjonalne biznesu ZT zagospodarowanie terenu

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Mapa 18 Formy wsparcia obszarów wiejskich powiatu gorzowskiego udzielonego w ramach projektów dofinansowanych z wybranych działań LRPO, PO KL i PROW (w podziale na gminy)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie bazy KSI SIMIK 07-13 [obszar realizacji projektów: 05 – obszary wiejskie] oraz OFSA PROW (07-13) – Zestawienie wartości umów/decyzji o dofinansowanie wg stanu na 31.12.2012 r. Mapa 19 Formy wsparcia obszarów wiejskich powiatu międzyrzeckiego udzielonego w ramach projektów dofinansowanych z wybranych działań LRPO, PO KL i PROW (w podziale na gminy)

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Mapa 20 Formy wsparcia obszarów wiejskich powiatu nowosolskiego udzielonego w ramach projektów dofinansowanych z wybranych działań LRPO, PO KL i PROW (w podziale na gminy)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie bazy KSI SIMIK 07-13 [obszar realizacji projektów: 05 – obszary wiejskie] oraz OFSA PROW (07-13) – Zestawienie wartości umów/decyzji o dofinansowanie wg stanu na 31.12.2012 r. Mapa 21 Formy wsparcia obszarów wiejskich powiatu krośnieńskiego udzielonego w ramach projektów dofinansowanych z wybranych działań LRPO, PO KL i PROW (w podziale na gminy)

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Mapa 22 Formy wsparcia obszarów wiejskich powiatu słubickiego udzielonego w ramach projektów dofinansowanych z wybranych działań LRPO, PO KL i PROW (w podziale na gminy)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie bazy KSI SIMIK 07-13 [obszar realizacji projektów: 05 – obszary wiejskie] oraz OFSA PROW (07-13) – Zestawienie wartości umów/decyzji o dofinansowanie wg stanu na 31.12.2012 r. Mapa 23 Formy wsparcia obszarów wiejskich powiatu strzelecko-drezdeneckiego udzielonego w ramach projektów dofinansowanych z wybranych działań LRPO, PO KL i PROW (w podziale na gminy)

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Mapa 24 Formy wsparcia obszarów wiejskich powiatu sulęcińskiego udzielone w ramach projektów dofinansowanych z wybranych działań LRPO, PO KL i PROW (w podziale na gminy)

Mapa 25 Formy wsparcia obszarów wiejskich powiatu świebodzińskiego udzielone w ramach projektów dofinansowanych z wybranych działań LRPO, PO KL i PROW (w podziale na gminy)

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Mapa 26 Formy wsparcia obszarów wiejskich powiatu wschowskiego udzielone w ramach projektów dofinansowanych z wybranych działań LRPO, PO KL i PROW (w podziale na gminy)

Mapa 27 Formy wsparcia obszarów wiejskich powiatu zielonogórskiego udzielone w ramach projektów dofinansowanych z wybranych działań LRPO, PO KL i PROW (w podziale na gminy)

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Mapa 28 Formy wsparcia obszarów wiejskich powiatu żagańskiego udzielone w ramach projektów dofinansowanych z wybranych działań LRPO, PO KL i PROW (w podziale na gminy)

Mapa 29 Formy wsparcia obszarów wiejskich powiatu żarskiego udzielone w ramach projektów dofinansowanych z wybranych działań LRPO, PO KL i PROW (w podziale na gminy)

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Z analizy map wynika, że na terenach wiejskich poszczególnych gmin najliczniej realizowane były operacje wsparte z PROW. Najwięcej z/realizowanych z tego Programu jest operacji na terenie gminy wiejskiej Babimost – 30 (na łączną wartość wynikającą z umów / decyzji o dofinansowanie wynoszącą 17 655 803,68 zł). Natomiast operacje na najwyższą wartość ogółem wynikającą z umów / decyzji o dofinansowanie z/realizowane są w gminie Czerwieńsk – łączne dofinasowanie w wysokości 36 771 296,64 zł. Najmniej umów na dofinansowanie podpisano na realizację projektów z PROW na terenie gminy Tuplice – 3, na łączną kwotę 413 644,56zł. Na terenie województwa nie ma gminy wiejskiej lub miejsko-wiejskiej, na obszarze której nie realizowane byłoby żadne przedsięwzięcie dofinansowane z PROW. Średnio w gminie realizowanych jest około 15 operacji w ramach tego Programu. Średnio do gmin skierowana została łączna wartość interwencji wspartych z LRPO na kwotę 14 347 061,62 zł. Najwyższa suma łącznej wartości dofinansowania projektów wynikająca z umów/ decyzji o dofinansowaniu wynosiła 171 007 340,3 zł (realizowanych na terenie wiejskim gminy Zielona Góra). W dwóch gminach (Bledzew i Tuplice) nie odnotowano wparcia z tego Programu. Przeciętnie w gminach realizowane są po 4 projekty dofinansowane z LRPO. Najwięcej projektów z PO KL – 22 realizowanych jest na terenach wiejskich Bytomia Odrzańskiego, na łączną kwotę 869 321,50 zł. Średnio na terenach wiejskich gmin województwa realizowanych jest około 5 projektów dofinasowanych z PO KL. Nie odnotowano wsparcia z tego Programu na wsiach gmin Słońsk i Pszczew. Beneficjentami projektów realizowanych w poszczególnych gminach były głównie jednostki samorządu terytorialnego, każdego ze szczebli oraz podmioty gospodarcze. Formy wsparcia skierowane na badany obszar były zróżnicowane i wynikały z zakresu działalności beneficjentów pozyskujących dofinansowanie.

Czy środki finansowe z LRPO, PO KL i P ROW zostały zaprogramowane i wydatkowane zgodnie z potrzebami/były odpowiedzią na problemy rozwojowe obszarów wiejskich?

Problemy rozwoju obszarów wiejskich zostały opisane w części poświęconej strategicznemu programowaniu, z której wynika iż występuje zgodność zapisów strategii rozwoju województwa ze strategiami lokalnymi – w których problematyka rozwoju jest profilowana zależnie od specyfiki czynników endogenicznych tych układów lokalnych. Treści te skonfrontowano z diagnozą (w tym z diagnozą prospektywną) sytuacji społeczno-gospodarczej na obszarach wiejskich województwa opisaną w dokumencie Lubuski Regionalny Program Operacyjny na lata 2007-2013. Weryfikacja wskazała na spójne ujęcie problemów i potrzeb rozwojowych lubuskiej wsi w dokumentach strategicznych JST oraz w założeniach LRPO. W dokumencie Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 (PROW 2007-2013) zawarto uniwersalne zagadnienia polskiej wsi, w których zawierają się również problemy obszarów wiejskich województwa lubuskiego. Podobnie dokumenty programowe Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki w zakresie badanych działań zawierają zapisy korespondujące z potrzebami w zakresie podnoszenia i rozszerzania (bądź zmiany) kompetencji, kształcenia ustawicznego oraz aktywizacji poprzez włączenie społeczne.

100

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

W związku z tym ocena adekwatności wsparcia – zaprogramowanego i wydatkowanego w ramach badanych Programów – do faktycznych potrzeb rozwojowych obszarów wiejskich, została przeprowadzona w odniesieniu do tych dokumentów (uznając, że wskazują one faktyczne potrzeby i problemy wsi w regionie). Na potrzeby w zakresie infrastruktury transportowej – jednego z najkosztowniejszych elementów zagospodarowania infrastrukturalnego regionu – skierowane zostało wsparcie w ramach LRPO – Działanie 1.1 Poprawa stanu infrastruktury transportowej w regionie. Odpowiedź na znaczne zróżnicowanie przestrzenne w poziomie zagospodarowania infrastrukturą teleinformacyjną, zwłaszcza między miastami i wsiami oraz poszczególnymi gminami w zakresie telefonizacji stanowi interwencja w ramach LRPO – Działanie 1.3 Rozwój społeczeństwa informacyjnego, a także PROW - Działanie 321 Podstawowe usługi dla gospodarki i ludności wiejskiej oraz Działanie 413 Wdrażanie lokalnych strategii rozwoju, finansująca projekty z zakresu budowy infrastruktury informatycznej. Natomiast w zakresie niskich wskaźników korzystania z Internetu wsparciem były (oraz są) projekty szkoleniowe PO KL z działań 6.3 Inicjatywy lokalne na rzecz podnoszenia poziomu aktywności zawodowej na obszarach wiejskich oraz 9.5 Oddolne inicjatywy edukacyjne na obszarach wiejskich obejmujące swoim zakresem tematykę związana z umiejętnościami informatycznymi, w tym użytkowania Internetu. Na niedostatki związane z rozwojem turystyki, w tym bazy turystycznej nie pozwalającej na pełne wykorzystanie wysokiego potencjału turystycznego regionu, skierowana została pomoc w ramach LRPO - Działanie 5.1 Rozwój i modernizacja infrastruktury turystycznej i kulturowej (uwzględniające m.in budowę lub modernizację infrastruktury noclegowej i innej infrastruktury turystycznej) oraz PROW Działanie 313, 322, 323 Odnowa i rozwój wsi oraz Działanie 413 Wdrażanie lokalnych strategii rozwoju, których rezultaty odnoszą się do zagospodarowania przestrzeni publicznej, w tym utrzymania, odbudowy i poprawy stanu dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego oraz podniesienia atrakcyjności turystycznej obszarów wiejskich. Na potrzeby wskazane w strategiach, dotyczące kontynuowania intensywnych, zróżnicowanych działań na rzecz zmniejszania zanieczyszczenia środowiska, a w tym zakresie poprawy gospodarki wodno-ściekowej obszarów wiejskich, jak również działań mających na celu zmniejszenie ilości zanieczyszczeń powietrza oraz wzrostu udziału produkcji energii ze źródeł odnawialnych, wynikających z zanieczyszczenia środowiska, odpowiadają działania Priorytetu III LRPO – Ochrona i zarządzanie zasobami środowiska przyrodniczego. Działania te wspierane są także interwencją z PROW w ramach Działania 321 Podstawowe usługi dla gospodarki i ludności wiejskiej oraz Działania 413 Wdrażanie lokalnych strategii rozwoju. Jednym z ważniejszych wyzwań stojących przed regionem jest realizacja celów strategii unijnych – w tym obecnie obowiązującej strategii Europa 2020, której I Priorytetem jest Rozwój inteligentny – rozwój gospodarki opartej na wiedzy i innowacji (smart growth). Pociąga to za sobą potrzebę realizacji działań podnoszących poziom innowacyjności gospodarki, zwiększanie bardzo niskiego poziomu nakładów na B+R, skutkującego niewielkim strumieniem transferu rozwiązań innowacyjnych do gospodarki. W związku z tym w ramach LRPO wytyczone zostało Działanie 2.4 Transfer badań, nowoczesnych technologii i innowacji ze świata nauki do przedsiębiorstw. Ziemia Lubuska zdiagnozowana została jako region średnio zindustrializowany, z dominującą pozycją mikroprzedsiębiorstw o niskim potencjale ekonomicznym i braku motywacji do działań innowacyjnych. Środkiem zaradczymi byłoby wzmocnienie sektora przedsiębiorstw w regionie,

101

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

szczególnie MSP, poprzez zwiększenie ich poziomu konkurencyjności. Odpowiedzią na tę potrzebę jest interwencja z działań II Priorytetu LRPO, zarówno tych dedykowanych podmiotom gospodarczym sektora MSP: Działanie 2.1 Mikroprzedsiębiorstwa; Działanie 2.2 Poprawa konkurencyjności małych i średnich przedsiębiorstw poprzez inwestycje, jak i pozostałych, zorientowanych na przyspieszenie rozwoju gospodarczego województwa: Działanie 2.3 Poprawa konkurencyjności przedsiębiorstw poprzez doradztwo i wsparcie działań marketingowych; Działanie 2.4 Transfer badań, nowoczesnych technologii i innowacji ze świata nauki do przedsiębiorstw; Działanie 2.5 Rozwój regionalnych i lokalnych instytucji otoczenia biznesu. Do podniesienia poziomu uprzemysłowienia regionu przyczynia się napływ inwestycji z zewnątrz. Jednym z działań sprzyjających temu procesowi jest Działanie 1.2 Tworzenie obszarów aktywności gospodarczej i promocja gospodarcza. Wsparcie rozwoju przedsiębiorczości mieszkańców wsi (w postaci pobudzania postaw przedsiębiorczych i podnoszenia kompetencji celem założenia i prowadzenia własnej działalności gospodarczej) pochodzi z projektów PO KL. Istotną kwestią poruszaną w dokumentach strategicznych – wynikającą z rozmiaru i ważkości zagadnienia – jest niska jakość kapitału ludzkiego na terenach wiejskich, spowodowana m.in. relatywnie niskim poziomem wykształcenia, wadliwą strukturą kwalifikacji zawodowych (nieprzystającą do potrzeb gospodarki regionu), a także niskim poziomem uczestnictwa w kształceniu i szkoleniu ustawicznym zawodowym, w szczególności na obszarach wiejskich. Ten stan rzeczy implikuje wysoki poziom bezrobocia na obszarach wiejskich oraz podwyższone ryzyko utraty pracy i długotrwałego bezrobocia. W tym zakresie na obszary wiejskie skierowane zostały środki ze wszystkich trzech Programów:  LRPO – Działanie 4.2 Rozwój i modernizacja infrastruktury edukacyjnej;  PROW – Działanie 413 Wdrażanie lokalnych strategii rozwoju, które wspiera edukację oraz podnoszenie kompetencji poprzez organizację szkoleń i innych przedsięwzięć o charakterze edukacyjnym i warsztatowym dla ludności z obszaru objętego LSR, przy tym inwestycje z Działania 313, 322, 323 Odnowa i rozwój wsi, w zakresie budowy, przebudowy, remontu lub wyposażenia obiektów pełniących funkcje publiczne, społeczno-kulturalne, czyli stanowiące bazę lokalową dla inicjatyw wspartych z PROW jak i z PO KL,  PO KL – Działania 6.3 Inicjatywy lokalne na rzecz podnoszenia poziomu aktywności zawodowej na obszarach wiejskich oraz 9.5 Oddolne inicjatywy edukacyjne na obszarach wiejskich – realizując projekty edukacyjne (szkolenia, warsztaty, kursy) oraz doradcze. Z lektury dokumentów strategicznych płynęła również potrzeba odbudowy szeroko rozumianych placówek lokalnej kultury, w szczególności na obszarach wiejskich i w małych miejscowościach, co stanowiłoby z jednej strony bazę do integracji społecznej, rozwoju kulturalnego, jak również pozwoliłoby wykorzystać oświatowe zasoby kadrowe i lokalowe uwolnione w wyniku niżu demograficznego. Środki na ten cel zostały zaprogramowane w PROW w ramach Działania 313, 322, 323 Odnowa i rozwój wsi oraz 413 Wdrażanie lokalnych strategii rozwoju. Coraz istotniejszy staje się problem wysokiego udziału w strukturze demograficznej osób w wieku poprodukcyjnym, co pociąga za sobą potrzebę zwiększenia dostępu do usług z zakresu infrastruktury społecznej adresowanych do potrzeb tej grupy wiekowej, a także opracowania i wcielenia skutecznych mechanizmów przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu osób w wieku podeszłym (w okresie poprodukcyjnym). W analizowanych instrumentach wsparcia współfinansowanych

102

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

ze środków UE nie zidentyfikowano wsparcia skierowanego na rozwiązanie problemów związanych ze starzeniem się społeczeństwa. Jakość życia na obszarach wiejskich wyznacza także dostępność oraz jakość usług z zakresu opieki zdrowotnej, która w świetle dokumentów strategicznych wypadała niekorzystnie. Na rozwój i modernizację infrastruktury ochrony zdrowia skierowane zostało Działanie 4.1 LRPO. Obszary wiejskie są terenem w szczególności zagrożonym wykluczeniem społecznym (strukturalnym52 i materialnym53) wynikającym z ich peryferyjnego położenia. Taka sytuacja ma miejsce na obszarach wiejskich województwa lubuskiego. Ponadto z dokumentów strategicznych wynika, iż obszar ten charakteryzuje się niskim poziomem kapitału społecznego. Potrzeby integracji społecznej oraz ekonomicznej mieszkańców wsi znalazły odpowiedź w projektach Działania 7.3 PO KL – Inicjatywy lokalne na rzecz aktywnej integracji. Z powyższego zestawienia wynika, że wsparcie finansowe z LRPO, PO KL i PROW zostało zaprogramowane zgodnie z potrzebami oraz problemami rozwojowymi obszarów wiejskich. Analizę mającą na celu ocenę, czy środki finansowe z LRPO wydatkowane były zgodnie z potrzebami rozwojowymi obszarów wiejskich, oparto na wskaźniku kontraktacji alokacji z poszczególnych Działań na projekty realizowane (oraz zrealizowane) na wsi, w stosunku do całkowitej kontraktacji z tych działań (rysunek 28). Do badania tego wykorzystano wartości dofinansowanie z UE wg umów/decyzji o dofinansowanie pochodzące z bazy Krajowego Systemu Informatycznego SIMIK 07-13 oraz sprawozdań rocznych z realizacji LRPO (stan na 31.12.2012 r.), a także wartości alokacji na poszczególne działania zapisane w ULRPO z 10.12.2012 r. Ogólnie strukturę wydatków na obszary wiejskie pod względem zakresu wsparcia można ocenić pozytywnie. Wprawdzie projekty z zakresu infrastruktury społecznej są realizowane głównie w miastach, gdzie znacznie bardziej ekonomicznie jest je utrzymywać (z uwagi na gęstość zaludnienia oraz zasoby finansowe), a z drugiej strony tereny wiejskie są sukcesywnie uzbrajane w elementy infrastruktury technicznej, podnosząc znacznie spójność terytorialną wsi i miast, ułatwiając tym samym mieszkańcom wsi z większą łatwością docieranie do ośrodków miejskich, gdzie świadczone będą im wysokiej jakości usługi z zakresu ochrony zdrowia i edukacji.

52 Wykluczenie strukturalne – ze względu na miejsce zamieszkania oraz posiadanie dochodów poniżej granicy ubóstwa. 53 Wykluczenie materialne – ze względu na ubóstwo i bezrobocie. 103

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Rysunek 28 Struktura kontraktacji* alokacji na poszczególne działania LRPO oraz Program ogółem z uwzględnieniem dofinansowanie projektów z/realizowanych na obszarach wiejskich (w %)

*Kontraktacja obliczona na podstawie kwoty dofinansowania ze środków EFRR oraz alokacji z EFRR.

Źródło: opracowanie własne na podstawie bazy KSI SIMIK 07-13 oraz sprawozdań rocznych z realizacji LRPO, stan na 31.12.2012 r. (przeliczenia wg kursu 1 EUR = 4,0968 zł), wartości alokacji na poszczególne działania do obliczenia poziomu kontraktacji pochodzą z 10.12.2012 r. Ponad 50% kwoty dotąd zakontraktowanej w ramach Działania 1.1 dofinansuje projekty z zakresu infrastruktury transportowej na obszarach wiejskich, prawie połowa (48%) zakontraktowanych środków publicznych przeznaczonych na rozwój społeczeństwa informacyjnego w ramach Działania 1.3 wesprze osiągnięcie tego celu na wsi. A zatem poprawie zdecydowanie ulegnie skomunikowanie terytorialne z miastami oraz wirtualne z całym światem. Ze 100% wyczerpania alokacji na infrastrukturę ochrony środowiska przyrodniczego 53% skierowane zostało na projekty realizowane na obszarach wiejskich, co w znacznym stopniu podniesie jakość życia na tym terenie – zwłaszcza, że projekty komplementarne funkcjonalnie z tym Działaniem, wsparte z PROW, w znacznym stopniu uzupełniają kompleksowe uzbrajanie wsi w infrastrukturę ochrony środowiska. Ciekawy wynik analiz odnosi się do zakontraktowanej kwoty alokacji na projekty realizowane w ramach Działania 2.4 Transfer badań, nowoczesnych technologii i innowacji ze świata nauki do przedsiębiorstw – do końca 2012 r. zakontraktowano 91% alokacji na to Działanie, z czego aż 69% wsparło projekty realizowane na obszarach wiejskich. Fakt ten ma duże znaczenie ze względu na wspomnianą wcześniej potrzebę (wymóg) realizacji celów Strategii Europa 2020. Uwagę natomiast zwraca relatywnie mała kontraktacja środków z Działania 5.1 – wspierającego rozwój i modernizację infrastruktury turystycznej i kulturowej. Jednak jak już zostało opisane wcześniej do tego sektora trafiały również środki z Priorytetu II, wspierające inwestycje z zakresu turystyki realizowane przez przedsiębiorców.

104

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Rysunek 29 Poziom kontraktacji* alokacji na badane działania PO KL oraz PROW (w %)

*Kontraktacja obliczona na podstawie kwoty dofinansowania ze środków UE w stosunku do alokacji z tych środków na poszczególne działania. Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Sprawozdania z realizacji działań w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 – sprawozdanie roczne za 2012 rok. (przeliczenia wg kursu euro z dnia 28.12.2012 r., 1 eur = 4,0809 zł), wartości alokacji na poszczególne działania Osi 1 i 3 do obliczenia poziomu kontraktacji pochodzą z Załącznika do rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 18 stycznia 2013 r. w sprawie podziału środków Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007–2013 (poz. 119), dla Osi 4 - z Załącznika nr 2 Umów (ramowych) o warunkach i sposobie realizacji lokalnej strategii rozwoju Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 oraz Sprawozdania z realizacji Priorytetów komponentu regionalnego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007- 2013 (okres sprawozdawczy: 2012 rok): Tabela nr 1. Poziom kontraktacji na dzień 31.12.2012 r. (kurs euro z dnia 28.12.2012 r., 1 EUR = 4,0809 zł), wartości alokacji na poszczególne działania do obliczenia poziomu kontraktacji pochodzą z SzoP PO KL 1.06.2012 r.

W przypadku projektów realizowanych w ramach PROW – cały Program obejmuje interwencją tereny wiejskie. Jednak Oś priorytetowa 4 przypisana jest do działalności LGD, a w lubuskim 4 z 10 LGD obejmują swoim zakresem również obszary wiejskie sąsiednich województw. Zatem na wykresie widnieje wskaźnik kontraktacji dla działań 413, 421 i 431, który nie oznacza całości kontraktacji z tych działań, lecz jedynie ten procent, który skierowany jest na obszary wiejskie województwa lubuskiego. Zatem w ocenie wydatkowania środków z Osi LEADER zgodnie z potrzebami regionu należy uwzględnić fakt, że zaspokaja nie tylko potrzeby regionów. Mając to na uwadze (oraz analizowany wczesnej zakres wsparcia) można stwierdzić, że środki były/są wydatkowane zgodnie z potrzebami regionu. W przypadku trzech badanych działań PO KL, ich alokacja skierowana została wyłącznie na obszary wiejskie województwa lubuskiego. Ze względu na specyfikę tych projektów, zwłaszcza wynikających z oddolnych inicjatyw, należy stwierdzić, że ich realizacja, a zatem wydatkowanie środków koresponduje z problemami obszarów wiejskich, w tym w odniesieniu do poszczególnych gmin, w których są realizowane. Kolejnym źródłem, z którego pozyskane zostały informacje potwierdzające właściwe programowanie wsparcia ze środków unijnych, w tym przypadku z EFRR, są sprawozdania z realizacji LRPO, które wskazują na konkretne odniesienia realizowanych projektów do celów Strategii Rozwoju Województwa Lubuskiego. Jednocześnie analogiczna korespondencja (odpowiedź na problemy rozwojowe) wynikała z analizy dokumentów programowych PO KL oraz PROW, choć nie była literalnie zapisana.

105

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Czy projekty skierowane na obszary wiejskie są adekwatne do rzeczywistych potrzeb beneficjentów LRPO, PROW i PO KL oraz ogółu mieszkańców?

Z przeprowadzonych wcześniej analiz prowadzonych na podstawie desk research, opartych na dokumentacjach programowych, dokumentach strategicznych regionalnych i lokalnych oraz innych dokumentów dotyczących sprawozdawczości z wdrażania przedmiotowych Programów, a także baz projektów wynika, że środki w nich alokowane zostały zaprogramowane i wydatkowane zgodnie z potrzebami i problemami rozwojowymi obszarów wiejskich województwa lubuskiego. W ramach triangulacji powyższe analizy i płynące z nich wnioski zostały zweryfikowane na podstawie badań empirycznych z mieszkańcami obszarów wiejskich województwa, którzy ocenili adekwatność projektów realizowanych na ich terenie do faktycznych potrzeb beneficjentów oraz ogółu mieszkańców.

Rysunek 30 Opinie mieszkańców wsi na temat adekwatności projektów skierowanych na obszary wiejskie do faktycznych potrzeb gminy

Źródło: opracowanie własne.

Prawie ¼ społeczności wiejskiej nie udzieliła odpowiedzi na to pytanie. Blisko jedna trzecia mieszkańców oceniła adekwatność wsparcia kierowanego w ramach realizowanych projektów przeciętnie (ocena 3 - 27,2%). Wyższe noty zostały nadane przez w sumie 16,7% mieszkańców, natomiast łącznie 31,4% respondentów adekwatność tę oceniło niżej niż przeciętnie. Interpretując te opinie należy mieć na uwadze wyniki zestawienia między zapisami lokalnych strategii, a formami wparcia skierowanymi do poszczególnych gmin (co jest szerzej opisane w podrozdziale 3.4). Wynika z niego, że choć projekty realizowane w gminach odpowiadają na potrzeby rozwojowe zawarte w lokalnych strategiach (lub dokumentów planistycznych), to jednak nie obejmują całego zakresu potrzeb. A zatem mieszkańcy widząc, iż realizowane projekty nie są zorientowane na priorytetowe (w ich odczuciu) problemy, lecz na jakiś wycinek potrzeb, mogli dokonać niskiej oceny. Prawdopodobnie ocena ta była dokonana z perspektywy własnych potrzeb respondentów, co potwierdzałby analogiczny rozkład odpowiedzi na pytanie, w jakim stopniu osobiście odczuwają wpływ realizowanych projektów na swoją sytuację życiową lub zawodową.

106

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Rysunek 31 Ocena mieszkańców wsi nt. stopnia osobiście odczuwanego wpływu projektów realizowanych w gminie na ich sytuację życiową lub zawodową

Źródło: opracowanie własne.

Z badania ankietą internetową przedstawicieli JST wynika, że w 85% gmin wszystkie projekty odpowiadają swoim zakresem na rzeczywiste problemy rozwojowe w na tym terenie. Natomiast w przypadku gmin, w których – w opinii respondentów – nie występuje pełne dopasowanie stosowanej interwencji do faktycznych potrzeb, udział projektów, które nie odpowiadają na problemy rozwoju gminy, w stosunku do wszystkich projektów realizowanych w na jej terenie, stanowi średnio 19%. Przedstawiciele 75% instytucji zaangażowanych w rozwój terenów wiejskich (w tym LGD obejmujących w sumie cały obszar wiejski regionu) ocenili, iż wszystkie projekty dofinansowane ze środków unijnych, realizowane na obszarze objętym działalnością ich instytucji, odpowiadają swoim zakresem na rzeczywiste problemy rozwojowe na tym terenie. Na pozostałym obszarze (zdaniem tej grupy respondentów) około 17% projektów obejmuje zagadnienia nie wymagające faktycznego wparcia. Z wywiadów pogłębionych z przedstawicielami instytucji odpowiedzialnych za wdrażanie badanych programów wynikało, że realizowane projekty są adekwatne do faktycznych potrzeb beneficjentów oraz mieszkańców wsi. Wyniki przeprowadzonej analizy ilościowej oraz jakościowej materiału empirycznego, a także przeprowadzonych wcześniej analiz opartych na dokumentach źródłowych, pozwalają na udzielenie pozytywnej odpowiedzi na postawione pytanie badawcze, o to czy projekty skierowane na obszary wiejskie są adekwatne do rzeczywistych potrzeb beneficjentów LRPO, PROW i PO KL oraz ogółu mieszkańców. Projekty wychodzące z inicjatywy osób zamieszkujących dany teren, z założenia powinny być adekwatne do potrzeb tych osób, gdyż oni najlepiej znają swoje oczekiwania i deficyty. W przypadku projektów realizowanych przez podmioty zewnętrzne na rzecz danej społeczności lokalnej, trafność interwencji potwierdzają prowadzone diagnozy oraz konsultacje w tych miejscowościach (dotyczy PO KL). Oczywiście może się zdarzyć (i jak wynika z badań – zdarza się), że nie zawsze sposób zaspokojenia wspomnianych potrzeb, czy sposób eliminacji problemów, jest w odczuciu ogółu społeczności adekwatny (właściwy). Dodatkowo potwierdzenie powyższych wyników wypływa z analizy, jaka została przeprowadzona w toku badań: dla każdej z gmin indywidualnie dokonano zestawienia typów projektów

107

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

realizowanych w tych gminach oraz problemów i potrzeb rozwojowych wynikających z zapisów ich dokumentów strategicznych (planistycznych). Okazało się, że wszystkie realizowane projekty odpowiadają na problemy rozwojowe zawarte w diagnozie (a co za tym idzie wspomagają realizację celów obranych przez poszczególne JST).

Które instrumenty wsparcia rozwoju obszarów wiejskich oferowane w ramach LRPO, PROW i PO KL w latach 2007 -2013 cieszą (cieszyły) się największym zainteresowaniem ze strony beneficjentów? Na wsparcie w ramach których instrumentów, wartość złożonych wniosków była zdecydowanie większa niż wartość alokacji? A na które instrumenty alokacja nie została wyczerpana zgodnie z planem? Z czego to wynika?

Instrumenty wsparcia rozwoju obszarów wiejskich należy rozumieć jako określone przedsięwzięcia przyczyniające się do eliminacji problemów rozwojowych na tych terenach oraz poprawy jakości życia mieszkańców wsi. Uściślając – są to przedsięwzięcia, na realizację których kierowane są nakłady finansowe lub rzeczowe – w tym przypadku ze środków publicznych, przy przeważającym współudziale funduszy Unii Europejskiej. Analogicznie zagadnienie to zdefiniował respondent – przedstawiciel instytucji opowiadającej za wdrażanie jednego z badanych Programów. Analizując kwestie związane z ubieganiem się o wsparcie z LRPO należy uwzględnić, że znaczna część środków została zagwarantowana na realizacje projektów kluczowych (z listy IPI), które wybierane są w trybie pozakonkursowym. Zainteresowanie konkursami na wsparcie z poszczególnych Priorytetów omówione zostało w odniesieniu do całego terytorium województwa54. W części opracowanej na podstawie wywiadów z przedstawicielami instytucji zaangażowanych we wdrażanie poszczególnych Programów/Priorytetów zagadnienie pogłębione zostało o tereny wiejskie. Od uruchomienia LRPO do końca 2012 roku, na dofinansowanie projektów w ramach Priorytetu I przeprowadzonych zostało 8 konkursów, na które złożone zostały w sumie 104 wnioski o dofinansowanie projektów, które przeszły pozytywnie ocenę formalną. Na realizację 42 spośród nich podpisane zostały umowy/decyzje o dofinansowaniu. Dodatkowo z Priorytetu tego podpisanych zostało 59 umów/ decyzji o dofinansowanie projektów z IPI. W sumie wartość złożonych poprawnie wniosków o dofinansowanie przekroczyła alokację na ten Priorytet o około 18 milionów EUR, natomiast poziom kontraktacji z Priorytetu I na koniec 2012 roku wynosił 84,23%55. Należy zaznaczyć, że w ramach tego Priorytetu Działaniem o najniższym poziomie kontraktacji jest Działanie 1.2. (sytuacja ta jednak może ulec zmianie, gdyż w III kwartale 2013 r. IZ LRPO ogłosiła postępowanie konkursowe). W przypadku Priorytetu II, na konkursy (których do końca 2012 roku przeprowadzono 10) złożone zostały 1 004 poprawne formalnie wnioski o dofinansowanie projektów, z tego podpisane zostały umowy o dofinansowanie dla 488. Dodatkowo z Priorytetu II podpisano wnioski o dofinansowanie 11 projektów z IPI. W sumie kwota alokacji została do końca 2012 roku zakontraktowana w 76,49%. Priorytet ten cieszył się największym zainteresowaniem za sprawą wnioskodawców z sektora MSP. Na pięć konkursów, które ogłoszono do 2012 roku w ramach Priorytetu III, złożonych zostało 89 wniosków o dofinansowanie. Umów/decyzji o dofinansowaniu podpisano 56 oraz 35 w ramach

54 Informacje na temat konkursów i liczby składanych na nie wniosków o dofinansowanie pochodzą ze Sprawozdania rocznego za rok 2012 z realizacji LRPO 2007-2013. 55 Wskaźniki alokacji dla poszczególnych Priorytetów: obliczenia własne na podstawie danych z bazy KSI SIMIK 07-13 oraz wysokości alokacji zawartych w ULRPO z 10.12.2013 r. (wg kursu 1 EUR=4,0968 ZŁ) 108

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

IPI. W sumie alokacja została wyczerpana w 83,59%, przy czym suma wartości dofinansowania złożonych wniosków po ocenie formalnej przewyższała kwotę alokacji o około 7 milionów euro. Na wsparcie w ramach Priorytetu IV56 do końca 2012 roku rozpisane zostały trzy konkursy, w odpowiedzi na które złożono 154 wnioski o dofinansowanie, które przeszły ocenę formalną. Z tej liczby podpisanych zostało 38 umów/decyzji o dofinansowaniu projektów, które wraz z 46 projektami z listy IPI zakontraktowały w sumie 80,12%57 alokacji na ten Priorytet. W tym przypadku również suma wartości dofinansowania złożonych wniosków po ocenie formalnej przewyższała kwotę alokacji, o około 2,5 miliona euro. Alokacja z Priorytetu V wykorzystana została niemal w całości – 98,63%, wszystkie projekty (18) otrzymały dofinansowanie w trybie pozakonkursowym. Z relacji zawartych w sprawozdaniach rocznych z wdrażania tego Programu oraz z informacji pozyskanych w badaniach terenowych (techniką IDI) wynika, iż największym zainteresowaniem na obszarach wiejskich cieszyło się wsparcie z Działania 2.1 oraz 2.2. i 2.3 – skierowane do przedsiębiorców, a także z Działania 4.2.2. finansujące projekty z zakresu edukacji. Ponadto beneficjenci koncentrowali się na wsparciu z zakresu ochrony środowiska, szczególnie w ramach Działania 3.1. Z tego samego Priorytetu dużym zainteresowaniem cieszyło się również Działanie 3.2, głównie kategoria interwencji 43 Efektywność energetyczna, produkcja skojarzona (kogeneracja), zarządzanie energią. Większość projektów dotyczyła termomodernizacji z wykorzystaniem odnawialnych źródeł energii. Odwrotna sytuacja miała miejsce w przypadku Działania 3.3 Zarządzanie środowiskiem przyrodniczym, o wsparcie z którego nie ubiegało się zbyt dużo beneficjentów. Z tego Działania nie sfinansowano żadnego projektu z zakresu zarządzania środowiskiem, a wnioski które zostały złożone obejmowały kategorie: 53 Zapobieganie zagrożeniom oraz 51 Promowanie bioróżnorodności i ochrony przyrody (w tym NATURA 2000). Liczby złożonych wniosków o dofinansowanie z PROW również świadczą o wysokim zainteresowaniu beneficjentów instrumentami oferowanymi z tego Programu. Na Działanie 125 (Oś 1) od uruchomienia Programu do końca 2012 roku złożonych zostało 28 wniosków, z czego zostały podpisane 23 umowy/ decyzje o dofinansowanie. Na Działanie 321 złożono 138 wniosków o dofinansowanie projektów, z których wsparcie otrzymało 112. Na ostatni zorganizowany nabór wniosków na wsparcie z tego Działania – z którego zostało 8 milionów, wpłynęło aplikacji na łączną kwotę około 30 milionów. Z tej samej Osi, o dofinansowanie w ramach Działania 313, 322, 323 aplikowało 209 beneficjentów, a umowy podpisane zostały z 179 beneficjentami. Największe jednak zainteresowanie wykazano wsparciem z Działania 413, na które złożone zostały 1 334 wnioski o dofinansowanie, podczas gdy umowy podpisano z 592 beneficjentami. Najmniej liczne aplikacje – 17 – złożono na wsparcie z Działania 421, a umowę podpisano na dofinasowanie 7 projektów. Po środki z Działania 431 mogą ubiegać się lokalne grupy działania, które są wybierane przez samorząd województwa do realizacji LSR w ramach konkursu. W województwie lubuskim w tej formule wybranych zostało 10 LGD, które aktywnie aplikują o środki z tego Działania.

56 Fragment dotyczący konkursów i wniosków o dofinansowanie projektów w ramach Priorytetu IV uwzględnia wszystkie trzy działania, w tym Działanie 4.3, które nie jest objęte przedmiotem niniejszego badania. 57 W tym na Działanie 4.3. 109

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

W przypadku PO KL przykładem może być przytaczany wcześniej konkurs z 2012 roku na projekty realizowane w ramach Działania 9.5, gdzie na wsparcie przewidziane dla około 10 projektów złożonych zostało 80 wniosków aplikacyjnych. Jak wynika z analizy stopnia wykorzystania alokacji, z zapisów sprawozdań dotyczących liczby wniosków o dofinansowanie składanych na konkursy w ramach badanych Działań z Programów PO KL i PROW oraz z informacji pochodzących z badań terenowych – wszystkie oferowane instrumenty wsparcia cieszyły się dużym zainteresowaniem. Dodatkowo fakt, ze dla Działań 6.3 oraz 7.3 alokacja została wyczerpana do końca 2011 roku świadczy o zainteresowaniu beneficjentów tym wsparciem

Reasumując, w ramach oferowanego wsparcia na obszarach wiejskich największym zainteresowaniem, ze strony beneficjentów, cieszyły się instrumenty skierowane do przedsiębiorców (w ramach działań 2.1, 2.2 i 2.3 LRPO). Także znaczne zapotrzebowanie zgłaszano na wsparcie projektów z zakresu ochrony środowiska, w tym z działania 3.1 i 3.2. Dużą popularnością cieszyły się także instrumenty oferowane w ramach działań 6.3, 7.3 oraz 9.5 PO KL, na które alokacja została wyczerpana. O popularności i dużym odzewie beneficjentów Działania 9.5 świadczy np. fakt podwajania w kolejnych latach wartości docelowej wskaźnika programowego opisującego postępy wdrażania tego Działania. W przypadku PROW największe zainteresowanie było skierowane na wsparcie z działań: Podstawowe usługi dla gospodarki i ludności wiejskiej oraz Wdrażanie lokalnych strategii rozwoju, z których dofinansowane były np. projekty z zakresu gospodarki wodno-ściekowej.

Jakich form wsparcia (instrumentów) oczekują potencjalni beneficjenci w przyszłej perspektywie finansowej? Które z ich punktu widzenia są dla nich najbardziej efektywne?

Z przeprowadzonych badań z poszczególnymi grupami respondentów wynika, że w ich opinii najskuteczniejsze dla realizacji ich celów jest wsparcie udzielone w formie dotacji, i wsparcia w takiej formie oczekiwaliby w przyszłej perspektywie. Średnio 75% respondentów preferowało tę formę.

110

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Rysunek 32 Formy w jakich oczekują wsparcia poszczególne grupy respondentów – jako potencjalni beneficjenci interwencji z funduszy unijnych w przyszłej perspektywie finansowej

SSI - wywiad częściowo ustrukturyzowany z przedstawicielami organizacji zaangażowanych w rozwój obszarów wiejskich; CATI Wn - ankieta telefoniczna z wnioskodawcami, którzy ubiegali się o wsparcie z badanych Programów, ale go nie otrzymali; CATI BO - ankieta telefoniczna z beneficjentami badanych Programów; CAWI - ankieta internetowa z przedstawicielami gmin wiejskich i miejsko-wiejskich. Źródło: opracowanie własne.

Drugim pod względem popularności narzędziem są kursy, szkolenia lub warsztaty – na tę formę zapotrzebowanie zgłosiła średnio ponad połowa (54,7%) ogółu respondentów niniejszego badania. Pozostałe formy szczegółowo prezentuje rysunek 32.

111

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

* * *

Przeprowadzone analizy wykazały, że zaprezentowane w poprzednim podrozdziale pozytywne zmiany w poziomie rozwoju w okresie między rokiem 2000 a 2007 odbyły się przy udziale wsparcia skierowanego w tamtym czasie na obszary wiejskie, z którego w regionie skorzystano. Skuteczność tego wsparcia potwierdziły również badania empiryczne. Jednak osiągnięty w tamtym czasie stan rozwoju, choć zauważalny, w niewystarczającym stopniu zaspokoił potrzeby lubuskiej wsi – jak wynika z danych statystycznych oraz tworzonych i aktualizowanych w tamtym czasie dokumentów strategicznych. Analiza wsparcia w poszczególnych gminach wykazała nierównomierną absorbcję środków z badanych Programów na obszarach wiejskich regionu, podtrzymującą zjawisko zróżnicowania w tempie rozwoju pomiędzy poszczególnymi gminami. Badana adekwatność wsparcia skierowanego na obszary wiejskie województwa lubuskiego w ramach LRPO, PROW i PO KL, wykazała zgodność zaprogramowanych w nich kierunków interwencji ze środków unijnych z problemami rozwojowymi wsi, wynikającymi z analizy Strategii Rozwoju Województwa Lubuskiego, lokalnych dokumentów strategicznych (oraz o charakterze planistycznym), a także danych statystycznych. Alokacja z PROW, jaki i z badanych działań PO KL (6.3, 7.3 oraz 9.5) programowo w całości skierowana została na obszary wiejskie. Natomiast zapisanym w ULRPO obszarem realizacji projektów wspartych z LRPO są zarówno obszary wiejskie, jak i obszar miast, przy czym w Programie tym założono, iż na wieś trafi około 34% pochodzących z niego środków. Badanie udziału zakontraktowanych kwot alokacji LRPO, na projekty realizowane na obszarach wiejskich, wykazało, że założenie to prawie zostało zrealizowane. Natomiast z analizy struktury wsparcia obszarów wiejskich z interwencji LRPO (w ramach poszczególnych działań) wynika, że na tereny te skierowany został relatywnie mały udział środków z Działania 5.1 – w stosunku do zidentyfikowanych potrzeb. Jednak zostało wcześniej wspomniane, udział środków z alokacji Działania 5.1 skierowany na tereny wiejskie został zasilony wsparciem z Priorytetu II. Ponadto pozostałe inwestycje z zakresu turystyki, które uzyskały wsparcie z tego Działania, miały strategiczne znaczenie na rozwój turystyki w całym regionie, oddziałując w tym zakresie również na obszary wiejskie. Na wsi w zbyt małym stopniu pozyskane zostały środki z Działania 1.2 (które charakteryzował najniższy wskaźnik kontraktacji). Tymczasem interwencja z tych działań odgrywa ważną rolę we wzmacnianiu potencjału endogenicznego obszarów wiejskich. Natomiast relatywnie niski udział w finansowaniu projektów z Priorytetu IV, realizowanych na obszarach wiejskich, szczególnie z Działania 4.1, ma swoje racjonalne uzasadnienie w większej efektywności utrzymywania obiektów związanych z opieką zdrowotną na obszarach o większej gęstości zaludnienia – przy założeniu ułatwionej komunikacji z tymi obiektami mieszkańców obszarów wiejskich. Oczywiście na terenie swojej gminy społeczność wiejska powinna mieć dostęp do podstawowej opieki zdrowotnej, jak i szkolnictwa podstawowego i gimnazjalnego. Konstrukcja omawianych Programów odpowiada wytycznym polityki spójności w zakresie interwencji na obszarach wiejskich. Analiza projektów, jakie realizowane były na obszarach wiejskich w poszczególnych JST w konfrontacji z problemami rozwojowymi wynikającymi z dokumentów strategicznych tych gmin, wykazała, że każdy realizowany na ich terenie projekt odpowiada na potrzeby gminy. Jednak skala potrzeb, przy jednoczesnej ograniczoności interwencji, powoduje iż w odczuciu respondentów 112

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

reprezentujących mieszkańców wsi (którzy na potrzeby gminy patrzą z własnej perspektywy), adekwatność projektów skierowanych na obszary wiejskie, do faktycznych potrzeb gminy, jest przeciętna lub niska. Ta sama ocena dokonana przez przedstawicieli JST oraz organizacji na rzecz rozwoju wsi, kształtuje się wysoko – co wynika z faktu, że osoby te widzą szersze spektrum potrzeb gminy i lepiej dostrzegają to dopasowanie. Niemniej jednak przeprowadzone badania terenowe wykazały, że wszystkie grupy respondentów (reprezentujących mieszkańców terenów wiejskich, przedstawicieli samorządów gminnych, organizacji działających na rzecz rozwoju wsi oraz beneficjentów środków pozyskanych z przedmiotowych programów) w większości dostrzegają pozytywne zamiany na swoim terenie, wynikające z realizacji projektów dofinansowanych z badanych działań. Na obszarach wiejskich największym zainteresowaniem w ramach oferowanego wsparcia, ze strony beneficjentów, cieszyły się instrumenty skierowane do przedsiębiorców (w ramach działań 2.1, 2.2 i 2.3 LRPO) – na które mimo to, alokacja nie została jeszcze wyczerpana. A także znaczne zapotrzebowanie zostało ujawnione na wsparcie projektów z zakresu ochrony środowiska, w tym z działania 3.1 . Dużą popularnością cieszyły się także instrumenty oferowane w ramach działań 6.3, 7.3 oraz 9.5 PO KL, na które alokacja została wyczerpana. O popularności i dużym odzewie beneficjentów Działania 9.5 świadczy np. fakt podwajania w kolejnych latach wartości docelowej wskaźnika programowego opisującego postępy wdrażania tego Działania. W przypadku PROW największe zainteresowanie było skierowane na wsparcie z działań: Poprawianie i rozwijanie infrastruktury związanej z rozwojem i dostosowaniem rolnictwa i leśnictwa oraz Funkcjonowanie lokalnej grupy działania, nabywanie umiejętności i aktywizacja, z których środki zostały zakontraktowane prawie w całości. Znaczącą popularnością cieszyły się również działania Podstawowe usługi dla gospodarki i ludności wiejskiej, a także Wdrażanie lokalnych strategii rozwoju, z których dofinansowane były np. projekty z zakresu gospodarki wodno-ściekowej. Z przeprowadzonych badań wynika, że w największym stopniu oczekiwania obecnych beneficjentów, jak i potencjalnych, spełnia wsparcie przekazane w formie dotacji, następnie kursów/szkoleń lub warsztatów, na trzecim miejscu w formie doradztwa. Na wsparcie finansowe w formie zwrotnej zapotrzebowanie wyraziła średnio jedna piąta respondentów, a w formie poręczeń – jedna dziesiąta. Tymczasem, jak wynika z przesłanek projektowania interwencji w przyszłej perspektywie, wsparcie finansowe w formie zwrotnej będzie dominowało nad bezzwrotną (w postaci dotacji) – jako bardziej efektywne wykorzystanie pieniądza publicznego.

113

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

3.3. Ocena stopnia wdrożenia działań skierowanych na obszary wiejskie z badanych Programów

Jaki jest aktualny poziom wykorzystania dostępnego wsparcia, w podziale na Priorytety/Osie priorytetowe i Działania w ramach analizowanych programów?

Analizując aktualny poziom wykorzystania dostępnego wsparcia badanych działań z Programów będących przedmiotem ewaluacji, posłużono się wartościami projektów realizowanych oraz zrealizowanych na terenach wiejskich, na podstawie umów/ decyzji o ich dofinansowaniu według stanu na dzień 31.12.2012 r. Takie podejście – ukazujące kontraktację alokacji – dało pełniejszy obraz wsparcia, jakie zostało faktycznie skierowane na obszary wiejskie, niż analiza wydatkowania środków z tych działań, wynikająca z wniosków o płatność. (Analogicznie, analizy wskaźników programowych – w dalszej części badania – oparto zasadniczo na wartości szacowanej dla roku 2013, a nie tylko na formalnie wykazanych dla roku 2012 – gdyż te informacje pozwolą na wyciągnięcie użytecznych wniosków na temat efektywności wsparcia na obszarach wiejskich.) Trzy kolejne tabele prezentują zatem zestawienia wysokości dofinansowania projektów (operacji) z poszczególnych działań, w podziale na środki publiczne stanowiące wsparcie z UE oraz krajowe według stanu na 31.12.2012 r. wynikające z umów/ decyzji/ porozumień o finansowaniu. Na podstawie tych kwot, dla każdego działania, został wyliczony poziom kontraktacji na obszarach wiejskich alokacji skierowanej na poszczególne działania. Ponadto została również ukazana wartość projektów ogółem, co informuje o sumie nakładów finansowych skierowanych na obszary wiejskie w związku z realizowanymi projektami. Różnicę między kwotą dofinansowania wydatków kwalifikowanych, a całkowitą wartością projektów pokrywają beneficjenci, którzy w ten sposób z własnych zasobów przyczyniają się do realizacji celów polityki spójności. Analizując poniższe tabele należy pamiętać, że sumy (dla priorytetów oraz programów) obejmują tylko działania będące przedmiotem badania oraz, że w ramach tychże działań ujęte są wyłącznie projekty realizowane na obszarach wiejskich województwa lubuskiego (zaprezentowane wartości wynikają z umów/decyzji o dofinansowaniu pobranych z bazy KSI SIMIK 07-13). Jest to szczególnie istotne przy interpretacji poziomu kontraktacji w przypadku LRPO – wartości procentowe zawarte w ostatniej kolumnie nie obrazują postępu wdrażania całego Programu, lecz informują jaki odsetek z alokacji skierowanej na dane działanie, został zakontraktowany na projekty realizowane na obszarach wiejskich regionu, przyczyniając się do poprawy jakości życia i prowadzenia działalności gospodarczej na wsi.

114

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Tabela 9 Poziom kontraktacji alokacji LRPO na projekty z/realizowane na obszarach wiejskich w podziale na Priorytety i Działania wg stanu na 31.12.2012 r. (zł)

Środki publiczne (kwalifikowalne) Wybrane działania liczba Wartość alokacji EFRR Kontraktacja* LRPO projektów Dofinansowanie Dofinansowanie EFRR Działanie 1.1 31 232 619 294,47 234 688 554,90 526 482 414,53 44% Działanie 1.2 2 2 836 723,73 2 836 723,73 48 901 354,88 6% Działanie 1.3 2 47 334 812,68 54 945 390,27 105 150 058,36 45% Suma Priorytet I 35 282 790 830,88 292 470 668,90 680 533 827,77 42% Działanie 2.1 66 35 180 394,23 41 388 699,32 110 698 629,08 32% Działanie 2.2 37 37 302 492,57 43 885 285,47 172 955 363,51 22% Działanie 2.3 38 818 973,74 963 498,61 3 095 126,50 26% Działanie 2.4 2 86 155 766,90 86 155 766,90 126 560 424,48 68% Działanie 2.5 158 5 419 918,83 5 419 918,83 48 565 622,12 11% Suma Priorytet II 144 164 877 546,27 177 813 169,13 461 875 165,69 36% Działanie 3.1 21 99 225 032,64 99 225 032,64 186 169 780,61 53% Działanie 3.2 10 25 823 676,10 26 737 089,99 138 194 007,07 19% Działanie 3.3 3 747 065,00 769 122,50 5 266 465,08 14% Suma Priorytet III 34 125 795 773,74 126 731 245,13 329 630 252,76 38% Działanie 4.1 1 1 194 077,16 1 194 077,16 68 430 673,48 2% Działanie 4.2 19 18 116 302,90 18 116 302,90 192 133 557,67 9% Suma Priorytet IV 20 19 310 380,06 19 310 380,06 260 564 231,15 7% Działanie 5.1 4 11 190 266,20 11 190 266,20 146 444 155,44 8%

Łącznie LRPO 237 603 964 797,15 627 515 729,42 1 879 047 632,80 32% dla ww. Działań *obliczona na podstawie kwoty dofinansowania ze środków publicznych pochodzących z EFRR oraz alokacji EFRR.

Źródło: opracowanie własne na podstawie bazy KSI SIMIK 07-13 oraz sprawozdań rocznych z realizacji LRPO, stan na 31.12.2012 r., przeliczone zostały wg kursu 1 EUR = 4,0968 zł.

Z budżetu Lubuskiego Regionalnego Programu Operacyjnego na lata 2007-2013 do końca 2012 roku na obszary wiejskie skierowano 603 964 797,15 zł z EFRR (627 515 729,42 zł wraz z dofinansowanym krajowym), zaś łączna wartość projektów realizowanych na wsi w ramach LRPO opiewała na 1 097 847 932,78 zł. Z założeń finansowania realizacji LRPO wynika, że ze względu na charakter województwa oraz liczbę ludności zamieszkującą obszary wiejskie (prawie 36% ludności województwa) na dofinansowanie projektów realizowanych na obszarach wiejskich skierowanych zostanie około 34% środków alokacji EFRR w ramach LRPO, przy uwzględnieniu faktu, iż bardzo często inwestycje realizowane na obszarach miejskich będą również w pozytywny sposób oddziaływały na rozwój społeczno-gospodarczy obszarów wiejskich.

58 Z Działania 2.5 LRPO w sumie podpisanych zostało 7 umów na realizację projektów, z tego 1 realizowany jest na obszarach wiejskich, a 6 na obszarze miejskim. 4 projekty z 6 realizowanych na obszarze miejskim dotyczą dokapitalizowania funduszy pożyczkowych, których klienci zlokalizowani są w całym województwie. Efektywność wsparcia ze zwrotnych środków finansowych udzielonego w ramach Działania 2.5 przedstawiona została w raporcie z badania ewaluacyjnego pn.: „Ocena efektów oddziaływania projektów realizowanych w ramach Priorytetu II LRPO Działanie 2.5 Rozwój regionalnych i lokalnych instytucji otoczenia biznesu na ostatecznych adresatów wsparcia”. 115

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Z dokonanych wyliczeń wynika, że kwota dofinansowania projektów realizowanych na obszarach wiejskich stanowi 32% z założonych 34% alokacji na te obszary. Zważywszy, iż pula środków na realizacje Programu jeszcze nie została w całości zakontraktowana wiele wskazuje na to, iż pułap 34% ostanie osiągnięty, uwzględnia się, iż może zostać nawet przekroczony.

Na projekty LRPO realizowane na obszarach wiejskich została zakontraktowana ponad połowa alokacji przeznaczona na działanie: 2.4 Transfer badań, nowoczesnych technologii i innowacji ze świata nauki do przedsiębiorstw (68%) oraz 3.1 Infrastruktura ochrony środowiska przyrodniczego (53%). Działania, których wdrażanie w najmniejszym stopniu odbywało się na terenach wiejskich to: 1.2 Tworzenie obszarów aktywności gospodarczej i promocja gospodarcza (6%), 4.1. Rozwój i modernizacja infrastruktury ochrony zdrowia (2%), 4.2 Rozwój i modernizacja infrastruktury edukacyjnej (9%) oraz 5.1 Rozwój i modernizacja infrastruktury turystycznej i kulturowej (8%). Ogólnie z LRPO na obszary wiejskie do końca 2012 zakontraktowano 32% alokacji całego Programu.

Tabela 10 Poziom kontraktacji limitów środków z PROW w na operacje zakontraktowane na obszarach wiejskich w podziale na Osie priorytetowe i Działania wg stanu na 31.12.2012 r. (zł)

Środki publiczne Dostępny limit Liczba dla Wybrane działania PROW (kwalifikowalne) Kontraktacja* operacji województwa EFRROW Ogółem lubuskiego Działanie 125. Schemat I 4 9 489 699,09 12 652 932,15 13 058 880,00 97% Działanie 125. Schemat II 19 100 387 652,11 133 850 202,97 168 197 190,94 80% Suma (ww. Działania Osi 1.) 23 109 877 351,20 146 503 135,12 181 256 070,94 81% Działanie 321 112 140 109 338,00 231 720 424,94 175 936 707,57 80% Działanie 313, 322, 323 179 53 494 821,00 85 056 019,73 63 879 751,93 84% Suma (ww. Działania Osi 3.) 291 193 604 159,00 316 776 444,67 239 816 459,50 81% Działanie 413 – Odnowa wsi 146 28 958 219,00 41 936 143,77 54 699 981,38 53% Działanie 413 – Małe Projekty 446 4 822 049,54 6 027 562,85 15 291 513,10 39% Działanie 421 7 686 286,79 857 858,50 2 054 165,00 42% Działanie 431 30 16 101 909,26 20 127 386,60 20 711 710,45 97% suma (w ramach Osi 4.) 629 50 568 464,59 68 948 951,72 92 757 369,93 60% Łącznie PROW 943 354 049 974,79 532 228 531,51 513 829 900,37 77% dla ww. Działań *obliczona na podstawie kwoty dofinansowania ze środków publicznych.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Sprawozdania z realizacji działań w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 – sprawozdanie roczne za 2012 rok. (przeliczenia wg kursu euro z dnia 28.12.2012 r., 1 EUR = 4,0809 zł), wartości alokacji na poszczególne działania Osi 1 i 3 do obliczenia poziomu kontraktacji pochodzą z Załącznika do rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 18 stycznia 2013 r. w sprawie podziału środków Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007–2013 (poz. 119), dla Osi 4 - z Załącznika nr 2 Umów (ramowych) o warunkach i sposobie realizacji lokalnej strategii rozwoju Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013.) Jak zostało wcześniej wspomniane Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 w całości przeznaczony jest na operacje realizowane na obszarach wiejskich, jednak 4 Oś priorytetowa przypisana jest lokalnym grupom działania, z których 4 obejmuje również tereny wiejskie innych województw, a zatem informacja o poziomie kontraktacji, ukazuje stopień wdrażania Programu w województwie lubuskim dla Osi 1 i 3, a nie cała dla osi 4.

116

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Do końca 2012 roku w ramach PROW podpisano umowy na łączna kwotę 532 228 531,51 zł dofinansowania ze środków publicznych, w tym 354 049 974,79 zł z EFRROW, co stanowi blisko 77% alokacji z tego Programu w województwie lubuskim. Wskaźniki kontraktacji poszczególnych działań PROW na obszarach wiejskich województwa lubuskiego wykazały iż największe postępy we wdrażaniu interwencji z tego Programu występuje w ramach Działania 125 Schemat I oraz Działania 431, w ramach których do końca 2012 r. podpisane zostały umowy /decyzje o dofinansowaniu o łącznej wartości wsparcia wynoszącej po 97% wartości limitów środków na te działania, 50% alokacji zakontraktowano na wsparcie w ramach Działania 413 Wdrażanie lokalnych strategii, a mniej niż pół puli alokacji (42%) zakontraktowano na Działanie 421 Wdrażanie projektów współpracy. Analizowana interwencja z Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki na lata 2007-2013 obejmuje trzy wybrane Działania: 6.3, 7.3 i 9.5, które są dedykowane obszarom wiejskim, zatem tu realizacja dostępnej alokacji na obszarach wiejskich obrazuje postępy wdrażania z tych działań, która jak widać jest prawie w pełni wykorzystana (99,70%). Łącznie w ramach tych trzech działań PO KL na obszary wiejskie skierowanych zostało 16 434 458,29 zł ze środków publicznych, z tego 14 345 511,05 zł pochodzących z EFS.

Tabela 11 Poziom kontraktacji alokacji PO KL na projekty z/realizowane na obszarach wiejskich w podziale na Priorytety i Działania wg stanu na 31.12.2012 r. (zł)

Środki publiczne (kwalifikowalne) Wybrane działania liczba Wartość alokacji Dofinansowanie Kontraktacja* PO KL projektów Dofinansowanie EFS EFS

Działanie 6.3 52 2 508 143,34 2 508 143,34 2 498 539,19 100,38%

Działanie 7.3 77 3 157 228,98 3 714 387,04 3 743 976,82 99,21%

Działanie 9.5 212 8 680 138,72 10 211 927,91 10 240 594,14 99,72% Łącznie PO KL 341 14 345 511,05 16 434 458,29 16 483 110,14 99,70% dla ww. Działań *obliczona na podstawie kwoty dofinansowania.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Sprawozdania z realizacji Priorytetów komponentu regionalnego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007-2013 (okres sprawozdawczy: 2012 rok): Tabela nr 1. Poziom kontraktacji na dzień 31.12.2012 r. (kurs euro z dnia 28.12.2012 r., 1 EUR = 4,0809 zł), wartości alokacji na poszczególne działania do obliczenia poziomu kontraktacji pochodzą z SzOP PO KL. W sumie, w związku z realizacją projektów w ramach przedmiotowych Programów, na obszary wiejskie trafiło (na podstawie kwot zakontraktowanych) 1 176 178 719,22 zł ze środków publicznych, w tym z UE 972 360 282,99 zł. Przy czym łączna wartość ogółem projektów realizowanych oraz zrealizowanych na obszarach wiejskich z tych Programów wynosi 1 766 806 149,41 zł.

117

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Jakie są już osiągnięte oraz prognozowane wartości wskaźników (programowych/ obligatoryjnych) dla analizowanych Priorytetów/Działań? Czy odpowiadają one poziomowi środków (odpowiednio) zaangażowanych oraz wydatkowanych w ramach tych Działań/Priorytetów?

Wskaźniki programowe dotyczą efektu interwencji, mierzą, do jakiego stopnia oczekuje się, że zamierzone efekty programu zmienią środowisko społeczno-gospodarcze lub zachowanie podmiotów w tym środowisku działających, wyrażając tym samym skwantyfikowane cele.59 Zakłada się, że oszacowanie wartości docelowych wskaźników badanych Programów odbyło się na podstawie zweryfikowanych kosztów jednostkowych nakładów niezbędnych na wytworzenie planowanych produktów lub osiągnięcie oczekiwanych rezultatów. Relacja alokacji na dane działanie do kosztów jednostkowych produktu lub rezultatu uzyskanego w wyniku interwencji z tego działania, powinna wskazać na wartość konkretnego wskaźnika. W oparciu o to założenie oceniona została efektywność interwencji z przedmiotowych Programów.

LRPO Wskaźniki programowe LRPO są w większości agregowane dla całego obszaru województwa lubuskiego, bez podziału na obszary miejskie i wiejskie. Nieliczne (zestawione w tabeli 12.) odnoszą się bezpośrednio do efektów realizacji inwestycji na obszarach wiejskich. Wartość docelowa wskaźnika Długość nowych dróg na obszarach wiejskich – przyjętego dla Działania 1.1 – została oszacowana na poziomie 10 km. Ze sprawozdania rocznego za 2012 rok wynika, że wartość wskaźnika została osiągnięta w 53%. Należy jednak wziąć pod uwagę, że wskaźniki realizacji produktu, ujmowane są w sprawozdaniach na podstawie wniosków o płatność końcową, a nie wszystkie wnioski złożone do końca 2012 zostały do tego czasu zatwierdzone (bądź nie zakończyły się kontrole projektów). Natomiast prognozowana wartość wskaźnika, wynikająca z umów/decyzji o dofinansowanie, jest bliska wartości docelowej i wynosi 9,97 km. Dla Działania 1.1 została w Programie oszacowana również wartość wskaźnika Długość zrekonstruowanych dróg na obszarach wiejskich – także na poziomie 10 km. Jednak w tym przypadku, na koniec 2012 roku osiągnęła poziom 629%, przy czym szacuje się, że w roku docelowym wskaźnik osiągnie wartość 64,44 km, co oznacza znaczny postęp w stosunku do zakładanej realizacji. Z perspektywy opisanej wyżej metodyki oceny efektywności nakładów poniesionych na osiągnięcie wyników interwencji, opisanych szacowaną wartością wskaźników w roku 2013, efektywność wsparcia z Działania 1.1 na obszarach wiejskich ocenia się jako wysoką. Efekty interwencji z Działania 1.3 określa wskaźnik Liczba osób, które uzyskały dostęp do szerokopasmowego Internetu w wyniku realizacji projektów na obszarach wiejskich, którego wartość docelowa wynosi 2 000. Wprawdzie do końca roku 2012 wartość tego wskaźnika nie przekroczyła zera, to jednak na podstawie podpisanej umowy /decyzji o dofinansowanie projektu wartość w roku docelowym została oszacowana na poziomie 52 000 osób, to jest 2 600% wartości docelowej – co istotnie przyczyni się do rozwoju społeczeństwa informacyjnego na obszarach wiejskich województwa lubuskiego. W świetle tej analizy, efektywność interwencji z Działania 1.3 ocenia się bardzo wysoko.

59 Nowy okres programowania 2007-2013. Przewodnik po metodach ewaluacji: Wskaźniki monitoringu i ewaluacji, Dokument roboczy nr 2, Komisja Europejska, POPT, 2006 r. 118

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Tabela 12 Wskaźniki obligatoryjne LRPO zaprogramowane z uwzględnieniem poziomu ich osiągnięcia na obszarach wiejskich województwa Wartość Wartość Szacowana Wskaźnik osiągnięta docelowa % realizacja w roku 2012 w roku 2013 w roku 2013 Działanie 1.1

Długość nowych dróg na obszarach wiejskich 5,30 10,00 53,00 9,97

Długość zrekonstruowanych dróg na obszarach wiejskich 62,90 10,00 629,00 64,44

Działanie 1.3

Liczba osób, które uzyskały dostęp do szerokopasmowego Internetu w wyniku realizacji projektów na obszarach 0,00 2 000 0 52 000 wiejskich

Działanie 2.1, 2.2, 2.3, 2.4, 2.5

Liczba wspartych przedsiębiorstw, w tym udział MŚP [w %] 63,00 60,00 105,00 102,00

Liczba usług doradczych zrealizowanych w przedsiębiorstwach 13,00 10,00 130,00 14,00 na obszarach wiejskich

Liczba utworzonych miejsc pracy (brutto, zatrudnienie w 247,50 250,00 99,00 550,00 pełnym wymiarze czasu), na obszarach wiejskich

Źródło: Sprawozdanie roczne z wdrażania Lubuskiego Regionalnego Programu Operacyjnego w 2012 r, IZ LRPO, Zielona Góra 2013 r.

Postępy wdrażania wsparcia z Działań 2.1, 2.2, 2.3, 2.4, 2.5 na obszarach wiejskich opisują trzy wskaźniki. Wartość docelowa pierwszego z nich – Liczba wspartych przedsiębiorstw, w tym udział MŚP [w %], została określona na poziomie 60%. W roku 2012 wskaźnik ten osiągnął 105% wartości docelowej. Szacuje się, że w roku 2013 jego realizacja sięgnie poziomu 102% - co będzie stanowiło 170% przyjętej w Programie wartości docelowej. Wartość docelowa kolejnego wskaźnika – Liczba usług doradczych zrealizowanych w przedsiębiorstwach na obszarach wiejskich, została skwantyfikowana jako 10. Na koniec 2012 została przekroczona o 3 usługi w stosunku do zakładanej na rok 2013, jednocześnie szacuje się, że w tym roku przekroczy wartość odcelową o 40%. Zakładanym rezultatem wsparcia udzielanego w ramach II Priorytetu są nowe miejsca pracy. W Programie założono, że wartość wskaźnika określonego jako Liczba utworzonych miejsc pracy (brutto, zatrudnienie w pełnym wymiarze czasu), na obszarach wiejskich w 2013 roku będzie stanowiła 250 osób. W roku 2012 zostało osiągnięte 99% wartości docelowej tego wskaźnika, zaś na rok 2013 szacuje się realizację na poziomie 550 miejsc pracy na obszarach wiejskich. Na podstawie szacowanych wartości wskaźników, efektywność wparcia z Priorytetu II ocenia się bardzo wysoko, co oznacza, że wsparcie z tego Priorytetu w istotnym stopniu przyczyniło i przyczynia się nadal do rozwoju przedsiębiorczości na obszarach wiejskich w stosunku do zakładanego w Programie. Mimo iż dla pozostałych wskaźników programowych nie zostały skwantyfikowane wartości docelowe w odniesieniu do obszarów wiejskich, nie oznacza to, że nie są one na tym terenie wypracowywane. W związku z tym, dalsza analiza wskaźników obligatoryjnych będzie prowadzona w dwóch krokach.

119

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

W pierwszym oceniona zostanie efektywność wsparcia w skali regionu w oparciu o relację szacowanych wartości wskaźników do ich wartości docelowych60. W drugim, zbadany zostanie udział szacowanych wartości wskaźników, wypracowanych na obszarach wiejskich61, do szacowanych wartości wskaźników zagregowanych na poziomie regionu. Zostanie to przeprowadzone w relacji do udziału środków z danego działania, skierowanych na obszary wiejskie, do całości kwoty zakontraktowanej z tego działania62. Wskaźniki odnoszące się do liczby projektów z poszczególnych zakresów nie będą w niniejszej analizie poddawane ocenie efektywności, ponieważ nie odnoszą się do rzeczowych efektów działań w projektach, osiąganych bezpośrednio na skutek wydatkowania środków, ani też do rezultatów tych projektów.63 Dodatkowym aspektem jest tu również zróżnicowanie wartości realizowanych projektów oraz ich zasięgu. Wskaźnik Liczba kilometrów zrekonstruowanych linii kolejowych opisuje realizację Działania 1.1 w zakresie infrastruktury kolejowej. W roku 2012 wartość tego wskaźnika została osiągnięta na poziomie 73,88 km. W 2013 roku szacuje się wypracowanie jego wartości w wysokości 163,61 km, co stanowi 100% udziału w szacowanej wartości w roku 2013 dla całego województwa. Uwzględniając iż wartość docelowa dla regionu została określona jako 160 km, efektywność nakładów na zrekonstruowanych linii kolejowych ocenia się pozytywnie. Efektywność interwencji w ramach Działania 1.2 oceniona zostanie na podstawie 2 wskaźników. Pierwszy Powierzchnia terenów inwestycyjnych udostępniona w wyniku realizacji wspartych projektów [w ha] zagregowany na poziomie regionu oceniony jest jako efektywny na podstawie 137,75% realizacji wartości docelowej. Wartość tego wskaźnika na obszarach wiejskich w roku 2012 wyniosła 69,92 km i taka sama szacowana jest na rok 2013. Stanowi ona 19% wartości szacowanej dla całego województwa w roku 2013. Udział wartości wsparcia z Działania 1.2 skierowany na obszary wiejskie w stosunku do kontraktacji środków dla całego Działania wynosi 11%. Wsparcie ocenione zostało jako efektywne. Szacuje się, że wartość wskaźnika Liczba przedsiębiorstw funkcjonujących na obszarach inwestycyjnych powstałych w wyniku realizacji projektów na poziomie województwa w 2013 nie osiągnie wartości docelowej. Natomiast relatywna efektywność64 wsparcia kierowanego na obszary wiejskie z tego Działania wypada pozytywnie – 30% udziału w szacowanej wartości wskaźnika w roku 2013 dla całego województwa osiągnięty zostanie przy 11% kontraktacji na to Działanie. Efektywność wsparcia z Działania 3.1 na obszarach wiejskich oceniona zostanie z perspektywy 7 wskaźników. Wskaźnik Długość zmodernizowanej i wybudowanej sieci wodociągowej na poziomie

60 Ten element wyliczany jest w tu i w dalszej części odpowiedzi na pytanie badawcze na podstawie sprawozdania z wdrażania LRPO w 2012 roku. 61 Wartości tych wskaźników pozyskane zostały od Zmawiającego, a pochodzą z KSI SIMIK 07-13 (baza mrożona wg stanu na 31.12.2012 r.). 62 Relacja udziału środków z danego działania, skierowanych na obszary wiejskie, do całości kwoty zakontraktowanej z tego działania została obliczona na podstawie wartości umów/decyzji o dofinansowaniu pochodzących z KSI SIMIK 07-13 wg stanu na 31.12.2012 r. 63 Porównaj: Weryfikacja wartości docelowych wskaźników Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Lubelskiego na lata 2007-2013, raport z badania wykonanego przez firmę PSDB sp. z o.o. na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego. 64 Relatywna efektywność uzyskana została z porównania efektywności środków zaangażowanych na obszarach wiejskich, których wyniki wyraża wartość wskaźnika wypracowanego na obszarach wiejskich, do efektywności całej zakontraktowanej kwoty z działania, której wyniki opisuje wartość wskaźnika zagregowanego na poziomie całego regionu. 120

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

regionu w roku 2013 wg szacunków65 nie osiągnie wartości docelowej. Wartość tego wskaźnika osiągnięta na obszarach wiejskich w roku 2012 wynosi 4,92 km, a szacowana na rok 2013 - 26,66 i jest to 71% wartości dla całego województwa. Natomiast udział zakontraktowanych środków z Działania 3.1 skierowany na obszary wiejskie wynosi 53%. Przedstawione proporcje wskazują na relatywną efektywność interwencji z tego Działania na obszarach wiejskich. Analogicznie przedstawia się sytuacja w przypadku kolejnego wskaźnika Liczba osób przyłączonych do nowej lub zmodernizowanej sieci wodociągowej w wyniku realizacji wspartych projektów, którego wartość szacowana na rok 2013 nie osiągnie poziomu docelowego. Na wsi ten wskaźnik w 2012 roku miał wartość 376 osób, a docelowo szacuje się 1 242 osoby, co stanowi 97% wartości wskaźnika dla regionu. W związku z tym, że udział zakontraktowanych środków z Działania 3.1 skierowany na obszary wiejskie wynosi 53%, obserwuje się relatywną efektywność. Szacowana wartość wskaźnika Długość zmodernizowanej i wybudowanej sieci kanalizacyjnej w roku 2013 także nie osiągnie pułapu docelowego. Na obszarach wiejskich na koniec 2012 roku wskaźnik ten przyjął wartość 97,98, natomiast wielkość szacowana to 166,48, a zatem udział w wartości szacowanej dla regionu wynosi 85%. Zestawiając ten odsetek z udziałem w kontraktacji 53% Działania, ponownie można odnotować relatywną efektywność. Kolejny wskaźnik, który wg szacunków nie osiągnie wartości docelowej w roku 2013, to Liczba osób przyłączonych do nowej lub zmodernizowanej sieci kanalizacyjnej w wyniku realizacji wspartych projektów. Jego wartość na koniec 2012 roku wyniosła 11 646, szacuje się, że w 2013 liczba ta wzrośnie do 18 010 osób, co da 74% udziału w szacowanej wartości w roku 2013 dla całego województwa, tym czasem udział środków przeznaczonych na realizację projektów na terenach wiejskich z tego Działania wynosi 53%, co ponownie pozwala uznać iż występuje relatywna efektywność wparcia z tego Działania na wsi (w odniesieniu do całości wsparcia z Działania). Kolejny wskaźnik z tego działania, tym razem odnosi się do bezpieczeństwa ludności – Liczba osób zabezpieczonych przed pożarami lasów i innymi zagrożeniami. Według szacunków, w skali regionu w 2013 roku przekroczy on wartość docelową, a zatem jest oceniony jako efektywny. Wartość tego wskaźnika wypracowana na obszarach wiejskich wynosiła w 2012 roku 375 775 osób, a szacuje się, że w 2013 roku osiągnie wartość 712 163, co będzie stanowiło 51% szacowanej wartości w roku 2013 dla całego województwa. Przy 53% udziału w zakontraktowanych środkach z Działania, efektywność wsparcia na obszarach wiejskich można ocenić pozytywnie. Według szacowanej wartości na rok 2013 wskaźnik Liczba osób zabezpieczonych przed powodzią nie osiągnie wartości docelowej. Zatem ponownie zbadana zostanie relatywna efektywność nakładów z Działania 3.1 skierowana na obszary wiejskie. Na wsi w roku 2012 wartość wskaźnika wypracowana został na poziomie 736, a szacuje się, że w roku 2013 będzie wynosiła 19 516. Będzie to 76% szacowanej wartości w roku 2013 dla całego województwa. W odniesieniu do 53% udziału w kontraktacji można powiedzieć, że występuje relatywna efektywność tego wsparcia na obszarach wiejskich. Zakładane efekty interwencji z Działania 3.1 są również wyrażane wskaźnikiem Obszary o podniesionym stopniu bezpieczeństwa przeciwpowodziowego, który w skali regionu nie osiągnie w roku 2013 wartości docelowej. Wartość tego wskaźnika do końca roku 2012 została wypracowana tylko na obszarach wiejskich i wynosiła 40 ha, zaś jego wartość w roku 2013 szacowana jest na 26 046 ha, co będzie stanowiło 86% szacowanej wartości dla regionu. Ponownie relacja do udziału

65 Czyli na podstawie umów/ decyzji o dofinansowaniu. 121

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

w zakontraktowanej kwocie Działania, czyli 53% pozwala uznać relatywną efektywność wsparcia skierowanego na obszary wiejskie z Działania 3.1. Analiza nakładów z Działania 3.2, pozwalających osiągnąć efekty wyrażone wskaźnikiem Potencjalna dodatkowa moc zainstalowana energii odnawialnej [w MW], wskazuje, że wartość docelowa tego wskaźnika w ucięciu regionalnym zostanie osiągnięta, natomiast na obszarach wiejskich wartość ta w 2012 roku nie przekraczała zera. Szacuje się, że w 2013 roku osiągnie 0,55 i będzie to stanowiło 100% udział w szacowanej wartości w roku 2013 dla całego województwa. W wyniku rozstrzygnięcia konkursu nr LRPO/3.2/1/2012 wartości tego wskaźnika wyniesie ponad 5 MW. Zestawienie z udziałem w kontraktacji ponownie wskazuje na relatywną efektywność wsparcia skierowanego na obszary wiejskie. Analogicznie przedstawia się efektywność nakładów przeznaczonych na realizację projektów wspartych w ramach Działania 3.3. Szacuje się, że opisujący je wskaźnik Powierzchnia objęta monitoringiem środowiska przyrodniczego w nieznacznym stopniu w 2013 roku osiągnie wartość docelową. Do 2012 roku nie wypracowana została nawet jednostka wartości tego wskaźnika, zaś na 2013 rok szacuje się uzyskanie 60 ha, co w 100% odbędzie się na wsi. Efektywność środków z Priorytetu IV, skierowanych na obszary wiejskie w ramach Działania 4.1 wykazywana jest m.in. za pomocą wartości wskaźnika Liczba badań przeprowadzonych za pomocą sprzętu medycznego zakupionego w wyniku realizacji wspartych projektów (w tys.). Analiza wartości osiągniętej do końca 2012 roku oraz szacowanej w roku 2013 w skali regionu wykazuje ogromną efektywność wsparcia z tego Działania (5 477,33%). Natomiast ocena tej efektywności na obszarach wiejskich wykazała, że nakłady z Działania 4.1 pozwoliły przeprowadzić 8 258 badań do końca 2012 roku. Natomiast szacowana wartość tego wskaźnika w 2013 będzie stanowiła 3% wypracowanej w całym regionie. Natomiast procent kontraktacji jaki został skierowany na wieś – 2% wskazuje, że wsparcie to na obszarach wiejskich jest efektywne. Kolejny wskaźnik przypisany tego działania to Liczba ośrodków medycznych wyposażonych w sprzęt medyczny lub zmodernizowanych w wyniku realizacji wspartych projektów. Relacja jego wartości szacowanej na rok 2013 do docelowej pozwoliły uznać, że nakłady z Działania 4.1 są efektywne. Na obszarach wiejskich wartość tego wskaźnika w 2012 roku osiągnęła poziom 1 i taki szacuje się utrzymać również w roku 2013 – będzie to 9% szacowanej wartości w roku 2013 dla całego województwa. Przy zestawieniu z 2% udziału w kontraktacji, można wskazać, że nakłady na inwestycje z tego Działania na wsi są efektywne. Przedsięwzięcia realizowane w ramach tego Dziania generują także rezultaty, które są mierzone wskaźnikiem Liczby utworzonych miejsc pracy (brutto, zatrudnienie w pełnym wymiarze czasu). Badanie wykazało, że szacowany na rok 2013 rezultat, który zostanie osiągnięty w skali regionu będzie niższy niż wartość docelowa wskaźnika go opisującego. Na wsi w efekcie interwencji z Działania 4.1 w 2012 roku wartość wskaźnika wynosiła 23,4, a szacuje się że w 2013 roku wyniesie 24,50, będzie to 10% szacowanej wartości w skali regionu. Przy ponownym odniesieniu do 2% kontraktacji z tego Działania skierowanej na obszary wiejskie, kolejny raz należy ocenić efektywność nakładów zorientowanych z badanego Programu na wieś jako pozytywną. Efektywność wsparcia udzielanego w ramach Działania 4.2 opisuje wskaźnik Liczba uczniów/studentów korzystających z efektów wspartych projektów, którego wartość na poziomie regionu już w 2012 przekroczyła poziom docelowy. Na obszarach wiejskich natomiast w roku 2012 został osiągnięty w wysokości 2 576 i szacuje się, że w 2013 roku ta wartość wzrośnie do 3 111

122

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

i będzie to 5% szacowanej wartości w roku 2013 dla całego województwa. Natomiast udział wsparcia skierowanego na wieś w kontraktacji z tego Działania wynosi 13%. Zatem w tym przypadku nie obserwujemy tak wyraźnej relatywnej efektywności środków w porównaniu z interwencją w skali całego regionu. Efektywność wsparcia udzielonego z Priorytetu V wyrażona jest we wskaźnikach programowych rezultatem mierzonym wskaźnikiem Liczba utworzonych miejsc pracy w projektach z obszaru turystyki i kultury (brutto, zatrudnienie w pełnym wymiarze czasu), który na poziomie regionu osiągnął wartość niższą niż zakładana jako docelowa, nie przejawiając efektywności interwencji. Na obszarach wiejskich natomiast w roku 2012 jego wartość wynosiła 5 i szacuje się utrzymanie tego poziomu w roku 2013, jest to 3% wartości szacowanej w roku 2013 dla całego regionu. Przy odniesieniu do udziału w kontraktacji stanowiącej 8%, relatywny poziom efektywności jest zbliżony do osiągniętego przez wsparcie z Działania 4.2. Przeprowadzona analiza wykazuje, że obszary wiejskie w największym stopniu skorzystały z rezultatów (w rozumieniu wyników) interwencji zorientowanej na ochronę środowiska (z Priorytetu III), następnie – infrastruktury transportowej (z Działania 1.1) i działań Priorytetu II, skierowanego na wspieranie przedsiębiorczości, potem z Działania 1.3. W najmniejszym stopniu na obszarach wiejskich wypracowane zostały wskaźniki programowe opisujące realizację Priorytetu IV – z zakresu infrastruktury społecznej, w tym dla Działania 4.1, w nieco większym dla Działania 4.2. racjonalne uzasadnienie lokalizacji usług społecznych na terenach o zdecydowanie większej koncentracji ludności niż na terenach wiejskich z punktu widzenia kosztów, zostało omówione we wcześniejszej części raportu. Niski jest również udział wsi w realizacji wskaźników dla Priorytetu wspierającego projekty z zakresu turystyki i kultury.

Efektywność wsparcia zbadano w odniesieniu do wartości umów/ decyzji o dofinansowanie projektów realizowanych na obszarach wiejskich z tych działań i priorytetów. Z analizy tej wynika relatywnie wysoka efektywność interwencji osiąganych w ramach Działania 1.1 oraz 1.2, oraz Priorytetu II. Bardzo wysoko oceniona została efektywność nakładów na uzyskanie rezultatów Działania 1.3. oraz Priorytetu III. Z uwagi na wysokość poniesionych nakładów nie można nisko oceniać efektywności wsparcia osiągniętej dla Priorytetu IV, ani V.

PO KL Priorytet VI

Wartość Wartość Szacowana Wskaźnik osiągnięta docelowa % realizacja w roku 2012 w roku 2013 w roku 2013 Liczba osób, które zakończyły udział w projektach 23 910 26 314 91 26 314 realizowanych w ramach Priorytetu Źródło: Sprawozdanie z realizacji Priorytetów komponentu regionalnego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007-2013 za rok 2012.

Najwyższy poziom osiągniętego wskaźnika odnotowano dla osób długotrwale bezrobotnych (365,24%) i osób z terenów wiejskich (223,38%). Z analizy Planu działania dla Priorytetu VI w roku 2013 nie wynika, aby wartość tego wskaźnika w roku 2013 wzrosła ponad osiągniętą w roku 2012.

123

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Działanie 6.3

Wartość Wartość Szacowana Wskaźnik osiągnięta w docelowa w % realizacja w roku 2012 roku 2013 roku 2013 Liczba projektów wspierających rozwój inicjatyw 52 15 347 52 lokalnych Źródło: Sprawozdanie z realizacji Priorytetów komponentu regionalnego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007-2013 za rok 2012. W związku z tym, że od stycznia 2012 roku realizacja Działania 6.3 została wstrzymana, nie przewiduje się zmiany wartości tego wskaźnika.

PO KL Priorytet VII Działanie 7.3

Wartość Wartość Szacowana Wskaźnik osiągnięta w docelowa w % realizacja w roku 2012 roku 2013 roku 2013 Liczba projektów wspierających rozwój inicjatyw na 77 55 140 77 rzecz aktywizacji i integracji społeczności lokalnych Źródło: Sprawozdanie z realizacji Priorytetów komponentu regionalnego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007-2013 za rok 2012.

Poziom osiągnięcia wskaźnika świadczy o wysokim zainteresowaniu projektami mającymi na celu wsparcie dla rozwoju inicjatyw na rzecz aktywizacji i integracji społeczności lokalnych. W związku z tym, że od stycznia 2012 roku realizacja Działania 7.3 została wstrzymana nie przewiduje się zmiany wartości tego wskaźnika.

PO KL Priorytet IX Działanie 9.5

Wartość Wartość Szacowana Wskaźnik osiągnięta w docelowa w % realizacja w roku 2012 roku 2013 roku 2013 Liczba oddolnych inicjatyw społecznych 212 201 105 230 podejmowanych w ramach Działania Źródło: Sprawozdanie z realizacji Priorytetów komponentu regionalnego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007-2013 za rok 2012.

Prognozowana wartość realizacji wskaźnika w roku 2013 oszacowana została na podstawie Planu działania na rok 2013. Należy zaznaczyć, że wartość docelowa tego wskaźnika ulegała podwajaniu w kolejnych latach, jednak zainteresowanie oddolnymi inicjatywami lokalnymi sprawiło, iż w dalszym ciągu wartości osiągane przewyższają wartość docelową. Ze sprawozdania za rok 2012 wynika, że w ramach konkursu z tego Działania złożonych zostało 80 wniosków o dofinansowanie – był to jeden z konkursów cieszących się największym zainteresowaniem ze strony beneficjentów. Efektywność wsparcia wyrażoną wartością wskaźników osiąganych w ramach realizacji badanych działań PO KL wynika ze specyfiki wspieranych przez nie projektów, tzn. skoncentrowania na niewielkiej liczbie odbiorców i wymodelowania wsparcia niemal do indywidualnych potrzeb poszczególnych uczestników. Takie dopasowanie w przypadku projektów finansowanych z EFS jest szczególnie ważne, gdyż ono przekłada się bezpośrednio na osiągane rezultaty.

124

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Analogiczna jest specyfika projektów finansowanych z PROW, gdzie interwencja rozłożona jest na wiele różnorodnych projektów obejmujących „kameralne” grupy docelowe. W tym przypadku wynika to z małego zagęszczenia ludności zamieszkałej tereny wiejskie, dla której preferuje się rozwiązania indywidualne, np. przydomowe oczyszczalnie ścieków zamiast sieci kanalizacyjnej – zdecydowanie mniej efektywnej przy dużym rozproszeniu terytorialnym przyłączy. Przeprowadzone analizy nie ujawniły wskaźników wykazujących niższą efektywność zaangażowanych nakładów, niż to było zakładane w trakcie szacowania ich docelowego poziomu. Natomiast rozmiar przekroczenia poziomu wskaźników docelowych pozwala ocenić efektywność ich osiągania jako wysoką.

Które z zastosowanych w województwie narzędzi przyniosło oczekiwane rezultaty, a które należy uznać za nieskuteczne? Z czego to wynika?

Informacji na temat skuteczności pod względem osiągania oczekiwanych rezultatów przyniosły wyżej prowadzane analizy stopnia realizacji wskaźników poszczególnych form wsparcia w ramach badanych Programów. Wynika z nich, że na obszarach wiejskich największym zainteresowaniem w ramach oferowanego wsparcia, cieszyły się instrumenty skierowane do przedsiębiorców (w ramach działań 2.1, 2.2 i 2.3 LRPO). Także znaczne zapotrzebowanie wykazano na wsparcie projektów z zakresu ochrony środowiska, w tym z działania 3.1 i 3.2. Dużą popularnością cieszyły się również instrumenty oferowane w ramach Działania 6.3 PO KL, ale również 7.3 oraz 9.5, na które alokacja została wyczerpana. W przypadku PROW największe zainteresowanie było skierowane na wsparcie z działań: 125 oraz 431. Zatem uzupełnieniem przeprowadzonych wyżej analiz są wypowiedzi udzielone w ramach wywiadów pogłębionych, z których wynika, że przedstawiciele instytucji wdrażających poszczególne działania badanych Programów uznają za skuteczne te narzędzia, które osiągają założone wskaźniki. Z przeprowadzonych wywiadów wynika również, że pracownicy tych instytucji nie dostrzegają mniej skutecznych działań. Ponadto kwestie osiąganych rezultatów poszczególnych narzędzi w aspekcie ich skuteczności, można odczytać jako ich oddziaływanie, czyli wyniki lub skutki osiągane w dłuższym okresie. Taka ocena będzie możliwa dla wielu narzędzi dopiero po pewnym czasie od zakończenia projektów, np. poprawa stanu środowiska czy wzrost zatrudnienia w wyniku podniesienia kwalifikacji.

* * *

Ocena stopnia wdrożenia działań skierowanych na obszary wiejskie w ramach LRPO była prowadzona m.in. w aspekcie udziału kontraktacji alokacji LRPO na projekty realizowane (oraz zrealizowane) na wsi, w stosunku do całkowitej kontraktacji Programu. W Programie założono, że na obszary wiejskie trafi 34% wsparcia z LRPO. Badanie wykazało, że na realizację projektów na obszarach wiejskich do końca 2012 roku podpisane zostały umowy/decyzje na łączną kwotę dofinansowania ze środków UE stanowiącą 32% alokacji Programu z EFRR, a zatem pułap ten został prawie osiągnięty. Zważywszy, iż alokacja LRPO jeszcze nie została w całości zakontraktowana, można przyjąć, że to założenie zostanie zrealizowane.

125

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Dodatkowo na poziom wdrożenia wsparcia wskazują osiągnięte oraz szacowane na rok 2013 wartości wskaźników programowych. Z wyszczególnieniem obszarów wiejskich zaprogramowane zostały wartości docelowe dla 6 wskaźników, które według wartości szacowanych wynikających z umów/decyzji o dofinansowaniu zostaną osiągnięte, a nawet w większości przypadków przekroczone. Ocena stopnia wdrożenia wsparcia na obszary wiejskie z LRPO na podstawie pozostałych wskaźników programowych66, przeprowadzona została w odniesieniu do udziału szacowanej na rok 2013 wartości tych wskaźników wypracowanych na wsi w szacowanej wartości tychże wskaźników ogółem. Otrzymane relacje, odniesione dalej do struktury kontraktacji, pozwoliły dodatkowo ocenić efektywność osiągania tych wskaźników. Przeprowadzona analiza wykazuje, że obszary wiejskie w największym stopniu skorzystały z rezultatów (w rozumieniu wyników) interwencji zorientowanej na ochronę środowiska (z Priorytetu III), następnie – infrastruktury transportowej (z Działania 1.1) i działań Priorytetu II, skierowanego na wspieranie przedsiębiorczości oraz z Działania 1.3. W najmniejszym stopniu na obszarach wiejskich wypracowane zostały wskaźniki programowe opisujące realizację Priorytetu IV – z zakresu infrastruktury społecznej, w tym dla Działania 4.1, w nieco większym dla Działania 4.2. racjonalne uzasadnienie lokalizacji usług społecznych na terenach o zdecydowanie większej koncentracji ludności niż na terenach wiejskich z punktu widzenia kosztów, zostało omówione we wcześniejszej części raportu. Niski jest również udział wsi w realizacji wskaźników dla Priorytetu wspierającego projekty z zakresu turystyki i kultury, gdyż z tego Priorytetu w głównej mierze wsparte zostały projekty o znaczeniu strategicznym dla regionu, a więc także dla obszarów wiejskich.

Efektywność tych wskaźników zbadano w odniesieniu do wartości umów/ decyzji o dofinansowanie projektów realizowanych na obszarach wiejskich z tych działań i priorytetów. Z analizy tej wynika relatywnie wysoka efektywność wsparcia kierowanego na obszary wiejskie w ramach Działania 1.1 oraz 1.2, oraz Priorytetu II. Bardzo wysoko oceniona została efektywność osiągania wskaźników programowych dla Działania 1.3. oraz Priorytetu III. Wskaźniki kontraktacji poszczególnych działań PROW na obszarach wiejskich województwa lubuskiego wykazały iż największe postępy we wdrażaniu interwencji z tego Programu występuje w ramach Działania 125 Schemat I oraz Działania 431, w ramach których do końca 2012 r. podpisane zostały umowy /decyzje o dofinansowaniu o łącznej wartości wsparcia wynoszącej po 97% wartości limitów środków na te działania, 50% alokacji zakontraktowano na wsparcie w ramach Działania 413 Wdrażanie lokalnych strategii, a mniej niż pół puli alokacji (42%) zakontraktowano na Działanie 421 Wdrażanie projektów współpracy. Ocena stopnia wdrożenia działań skierowanych na obszary wiejskie w ramach PO KL wypadła korzystanie dla tego Programu. Alokacja na działania 6.3 oraz 7.3 PO KL została w całości zakontraktowana do końca 2011 roku, a wskaźniki programowe opisujące wdrażanie tych działań zostały osiągnięte na poziomie kilkukrotnie wyższym (6.3) oraz o połowę wyższym (7.3) niż zakładano w Programie. Konkurs na ostatnie projekty z Działania 9.5 odbył się w 2012 roku, wyczerpując kwotę alokacji również na to Działanie. Wartość docelowa wskaźnika programowego dla tego Działania (mimo, iż w trakcie realizacji Programu była podwajana) do końca roku 2012 również została przekroczona.

66 Które programowo nie zostały wyodrębnione dla wsi. 126

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Zarówno opinie osób zajmujących się wdrażaniem badanych Programów w ramach poszczególnych działań, jak i odniesienia do poniesionych nakładów, wykazały wysoką efektywność nakładów kierowanych na obszary wiejskie.

127

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

3.4. Ocena przeobrażeń na obszarach wiejskich w wyniku wsparcia z badanych Programów

W jakim stopniu projekty finansowane w ramach LRPO, PROW oraz PO KL przyczyniły się do realizacji lokalnych priorytetów rozwoju, w szczególności tych określonych w odpowie dnich dokumentach strategicznych lub planistycznych?

Odpowiedź na pytanie badawcze, w jakim stopniu projekty finansowane w ramach LRPO, PROW oraz PO KL przyczyniły się do realizacji lokalnych priorytetów rozwoju, należy rozpocząć od przywołania wcześniej zapisanego stwierdzenia, wyrażonego na podstawie analiz desk research67, iż wszystkie projekty realizowane w gminach korespondowały z potrzebami wskazanymi w lokalnych strategiach. Przedstawiciele samorządów lokalnych w badaniu internetowym, w jednej trzeciej gmin ocenili, iż projekty realizowane w ramach wymienionych programów operacyjnych przyczyniły się do realizacji priorytetów rozwojowych w stopniu wysokim, w takim samym odsetku JST – w stopniu umiarkowanym, a w ¼ gmin przeciętnie. Nie pojawiły się głosy twierdzące, że interwencje unijne w ogóle nie przyczyniły się do realizacji lokalnych priorytetów rozwoju określonych w ich dokumentach strategicznych lub planistycznych. Natomiast 3% respondentów wyraziło zdanie, że wpływ był mały, a 5% nie potrafiło go określić.

Rysunek 33 Ocena przedstawicieli samorządów lokalnych, w jakim stopniu interwencje z badanych Programów przyczyniły się do realizacji lokalnych priorytetów rozwoju

Źródło: opracowanie własne.

Na podstawie zestawienia zapisów lokalnych dokumentów strategicznych i planistycznych oraz zakresu wsparcia, w ramach realizowanych w tych gminach projektów, dla poszczególnych gmin wyszczególnione zostały obszary, które nie zostały wsparte ze środków unijnych. Następnie zliczono w ilu gminach poszczególne problemy nie zostały objęte interwencją z badanych Programów.

67 Analiza w ramach której dla JST z gmin indywidualnie dokonano zestawienia typów projektów realizowanych w tych gminach oraz problemów i potrzeb rozwojowych wynikających z zapisów ich dokumentów strategicznych (planistycznych). 128

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Poniższe zestawienie ukazuje, w jakiej części gmin, na wskazane problemy nie zostały skierowane środki z badanych Programów. Zostały one podzielone tematycznie, jednak przy zachowaniu struktury zbliżonej poziomu agregacji problemów i potrzeb w dokumentach źródłowych. Pierwszą zasadniczą grupą deficytów, które nie zostały wsparte z badanych Programów, była infrastruktura techniczna, w tym drogi – czyli element infrastruktury, na który zostały przeznaczone i zakontraktowane znaczne kwoty alokacji z LRPO, drogi lokalne (dojazdowe) wspierane były również z PROW. W tej grupie pojawiały się problemy:  zły stan nawierzchni dróg – 38%,  brak instalacji gazowej – 15%,  utrudniona komunikacja między miastem i terenami wiejskimi – 13%,  niski poziom zagospodarowania infrastrukturalnego – 8%. Kwestie deficytowe z zakresu rozwoju przedsiębiorczości i gospodarki były formułowane różnorodnie, od braku oferty dla inwestorów oraz kapitału, przez niski poziom przedsiębiorczości w gminie, po braki promocji gminy. Problemy te były przedmiotem wsparcia wszystkich trzech Programów. W tym zakresie w strategiach wskazywano na:  brak terenów uzbrojonych pod inwestycje – 18%,  niedobór kapitału inwestycyjnego – 15%,  niski poziom przedsiębiorczości w gminie – 15%,  zbyt niski rozwój przemysłu na terenie gminy – 10%,  brak lokalnego samorządu gospodarczego i rolniczego – 5%,  brak zagospodarowania obiektów oraz gruntów popegeerowskich – 5%,  słaby rozwój instytucji otoczenia biznesu – 5%,  niedostateczna liczba przedsiębiorstw i zakładów usługowych – 3%,  niedostateczna promocja gminy – 3%,  słaby rozwój lokalnego przetwórstwa rolno-spożywczego oraz obsługi w zakresie pośrednictwa w skupie produktów rolnych – 3%,  wysoki stopień dekapitalizacji majątku trwałego – 3%. Ogólnie do zagadnień społecznych w ramach analizy zostały przyporządkowane zarówno te związane z brakami w infrastrukturze społecznej z zakresu zdrowia i oświaty, jak i problemy demograficzne. Odpowiedź na te potrzeby można znaleźć w interwencji z LRPO oraz PROW. Wśród zagadnień wymienianych w dokumentach strategicznych należało:  niski poziom świadomości społecznej w zakresie ochrony środowiska oraz samorządności lokalnej – 20%,  niewystarczająca opieka medyczna – 18%,  słaba baza oświatowa – 10%,  pogarszająca się sytuacja demograficzna gminy – 8%,  brak domu interwencji kryzysowej i spokojnej starości – 3%,  szczupłość bazy dla zaspokojenia społecznych potrzeb sportowo – rekreacyjnych – 3%,  słabo rozwinięte usługi publiczne na obszarach wiejskich – 3%,

129

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Mimo iż w większości gmin realizowane były projekty z PO KL, to jednak w wielu z nich nie były prowadzone projekty rozwiązujące problemy związane z rynkiem pracy oraz nieodpowiednimi kwalifikacjami zawodowymi. Wśród nich wymieniano:  niska aktywność mieszkańców na rynku pracy/bezrobocie, w tym strukturalne znaczny udział osób długotrwale bezrobotnych – 30%,  niski poziom wykształcenia mieszkańców wsi/ niskie kwalifikacje kapitału ludzkiego – 15%,  odpływ młodych, wykształconych ludzi, emigracja zarobkowa – 10%. Wśród wielu ogólnych zagadnień gospodarczych, w dokumentach strategicznych gmin dominowały te związane z jedną branżą – turystyką, były one formułowane jako:  niedostatecznie rozwinięta baza turystyczna – 30%,  niewykorzystany potencjał istniejących możliwości infrastrukturalnych (także turystycznych) – 5%,  brak gospodarstw agroturystycznych oraz zagospodarowania akwenów wodnych dla celów turystyczno-wypoczynkowych – 3%,  niewykorzystany potencjał istniejących możliwości infrastrukturalnych (w tym turystycznych) – 3%,  słabo rozwinięta baza turystyczno-wypoczynkowa wokół jezior – 2%. Potrzeby z zakresu infrastruktury ochrony środowiska były sprowadzane zazwyczaj do braków w sieci kanalizacyjnej i gospodarki odpadami. Problemy te wymieniane były w niemal każdej gminie, jednak nie liczono tu JST, na terenie których realizowano choć jeden projekt wsparty z PROW np. w zakresie oczyszczalni przydomowej, dlatego patrząc na poniższe wskazania, może się wydawać, że na tle pozostałych deficytów, te z zakresu infrastruktury ochrony środowiska stosunkowo nielicznie występują w lokalnych strategiach. Z zestawienia deficytów z realizacjami projektów wynika:  brak sieci kanalizacyjnej w przeważającej liczbie miejscowości – 18%,  brak kompleksowego rozwiązania gospodarki odpadami – 13%,  niewłaściwa gospodarka zasobami wodnymi – 3%,  zanieczyszczenia środowiska spowodowane emisją spalin, dymów kominowych i wydobyciem ropy – 1%. Problemy rolnictwa były stosunkowo nielicznie wymieniane w badanych dokumentach. Wśród tych które się powtarzały, a nie znajdowały w poszczególnych gminach korespondencji w realizowanych operacjach wspartych z PROW, wymienić można:  potrzeba restrukturyzacji rozdrobnionego rolnictwa – 18%,  niezagospodarowane użytki rolne – 3%,  powiększające się powierzchnie nieużytków rolnych – 1%.

Dokonując analizy powyższego zestawienia należy mieć na uwadze – co zostało zasygnalizowane wcześniej – że nie wyczerpuje ono katalogu wszystkich problemów i deficytów rozwoju gmin, ponieważ poszczególne lokalne dokumenty strategiczne (planistyczne) były opracowywane w różnych konwencjach, tzn. od podejścia bardzo szczegółowego (analitycznego), do syntetycznego ujęcia najważniejszych (priorytetowych) kwestii. Niemniej jednak daje ono pogląd przybliżonego zakresu, jakiego nie objęła interwencja z badanych programów.

130

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Szczególną uwagę zwracają problemy z zakresu infrastruktury transportowej, na którą skierowana została największa część alokacji LRPO, a które w 38% gmin nadal nie zostały objęte interwencją funduszy unijnych, mimo iż wynikały z zapisów ich strategii. W dokumentach strategicznych zgłaszane były deficyty dotyczące w szerokiego zakresu rozwoju przedsiębiorczości i pozyskiwania inwestorów, które obejmowane są interwencją wybranych działań LRPO oraz PROW. Wymieniane były także potrzeby społeczne, których zaspokojenie mogło być wspierane w wyniku realizacji inwestycji z LRPO oraz PROW, a także poprzez projekty finansowane w ramach PO KL, jak np. inicjatywy integrujące lokalną społeczność. Mimo realizacji wielu projektów podnoszących kwalifikacje zawodowe, czy edukacyjnych relatywnie często identyfikowane były gminy, w których jeden z tych zakresów nie był objęty wsparciem. Z badanych dokumentów wynika, że turystyka jest branżą, wobec której mieszkańcy wsi pokładają nadzieję na ożywienie gospodarcze, wobec czego deficyty w jej zakresie wyróżniały się na tle pozostałych sektorów gospodarczych, nawet rolnictwa, które rzadziej było wymieniane.

Czy i w jakim zakresie działania wdrożone na obszary wiejskie po 2007 roku, w tym także z funduszy strukturalnych są skuteczne (mają wpływ na rozwój/przekształcenia obszarów wiejskich)?

O skuteczności narzędzi wsparcia w ramach badanych Programów świadczą osiągnięte wskaźniki programowe które mierzą, do jakiego stopnia zamierzone efekty programu wpłyną na oczekiwany stan. Z przeprowadzonych analiz wynika, że obszary wiejskie w największym stopniu skorzystały z rezultatów (w rozumieniu wyników) interwencji zorientowanej na ochronę środowiska (z Priorytetu III), następnie – infrastruktury transportowej (z Działania 1.1) i działań Priorytetu II, skierowanego na wspieranie przedsiębiorczości, potem z Działania 1.2. W najmniejszym stopniu na obszarach wiejskich wypracowane zostały wskaźniki programowe opisujące realizację Priorytetu IV – z zakresu infrastruktury społecznej, w tym dla Działania 4.1, w nieco większym dla Działania 4.2. racjonalne uzasadnienie lokalizacji usług społecznych na terenach o zdecydowanie większej koncentracji ludności niż na terenach wiejskich z punktu widzenia kosztów, zostało omówione we wcześniejszej części raportu. Niski jest również udział wsi w realizacji wskaźników dla Priorytetu wspierającego projekty z zakresu turystyki i kultury. Natomiast sektor turystyczny jest wpierany na wsi również w ramach środków skierowanych do przedsiębiorców tej branży. Ponadto przekształcenia w rozwoju obszarów wiejskich województwa lubuskiego po 2007 roku, były elementem opisu w części poświęconej dynamice zmian w zakresie kluczowych wskaźników – gdzie zauważony został znaczący przyrost sieci wodociągowej, kanalizacyjnej, gazowej oraz liczby oczyszczalni ścieków, a także liczby osób korzystających z oczyszczalni ścieków na terenach wiejskich. Mniejszą dynamiką niż w pozostałych województwach charakteryzował się wskaźnik przyrostu długości dróg publicznych (miejskich, jak i zamiejskich) o nawierzchni twardej na 100 km2. Mimo nieznacznego wzrostu stopy bezrobocia w regionie w omawianym czasie, udział bezrobotnych ze wsi w ogólnej populacji bezrobotnych w województwie zmniejszył się. Na obszarach wiejskich odnotowany został również wzrost postaw przedsiębiorczych, wyrażony wzrostem wskaźnika liczby podmiotów nowo zarejestrowanych na 10 tys. ludności w wieku produkcyjnym i w 2012 roku był jednym z wyższych wśród regionów w skali kraju. W okresie obecnej perspektywy finansowej

131

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

dynamicznie wzrósł wskaźnik przeciętnej powierzchni gospodarstw indywidualnych o powierzchni powyżej 1 ha użytków rolnych (w ha użytków rolnych). Powyższe analizy, zostały uzupełnione wynikami badań terenowych, wskazujących, że zadecydowanie ponad połowa badanych mieszkańców wsi dostrzega pozytywne zmiany jakie, zaszły w ich środowisku lokalnym w trakcie wdrażania Programów w obecnej pespektywie finansowej. Jest to bardzo dobry wynik, zważywszy na wysoki poziom krytycyzmu tej grupy społecznej w odniesieniu do sytuacji, w jakiej się znajdują i warunków w jakich żyją.

Rysunek 34 Odpowiedzi mieszkańców wsi na pytanie czy dostrzegają w swojej gminie pozytywne zmiany, które wystąpiły dzięki inwestycjom ze środków Unii Europejskiej w ciągu ostatnich 6 lat

Źródło: opracowanie własne.

Tezę tę potwierdzają odpowiedzi przedstawicieli samorządu gminy, w których ocenie w 90% gmin sytuacja poprawiła się na przestrzeni wdrażania funduszy w ramach obecnej perspektywy.

Rysunek 35 Odpowiedzi przedstawicieli gmin na pytanie czy ich zdaniem, w okresie wdrażania programów unijnych w latach 2007-2013, sytuacja w ich gminie poprawiła się

Źródło: opracowanie własne. Badani przedstawiciele jednostek samorządu terytorialnego poprawę tę w największym stopniu przypisują Programowi Rozwoju Obszarów Wiejskich. Wynika to prawdopodobnie z faktu, że wszystkie działania z tego Programu są skierowane na wieś i jej lokalne problemy oraz z tego, że liczebność projektów realizowanych w ramach PROW jest zdecydowanie wyższa (średnio

132

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

na obszarach wiejskich gminy z/realizowanych jest 12 projektów, a maksymalnie 39), niż LRPO (średnio 4, maksymalnie 23), czy PO KL (średnio 5, maksymalnie 22). Wpływa na to prawdopodobnie również konstrukcja interwencji z PROW, która bezpośrednio oddziałuje na sytuację mieszkańców wsi.

Rysunek 36 Ocena wpływu poszczególnych Programów na poprawę sytuacji w gminach

Źródło: opracowanie własne.

Jaki był wpływ wsparcia udzielonego w ramach projektów finansowanych w ramach analizowanych Działań/Priorytetów LRPO, PROW i PO KL na kluczowe dziedziny rozwoju społeczno -gospodarczego obszarów wiejskich województwa lubuskiego m.in. warunki dla rozwoju przedsiębiorczości, poprawę sytuacji społeczno-gospodarczej, podniesienie jakości życia na tych obszarach?

W nawiązaniu do dynamiki zmian w zakresie kluczowych wskaźników, przeprowadzono badania terenowe z poszczególnymi grupami interesariuszy interwencji udzielonej w ramach analizowanych Działań/Priorytetów LRPO, PROW i PO KL, których zapytano, na jakie ich zdaniem kluczowe dziedziny rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich województwa lubuskiego wpłynęły projekty dofinansowane ze środków LRPO, PROW i PO KL na ich terenie.

W ocenie beneficjentów wsparcia ich Jak kształtuje się ocena wpływu wsparcia projekty przełożyły się pozytywnie w głównej udzielanego w ramach analizowanych Działań mierze na ogólną jakość życia społeczności i Priorytetów LRPO, PROW i PO KL lokalnej, w drugiej kolejności na sferę na przekształcenia/ rozwój obszarów edukacyjną (w zakresie infrastruktury oraz wiejskich województwa lubuskiego ze strony podnoszenia kwalifikacji), następnie na rynek samorządów lokalnych, innych beneficjentów, a także odbiorców wsparcia? pracy oraz rozwój przedsiębiorczości.

133

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Najmniej badanych beneficjentów wskazało wpływ ich projektów na infrastrukturę drogową. Natomiast 23% wymieniło inne nie sklasyfikowane w pytaniu ankietowym zakresy, które podzielone zostały na 5 głównych grup (uporządkowanych wg liczebności wskazań):  integracja społeczna (w tym wzrost świadomości obywatelskiej);  kultura, tradycja i rozrywka (w tym dla dzieci);  turystyka, rekreacja i wypoczynek;  poprawa jakości kształcenia, wzrost kompetencji i umiejętności uczestników projektów;  wzrost przedsiębiorczości (w tym w wyniku wzrostu innowacyjności);

Rysunek 37 Ocena wpływu projektów dofinansowanych ze środków LRPO, PROW i PO KL na kluczowe dziedziny rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich województwa lubuskiego (dokonana przez beneficjentów wsparcia z tych Programów)

Źródło: opracowanie własne.

Opinię przedstawicieli samorządów lokalnych prezentuje rysunek 38.

134

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Rysunek 38 Ocena wpływu projektów dofinansowanych ze środków LRPO, PROW i PO KL na kluczowe dziedziny rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich województwa lubuskiego (dokonana przez przedstawicieli tych gmin)

Źródło: opracowanie własne na podstawie badań terenowych.

Z analogiczną prośbą (o ocenę wpływu projektów dofinansowanych ze środków LRPO, PROW i PO KL na kluczowe dziedziny rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich województwa lubuskiego) zwrócono się również do przedstawicieli instytucji zaangażowanych w rozwój wsi w województwie lubuskim, której wyniki prezentuje rysunek 39.

Rysunek 39 Ocena wpływu projektów dofinansowanych ze środków LRPO, PROW i PO KL na kluczowe dziedziny rozwoju społeczno-gospodarczego terenu objętego działalnością instytucji zaangażowanych w rozwój wsi w województwie lubuskim (dokonana przez przedstawicieli tych instytucji)

*Inne: odremontowane świetlice wiejskie. Źródło: opracowanie własne. 135

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Z porównania oceny obu tych grup respondentów – które są zbieżne – wynika, że wsparcie z badanych Programów odczuwalnie wpłynęło na podniesienie jakości życia mieszkańców terenów wiejskich w regionie. Ponad 70% respondentów z obu grup wskazało na wpływ na sferę edukacyjną. Zdaniem przedstawicieli badanych instytucji w większym stopniu (83%) niż w opinii samorządowców (43%) wsparcie wpłynęło na rozwój przedsiębiorczości. Natomiast odwrotna zależność wystąpiła przy ocenie wpływu funduszy na rozwój infrastruktury komunikacyjnej (drogowej). Lepiej oddziaływanie na tę sferę ocenili przedstawiciele JST niż instytucji na rzecz rozwoju wsi. Zgodnie – w obu grupach – oceniono najmniejszy wpływ na infrastrukturę ochrony zdrowia.

Jak wynika z badania techniką PAPI, w opinii zdecydowanej większości mieszkańców wsi (67%), pozytywne zmiany w ich gminie wynikają z inwestycji w infrastrukturę drogową – co wskazuje m.in. na fakt, że rezultaty projektów z zakresu infrastruktury drogowej są najpowszechniej dostrzegane, gdyż z każdej jednostki produktu osiągniętego w wyniku ich realizacji korzysta znaczna część społeczności. Ranking pozostałych dziedzin, na które zdaniem mieszkańców wsi, pozytywnie wpłynęły projekty realizowane z badanych Programów, prezentuje się tak, jak w ocenie dokonanej przez przedstawicieli organizacji działających na rzecz rozwoju obszarów wiejskich.

Rysunek 40 Odpowiedzi mieszkańców obszarów wiejskich na pytanie, z czego ich zdaniem wynikają pozytywne zmiany w ich gminie, które wystąpiły dzięki inwestycjom ze środków Unii Europejskiej w ciągu ostatnich 6 lat

Źródło: opracowanie własne.

Reasumując, z ocen interesariuszy wsparcia, przeprowadzonych w ramach badań terenowych, wynika, że projekty dofinansowane ze środków LRPO, PROW i PO KL, realizowane na obszarach wiejskich województwa lubuskiego w największym stopniu wpływają na ogólną jakość życia mieszkańców wsi, w drugiej kolejności na sferę edukacyjną (w ujęciu infrastrukturalnym, jak merytorycznym), następnie przekładają się na rozwój przedsiębiorczości, kolejno na stan infrastruktury komunikacyjnej (drogowej), rynek pracy, a w najmniejszym stopniu na infrastrukturę ochrony zdrowia i świadczone w jej zakresie usługi na obszarach wiejskich. 136

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

W jakim stopniu oraz zakresie realizacja projektów finan sowanych w ramach analizowanych Działań/Priorytetów LRPO, PROW i PO KL miała wpływ na stwierdzone zmiany w sytuacji społeczno -gospodarczej obszarów wiejskich województwa lubuskiego ? Dla jakich grup beneficjentów zmiany te były najbardziej korzystne, a które grupy skorzystały w najmniejszym stopniu i jakie są tego przyczyny?

W związku z tym, że kwestie stopnia oraz zakresu wpływu projektów realizowanych w ramach analizowanych Działań/Priorytetów LRPO, PROW i PO KL na stwierdzone zmiany w sytuacji społeczno-gospodarczej obszarów wiejskich województwa lubuskiego została kompleksowo omówiona w odpowiedzi na wcześniejsze pytania badawcze, poniżej zamieszczona analiza prowadzona jest w ujęciu podmiotowym, a zatem w odniesieniu do grup beneficjentów, którzy w największym stopniu skorzystali z interwencji. Na podstawie zestawienia beneficjentów wg form prawnych, zawartego w bazie KSI SIMIK 07-13, dokonano agregacji projektodawców. Uzyskany podział na typy beneficjentów z przypisanymi do nich sumami kwot dofinansowania podpisanych przez nich umów/decyzji

Tabela 13 Wartość dofinansowania UE z umów/decyzji o dofinansowanie realizowanych na obszarach wiejskich w ramach LRPO w podziale na typy beneficjentów wg stanu na 31.12.2012 r. Rodzaj beneficjenta LRPO Kwota dofinansowania JST - województwo (w tym wojewódzka samorządowa jednostka 139 292 115,88 zł organizacyjna) JST - gmina (w tym gminna samorządowa jednostka organizacyjna) 130 694 298,65 zł uczelnia wyższa 91 575 685,73 zł mikroprzedsiębiorstwo 36 141 469,11 zł małe przedsiębiorstwo 32 570 038,09 zł JST - powiat 37 100 724,92 zł średnie przedsiębiorstwo 9 766 365,40 zł publiczny zakład opieki zdrowotnej 8 920 349,25 zł państwowa jednostka organizacyjna 6 527 091,67 zł bez szczególnej formy prawnej 4 928 756,39 zł stowarzyszenie 124 992,50 zł Źródło: opracowanie własne na podstawie KSI SIMIK 07-13 stan na 31.12.2012 r.

Na projekty realizowane na obszarach wiejskich dofinansowane z LRPO największe kwoty pozyskały wojewódzkie i gminne jednostki samorządu terytorialnego (licząc wraz z ich jednostkami organizacyjnymi). Następnie duże przedsiębiorstwa, którymi są Telekomunikacja Polska S.A., budujące sieci szerokopasmowe z zakresu infrastruktury teleinformatycznej oraz PKP Polskie Linie Kolejowe S.A – modernizujące linie kolejowe, a zatem wsparcie to nie dotyczyło tych firm tylko obszarów, na których prowadzą działalność. Następnie uczelnie wyższe – Uniwersytet Zielonogórski oraz Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Sulechowie, na projekty wsparte z działań 2.4 oraz 2.5. Kolejną grupą beneficjentów były mikro i małe przedsiębiorstwa, które w sumie pozyskały ponad 70 milionów zł. Pozostałe grupy beneficjentów wsparcia z LRPO szczegółowo prezentuje tabela 13.

137

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Tabela 14 Wartość dofinansowania UE z umów/decyzji o dofinansowanie realizowanych na obszarach wiejskich w ramach PROW w podziale formę prawną beneficjentów wg stanu na 31.12.2012 r.

Forma prawna beneficjenta PROW Kwota dofinansowania JST (w tym samorządowe jednostki organizacyjne) 195 541 087,14 zł Inne instytucje lokalne 110 751 798,52 zł organizacja pozarządowa 18 250 969,44 zł osoba prawna (w tym Kościół Katolicki) 11 057 076,40 zł spółka osobowa w rozumieniu kodeksu spółek handlowych 9 338 906,00 zł jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej 8 054 409,00 zł osoba fizyczna 488 301,06 zł Źródło: opracowanie własne na podstawie OFSA 07-13 stan na 31.12.2012 r.

Wśród beneficjentów PROW największa suma wsparcia trafiła do jednostek samorządu terytorialnego wraz z samorządowymi jednostkami organizacyjnymi. Na drugiej pozycji pod względem sumy dofinansowania uplasowały się inne instytucje lokalne (np. gminne ośrodek kultury, Lubuski Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych, stowarzyszenia sportowe), a na trzecim organizacje pozarządowe, w tym LGD. Pozostałe grupy beneficjentów wsparcia z PROW wraz z kwotami, jakie pozyskały z tego Programu prezentuje tabela 14.

Tabela 15 Wartość dofinansowania UE z umów/decyzji o dofinansowanie realizowanych na obszarach wiejskich w ramach PO KL w podziale typ beneficjentów wg stanu na 31.12.2012 r.

Rodzaj beneficjenta PO KL Kwota dofinansowania JST (w tym ich jednostki organizacyjne) 7 335 013,45 zł organizacja pozarządowa 6 029 970,90 zł podmioty gospodarcze 2 442 894,66 zł szkoła lub placówka oświatowa 1 920 331,07 zł Inne (w tym Kościół katolicki) 227 091,95 zł uczelnia wyższa 77 250,74 zł Źródło: opracowanie własne na podstawie KSI SIMIK 07-13 stan na 31.12.2012 r.

W przypadku badanych działań z PO KL, również jednostki samorządu terytorialnego wraz z samorządowymi jednostkami organizacyjnymi pozyskały największe dofinansowanie na realizację swoich projektów. Drugie miejsce pod tym względem zajęły organizacje pozarządowe (o zbliżonej wartości), zaś trzecie – kwoty dofinansowania pozyskane przez podmioty gospodarcze. Analizując powyższe tabele należy pamiętać o beneficjentach ostatecznych wsparcia udzielanego w ramach interwencji z badanych Programów. W przypadku podmiotów gospodarczych bezpośrednio korzysta firma, która otrzymała wsparcie, a w konsekwencji przekłada się to na wzrost konkurencyjności regionu, wzrost zatrudnienia oraz wyższy dochód wypracowywany w na danym terenie. Natomiast bezpośrednimi użytkownikami wsparcia pozyskanego przez JST każdego szczebla oraz innych podmiotów (jak państwowe jednostki organizacyjne, zakłady opieki itp.) jest społeczność gminy/ powiatu/regionu. W przypadku interwencji z PO KL (w ramach badanych Działań) ze wsparcia

138

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

z każdego projektu ostatecznie korzystają grupy społeczne zamieszkujące obszary wiejskie, które były uczestnikami tych projektów. W celu uzupełnienia analizy zwrócono się do wszystkich grup respondentów z pytaniem, które w najmniejszy stopniu skorzystały ze wsparcia przekazanego na obszary wiejskie. Weryfikacja ta zgodna była z zestawieniem zawartym w powyższych tabelach, wskazującym że w ramach LRPO najmniej środków pozyskały na swoją działalność organizacje pozarządowe. W przypadku projektów PO KL, zdaniem respondentów najmniej skorzystały osoby niepełnosprawne intelektualnie i ruchowo, choć realizowano też projekty, w których również byli uczestnikami (np. zajęcia kulinarne). W przypadku PROW nie zidentyfikowano takich grup, choć jeden z respondentów wskazuje na problem mieszkalnictwa popegeerowskiego, jako problemu nieuregulowanego, a jednocześnie wymagającego wsparcia z uwagi na potrzeby osób w nich zamieszkujących. Poza tymi wskazaniami, respondenci zgodnie wypowiedzieli się, że nie ujawniła się w ich doświadczeniu grupa społeczna, która zostałaby „pominięta” we wsparciu z tych Programów.

Jakie zasadnicze problemy udało się zlikwidować lub znacząco ograniczyć w wyniku interwencji z analizowanych Działań i Priorytetów LRPO, PROW i PO KL, a które w niewielkim stopniu lub wcale? Czy powstały inne problemy natury społeczno-ekonomicznej w związku z zastosowanymi interwencjami?

Teoria ekonomii wskazuje, że rozmiar potrzeb (wynikający z ich nieograniczoności) zawsze przewyższa nakłady skierowane na ich zaspokojenie. Tak też jest w przypadku interwencji z badanych Programów, zatem w dalszej części skupiono się na kwestii, jakie problemy udało się ograniczyć i w jakim zakresie. W odpowiedzi na pytanie badawcze o to, które problemy w wyniku interwencji z analizowanych Działań i Priorytetów LRPO, PROW i PO KL udało się ograniczyć znacząco, a które w niewielkim stopniu lub wcale, należy uwzględnić przestrzenne zróżnicowanie problemów na obszarach wiejskich w województwie lubuskim, które jest wynikiem zróżnicowanego poziomu i tempa rozwoju lokalnego w poszczególnych gminach oraz zawirowania gospodarcze wynikające z globalnego kryzysu, którego skutki nie ominęły zupełnie naszego kraju oraz odroczony czas osiągania wskaźników oddziaływania68. Wyniki analizy przeprowadzonej w zakresie poziomu osiągniętych do końca 2012 roku oraz szacowanych na rok 2013 wskaźników programowych, wypracowanych na obszarach wiejskich pokazują, że wiele rezultatów projektów, które nie zostały jeszcze zakończone lub rozliczone, nie znalazło odzwierciedlenia w analizach sytuacji w poszczególnych gminach. Dodatkowo oddziaływanie całego zakresu interwencji z badanych działań będzie się ujawniało i potęgowało z każdym rokiem, co pozwolą zobrazować chociażby wskaźniki kontekstowe Programów.

68 Wskaźniki oddziaływania (Impact indicators) - wskaźniki odnoszące się do konsekwencji danego programu wykraczających poza natychmiastowe efekty dla bezpośrednich beneficjentów. Oddziaływanie szczegółowe to te efekty, które pojawią się po pewnym czasie, niemniej jednak są bezpośrednio powiązane z podjętym działaniem. Oddziaływanie globalne obejmuje efekty długookresowe dotyczące szerszej populacji. (www.funduszeeuropejskie.gov.pl/slownik - pobrane: 20.11.2013) 139

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Podstawowym problemem, który z pewnością w nieznacznym stopniu udało się ograniczyć, a który będzie wymagał dalszej uwagi jest duży dystans między najlepiej i najgorzej rozwiniętymi gminami, na co wskazują przeprowadzone wcześniej analizy oparte na syntetycznym wskaźniku rozwoju TMR. Zakres potrzeb na obszarach wiejskich, które w poszczególnych gminach nie zostały objęte interwencją badanych Programów, a zatem w tych gminach w ogóle nie zostały ograniczone, prezentuje omawiane na początku tego podrozdziału zestawienie69 obejmujące problemy rozwojowe poszczególnych gmin wiejskich i miejsko-wiejskich (wykazane w lokalnych dokumentach strategicznych u progu obecnej perspektywy finansowej) oraz typy wsparcia skierowanego na te gminy. Badania terenowe zaś wskazują, iż (zdaniem przedstawicieli instytucji zaangażowanych w rozwój obszarów wiejskich) całkowicie udało się zlikwidować problem niskiego zaangażowania społeczności lokalnej. Umiarkowanie udało się ograniczyć – nierówny dostęp do edukacji; do Internetu; problemy z infrastrukturą drogową. W niższym stopniu ograniczone zostały problemy pozostałej infrastruktury; małej świadomości mieszkańców; niedobór miejsc spotkań społeczności lokalnej; bezrobocie. Natomiast w znikomym stopniu, zdaniem tej grupy respondentów, rozwiązana została: potrzeba wsparcia finansowego, infrastruktury drogowej (w stosunku do faktycznych potrzeb), na niektórych obszarach w dalszym ciągu występuje problem braku oddolnych inicjatyw, poprawy stanu terenów zielonych, problemy przedsiębiorstw z wkładem własnym do planowanych inwestycji, brak ośrodków kultury, brak opiekunów miejsc publicznych na wsiach, słaba komunikacja z miastami, brak pomocy dla młodych wykształconych osób. Badanie wykazało, że w opinii 83% beneficjentów wsparcia z badanych programów na obszarach wiejskich udało się wyeliminować problem, na który skierowane były ich projekty. Formy wsparcia z interwencji przedmiotowych Programów w podziale na gminy prezentują mapy od 18 do 39.

Rysunek 41 Odsetek odpowiedzi beneficjentów Rysunek 42 Odsetek odpowiedzi beneficjentów na pytanie czy przy udziale ich projektów udało się na pytanie beneficjentów, w jakim stopniu udało się ograniczyć problem na który wsparcie było skierowane ograniczyć problem na który skierowany był ich projekt

Źródło: opracowanie własne. Źródło: opracowanie własne.

69 Str. 129-130. 140

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

W przypadku projektów, które zdaniem realizujących je beneficjentów ograniczyły problem, na który zostały skierowane, prawie 70% dokonało tego w znacznym stopniu, prawie jedna piąta tych projektów ograniczyła przedmiotowy problem całkowicie, a tylko 12,7% w niewielkim stopniu. Respondenci wywiadów pogłębionych wskazywali, że w ramach LRPO w dużym stopniu udało się wpłynąć na poprawę infrastruktury transportowej, wodnościekowej, wsparcie przedsiębiorczości, ale także na dostęp do usług teleinformatycznych. Ponadto zauważalne jest wsparcie infrastruktury oświatowej poprzez rozbudowę obiektów szkolnych w tym hale sportowe, baseny itp. Respondenci wywiadów pogłębionych podkreślali, że bardzo istotnym problemem, który udało się ograniczyć na obszarach wiejskich w ramach interwencji z PROW były deficyty w gospodarce ściekowej. Jednak skala problemu powoduje, że nadal niezbędne jest tego typu wsparcie na te obszary (skoncentrowanej na konkretne przypadki). Ponadto dobrym przykładem może być obniżanie kosztów eksploatacji energii elektrycznej poprzez wytwarzanie energii ze źródeł odnawialnych oraz ogrzewania za pomocą pompy ciepła. Ponadto ważnym problemem, który udało się ograniczyć ze środków PO KL były kwestie związane z bardzo delikatną sferą, jaką jest psychika osób długotrwale bezrobotnych lub wykluczonych ekonomicznie. Projekty realizowane w ramach Działania 6.3, w opinii respondentów, stały się asumptem do aktywizowania tych osób w sferze zawodowej. Zbadano również, czy realizacja projektów pociągnęła za sobą negatywne skutki organizacyjne lub ekonomiczne. W przypadku 82% beneficjentów nie odnotowano negatywnych efektów ubocznych wynikających z realizacji projektów. Skutki negatywne najczęściej towarzyszyły realizacji projektów wspartych z PROW – u 22,6% beneficjentów tego Programu, następnie z PO KL – u 17,6% beneficjentów tego Programu, a najmniej z LRPO – 10,5%. Do problemów tych należały problemy z realizacją wskaźników projektowych, które trzeba było kwantyfikować i przewidywać na etapie opracowywania wniosku o dofinansowanie. Problemy z wykonawcami: wyłonieniem kompetentnych i rzetelnych osób.

Jakie obszary nadal potrzebują wsparcia? Jakiego rodzaju wsparcie i dla jakich typów beneficjentów jest najbardziej potrzebne?

Jak wynika z przeprowadzonych wyżej analiz, wsparcie z badanych Programów/Działań skierowanych na rozwój obszarów wiejskich, wdrażanych w perspektywie finansowej 2007-2013, kompleksowo obejmuje zidentyfikowane problemy wsi i jej mieszkańców. Jednak mimo zadowalających postępów wdrażania przedmiotowych Programów, nie wszystkie problemy udało się ograniczyć lub wyeliminować. Jak wynika z analiz przeprowadzonych na wstępie niniejszego podrozdziału – w odniesieniu do dokumentów strategicznych – mimo iż instrumenty wsparcia odnoszą się do wszystkich problemów zachodzących na badanym obszarze, to jednak w poszczególnych gminach za ich pośrednictwem udało się zaspokoić jedynie (mniejszy lub większy) wycinek potrzeb tkwiących

141

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

w układach lokalnych70. Są one zgodne z obszarami problematycznymi wskazanymi przez respondentów niniejszego badania, zestawionymi na poniższych rysunkach. W opinii przedstawicieli JST w przeważającej mierze dalszego wsparcia wymaga infrastruktura drogowa (prawie 70% wskazań), następnie – wodno-kanalizacyjna, edukacyjna oraz przedsiębiorczość. Pozostałe szczegółowo prezentuje rysunek 43.

Rysunek 43 Obszary tematyczne/problemy, które u schyłku perspektywy finansowej 2007-2013 programowania funduszy unijnych nadal potrzebują wsparcia [w opinii przedstawicieli JST]

Źródło: opracowanie własne.

Zdaniem dotychczasowych beneficjentów wsparcia, również infrastruktura drogowa w największym zakresie będzie wymagała dalszej interwencji. Ta grupa respondentów pominęła problem infrastruktury ochrony środowiska – który akcentowany był w lokalnych dokumentach strategicznych – i na kolejnym miejscu postawiła edukację, następnie rynek pracy, rozwój przedsiębiorczości i ochronę zdrowia.

70 Patrz: str. 129-130 - problemy, które wg dokumentów strategicznych występują w poszczególnych gminach, ale nie zostały objęte wsparciem z badanych Programów. 142

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Rysunek 44 Obszary tematyczne/problemy, które u schyłku perspektywy finansowej 2007-2013 nadal potrzebują wsparcia [wg beneficjentów wsparcia]

Źródło: opracowanie własne. Zbadano zatem, które grupy potencjalnych odbiorców wsparcia na obecnym etapie najbardziej go potrzebują. Z badań terenowych wynika, że są to głównie przedsiębiorcy (prawie 40% wskazań), następnie społeczność lokalna ogółem (21,4%), młodzież (17,9%), mieszkańcy miejscowości wiejskich – jako odrębne wspólnoty (również 17,9%) oraz bezrobotni (10,7%).

Rysunek 45 Wskazania respondentów na grupy potencjalnych odbiorców wsparcia, którzy najbardziej go potrzebują

Źródło: opracowanie własne. Może się wydawać zaskakujące, że w opinii respondentów większą potrzebę wsparcia dostrzegają w odniesieniu do przedsiębiorców niż np. bezrobotnych, jednak zachodzi tu logiczne powiązanie, wynikające z faktu, że lepsza sytuacja podmiotów gospodarczych generuje miejsca pracy m.in. dla bezrobotnych lub skłania do zakładania przez nich własnej działalności gospodarczej. Respondenci w wywiadach pogłębionych zwracali uwagę na dalszą potrzebę integracji społecznej, rozwoju infrastruktury społecznej oraz wyrównywania poziomu zagospodarowania podstawową infrastrukturą techniczną obszarów wiejskich zwłaszcza peryferyjnych.

143

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

* * *

Reasumując, projekty finansowane w ramach działań samorządowych PROW, działań o charakterze inicjatyw lokalnych PO KL oraz w ramach LRPO przyczyniły się do realizacji lokalnych priorytetów rozwoju w stopniu wysokim oraz umiarkowanym w 2/3 gmin wiejskich i miejsko-wiejskich regionu (w pozostałych gminach w mniejszym lub trudno było ich przedstawicielom ten wpływ ocenić). Problemy, które wynikały z lokalnych dokumentów strategicznych (lub planistycznych) w poszczególnych gminach zostały objęte wsparciem unijnym w zróżnicowanym zakresie – zobrazowanym na mapach, na których zestawione zostały typy wsparcia skierowane na obszary wiejskie poszczególnych gmin województwa (mapy 18-29). Natomiast do problemów, które wynikały z tych dokumentów, a w wielu gminach nie zostały objęte interwencją funduszy unijnych należą (wymienione wg częstotliwości odnotowania zjawiska): zły stan nawierzchni dróg; niedostatecznie rozwinięta baza turystyczna, niska aktywność mieszkańców na rynku pracy/bezrobocie, w tym strukturalne/znaczny udział osób długotrwale bezrobotnych; niski poziom świadomości społecznej w zakresie ochrony środowiska oraz samorządności lokalnej; brak sieci kanalizacyjnej w przeważającej liczbie miejscowości, brak terenów uzbrojonych pod inwestycje, niewystarczająca opieka medyczna; potrzeba restrukturyzacji rozdrobnionego rolnictwa. Potrzeby te były przedmiotem wsparcia zarówno działań, na które przeznaczona była największa pula alokacji (Działanie 1.1 LRPO), jaki działań, z których alokacja, w porównaniu z wartością podpisanych umów/decyzji, do końca 2012 roku została wyczerpana (np. Działanie 3.1 LRPO oraz Działanie 321 PROW), a także działań, na które alokacja została wyczerpana w połowie (1.2 LRPO71). Przeprowadzone badania terenowe z poszczególnymi grupami respondentów wykazały, że w okresie wdrażania programów unijnych w latach 2007-2013, sytuacja w ich gminie poprawiła się. Opinię taką wyraziło od 90% przedstawicieli samorządów gminnych, do 62% mieszkańców wsi. Z ocen interesariuszy wsparcia, wynika, że projekty dofinansowane ze środków LRPO, PROW i PO KL, realizowane na obszarach wiejskich województwa lubuskiego w największym stopniu wpływają (zdaniem 67% badanych mieszkańców wsi) na stan infrastruktury komunikacyjnej/drogowej. W opinii pozostałych grup respondentów w największym stopniu wpłynęły na ogólną jakość życia mieszkańców wsi, następnie na sferę edukacyjną (w ujęciu infrastrukturalnym, jak i merytorycznym), dalej na rozwój przedsiębiorczości, rynek pracy, a w najmniejszym stopniu na infrastrukturę ochrony zdrowia i świadczone w jej zakresie usługi na obszarach wiejskich. Oceny te są spójne z wynikami analiz określających, jakie problemy udało się znacząco ograniczyć wyniku interwencji z badanych Programów. W ramach LRPO w dużym stopniu udało się wpłynąć na poprawę infrastruktury transportowej, wodno-ściekowej72 (również w ramach interwencji PROW), wsparcie przedsiębiorczości, ale także na dostęp do usług teleinformatycznych. Ponadto wsparcie infrastruktury oświatowej poprzez rozbudowę obiektów szkolnych w tym hale sportowe, baseny, obniżanie kosztów eksploatacji energii elektrycznej poprzez wytwarzanie energii ze źródeł odnawialnych oraz ogrzewania za pomocą pompy ciepła. Istotnym problemem, który udało się ograniczyć przy pomocy środków PO KL były kwestie związane z psychiką osób długotrwale

71 W trzecim kwartale 2013 r. ogłoszony został konkurs dla Działania 1.2. 72 Ujętej wyżej w odpowiedziach badań ilościowych w kategorii ogólna jakość życia. 144

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

bezrobotnych lub wręcz wykluczonych ekonomicznie. Projekty realizowane w ramach Działania 6.3, w opinii respondentów istotnie przyczyniają się do aktywizowania tych osób w sferze zawodowej. Mimo zaprezentowanego rozmiaru nakładów, które efektywnie zostały wykorzystane na obszarach wiejskich regionu, istnieje jeszcze wiele potrzeb, które nadal potrzebują wparcia. Analiza gminnych dokumentów strategicznych oraz badania terenowe wykazały, że w największym zakresie wsparcia będzie potrzebowała infrastruktura drogowa. Następnie przedsięwzięcia z zakresu rozwoju przedsiębiorczości (w tym związane z przyciąganiem zewnętrznych inwestorów) i aktywizacji zawodowej, infrastruktura wodno-kanalizacyjna, baza turystyczna, infrastruktura społeczna w tym edukacyjna i ochrony zdrowia oraz sportowo-rekreacyjna. Z badania wynika również potrzeba wspierania obszarów peryferyjnych, zwłaszcza dalszego wyrównywania poziomu zagospodarowania podstawową infrastrukturą techniczną oraz dalszej integracji społecznej i rozwoju infrastruktury społecznej. Pod względem typów beneficjentów, największy udział we wsparciu z LRPO, PROW oraz PO KL na realizację swoich projektów mają jednostki samorządu terytorialnego (licząc wraz z ich jednostkami organizacyjnymi). Przy czym przedsięwzięcia tego typu beneficjentów przyczyniają się do poprawy warunków życia i prowadzenia działalności gospodarczej na terenie, który obejmują – w gminie, powiecie oraz województwie. Zatem to społeczności lokalne/regionu będą ostatecznie korzystać z rezultatów projektów tych beneficjentów wsparcia. Stąd też w największym stopniu dostrzegane i odczuwalne przez badanych mieszkańców wsi były rezultaty projektów z zakresu infrastruktury drogowej, które były realizowane przez JST, w tym głównie przez województwa i powiaty. Projekty pozostałych typów beneficjentów, realizowane na obszarach wiejskich – poza przedsiębiorstwami sektora MSP (w tym mikroprzedsiębiorców) – również bezpośrednio realizują potrzeby ogółu mieszkańców wsi, a zatem rozważając kwestię, które grupy skorzystały w najmniejszym stopniu z przemian, jakie odbywają się na terenach wiejskich pod wpływem interwencji z badanych Programów, należy stwierdzić, że te których samorządy były najmniej skuteczne w pozyskiwaniu tego wsparcia oraz te, które po to wsparcie nie sięgały. W wyniku przeprowadzonych badań nie stwierdzono grup, dla których wsparcie z badanych programów byłoby uzasadnione. Natomiast jako osoby, które najmniej skorzystały (w tym przypadku z PO KL) zostały zidentyfikowane osoby niepełnosprawne intelektualnie i ruchowo. Respondenci w wywiadach pogłębionych zwracali uwagę na dalszą potrzebę integracji społecznej, rozwoju infrastruktury społecznej oraz wyrównywania poziomu zagospodarowania podstawową infrastrukturą techniczną obszarów wiejskich zwłaszcza peryferyjnych.

145

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

3.5. Ocena komplementarności wsparcia

Niniejsza ewaluacja objęła również problematykę komplementarności zewnętrznej oraz wewnętrznej projektów realizowanych na obszarach wiejskich w ramach LRPO. W literaturze tematu oraz w opracowaniach odnoszących się do podobnych badań, pojęcie komplementarności definiowane jest w aspekcie:  wzajemnego uzupełniania się lub dopełniania projektów dla realizacji obranego celu,  niepowielania się zakresów wsparcia (w nawiązaniu do linii demarkacyjnej),  koordynacji interwencji na obszary wymagające pomocy, w celu kompleksowego wsparcia, przyczyniającego się do poprawy jakości życia na tych terenach. Definicja, jaką przyjął Wykonawca (na potrzeby prowadzonej analizy) wynika z kontekstu badania, tzn. oceny wpływu realizowanych działań na zmniejszanie marginalizacji i peryferyzacji terenów wiejskich województwa lubuskiego, a tym samym podniesienia jakości życia na tym obszarze. W takim ujęciu komplementarność oznacza efekt powstały na skutek podejmowanych, uzupełniających się wzajemnie działań/projektów, które są skierowane na osiągnięcie wspólnego lub takiego samego celu. Określenie to jest zgodne z treścią Uchwały w sprawie definicji „komplementarności" przyjętej 22 marca 2012 r. przez Komitet Koordynacyjny Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia na lata 2007 - 2013, zgodnie z którą „komplementarność polityk, strategii, programów, działań, projektów, to ich dopełnianie się, prowadzące do realizacji określonego celu.” W trakcie prac KK NSRO nad definicją komplementarności przyjęto m.in. założenie, że w definicji komplementarności nie należy umieszczać odwołania do efektu synergii, co znaczy, że nie należy traktować go jako cechy komplementarności, gdyż oba te zjawiska mogą występować niezależnie. Warto pamiętać, iż realizacja projektów komplementarnych przyczynia się do osiągnięcia dodatkowych korzyści: • oszczędność środków, • oszczędność czasu (uzyskiwanie określonych rezultatów w krótszym okresie czasu), • ułatwienie realizacji kolejnego (komplementarnego) przedsięwzięcia; • dodatkowe/ lepsze/ trwalsze produkty i rezultaty; • wyższa użyteczność usług. Zagadnienie komplementarności projektów dofinansowanych z interwencji LRPO do końca 2011 roku było przedmiotem odrębnego badania (patrz: Badanie ewaluacyjne pn.: Komplementarność interwencji Lubuskiego Regionalnego Programu Operacyjnego z projektami realizowanymi w ramach innych funduszy UE w województwie lubuskim – raport), z którego wynika iż projekty realizowane w ramach LRPO są w zdecydowanej większości (blisko 82%) komplementarne z innymi projektami realizowanymi zarówno w ramach programów bieżącej perspektywy finansowej, jak i poprzedniego okresu programowania. Autorzy badania wskazują iż badanie nie wykazało problemu nakładania się interwencji pomiędzy różnymi programami współfinansowanymi ze środków unijnych, analogiczne wnioski zostały wyciągnięte, co do komplementarności wewnętrznej tych projektów.

146

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Komplementarności projektów, które otrzymały dofinansowanie w ramach LRPO od czasu uruchomienia Programu do końca 2011 roku został również poświęcony rozdział 6.2. Sprawozdania rocznego z realizacji Lubuskiego Regionalnego Programu Operacyjnego w 2012 r., toteż, aby nie powielać przeprowadzanych wcześniej analiz oraz w pełni zrealizować cel badania, w dalszej części niniejszego opracowania badanie komplementarności przeprowadzone zostało pod kątem oddziaływania badanych projektów na rozwój obszarów wiejskich, analiza została przeprowadzona na poziomie gmin, w których projekty te są realizowane.

Czy projekty realizowane na obszarach wiejskich w ramach analizowanych Działań i Priorytetów LRPO są komplementarne z proje ktami z/realizowanymi w ramach PROW i PO KL w województwie lubuskim?

Komplementarność zewnętrzna odnosi się do relacji między działaniami/projektami finansowanymi z danego programu, a działaniami finansowanymi z innych źródeł. W tym przypadku zbadana została komplementarność zewnętrzna projektów z/realizowanych w ramach LRPO z działaniami/ projektami z/realizowanymi w województwie lubuskim ze środków unijnych w ramach PROW oraz PO KL. Pierwszym krokiem w tej analizie było zbadanie potencjalnej komplementarności między poszczególnymi działaniami LRPO oraz PROW na podstawie rezultatów tych działań oraz ich spodziewanych efektów (oddziaływanie) – co zostało opracowane w oparciu o odnośne dokumenty programowe. Zweryfikowano, w przypadku których działań rezultaty wspólnie przyczyniają się do realizacji celów dotyczących poprawy jakości życia i gospodarowania na obszarach wiejskich województwa. Odbyło się to wg niżej przedstawionego schematu:

Na tej podstawie została stworzona matryca komplementarności zewnętrznej projektów, w której zamieszczone zostały uzasadnienia dla zidentyfikowanej potencjalnej komplementarności między określonymi kombinacjami planowanych i z/realizowanych projektów. W badaniu wyróżniono następujące rodzaje komplementarności wynikające z występującej zależności między planowanymi/realizowanymi projektami: Komplementarność funkcjonalna – oznaczająca wpisywanie się projektu w sieć działań; projektów; inwestycji, które w efekcie stanowią funkcjonalną całość (np. poszczególne elementy infrastruktury oświaty, przyczyniające się do realizacji celów systemu oświaty, a co za tym idzie podnoszenia poziomu wykształcenia mieszkańców wsi); Komplementarność przedmiotowa – oddziaływanie projektów na ten sam problem społeczno- gospodarczy; tę samą branżę lub tę samą grupę docelową (np. do realizacji celu jakim jest rozwój społeczeństwa informacyjnego wspólnie przyczyniają się projekty z zakresu budowy infrastruktury

147

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

teleinformatycznej na danym terenie oraz szkoleniowe, przyuczające społeczność lokalną do korzystania z tej formy komunikacji). Krokiem drugim było dokonanie przeglądu dla obszarów wiejskich każdej gminy z osobna, weryfikującego, ile i jakie projekty realizowane były oraz są nadal na ich terenie73. Na podstawie tego zestawienia zliczone zostały gminy, w których zaobserwowano kombinację projektów z określonych działań uznanych za komplementarne. W poszczególnych komórkach matrycy wpisany został procent gmin (spośród wiejskich i miejsko-wiejskich ogółem), w których faktycznie określona komplementarność została odnotowana, nie należy zatem tych wartości odczytywać jako odsetka projektów komplementarnych. Dla projektów wspartych z Działania 1.1 Poprawa stanu infrastruktury transportowej w regionie odnotowana została komplementarność funkcjonalna z operacjami jednego Działania PROW: 125 Poprawianie i rozwijanie infrastruktury związanej z rozwojem dostosowywaniem rolnictwa i leśnictwa – i taka występowała w 3% gmin. Między projektami realizowanymi w ramach Działania 1.2 Tworzenie obszarów aktywności gospodarczej i promocja gospodarcza odnotowana została komplementarność funkcjonalna z operacjami wspartymi z Działania 321 Podstawowe usługi dla gospodarki i ludności wiejskiej – które wspólnie wdrażane były również w 3% gmin. Dla Działania 1.3 Rozwój społeczeństwa informacyjnego potencjalną komplementarność funkcjonalną zidentyfikowano dla operacji dwóch działań PROW: 321 Podstawowe usługi dla gospodarki i ludności wiejskiej oraz 413 Wdrażanie lokalnych strategii rozwoju. Faktycznie projekty z Działania 1.3 LRPO współrealizowane były na terenie gmin z operacjami Działania 413 PROW – co miało miejsce w 8% z nich. Działanie 2.1 Mikroprzedsiębiorstwa realizowane było z komplementarnymi przedmiotowo operacjami Działania 321 Podstawowe usługi dla gospodarki i ludności wiejskiej – w 5% gmin oraz z Działania 413 Wdrażanie lokalnych strategii rozwoju – w takim samym odsetku gmin. Projekty realizowane w ramach Działania 2.2 Poprawa konkurencyjności małych i średnich przedsiębiorstw poprzez inwestycje uzupełniały się z operacjami Działania 321 Podstawowe usługi dla gospodarki i ludności wiejskiej w 3% gmin – dając efekt komplementarności przedmiotowej. Dla pozostałych działań Priorytetu II: Działania 2.3 Poprawa konkurencyjności przedsiębiorstw poprzez doradztwo i wsparcie działań marketingowych, Działania 2.4 Transfer badań, nowoczesnych technologii i innowacji ze świata nauki do przedsiębiorstw, Działania 2.5 Rozwój regionalnych i lokalnych instytucji otoczenia biznesu, dla Działania 3.3 Zarządzanie środowiskiem przyrodniczym Priorytetu III oraz dla Działania 4.1 Rozwój i modernizacja infrastruktury ochrony zdrowia Priorytetu IV, nie zidentyfikowano powiązań o charakterze komplementarnym z żadnym z działań PROW. Najliczniej (w 14% gmin) odnotowano występowanie komplementarności funkcjonalnej między operacjami realizowanymi z Działania 3.1 Infrastruktura ochrony środowiska przyrodniczego a Działaniem 321 Podstawowe usługi dla gospodarki i ludności wiejskiej.

73 Na podstawie umów/decyzji o dofinansowanie wg bazy KSI SIMIK 07-13. 148

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Tabela 16 Matryca komplementarności zewnętrznej projektów realizowanych na obszarach wiejskich województwa lubuskiego w ramach LRPO z projektami wybranych Działań PROW - na poziomie gmin* (na podstawie zakładanych rezultatów analizowanych projektów) Oś 4 Oś 1 Działanie 431 PROW Oś 4 Działanie 125 Poprawianie i OŚ 3 Funkcjonowanie OŚ 3 Oś 4 Działanie 421 rozwijanie infrastruktury Działanie 321 Podstawowe lokalnej grupy Działanie 313, 322, 323 Działanie 413 Wdrażanie Wdrażanie związanej z rozwojem usługi dla gospodarki i działania, Odnowa i rozwój wsi lokalnych strategii rozwoju projektów LRPO dostosowywaniem rolnictwa i ludności wiejskiej nabywanie współpracy leśnictwa umiejętności i aktywizacja

3% – – – – Uzasadnienie: – komplementarność funkcjonalna wynikająca z realizacji projektów w Priorytet I ramach schematu 1. Działanie 1.1 Poprawa stanu Działania 125 PROW, infrastruktury transportowej w których oczekiwanym regionie rezultatem jest m.in. poprawa komunikacji terytorialnej, a projektami dofinansowanymi z LRPO, których celem jest zwiększenie spójności terytorialnej

3% – – – – – Priorytet I Uzasadnienie: Działanie 1.2 Tworzenie obszarów komplementarność aktywności gospodarczej i funkcjonalna wynikająca z promocja gospodarcza realizacji projektów w z zakresu uzbrajania terenów wiejskich infrastrukturą techniczną w obu 149

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

programach (przyczynia się do kompleksowego zagospodarowania infrastrukturalnego)

0% 8% – – – – Uzasadnienie: Uzasadnienie: Priorytet I komplementarność komplementarność Działanie 1.3 Rozwój funkcjonalna wynikająca z funkcjonalna wynikająca z społeczeństwa informacyjnego realizacji – w ramach obu realizacji – w ramach obu działań – projektów z działań – projektów z zakresu budowy zakresu budowy infrastruktury infrastruktury informatycznej informatycznej

5% 5% – – – – Uzasadnienie: Uzasadnienie: komplementarność komplementarność przedmiotowa polegająca przedmiotowa Priorytet II na przyczynianiu się zorientowana na Działanie 2.1 projektów finansowanych z mikroprzedsiębiorstwa w Mikroprzedsiębiorstwa obu działań do rozwoju zakresie ich tworzenia oraz przedsiębiorczości – rozwoju, a także zarówno poprzez wzrost podnoszenia ich konkurencyjności konkurencyjności przedsiębiorstw, jak i rozwój lokalnej przedsiębiorczości

Priorytet II 3% Działanie 2.2 Poprawa – – – – – konkurencyjności małych i Uzasadnienie: średnich przedsiębiorstw poprzez komplementarność inwestycje przedmiotowa polegająca na przyczynianiu się

150

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

projektów finansowanych z obu działań do rozwoju przedsiębiorczości – zarówno poprzez wzrost konkurencyjności przedsiębiorstw, jak i rozwój lokalnej przedsiębiorczości Priorytet II Działanie 2.3 Poprawa konkurencyjności przedsiębiorstw – – – – – – poprzez doradztwo i wsparcie działań marketingowych Priorytet II Działanie 2.4 Transfer badań, nowoczesnych technologii i – – – – – – innowacji ze świata nauki do przedsiębiorstw Priorytet II Działanie 2.5 Rozwój regionalnych i lokalnych instytucji otoczenia – – – – – – biznesu

14% – – – – – Uzasadnienie: komplementarność funkcjonalna wynikająca z Priorytet III realizacji – w ramach obu Działanie 3.1 Infrastruktura ochrony środowiska działań – projektów z przyrodniczego zakresu budowy infrastruktury odprowadzania i oczyszczania ścieków, w tym systemów kanalizacji sieciowej lub kanalizacji zagrodowej Priorytet III Działanie 3.2 Poprawa jakości 0% 0% powietrza, efektywności – – – – 151

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim energetycznej oraz rozwój i Uzasadnienie: Uzasadnienie: wykorzystanie odnawialnych komplementarność komplementarność źródeł energii funkcjonalna wynikająca z funkcjonalna wynikająca z realizacji – w ramach obu realizacji – w ramach obu działań – projektów, działań – projektów, których rezultatem jest których rezultatem jest wytwarzanie lub wytwarzanie lub dystrybucja energii ze dystrybucja energii ze źródeł odnawialnych źródeł odnawialnych Priorytet III Działanie 3.3 Zarządzanie środowiskiem przyrodniczym – – – – – – Priorytet IV Działanie 4.1 Rozwój i modernizacja infrastruktury – – – – – – ochrony zdrowia

5% 12% – – – – Uzasadnienie: Uzasadnienie:  komplementarność  komplementarność funkcjonalna projektów z funkcjonalna projektów z zakresu rozwoju bazy zakresu rozwoju bazy oświatowo-kulturalnej oświatowo-sportowej (np. budowy lub (np. z Działania 4.2 modernizacji obiektów budowa lub Priorytet IV szkolnych oraz bibliotek); modernizacja budynków Działanie 4.2 Rozwój i modernizacja infrastruktury  komplementarność szkolnych oraz z Działania edukacyjnej przedmiotowa 413 – budowa boisk projektów, w ramach szkolnych); których tworzona lub  komplementarność modernizowana jest przedmiotowa infrastruktura projektów, których przeznaczona dla dzieci rezultatem jest rozwój (np. przedszkola i place kultury fizycznej zabaw) społeczności lokalnej (np. z Działania 4.2 budowa boiska szkolnego oraz z Działania 413 budowa 152

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

boiska sportowo- rekreacyjnego)

0% 3% 3% – – – Uzasadnienie: Uzasadnienie: Uzasadnienie: komplementarność komplementarność komplementarność przedmiotowa projektów z przedmiotowa projektów z przedmiotowa projektów z zakresu budowy odnośnych działań, których odnośnych działań, których infrastruktury rezultatem jest rezultatem jest Priorytet V odprowadzania i zagospodarowanie zagospodarowanie Działanie 5.1 Rozwój i przestrzeni publicznej, w przestrzeni publicznej, w modernizacja infrastruktury oczyszczania ścieków (co turystycznej i kulturowej poprzez ochronę tym utrzymanie, odbudowa tym utrzymanie, odbudowa środowiska podnosi walory i poprawa stanu i poprawa stanu turystyczne tych wsi) z dziedzictwa kulturowego i dziedzictwa kulturowego i projektami, których przyrodniczego oraz przyrodniczego oraz rezultatem jest podniesienie atrakcyjności podniesienie atrakcyjności podniesienie atrakcyjności turystycznej obszarów turystycznej obszarów turystycznej obszarów wiejskich wiejskich wiejskich

*liczby procentowe w poszczególnych komórkach nie wskazują na udział projektów komplementarnych, lecz na odsetek gmin wiejskich i obszarów wiejskich gmin miejsko-wiejskich, w których zachodzi komplementarność między projektami faktycznie realizowanymi w ramach odnośnych działań.

Źródło: opracowanie własne.

153

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Dla projektów Działania 3.2 Poprawa jakości powietrza, efektywności energetycznej oraz rozwój i wykorzystanie odnawialnych źródeł energii zidentyfikowane zostały potencjalne powiązania komplementarne z operacjami dwóch działań PROW: 321 Podstawowe usługi dla gospodarki i ludności wiejskiej oraz 413 Wdrażanie lokalnych strategii rozwoju, jednak w żadnej z gmin realizacja tych projektów nie występowała wspólnie (tzn. na tym samym obszarze gminy, od początku realizacji Programów do końca 2012 roku). Kolejnym Działaniem, którego projekty liczniej w tych samych gminach występowały wspólnie z operacjami Działania PROW – 413 Wdrażanie lokalnych strategii rozwoju), tworząc powiązania o charakterze komplementarnym (zarówno funkcjonalnym jak i przedmiotowym) jest Działanie 4.2 Rozwój i modernizacja infrastruktury edukacyjnej – 12% gmin. Projekty tego Działania stanowiły również powiązania komplementarne z operacjami Działania 313, 322, 323 Odnowa i rozwój wsi – co ma miejsce w 5% gmin. Projekty realizowane w ramach Priorytetu V Działania 5.1 Rozwój i modernizacja infrastruktury turystycznej i kulturowej uzupełniały się na zasadzie komplementarności przedmiotowej z operacjami Działania 313, 322, 323 Odnowa i rozwój wsi oraz Działania 413 Wdrażanie lokalnych strategii rozwoju w 3% gmin (każda z kombinacji). W zdecydowanie większej liczbie gmin zachodziła komplementarność między projektami dofinansowanymi z LRPO a projektami realizowanymi w ramach wybranych działań PO KL. Algorytm wyznaczania gmin, w których zachodziła komplementarność między projektami LRPO a PO KL zastosowano analogicznie, jak w przypadku badania komplementarności z operacjami PROW. Z przeprowadzonej analizy wynika, że dla Działania 2.5 Rozwój regionalnych i lokalnych instytucji otoczenia biznesu oraz z Priorytetu III dla działań: 3.1 Infrastruktura ochrony środowiska przyrodniczego, 3.2 Poprawa jakości powietrza, efektywności energetycznej oraz rozwój i wykorzystanie odnawialnych źródeł energii oraz 3.3 Zarządzanie środowiskiem przyrodniczym nie występuje potencjalna komplementarność z działaniami 6.3, 7.3 oraz 9.5 PO KL – co oznacza, że projekty nie uzupełniają się funkcjonalnie ani przedmiotowo w realizacji wspólnych celów. Między badanymi projektami LRPO a PO KL, dla których komplementarność występuje, ma ona w każdym przypadku charakter przedmiotowy. Projekty Działania 1.1 Poprawa stanu infrastruktury transportowej w regionie (LRPO) były realizowane z projektami Działania 6.3. Inicjatywy lokalne na rzecz podnoszenia poziomu aktywności zawodowej na obszarach wiejskich dając efekt komplementarności przedmiotowej w 23% gmin. Natomiast z projektami dofinansowanymi w ramach Działania 7.3 Inicjatywy lokalne na rzecz aktywnej integracji w 28% gmin. Komplementarność między projektami Działania 1.2 Tworzenie obszarów aktywności gospodarczej i promocja gospodarcza a projektami Działania 6.3. Inicjatywy lokalne na rzecz podnoszenia poziomu aktywności zawodowej na obszarach wiejskich występowała tylko w 1% gmin.

154

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Tabela 17 Matryca komplementarności zewnętrznej projektów realizowanych na obszarach wiejskich województwa lubuskiego w ramach LRPO z projektami wybranych Działań PO KL - na poziomie gmin* (na podstawie zakładanych rezultatów analizowanych projektów)

Priorytet VI. Działanie 6.3. Inicjatywy lokalne na rzecz Działania PO KL Priorytet VII. Działanie 7.3 Inicjatywy lokalne Priorytet IX. Działanie 9.5 Oddolne inicjatywy podnoszenia poziomu aktywności zawodowej na na rzecz aktywnej integracji edukacyjne na obszarach wiejskich obszarach wiejskich Działania LRPO

23% 28%

– Uzasadnienie: Uzasadnienie:

komplementarność przedmiotowa projektów, komplementarność przedmiotowa Priorytet I które poprzez wzrost mobilności terytorialnej projektów, które poprzez wzrost Działanie 1.1 Poprawa stanu infrastruktury mieszkańców wsi oraz działania na rzecz ich mobilności terytorialnej mieszkańców wsi transportowej w regionie aktywności zawodowej przyczyniają się do wzrostu oraz oddziaływanie inicjatyw edukacyjnych zatrudnienia i integracyjnych przyczyniają się do poprawy dostępu do rynku pracy osób zagrożonych wykluczeniem społecznym (np. niepełnosprawnych lub długotrwale bezrobotnych) oraz do wzmocnienia i poszerzenia zakresu działań sektora ekonomii społecznej

155

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Priorytet I – – Działanie 1.2 Tworzenie obszarów aktywności gospodarczej i promocja gospodarcza Uzasadnienie: komplementarność przedmiotowa projektów, których rezultaty przełożą się na podniesienie szans na wzrost zatrudnienia

47% 54% 91%

Uzasadnienie: Uzasadnienie: Uzasadnienie:

komplementarność przedmiotowa projektów, w komplementarność przedmiotowa komplementarność przedmiotowa projektów, rezultacie których nastąpi zwiększenie dostępu do projektów, w rezultacie których nastąpi w rezultacie których nastąpi realizacja idei Priorytet I Internetu, co w połączeniu z działaniami wzrost dostępności do informacji oraz społeczeństwa informacyjnego poprzez Działanie 1.3 Rozwój społeczeństwa aktywizującymi mieszkańców wsi, przyczyni się do ułatwiona komunikacja z wykorzystaniem inicjatywy edukacyjne z zakresu podnoszenia informacyjnego wzrostu ich zatrudnienia (w wyniku dostępności do Internetu (np. mailing lub fora wymiany poziomu umiejętności informatycznych na informacji, w tym związanych z rynkiem pracy oraz zdań) oraz oddziaływanie inicjatyw obszarach wiejskich oraz zwiększanie dostępu wzrost dostępności telepracy z wykorzystaniem edukacyjnych i integracyjnych, przyczynią do Internetu Internetu) się do poprawy dostępu do rynku pracy osób zagrożonych wykluczeniem społecznym (np. niepełnosprawnych lub długotrwale bezrobotnych) oraz do wzmocnienia i poszerzenia zakresu działań sektora ekonomii społecznej

156

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

24% 38%

–

Priorytet II Uzasadnienie: Uzasadnienie:

Działanie 2.1 Mikroprzedsiębiorstwa komplementarność przedmiotowa projektów, komplementarność przedmiotowa projektów, których działania z zakresu wspierania których działania z zakresu wspierania przedsiębiorczości w połączeniu z działaniami na przedsiębiorczości w połączeniu z inicjatywami rzecz aktywizacji zawodowej (podnoszącymi podnoszącymi kwalifikacje zawodowe kwalifikacje zawodowe) przyczynią się do wzrostu przyczynią się do wzrostu zatrudnienia zatrudnienia

20% 34%

– Priorytet II Uzasadnienie: Uzasadnienie: Działanie 2.2 Poprawa konkurencyjności małych i średnich przedsiębiorstw poprzez komplementarność przedmiotowa projektów, komplementarność przedmiotowa projektów, inwestycje których działania z zakresu wspierania których działania z zakresu wspierania przedsiębiorczości w połączeniu z działaniami na przedsiębiorczości w połączeniu z inicjatywami rzecz aktywizacji zawodowej (podnoszącymi podnoszącymi kwalifikacje zawodowe kwalifikacje zawodowe) przyczynią się do wzrostu przyczynią się do wzrostu zatrudnienia zatrudnienia

157

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

14% 18%

– Priorytet II Uzasadnienie: Uzasadnienie: Działanie 2.3 Poprawa konkurencyjności przedsiębiorstw poprzez doradztwo komplementarność przedmiotowa projektów, komplementarność przedmiotowa projektów, i wsparcie działań marketingowych których działania z zakresu wspierania których działania z zakresu wspierania przedsiębiorczości w połączeniu z działaniami na przedsiębiorczości w połączeniu z inicjatywami rzecz aktywizacji zawodowej (podnoszącymi podnoszącymi kwalifikacje zawodowe kwalifikacje zawodowe) przyczynią się do wzrostu przyczynią się do wzrostu zatrudnienia zatrudnienia

1% 3%

Priorytet II – Uzasadnienie: Działanie 2.4 Transfer badań, Uzasadnienie: nowoczesnych technologii i innowacji ze komplementarność przedmiotowa projektów, komplementarność przedmiotowa projektów, świata nauki do przedsiębiorstw których działania z zakresu wspierania rozwoju których działania z zakresu wspierania rozwoju gospodarczego w połączeniu z działaniami na rzecz gospodarczego w połączeniu z inicjatywami aktywizacji zawodowej (podnoszącymi kwalifikacje podnoszącymi kwalifikacje zawodowe zawodowe) przyczynią się do wzrostu zatrudnienia przyczyniają się do wzrostu zatrudnienia

Priorytet II

Działanie 2.5 Rozwój regionalnych i lokalnych instytucji otoczenia biznesu – –

Priorytet III

Działanie 3.1 Infrastruktura ochrony środowiska przyrodniczego – – –

158

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Priorytet III

Działanie 3.2 Poprawa jakości powietrza, efektywności energetycznej oraz rozwój i wykorzystanie odnawialnych źródeł energii – – –

Priorytet III

Działanie 3.3 Zarządzanie środowiskiem przyrodniczym – – –

Priorytet IV

Działanie 4.1 Rozwój i modernizacja – – – infrastruktury ochrony zdrowia

11% 12% 22%

Uzasadnienie: Uzasadnienie: Uzasadnienie: Priorytet IV komplementarność przedmiotowa projektów, komplementarność przedmiotowa komplementarność przedmiotowa projektów, Działanie 4.2 Rozwój i modernizacja których działania z zakresu rozwoju infrastruktury projektów, których działania z zakresu których działania z zakresu rozwoju infrastruktury edukacyjnej edukacyjnej wraz z działaniami na rzecz aktywizacji rozwoju infrastruktury edukacyjnej wraz z infrastruktury edukacyjnej wraz z inicjatywami zawodowej, przyczynią się do podwyższania jakości inicjatywami edukacyjnym oraz edukacyjnymi kompleksowo przyczynią się do kapitału ludzkiego na danym terenie integracyjnymi przyczynią się do podwyższania jakości kapitału ludzkiego na podwyższenia jakości kapitału ludzkiego na danym terenie

danym terenie, jak i do podniesienia

świadomości społecznej

159

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

1% 4%

–

Priorytet V Uzasadnienie: Uzasadnienie:

Działanie 5.1 Rozwój i modernizacja komplementarność przedmiotowa projektów, komplementarność przedmiotowa projektów, infrastruktury turystycznej i kulturowej których działania z zakresu rozwoju infrastruktury realizujących inicjatywy edukacyjne, turystycznej wpłyną na ożywienie gospodarcze w podnoszące kwalifikacje uczestników tym sektorze, co w połączeniu z działaniami na projektów oraz działania z zakresu rozwoju rzecz aktywizacji zawodowej (podnoszącymi infrastruktury turystycznej, mogą przyczynić się kwalifikacje zawodowe) przyczyni się do wzrostu do wzrostu zatrudnienia w branży turystycznej zatrudnienia na obszarach wiejskich

Źródło: opracowanie własne.

160

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Przedsięwzięcia realizowane w ramach Działania 1.3 Rozwój społeczeństwa informacyjnego były komplementarne ze projektami wszystkich badanych działań PO KL, a do tego w największej liczbie gmin. I tak z projektami z Działania 6.3. Inicjatywy lokalne na rzecz podnoszenia poziomu aktywności zawodowej na obszarach wiejskich współwystępowały w 47% gmin, z Działania 7.3 Inicjatywy lokalne na rzecz aktywnej integracji – w 45% gmina a z projektami Działania 9.5 Oddolne inicjatywy edukacyjne na obszarach wiejskich – aż w 91% gmin. Projekty realizowane w ramach Działania 2.1 Mikroprzedsiębiorstwa miały charakter powiązań komplementarnych z projektami Działania 6.3 w 24% gmin, a z projektami z Działania 9.5 w 38% gmin. Komplementarność zachodząca między projektami z Działania 2.2 Poprawa konkurencyjności małych i średnich przedsiębiorstw poprzez inwestycje oraz Działania 6.3 PO KL występowała w 20% gmin, a z projektami Działania 9.5 w 34% JST. Powiązania o charakterze komplementarnym między projektami Działania 2.3 Poprawa konkurencyjności przedsiębiorstw poprzez doradztwo i wsparcie działań marketingowych oraz projektami działań 6.3 oraz 9.5 PO KL występowały kolejno w 14 oraz 18% gmin. W pojedynczych gminach miały miejsce powiązania projektów realizowanych z Działania 2.4 Transfer badań, nowoczesnych technologii i innowacji ze świata nauki do przedsiębiorstw oraz działań 6.3 oraz 9.5 PO KL – kolejno w 1 i 3% gmin. Projekty Działania 4.2 Rozwój i modernizacja infrastruktury edukacyjnej miały charakter komplementarny w stosunku do projektów wszystkich 3 badanych działań i współwystępowały z nimi:  w przypadku projektów Działania 6.3 PO KL w 11% gmin,  Działania 7.3 PO KL w 12% gmin,  a Działania 9.5 – w 22% gmin. Komplementarność projektów realizowanych w ramach Działania 5.1 Rozwój i modernizacja infrastruktury turystycznej i kulturowej z projektami Działania 6.3 PO KL odnotowana została zaledwie w 1% gmin, zaś z projektami z Działania 9.,5 PO KL niewiele liczniej - w 4% gmin.

Czy projekty realizowane na obszarach wiejskich w ramach analizowanych Działań i Priorytetów LRPO są komplementarne względem siebie?

Projekty wsparte z LRPO objęte zostały również badaniem pod kątem komplementarności wewnętrznej – która dotyczy uzupełniania się projektów realizowanych w ramach danego programu. Tworząc matrycę komplementarności projektów wspartych z LRPO po raz kolejny zastosowano schemat, zgodnie z którym na wstępie zbadana została komplementarność potencjalna projektów na podstawie ich zakładanych rezultatów oraz oddziaływania na rozwój obszarów wiejskich, a następnie zweryfikowano w ilu gminach występuje ten rodzaj powiązań (między odnośnymi projektami). Tym razem w matrycy zawarta została wyłącznie informacja wskazująca na odsetek gmin, w których dany rodzaj komplementarności występuje (między projektami z określonych działań LRPO). 161

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Projekty realizowane w ramach tego samego Działania 1.1 Poprawa stanu infrastruktury transportowej w regionie są ze sobą komplementarne funkcjonalnie, gdyż wspólnie wpływają na podniesienie spójności terytorialnej na poziomie regionu, a w kontekście niniejszej analizy również układów lokalnych. Komplementarność projektów z tego Działania odnotowano w 11% gmin. Między projektami tego Działania występuje również komplementarność funkcjonalna z projektami Działania 1.2 ponieważ rezultatem obu tych Działań jest m.in. przyczynianie się do uzbrajania terenu w elementy infrastruktury technicznej, jednak w żadnej z gmin nie są realizowane równocześnie. Natomiast komplementarność przedmiotowa z projektami z Działania 1.3 (poprzez wspólne stwarzanie warunków dla prowadzenia działalności gospodarczej, także poprawiając warunki komunikacji pośredniej i bezpośredniej w odniesieniu do każdej sfery życia mieszkańców danego obszaru) miała miejsce w 41% gmin – jest to powiązanie komplementarne odnotowane w największej liczbie gmin. Rezultaty Działania 1.1 komplementarne są również przedmiotowo z projektami działań 2.1; 2.2; 2.3, ponieważ funkcjonalne ujęcie spójności terytorialnej nie tylko nie stoi w sprzeczności z dążeniem do konkurencyjności, ale wręcz przeciwnie – tak rozumiana spójność jest czynnikiem zwiększającym konkurencyjność układu terytorialnego. Przykładowo, poprzez poprawę systemów transportowych funkcjonujących na różnych szczeblach terytorialnych, a także przez rozwój sieciowych powiązań telekomunikacyjnych zmniejsza się koszty transakcyjne firm zlokalizowanych na danym terytorium dobrze skomunikowanym z otoczeniem wyposażonym w instytucje ułatwiające współpracę. Ten rodzaj komplementarności występuje dla Działania 2.1 w 27% gmin, - 2.2 w 19% gmin, - 2.3 12% gmin. Ponadto obserwuje się komplementarność Działania 1.1 z działaniami Priorytetu IV obejmującego przedsięwzięcia na rzecz rozwoju i modernizacji infrastruktury społecznej, gdyż projekty transportowe ułatwiają dostęp (w ujęciu przestrzennym) do usług z zakresu ochrony zdrowia oraz edukacji. Komplementarność z projektami realizowanymi w ramach Działania 4.1 Rozwój i modernizacja infrastruktury ochrony zdrowia występuje w 1% gmin, a z Działania 4.2 Rozwój i modernizacja infrastruktury edukacyjnej – w 12% gmin. Projekty finansowane z Działania 1.1 przyczyniają się także do realizacji celów Działania 5.1 Rozwój i modernizacja infrastruktury turystycznej i kulturowej poprzez ułatwianie dostępu do usług z zakresu turystyki i rekreacji, współuczestnicząc tym samym w rozwoju tego sektora w regionie i poszczególnych gminach – takie powiązanie ma miejsce w 3% gmin. Projekty Działania 1.2 Tworzenie obszarów aktywności gospodarczej i promocja gospodarcza są komplementarne przedmiotowo oraz funkcjonalnie z projektami z tego samego Działania – brak jednak realizacji kilku projektów z tego Działania w jednej gminie, a także z projektami Działania 1.3 (komplementarność przedmiotowa) uzupełniając się w stwarzaniu warunków do prowadzania działalności gospodarczej, co ma miejsce w 1% gmin. Przedsięwzięcia realizowane w ramach Działania 1.2 są również komplementarne przedmiotowo z projektami realizowanymi w ramach Priorytetu II. współwystępują jednak tylko z projektami Działania 2.2 w zaledwie 1% gmin. Projekty finansowane w ramach Działania 1.3 Rozwój społeczeństwa informacyjnego są komplementarne z działaniami Priorytetu II. Komplementarność przedmiotowa projektów 162

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

omawianego Działania oraz Działania 2.1 obserwowana jest najliczniej – w 39% gmin, gdzie przedsięwzięcia te wspólnie przyczyniają się do podnoszenie konkurencyjności podmiotów gospodarczych (np. poprzez świadczenie usług on-line). Analogiczny charakter komplementarności odnotowany jest z projektami Działania 2.2 – w 34% gmin i z Działania 2.3 – w 16% gmin. Po 1% gmin cechuje występowanie komplementarności projektów z zakresu rozwoju społeczeństwa informacyjnego z projektami realizowanymi w ramach Działania 2.4 oraz 2.5. Cyfryzacja przyczynia się do realizacji celów Priorytetu IV obejmującego przedsięwzięcia na rzecz rozwoju i modernizacji infrastruktury społecznej. W 1% gmin realizowane są jednocześnie projekty z Działania 1.3 oraz 4.1 (wspomagając teleinformatycznie działalność służby zdrowia i świadczone przez nią usługi – k. przedmiotowa), a aż w 22% gmin informatyzacja wspomaga realizację celów Działania 4.2 związanych z rozwojem oświaty (k. przedmiotowa, np. poprzez stwarzanie dostępu do usług e-learningowych). Realizacja celów Działania 2.1 Mikroprzedsiębiorstwa jest uzupełniana przedmiotowo poprzez rezultaty projektów finansowanych w ramach Działania 2.3 poprzez podnoszenie konkurencyjności tych firm w wyniku doradztwa specjalistycznego oraz promocji – co miało miejsce w 14% gmin. Komplementarność z projektami Działania 2.4 (poprzez dostarczanie innowacyjnych rozwiązań dla podnoszenia konkurencyjności podmiotów gospodarczych) – występuje w 3% gmin. Podobny charakter prezentuje komplementarność projektów Działania 2.1 z projektami Działania 2.5, gdzie działalność podmiotów gospodarczych wspierana jest poprzez usługi instytucji otoczenia biznesu – w 1% gmin. Komplementarność przedmiotowa projektów Działania 2.1 z projektami Działania 4.2 polega na przygotowywaniu zasobów ludzkich (poprzez system edukacji) zdolnych do zakładania i prowadzenia konkurencyjnych podmiotów gospodarczych oraz wykwalifikowanego kapitału ludzkiego gotowego do zatrudniania w tych przedsiębiorstwach – odnotowana w 12% gmin. Projekty przyczyniające się do rozwoju sektora turystycznego w gminie wspierają również podmioty gospodarcze, które na terenie danej gminy prowadzą działalność w branży turystycznej oraz w kooperacji z firmami z tej branży. Komplementarność przedmiotowa jaka z tego powiazania wynika występowała dla Działania 2.1 w 3% gmin. Współrealizowanie kilku projektów z Działania 2.1, podnosząc lokalnie konkurencyjność sektora mikroprzedsiębiorstw, miało miejsce w 22% gmin. W przypadku projektów finansowanych w ramach Działania 2.2 Poprawa konkurencyjności małych i średnich przedsiębiorstw poprzez inwestycje występuje komplementarność z analogicznymi projektami (i o takim samym charakterze), jak ma miejsce w opisanym Działaniu 2.1. Projekty z Działania 2.2 współrealizowane były z projektami z Działania 2.3 w 12% gmin, z Działania 2.4 – w 3% gmin, z Działania 2.5 – w 1% gmin, z Działania 4.2 – w 12% gmin, a z projektami z Działania 5.1 w 4% gmin. Zaś realizowanie w gminie więcej niż jednego projektu z Działania 2.2, podnosząc lokalnie konkurencyjność sektora małych i średnich przedsiębiorstw, miało miejsce w 12% gmin. Projekty Działania 2.3 powiązane na zasadzie komplementarności z projektami Działania 2.5 – poprzez wspólnie wspieranie instytucjonalne podmiotów gospodarczych – występowały w 1% gmin.

163

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Natomiast realizowanie kilku projektów z Działania 2.3 w tej samej gminie – intensyfikujące oddziaływanie rezultatów tych projektów na danym terenie – występowało w 5% gmin. W toku analiz zidentyfikowana została komplementarność projektów z Działania 2.4 Transfer badań, nowoczesnych technologii i innowacji ze świata nauki do przedsiębiorstw z projektami Działania 2.5, których rezultaty wspólnie przyczynią się do realizacji celu, jakim jest wspieranie przedsiębiorczości – odnotowana w 1% gmin. Ponadto do realizacji celów Działania 2.4 przyczyniają się rezultaty Działania 4.2 – związane z rozwojem edukacji, komplementarności tych projektów nie zaobserwowano w żadnej z gmin. Projekty Działania 2.5 Rozwój regionalnych i lokalnych instytucji otoczenia biznesu są komplementarne z projektami w ramach tego samego Działania, jednak takiego współwystępowania nie odnotowano w poszczególnych gminach. Dla projektów z Działania 3.1 Infrastruktura ochrony środowiska przyrodniczego oraz projektów z Działania 3.2 Poprawa jakości powietrza, efektywności energetycznej oraz rozwój i wykorzystanie odnawialnych źródeł energii zidentyfikowano projekty komplementarne w tych realizowanych w ramach Działania 4.1, ponieważ poprzez ochronę środowiska oraz poprawę jakości powietrza wzmaga się oddziaływanie projektów z zakresu ochrony zdrowia, co w efekcie wpływa pozytywnie na stan zdrowia społeczności. Komplementarność projektów z Działania 3.1 i 3.2 z projektami z Działania 4.1 odnotowana została w 1% gmin. Podobnie efekty działań na rzecz ochrony środowiska (3.1) oraz poprawy jakości powietrza (3.2) wspierają realizację celów Działania 5.1, przyczyniając się do rozwoju turystyki na terenie, który obejmują, tak jest kolejno w 4 i 1 % gmin. Komplementarność funkcjonalna dla projektów realizowanych w tej samej gminie, w ramach tego samego działania występowała w przypadku projektów finansowanych z: • Działania 3.1 – w 3% gmin, • Działania 3.2 – w 1% gmin, • Działania 4.2 – w 3% gmin, • Działania 5.1 – w 1% gmin. Natomiast nie odnotowano faktycznie występujących powiązań komplementarnych poprzez współrealizowanie projektów z tego samego działania, w przypadku projektów dofinansowanych z Działania 3.3 Zarządzanie środowiskiem przyrodniczym oraz z Działania 4.1 Rozwój i modernizacja infrastruktury ochrony zdrowia.

164

Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Tabela 18 Matryca komplementarności wewnętrznej projektów realizowanych w ramach LRPO na obszarach wiejskich województwa lubuskiego - na poziomie gmin* (na podstawie

zakładanych rezultatów analizowanych projektów)

1.1 1.1 1.2 1.3 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 3.1 3.2 3.3 4.1 4.2 5.1

I I

LRPO I tet

Priorytet I I Priorytet Działanie I Priorytet Działanie I Priorytet Działanie I Priorytet Działanie Priory Działanie I Priorytet Działanie I Priorytet Działanie I Priorytet Działanie I Priorytet Działanie I Priorytet Działanie I Priorytet Działanie I Priorytet Działanie I Priorytet Działanie Priorytet Działanie

Priorytet I 11% Działanie 1.1

Priorytet I 0% 0% Działanie 1.2

Priorytet I 41% 1% 1% Działanie 1.3 Priorytet II 27% - 39% 22% Działanie 2.1 Priorytet II 19% 1% 34% - 12% Działanie 2.2 Priorytet II 12% - 16% - 12% 5% Działanie 2.3 Priorytet II - - 1% - 3% - 0% Działanie 2.4

Priorytet II - - 1% - 1% 1% 1% 0% Działanie 2.5

Priorytet III ------3% Działanie 3.1

Priorytet III ------1% Działanie 3.2

Priorytet III ------0% Działanie 3.3

Priorytet IV 1% - 1% 0% - - - - 1% 1% - 0% Działanie 4.1

Priorytet IV 12% - 22% 12% 12% - 0% - - - - - 3% Działanie 4.2

Priorytet V 3% - 4% 3% 4% - - - 4% 1% - - - 1% Działanie 5.1 * liczby procentowe w poszczególnych komórkach nie wskazują na udział projektów komplementarnych, lecz na odsetek gmin wiejskich i obszarów wiejskich miejsko-wiejskich, w których zachodzi komplementarność między projektami faktycznie realizowanymi w ramach odnośnych działań.

Źródło: opracowanie własne. 165

Badanie ewaluacyjne pn. Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Ponad połowa beneficjentów badanych techniką CATI realizowała więcej niż jeden projekt. Najwięcej beneficjentów realizujących projekty z PROW (75%) otrzymało dofinansowanie na ponad jeden projekt, a najmniej realizujących projekty z PO KL (21,4%).

Rysunek 46 Odpowiedzi respondentów na pytanie, czy realizują więcej niż jeden projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej?

Źródło: opracowanie własne.

Beneficjenci, którzy realizowali więcej niż jeden projekt, zostali zapytani o ich komplementarność. Z badania tego wynika, że komplementarność zewnętrzna nie występuje u 26,2% zaproszonych do badania beneficjentów realizujących projekty z różnych programów. Natomiast w przypadku beneficjentów realizujących więcej niż jeden projekt z LRPO, komplementarności wewnętrznej nie odnotowało 16,7% badanych beneficjentów.

Rysunek 47 Odpowiedzi respondentów, którzy realizują Rysunek 48 Odpowiedzi respondentów, którzy projekty z różnych programów, na pytanie, czy projekty realizują więcej niż 1 projekt z LRPO, na pytanie, czy te uzupełniają się wzajemnie? projekty te uzupełniają się wzajemnie?

Źródło: opracowanie własne Źródło: opracowanie własne.

Świadczy to o tym, że projekty realizowane na obszarach wiejskich województwa lubuskiego przez tego samego beneficjenta w większym stopniu charakteryzuje komplementarność wewnętrzna, niż zewnętrzna. Wynik ten potwierdzają również analizy prowadzone za pomocą matryc

166

Badanie ewaluacyjne pn. Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim komplementarności zewnętrznej oraz wewnętrznej projektów dofinansowanych z LRPO w poszczególnych gminach wiejskich oraz miejsko-wiejskich. Przy czym wyniki z matryc ukazują jak rzadko komplementarność projektów występuje w poszczególnych gminach regionu. Bardzo często zdarzało się, że w danej gminie realizowanych jest kilka projektów zupełnie nie powiązanych ze sobą, zatem niestanowiących ani funkcjonalnej całości, ani nie przyczyniających się do wsparcia tego samego problemu rozwojowego (lub potrzeby). Spostrzeżenie to potwierdza wypowiedź jednego z respondentów wywiadów pogłębionych, który wskazuje na potrzebę koordynacji prac nad zapewnieniem komplementarności działań wspartych z funduszy europejskich. Lepszej koordynacji prac nad zapewnieniem komplementarności projektów, już na etapie aplikowania o wsparcie, czyli np. w zapisach dokumentacji konkursowej, służyłaby informacja zwrotna na temat faktycznych powiązań między projektami i ich wzajemnym uzupełnianiu się na rzecz osiągania celów programów, z których są finansowane lub celów zawartych w dokumentach strategicznych regionu. Tymczasem wyniki badania wykazały, że takiej informacji brakuje. Tylko we wnioskach o dofinansowanie LRPO znajdują się informacje nt. innych projektów realizowanych przy wsparciu z funduszy europejskich.

Czy można stwierdzić występowanie efektu synergii pomiędzy wsparciem udzielanym w ramach poszczególnych Programów, ich Priorytetów/Osi priorytetowych i Działań?

Synergia jest definiowana jako wzajemne wzmacnianie, potęgowanie się efektów interwencji publicznej, kooperacja czynników, skuteczniejsza niż suma ich oddzielnych działań; to maksymalizacja rezultatów uzyskanych na skutek realizacji działań/projektów uzupełniających się wzajemnie (komplementarnych). W literaturze wymienia się synergię poziomą i pionową. Synergia pozioma (horyzontalna) oznaczała tworzenie wspólnej wartości z projektami o podobnej tematyce (np. w przypadku projektu transportowego synergia z innym projektem transportowym). Synergia pionowa (wertykalna) oznaczała tworzenie wspólnej wartości z projektami o innej tematyce, komplementarnej z danym projektem (np. projektu dotyczącego budowy obiektu turystycznego z projektem transportowym).74 Jeśli efekt synergii projektów pojawia się w ramach jednego programu, zachodzi zjawisko synergii wewnętrznej. W przypadku zaistnienia powiązań projektów programu będącego przedmiotem ewaluacji z projektami innego badanego programu, pojawia się synergia zewnętrzna75. Opisane poniżej efekty synergii odnoszą się tylko do projektów, które faktycznie tworzyły wspólne wartości na terenach wiejskich (czyli pominięte były te, które tworzą jedynie korelację potencjalną wskazaną we wcześniejszej części opracowania, a zatem potencjalne efekty synergii). Projekty realizowane w ramach Priorytetu I LRPO tworzą wspólną wartość z operacjami wspieranymi z PROW (w ramach działań 125, 321 i 413) na zasadzie synergii poziomej. Odbywa się to w zakresie:

74 Podręcznik ewaluacji efektów projektów infrastrukturalnych, Krajowa Jednostka Oceny, Departament Koordynacji Polityki Strukturalnej MRR Warszawa, Marzec 2009 r. 75 Słownik (http://www.wwpe.gov.pl data pobrania 29.11.2013 r.)

167

Badanie ewaluacyjne pn. Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

 poprawy komunikacji drogowej na obszarach wiejskich, przyczyniając się do zagęszczenia sieci dróg tym terenie;  uzbrajania terenów wiejskich w infrastrukturę techniczną, w tym wodno-kanalizacyjną, wpływając na kompleksowego zagospodarowania infrastrukturalnego;  budowy infrastruktury informatycznej podnosząc poziom rozwoju społeczeństwa informacyjnego. Wsparcie skierowane na obszary wiejskie w ramach działań 2.1 i 2.2 Priorytetu II LRPO wspólnie oddziałuje z operacjami dofinansowanymi z działań 125, 321 i 413 PROW – na zasadzie synergii pionowej – na rozwój przedsiębiorczości. Między projektami dofinansowanymi z Działania 3.1 LRPO a operacjami z Działania 321 PROW występuje efekt synergii poziomej na polu ochrony środowiska, przyczyniając się jednocześnie do poprawy jakości życia ludności wiejskiej. Rezultaty Działania 4.2 oraz Działania 413 i Działania 313, 322, 323 dają zarówno efekt synergii poziomej, wpływając na wzrost dostępności bazy oświatowo-kulturalnej oraz oświatowo-sportowej na wsi, jak i pionowej – oddziałując na zwiększenie na wsi dostępu do elementów infrastruktury przeznaczonej dla dzieci, także obiektów sportowych. Tym samym wpływają na wzrost jakości życia na wsi. Wsparcie obszarów wiejskich w ramach Priorytetu V przynosi efekt synergii poziomej z operacjami Działania 313, 322, 323 oraz Działania 413 w zakresie podniesienia atrakcyjności turystycznej obszarów wiejskich. Synergia zewnętrzna wsparcia z LRPO ze wsparciem udzielonym w ramach wybranych działań PO KL w każdym przypadku ma charakter pionowy. Projekty dofinansowane w ramach Priorytetu I LRPO przynoszą efekt synergii z projektami z badanych działań PO KL w zakresie:  wzrostu mobilności terytorialnej mieszkańców wsi, w wyniku której następuje podniesienie ich aktywności zawodowej, a także poprawa dostępu do rynku pracy osób zagrożonych wykluczeniem społecznym (np. niepełnosprawnych lub długotrwale bezrobotnych);  podniesienia szans na zatrudnienie mieszkańców wsi poprzez wspieranie przedsiębiorczości oraz podnoszenie lub zmianę kwalifikacji (oraz inne formy aktywizacji zawodowej);  wzrostu zatrudnienia w wyniku podniesienia dostępności do informacji, w tym związanych z rynkiem pracy oraz wzrost dostępności telepracy z wykorzystanie Internetu;  wzmocnienia i poszerzenia zakresu działań sektora ekonomii społecznej (w wyniku wzrostu mobilności oraz wykorzystania Internetu);  wzrostu oddziaływania inicjatyw edukacyjnych i integracyjnych (poprzez wzrost dostępności do informacji oraz ułatwiona komunikacja z wykorzystaniem Internetu, np. mailing lub fora wymiany zdań);  wzrostu kwalifikacji oraz wykształcenia poprzez wykorzystanie platform e-learningowych. Wsparcie z działań 2.1, 2.2, 2.3 i 2.4 Priorytetu II LRPO przynosi efekt synergii z działaniami 6.3 i 9.5 PO KL tworząc wspólne wartości w obszarze wzrostu zatrudnienia, w wyniku wspierania przedsiębiorczości oraz podnoszenia kwalifikacji zawodowych i innych form aktywizacji.

168

Badanie ewaluacyjne pn. Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Projekty dofinansowane w ramach Działania 4.2 Priorytetu IV LRPO osiągają efekt synergii z projektami realizowanymi z badanych działań PO KL w zakresie podwyższania kapitału ludzkiego, prowadząc do wzrostu zatrudnienia oraz świadomości społecznej, przyczyniając się m.in. do aktywności na rzecz integracji społecznej. Wsparcie w ramach Priorytetu V LRPO daje efekt synergii w połączeniu z rezultatami działań 6.3 oraz 9.5 PO KL podnosząc szansę na wzrost zatrudnienia w branży turystycznej. Przeprowadzone w toku badania analizy wykazały również szeroki zakres wspólnych wartości wypracowanych w ramach synergii wewnętrznej wsparcia z LRPO. Rezultaty projektów dofinansowanych z Priorytetu I przynoszą efekt synergii w połączeniu z rezultatami projektów z tego samego Priorytetu, w zakresie:  podniesienia spójności terytorialnej na poziomie regionu, poprzez poprawę komunikacji drogowej oraz kolejowej (s. pozioma),  współtworzenia warunków dla prowadzenia działalności gospodarczej, także poprawiania warunków komunikacji pośredniej i bezpośredniej w odniesieniu do każdej sfery życia mieszkańców danego obszaru (s. pionowa). Wsparcie obszarów wiejskich w ramach Priorytetu I tworzy również efekty synergiczne z rezultatami projektów dofinansowanych z Priorytetu II (s. pionowa) w obszarze poprawy systemów transportowych i telekomunikacyjnych, co następnie przyczynia się do obniżenia kosztów transakcyjnych firm zlokalizowanych na wsi oraz podnoszenia konkurencyjności podmiotów gospodarczych (np. poprzez świadczenie usług on-line, nawiązywanie kontaktów przez Internet, czy zwieranie transakcji droga elektroniczną). Rezultaty projektów realizowanych w ramach Priorytetu I osiągają efekty synergii także z wynikami wsparcia z Priorytetu IV (s. pionowa) – w zakresie ułatwiania dostępu mieszkańców wsi do usług z zakresu ochrony zdrowia oraz edukacji w ujęciu przestrzennym, jak i wspomagania usług świadczonych przez służbę zdrowia i edukację teleinformatycznie (e-zdrowie, e-learning), przyczyniając się tym samym do poprawy wykształcenia oraz zdrowia. Podobnie związek występuje między wsparciem skierowanym z Priorytetu I i V (s. pionowa) – poprzez ułatwianie dostępu do usług z zakresu turystyki i rekreacji oraz dostępu do informacji na temat tych usług, przyczyniając się tym samym do rozwoju tego sektora na obszarach wiejskich. Interwencja skierowana na obszary wiejskie w ramach Priorytetu II przynosi efekt synergii z efektami działań z tego samego priorytetu (s. pionowa), który przejawiają się podniesieniem konkurencyjności firm zlokalizowanych na wsi poprzez dostarczanie innowacyjnych rozwiązań, a także w wyniku specjalistycznego doradztwa i promocji oraz wspierania instytucjonalnego podmiotów gospodarczych, co bezpośrednio podnosi poziom rozwoju lokalnego, a w konsekwencji przekłada się na wzrost zatrudnienia. Projekty realizowane z Priorytetu II tworzą również wspólną wartość z projektami z wspartymi z Priorytetu IV (s. pionowa) w zakresie wzrostu zatrudnienia na wsi, w wyniku tworzenia miejsc pracy oraz podniesienia jakości kapitału ludzkiego, a także przygotowanie do zakładania i prowadzenia konkurencyjnych podmiotów gospodarczych. Wsparcie przedsiębiorczości w ramach Priorytetu II daje efekt synergii w powiązaniu z rezultatami uzyskanymi z interwencji skierowanej z Priorytetu V (s. pionowa), poprzez podniesienie

169

Badanie ewaluacyjne pn. Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim konkurencyjności podmiotów sektora turystycznego na wsi oraz stwarzanie uwarunkowań do rozwoju turystyki np. w wyniku poprawy stanu dziedzictwa kulturowego lub tworzenia bazy sportowo rekreacyjnej. Efekt synergii przejawiający się polepszeniem stanu środowiska przyrodniczego na wsi osiągany jest z połączenia rezultatów projektów z poszczególnych działań Priorytetu III. Ponadto wsparcie z tego Priorytetu generuje efekt synergii z rezultatami Działania 4.1 Priorytetu IV (s. pionowa)w zakresie poprawy zdrowia społeczności (w wyniku ochrony środowiska oraz poprawy jakości powietrza), a także Priorytetu V (s. pionowa) – poprawiając warunki do rozwoju turystyki. Można również stwierdzić występowanie na terenach wiejskich województwa lubuskiego efektu synergii między projektami wspartymi w ramach Priorytetu IV z Działania 4.2 w zakresie ponoszenia wyksztalcenia (s. pozioma). Podobnie efekt ten można zaobserwować między rezultatami projektów realizowanych z Priorytetu V (s. pozioma), które przyczyniają się do rozwoju sektora turystycznego na wsi.

Przeprowadzone analizy wykazały, występowanie efektu synergii zewnętrznej pomiędzy wsparciem udzielanym na obszarach wiejskich w ramach badanych Programów ich Priorytetów/Osi priorytetowych i Działań we wszystkich tych przypadkach, w których występuje faktyczna korelacja między projektami przedmiotowych Programów. W przypadku synergii zewnętrznej, najwięcej powiązań tworzących wspólne wartości (wynikających ze współwystępowaniu projektów dofinansowanych z tych Programów na terenach wiejskich poszczególnych gmin) można zaobserwować między rezultatami interwencji z LRPO i z PO KL. Osiągany tu efekt synergii ma charakter pionowy i najczęściej dotyczy wzrostu zatrudnienia na obszarach wiejskich. Synergia między wsparciem z LRPO i PROW ma zarówno charakter poziomy – projekty dofinansowane z przedmiotowych Programów współtworzą połączenia sieciowe wspierając kompleksowe zagospodarowanie infrastrukturą techniczną (wodno-kanalizacyjna, drogową oraz telekomunikacyjną). Synergia pionowa interwencji z tych dwóch programów dotyczy zazwyczaj poprawy jakości życia na obszarach wiejskich wynikającej z ułatwienia dostępu do infrastruktury społecznej podniesienia atrakcyjności turystycznej obszarów wiejskich. Synergia wewnętrzna wsparcia udzielanego z LRPO na terenach wiejskich ma szeroki zakres i wynika zarówno z charakteru poziomego efektów powiazań wynikających z realizacji projektów w ramach tego samego Priorytetu, jak i pionowego między priorytetami, które w sumie przyczyniają się do poprawy jakości życia i prowadzenia działalności na wsi w województwie lubuskim.

Czy realizacja projektów pobudziła kolejne inwest ycje lub działania nieinwestycyjne wewnątrz i na zewnątrz jednostki beneficjenta (finansowane z rożnych źródeł), które nie były wcześniej planowane (efekt mnożnikowy)?

Zrealizowane przedsięwzięcia dofinansowane w ramach analizowanych Programów przynoszą efekty znacznie przekraczające te, będące bezpośrednim wynikiem zrealizowanej inicjatywy, a uwidocznione we wzroście dochodów lub zatrudnienia, stanowiących rezultat danego przedsięwzięcia. Projekty

170

Badanie ewaluacyjne pn. Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim dofinansowane w ramach LRPO, PROW i PO KL stanowiły impuls, który zapoczątkował kolejne pozytywne zmiany prowadzące do „pomnożenia” efektów bezpośrednich, także w „otoczeniu projektu”. Stały się one bodźcem przynoszącym trwałe korzyści ekonomiczne, uzyskiwane również po zakończeniu przedsięwzięcia. Analizowane działania tj. efekty bezpośrednie (realizacji celów projektu, przemieszczenia) zapoczątkowały mechanizm mnożnikowy (efekty pośrednie) (economic multiplier effects) uwidoczniony w efekcie dochodowym i efekcie dostawcy (zaopatrzeniowym).76 Efekt dochodowy przejawia się w stymulowaniu wzrostu dochodów mieszkańców lokalnej społeczności będącego wynikiem zrealizowanego projektu. Przekłada się to na wzrost popytu konsumpcyjnego, generując dodatkowy wzrost produkcji i dochodów, a tym samym kolejne przyrosty wskazanych kategorii ekonomicznych. Oprócz bezpośredniego oddziaływania na uczestników projektu, efekty mnożnikowe podlegają mechanizmowi propagacji tj. rozprzestrzenianiu się na otoczenie, stając się czynnikiem prorozwojowym także dla podmiotów, które zaspokajają rosnące wraz z dochodem potrzeby lokalnej społeczności. Rozpoczyna się samonapędzający się proces (tzw. popytowe efekty mnożnikowe), stymulujący dalszy rozwój regionu w drodze tworzenia nowych miejsc pracy i kolejnych przyrostów popytu i dochodów. Efekt zaopatrzeniowy jest z kolei widoczny w generowaniu popytu na towary, które mogą być dostarczane przez lokalnych i regionalnych dostawców, co także może działać prorozwojowo i pobudzać efekt dochodowy. Nie należy zapominać, że o ile zasięg oddziaływania efektu dostawcy może wykraczać poza gospodarkę lokalną, a często także region, o tyle efekt dochodowy jest najsilniej odczuwalny właśnie w gospodarce lokalnej oraz, choć słabiej, regionalnej. Skutki zrealizowanych przedsięwzięć rozprzestrzeniają się w wyniku efektów mnożnikowych na wiele obszarów, nie omijając także budżetu państwa, budżetów gmin i powiatów. Graficzną prezentację oddziaływania projektów przedstawia schemat zawarty na rysunku 50., wskazując szeroko rozumianych, także pośrednich, odbiorców (beneficjentów) zrealizowanych projektów. Z przeprowadzonych badań terenowych wynika, że najbardziej zauważalne dla beneficjentów efekty mnożnikowe są konsekwencją projektów realizowanych w ramach PO KL, natomiast liczba zinterpretowanych kolejnych przedsięwzięć będących pokłosiem projektów poddanych analizie jest zbliżona w przypadku LRPO oraz PROW. Ma to swoje źródło w budowaniu doświadczenia i umiejętności w aplikowaniu o środki unijne, co przekłada się na skuteczność w ich pozyskiwaniu. Program Operacyjny Kapitał Ludzki koncentruje się na rozwoju tego najważniejszego czynnika produkcji, jakim jest kapitał ludzki, prowadząc, poprzez wyższe kwalifikacje, do zwiększania produktywności także pozostałych czynników wytwórczych. Pojawiają się wówczas korzyści bezpośrednio niewymierne, a wynikające z efektu doświadczenia (experience effect). Ma on miejsce zarówno wtedy, kiedy doświadczenie w realizacji projektów dofinansowanych z funduszy unijnych przekłada się na przygotowanie kolejnych projektów i, w związku z wyższą ich jakością, pozyskaniem dofinansowania, jak i wtedy, kiedy pobudza do poszukiwania i aplikowania o środki zewnętrzne na finansowanie projektów. Jednak najbardziej odczuwalne efekty przyniosą pobudzone projekty z zakresu szeroko rozumianej infrastruktury. Beneficjenci LRPO (m.in. działania 1.1., 2.1, 3.2, 5.1) wskazywali, że kolejne

76 Podręcznik ewaluacji projektów infrastrukturalnych. Czy Twój projekt przyniósł oczekiwane korzyści? Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2009, s. 37.

171

Badanie ewaluacyjne pn. Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim przedsięwzięcia z zakresu rozwoju infrastruktury drogowej i turystycznej były kontynuacją wcześniej realizowanych inwestycji. Jest to niezmiernie ważna determinanta rozwoju społeczno- gospodarczego, zwłaszcza obszarów wiejskich z uwagi na niższe niż w miastach wskaźniki odnoszące się do tej kategorii, gdyż pozwala na skuteczne poszukiwanie potencjalnych inwestorów, zarówno w środowisku lokalnym, jak i dalszym. W przypadku LRPO, wśród wskazań ankietowanych beneficjentów, znalazły się działania polegające na kontynuowaniu inwestycji na kolejnych odcinkach/etapach (np. w przypadku infrastruktury drogowej – działanie 1.1); aplikowaniu o nowe niepowiązane przedmiotowo lub funkcjonalnie projekty – co wynikało z pozytywnego doświadczenia z realizacji pierwszego projektu – działania 1.1, 2.3, 4.1; aplikowaniu o nowe komplementarne projekty – działania 1.1, 2.1, 2.2, 2.3, 2.5, 3.2, 4.1,4.2, 5.1; podejmowaniu kolejnych decyzji inwestycyjnych; rozbudowie obiektów (np. szkolnych) – działania 2.5, 3.2, 4.1, 4.2, 5.1. Pośredni wpływ realizowanych projektów indywidualnych w ramach LRPO dotyczyć będzie efektów mnożnikowych generujących m.in. wzrost poziomu konsumpcji, zwiększenie popytu na lokalne usługi, wzrost zatrudnienia w otoczeniu realizowanego projektu, powstawanie nowych podmiotów w otoczeniu realizowanego projektu. Wiele pobudzonych projektów dotyczyło powstania boisk sportowych, świetlic i placów zabaw na obszarach wiejskich (LRPO, PROW). Tego typu projekty bardzo silnie przyczyniają się, szczególnie na obszarach wiejskich, gdzie dostęp do obiektów jest ograniczony, do rozwoju kapitału ludzkiego, który w gospodarce opartej na wiedzy jest filarem dalszego rozwoju. A jak wskazują badania Theodore Schultza – laureata Nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii z 1979 r. – dzieciństwo, otoczenie, w którym dorasta i wychowanie są kluczowe dla rozwoju przyszłego „produktywnego kapitału ludzkiego”, bez którego rozwój nie jest możliwy.

Przykłady przedsięwzięć, będących swoistą konsekwencją projektów realizowanych w ramach PROW, i stanowiących przejaw zjawiska nienasyconości zadowolenia konsumenta można sklasyfikować podobnie, jak w przypadku LRPO. Były to głównie działania polegające na kontynuacji działań inwestycyjnych (np. modernizacja obiektów świetlicowych – działania 413, 313, 322, 323, budowa infrastruktury sportowo-rekreacyjnej – działania 313, 322, 323, czy też tworzenie kolejnego placu zabaw dla dzieci – działanie 413), aplikowanie o nowe projekty, ale również kontynuacja wydarzeń, takich jak imprezy kulturalne lub warsztaty – działania 421, 313, 322, 323. Istotnym przykładem wartości dodanej z projektu realizowanego w ramach tego Programu było zaktywizowanie lokalnych przedsiębiorców branży turystycznej do inicjatywy gospodarczej (wypożyczalnia kajaków), czy też wydanie publikacji książkowej na temat wspartego z projektu terenu, która dodatkowo stanowi element promocji oraz integracja społeczna polegająca na nawiązywaniu kontaktów z przedstawicielami gmin w celu uspołeczniania działań organizacji. Beneficjenci tego programu rozwijali i kontynuowali aktywność ukierunkowaną na rozwój obszarów wiejskich uzupełniając wcześniej podjęte kompleksowe działania w tym zakresie (działania 321, 313, 322, 323, 413). Projekty realizowane w ramach PO KL generowały (lub nadal inicjują) kolejne przedsięwzięcia polegające na realizacji nowych inicjatyw społecznych z wykorzystaniem sprzętów zakupionych w ramach przedmiotowego projektu, często jednak była to realizacja projektów stanowiących kontynuację pierwotnego z przekazywaniem dobrych praktyk lub aplikowanie o nowe projekty rozszerzające zakres działalności beneficjenta.

172

Badanie ewaluacyjne pn. Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Rysunek 49 Odpowiedzi beneficjentów dotychczasowego wsparcia na pytanie, czy realizacja ich projektu wywołała efekt mnożnikowy?

Źródło: opracowanie własne.

Przedstawiciele 83% organizacji działających na rzecz rozwoju obszarów wiejskich stwierdzili, że w wyniku projektów realizowanych na terenie objętym działalnością ich instytucji/organizacji, pojawiła się inicjatywa do podjęcia kolejnych działań (inwestycyjnych lub niewymagających nakładów finansowych), których celem było wspieranie rozwoju obszarów wiejskich. Warto wymienić chociażby takie jak: inwestycje związane z tworzeniem szlaków turystycznych, w tym rozwój turystyki konnej, czy rozwój edukacji ekologicznej. Beneficjenci PO KL oprócz kontynuowania aktywności w projektach miękkich, wskazali także realizację projektów inwestycyjnych finansowanych w ramach PROW. Wskazuje to na współistnienie efektu doświadczenia, dzięki któremu respondenci nabyli umiejętności i przekonania, co do słuszności podjętych działań. Rozwinęli swoją aktywność i skuteczność w aplikowaniu o środki unijne. Jak wspomniano wcześniej takie doświadczenie pozwoli także rozwinąć się w aktywnym poszukiwaniu innych źródeł finansowania kolejnych przedsięwzięć. Analiza wymienionych przez beneficjentów przedsięwzięć, dla których poddana ewaluacji aktywność aplikacyjna, stała się impulsem/zaczątkiem kolejnych przedsięwzięć, wskazuje także na jeszcze jeden, niezmiernie ważny, choć niemierzalny wymiar kontynuowanej działalności. Poprzez integrację lokalnej społeczności, jej mobilizację, inicjowanie kolejnych przedsięwzięć, buduje się umiejętność współpracy i zaufanie, które są podstawowym budulcem kapitału społecznego. Stają się więc one podłożem dla przyszłego rozwoju, gdyż z uwagi na komponenty kapitału społecznego, jak choćby zaufanie, jest to czynnik rozwojowy, którego budowanie wymaga długiego okresu. Ten aspekt analizowanych efektów mnożnikowych jest o tyle ważny, że polską gospodarkę cechuje deficyt kapitału społecznego, a jednocześnie jak wskazują badania międzynarodowe, jest to czynnik niezbędny w rozwoju wysokorozwiniętych społeczeństw. Wyższe dochody i rozwój społeczno-gospodarczy przekłada się także na wpływy do budżetu państwa oraz budżetów gmin i powiatów. Ich źródłem mogą być podatki dochodowe od osób fizycznych (PIT), podatki dochodowe od osób prawnych (CIT), jak również podatki od nieruchomości i środków transportu, zasilające właśnie budżety gmin.

173

Badanie ewaluacyjne pn. Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Rysunek 50 Mechanizm dochodowych i zaopatrzeniowych efektów mnożnikowych

Źródło: Domański B., Gwosdz K., Efekty mnożnikowe w rozwoju lokalnym i regionalnym, [w:] Region społeczno- ekonomiczny i rozwój regionalny, Parysek J. i Stryjakiewicz T. (red.), Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań 2008, s. 217-238.

174

Badanie ewaluacyjne pn. Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Oprócz oczywistego poprawienia salda w budżetach mogą stać się źródłem finansowania ukierunkowanych lokalnie wydatków z budżetu publicznego, stając się kolejnym impulsem prorozwojowym. Powyższy mechanizm zaopatrzeniowych i dochodowych efektów mnożnikowych przedstawia rys. 50. Można wymienić także dodatkowy efekt mnożnikowy niewskazany przez beneficjentów, gdyż nie daje się on sprowadzić do konkretnego przedsięwzięcia. Wynika on z preferencyjnego finansowania przez fundusze unijne, co pozwala wygenerować środki przez inne podmioty, w tym przedsiębiorstwa i banki. Są to swoiste finansowe efekty mnożnikowe. W odniesieniu do części przedsięwzięć można postawić tezę, że bez współfinansowania ze środków unijnych podmioty nie podjęłyby ani realizacji inwestycji ani kredytów zaciąganych zazwyczaj na pokrycie wkładu własnego. Znaczącym źródłem tego typu kredytów są instytucje komercyjne, dzięki czemu efekt wypierania zostaje częściowo zniwelowany. Efekty mnożnikowe uwidaczniają się również w sferze realnej poprzez zwiększone zapotrzebowanie na dobra i usługi zgłaszane w firmach dostarczających towary firmom beneficjentom. W związku z realizowanymi przedsięwzięciami wzrasta również zainteresowanie usługami o charakterze doradczym, badawczym oraz eksperckim.

Przeprowadzona analiza jednoznacznie wskazuje, że uzyskane w ramach badanych programów wsparcie stało się impulsem do kolejnych przedsięwzięć, w wyniku których uruchomiony został mechanizm mnożnikowy. Znajdzie to odzwierciedlenie w realizacji następnych projektów przyczyniających się znacząco do rozwoju w województwie lubuskim obszarów wiejskich, dla których największą barierą jest bierność społeczności lokalnej, a skuteczne aplikowanie o środki unijne staje się najlepszą zachętą do wzmożenia aktywności. Kluczowe znaczenie ma tutaj efekt doświadczenia, dzięki któremu beneficjenci zagospodarowują także nowe obszary, nie związane bezpośrednio z projektem z badanych programów.

Czy występują deficyty (problemy rozwojowe) na obszarach wiejskich województwa lubuskiego, na które nie są skierowane żadne środki z funduszy europejskich ani innych mechanizmów finansowych? (finansowane wyłącznie ze środków statutowych/ budżetowych/własnych organizacji/instytucji/ podmiotu, które podejmuje działania na rzecz ich ograniczenia)

Z przeprowadzonych badań wynika, że w przypadku 33% gmin na najważniejsze problemy rozwojowe samorządy mogą pozyskać środki ze źródeł pozabudżetowych, w 42% gmin tylko część deficytów można wesprzeć środkami zewnętrznymi, w 18% gmina nie potrafiono tego zweryfikować, a w 7% stwierdzono, że żaden z najważniejszych problemów w ich gminie nie może być rozwiązany przy wsparciu z zewnątrz.

175

Badanie ewaluacyjne pn. Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Rysunek 51 Odpowiedzi przedstawicieli JST na pytanie, czy na rozwiązanie najważniejszych problemów/deficytów rozwojowych na obszarze ich gminy, można pozyskiwać (są dostępne) środki finansowe lub inne formy wsparcia

Źródło: opracowanie własne.

Z przeanalizowanej listy problemów/barier rozwojowych, wskazanych przez przedstawicieli samorządów gminnych, na ograniczenie których ich zdaniem nie można pozyskać wsparcia, gdyż nie jest oferowane ani ze środków unijnych ani spoza funduszy europejskich wynika, iż na większość z tych problemów znajdują się środki w programach wspartych z funduszy unijnych, jednak problem z pozyskaniem ich może wynikać, bądź z braku wkładu własnego – o czym wspomina jeden z respondentów, bądź w małej aktywności władz lokalnych w zakresie pozyskiwania takich form wsparcia. Jak wynika z analizy desk research, częstym powodem niewystępowania o wsparcie unijne jest brak w strukturach małych gmin zasobów ludzkich, wykwalifikowanych do pozyskiwania i rozliczania środków z funduszy europejskich. Z analizy potrzeb rozwojowych zlokalizowanych na obszarach wiejskich oraz zapisów dokumentu opisującego linię demarkacyjną77, a także wywiadów IDI, nie wynika, iż występuje taki obszar wymagający wsparcia, który zostałby pominięty w programowaniu interwencji na obszarach wiejskich.

Jakie działania na rzecz rozwoju obszarów wiejskich są finansowane z innych środków niż LRPO, PROW i PO KL na lata 2007 -2013?

Z badania terenowego przeprowadzonego z przedstawicielami gmin z terenów wiejskich wynikało, że realizują działania finansowane z innych środków niż LRPO, PROW i PO KL. Jednak analiza wskazanych przedsięwzięć wykazała, że na wszystkie te działania jest oferowane wsparcie z przedmiotowych Programów – poza dotacjami do mieszkań socjalnych (których nie można zakwalifikować jako działanie na rzecz rozwoju gminy).

77 Linia demarkacyjna pomiędzy Programami Operacyjnymi Polityki Spójności, Wspólnej Polityki Rolnej i Wspólnej Polityki Rybackiej z dnia 7 października 2013 r.

176

Badanie ewaluacyjne pn. Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Poza tym weryfikacja tych inwestycji wraz ze źródłem, z którego były dofinansowane wykazała, że część z tych działań była finansowana z LRPO – np. z zakresu ochrony środowiska. W związku z tym, że instytucją wdrażającą Priorytet III dedykowany ochronie środowiska jest WFOŚiGW w Zielonej Górze, przedstawiciele niektórych beneficjentów (z JST) nie kojarzyli tych środków z LRPO.

Rysunek 52 Źródła finansowania działań na rzecz rozwoju obszarów wiejskich poza LRPO, PROW i PO KL

Źródło: opracowanie własne.

Do działań na rzecz rozwoju obszarów wiejskich, finansowanych ze środków własnych gminy (oszczędności) należały: • działania związane z budową infrastruktury sportowej i edukacyjnej, w tym jej doposażenie, • ochrona zabytków, • modernizacja dróg (dotacje do programu przebudowy dróg lokalnych), budowa parkingów i chodników, • edukacja ekologiczna, usuwanie azbestu i wyrobów zawierających azbest, • inwestycje w infrastrukturę wodno-kanalizacyjną, • działania informacyjne i promocyjne, • melioracje terenu gminy, • odbudowa zbiorników retencyjnych. Do działań na rzecz rozwoju obszarów wiejskich, finansowanych z pożyczek/kredytów pozyskanych z instytucji finansowych na zasadach komercyjnych należały: • działania związane ze sferą rozwoju infrastruktury drogowej, edukacyjnej, sanitarnej, • poprawa bezpieczeństwa ludności, • poprawa oferty gminy w zakresie kultury, sportu i rekreacji. Do działań na rzecz rozwoju obszarów wiejskich, finansowanych z pożyczek/kredytów pozyskanych z instytucji finansowych na zasadach preferencyjnych należały: • działania związane ze sferą rozwoju infrastruktury drogowej i sportowo-rekreacyjnej, • poprawa bezpieczeństwa ludności.

177

Badanie ewaluacyjne pn. Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Ze środków Mechanizmu Finansowego EOG sfinansowany został projekt utworzenia strefy rekreacji.

Czy i w jakim stopniu z/realizowane projekty/zadania realizowane na obszarach województwa lubuskiego, bez względu na ich źródło finansowania, są wzajemnie skoordynowane?

Przesunięcie działań rozwojowych dotyczących rolnictwa i obszarów wiejskich dotychczas finansowanych z Sekcji Orientacji Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji w Rolnictwie poza politykę spójności do Wspólnej Polityki Rolnej oraz zaprzestanie finansowania działań dotyczących rybołówstwa z funduszy strukturalnych przez zlikwidowanie Instrumentu Finansowego Wspierania Rybołówstwa, oznaczało konieczność wypracowania mechanizmów koordynacji polityki spójności z Wspólną Polityką Rybacką i politykami dotyczącymi oraz rozwoju obszarów wiejskich będących, szczególnie w Polsce, obszarami o niskim poziomie rozwoju społeczno-ekonomicznego. Jednocześnie SWW zakładają, iż polityka spójności ma odgrywać decydującą rolę we wspieraniu procesu odnowy gospodarczej obszarów wiejskich, uzupełniając działania wspierane w ramach nowego funduszu na rzecz rozwoju obszarów wiejskich. Wymagało to stworzenia synergii między polityką strukturalną, zatrudnienia i rozwoju obszarów wiejskich oraz polityką rybacką. W ramach programów operacyjnych polityki spójności, Wspólnej Polityki Rolnej oraz Wspólnej Polityki Rybackiej wyznaczono następujące wspólne obszary interwencji, skierowane na rozwój obszarów wiejskich i zależnych od rybactwa:  rozwój infrastruktury transportowej (infrastruktura drogowa),  rozwój infrastruktury ochrony środowiska (gospodarka wodno-ściekowa, gospodarka odpadami komunalnymi, monitoring stanu i ochrona środowiska naturalnego – gatunków roślin i zwierząt, w tym obszarów Natura 2000, gospodarowanie zasobami wodnymi – melioracje),  rozwój infrastruktury energetycznej (wytwarzanie, przesył i dystrybucja energii elektrycznej oraz energii ze źródeł odnawialnych),  rozwój infrastruktury społecznej (infrastruktura społeczno-kulturalna, zabytkowa, turystyczna i sportowa),  rozwój zasobów ludzkich (szkolenia, kształcenie zawodowe i przekwalifikowanie),  wspomaganie zmian strukturalnych (poprzez wsparcie dla przedsiębiorstw i podejmowania działalności gospodarczej – tworzenie i rozwój nowopowstałych przedsiębiorstw, inwestycje w przedsiębiorstwach i ich modernizacja, promocja przedsiębiorczości). Identyfikacja ww. obszarów stworzyła konieczność wypracowania tzw. linii demarkacyjnej, w celu ograniczenia realizacji określonych typów projektów do poszczególnych programów operacyjnych. Demarkację określono przy użyciu odpowiednio dobranych kryteriów, których zastosowanie określi miejsce realizacji (program operacyjny) danego projektu:  kryteria merytoryczne – określające typ projektu (rodzaj, zakres pomocy, lokalizacja),  kryteria finansowe – określające wartość (koszt) projektu,  kryteria beneficjenta – określające typ podmiotu właściwego do otrzymania wsparcia na realizację danego projektu.

178

Badanie ewaluacyjne pn. Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Za podstawowe kryterium demarkacji przyjęto wartość kwotową projektu, gdzie projekty o wyższym koszcie realizowane miały być, co do zasady, w ramach programów polityki spójności. Zastosowanie przyjętych rozwiązań uniemożliwiło jednoczesną realizację tych samych projektów w ramach różnych programów operacyjnych polityki spójności, Wspólnej Polityki Rolnej i Wspólnej Polityki Rybackiej.78 Jednakże ani linia demarkacyjna, ani udział przedstawicieli poszczególnych resortów w Komitetach Monitorujących programy operacyjne, ani też funkcjonowanie Grupy roboczej ds. koordynacji i komplementarności przy Komitecie Koordynacyjnym NSRO nie zapewniły pełnej synergii ww. polityk. Dlatego też bardzo istotnym wyzwaniem w odniesieniu do przyszłej perspektywy finansowej 2014- 2020 jest pełniejsze zharmonizowanie celów i instrumentów Wspólnej Polityki Rolnej z Polityką Spójności. Komisja wyraziła opinię, że mogłyby one być skuteczniej realizowane, gdyby wdrażane w ich ramach fundusze były lepiej skoordynowane. Dlatego też Komisja przedstawiła wniosek dotyczący rozporządzenia w sprawie wspólnych przepisów dla wszystkich pięciu funduszy. Wniosek przewiduje ściślejszą koordynację funduszy w celu osiągnięcia:  koncentracji zasobów na celach strategii „Europa 2020” poprzez wykorzystanie wspólnego zestawu celów tematycznych, do realizacji których przyczynią się fundusze;  uproszczenia poprzez bardziej spójne zasady planowania i realizacji;  wzmocnionego nacisku na wyniki poprzez podstawę oceny wykonania i rezerwę na wykonanie;  harmonizacja zasad kwalifikowalności i rozszerzenie uproszczonych opcji kosztów w celu zmniejszenia obciążenia administracyjnego dla beneficjentów i władz zarządzających.79 Wyrazem tej potrzeby są wspólne cele tematyczne wyznaczone w ramach projektu pakietu legislacyjnego na lata 2014 – 2020. Są to: 1. Wspieranie badań naukowych, rozwoju technologicznego i innowacji; 2. Zwiększenie dostępności, stopnia wykorzystania i jakości technologii ICT; 3. Podnoszenie konkurencyjności MSP, sektora rolnego, rybołówstwa i akwakultury; 4. Wspieranie przejścia na gospodarkę niskoemisyjną we wszystkich sektorach; 5. Promowanie dostosowania do zmiany klimatu, zapobiegania ryzyku i zarządzania ryzykiem; 6. Ochrona środowiska naturalnego i wspieranie efektywności wykorzystywania zasobów; 7. Promowanie zrównoważonego transportu i usuwanie niedoborów przepustowości w działaniu najważniejszych infrastruktur sieciowych; 8. Wspieranie zatrudnienia i mobilności pracowników; 9. Wspieranie włączenia społecznego i walka z ubóstwem; 10. Inwestowanie w edukację, umiejętności i uczenie się przez całe życie; 11. Wzmacnianie potencjału instytucjonalnego i skuteczności administracji publicznej.

78 Na podstawie Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia 2007-2013. 79 Na podstawie dokumentu roboczego służb Komisji Elementy wspólnych ram strategicznych na lata 2014- 2020 dla Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europejskiego Funduszu Społecznego, Funduszu Spójności, Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich oraz Europejskiego Funduszu Morskiego i Rybackiego.

179

Badanie ewaluacyjne pn. Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Przeprowadzone analizy, w tym komplementarności potencjalnej, jak i faktycznej, projektów realizowanych w gminach wiejskich i miejsko-wiejskich województwa lubuskiego, a także informacje płynące z badań terenowych, poparte powyższą analizą desk research, wskazują, iż nie ma formalnego systemu koordynującego wydatkowanie środków na projekty realizowane w regionie (bez względu na ich źródło finansowania). Wprawdzie istnieją przesłanki regulujące interwencję z funduszy unijnych, aby te nie nakładały się – jak linia demarkacyjna, która znajduje odzwierciedlenie w zapisach dokumentacji programowych. Również sama konstrukcja Programów, które korespondują z dokumentami strategicznymi regionu, stanowi podstawę do systemowego wdrażania funduszy europejskich w województwie. Jednak, jak wynika z badania, na etapie aplikowania o środki nie są stosowane mechanizmy koordynujące funkcjonalne lub przedmiotowe powiązania projektów. Nie występuje również – poza LRPO – sprawozdawczość (ze strony beneficjentów) pozwalająca na monitorowanie przedmiotowych powiązań oraz dająca pogląd na powiązania między realizowanymi przy współfinansowaniu ze środków unijnych przedsięwzięć. Taka informacja zwrotna stanowiłaby istotny element w procesie koordynowania zadań na rzecz podnoszenia jakości życia i gospodarowania realizowanych w regionie.

* * *

Badanie wykazało 14 potencjalnych powiązań komplementarności zewnętrznej projektów z/realizowanych w ramach LRPO z projektami realizowanymi w ramach PROW, z tego faktyczna komplementarność została odnotowana dla 11 powiązań. Powiązania komplementarne projektów wspartych z LRPO oraz PROW, realizowanych w poszczególnych gminach, najczęściej faktycznie występowały dla działań 4.2 Rozwój i modernizacja infrastruktury edukacyjnej (LRPO) i Działania 413 Wdrażanie lokalnych strategii rozwoju (PROW) – w 12% gmin. Była to komplementarność funkcjonalna projektów z zakresu rozwoju bazy oświatowo-sportowej oraz komplementarność przedmiotowa projektów, których rezultatem jest rozwój kultury fizycznej społeczności lokalnej. W 15% gmin zachodziła komplementarność między projektami realizowanymi z Działania 3.1 Infrastruktura ochrony środowiska przyrodniczego (LRPO) oraz Działania 321 Podstawowe usługi dla gospodarki i ludności wiejskiej (PROW), była to komplementarność funkcjonalna wynikająca z realizacji – w ramach obu działań – projektów z zakresu budowy infrastruktury odprowadzania i oczyszczania ścieków, w tym systemów kanalizacji sieciowej lub kanalizacji zagrodowej. Nie odnotowane natomiast zostało współwystępowanie na obszarach wiejskich tej samej gminy projektów z Działania 3.2 Poprawa jakości powietrza, efektywności energetycznej oraz rozwój i wykorzystanie odnawialnych źródeł energii (LRPO) wraz z projektami z Działania 321 Podstawowe usługi dla gospodarki i ludności wiejskiej lub z Działania 413 Wdrażanie lokalnych strategii rozwoju – dla których stwierdzona została komplementarność potencjalna. Podobnie nie stwierdzono współwystępowania na tym samym obszarze projektów realizowanych w ramach Działania 1.3 Rozwój społeczeństwa informacyjnego z projektami z Działania 321 Podstawowe usługi dla gospodarki i ludności wiejskiej – dla których również zidentyfikowano komplementarność potencjalną. W zdecydowanie większej liczbie gmin zachodziła komplementarność między projektami dofinansowanymi z LRPO a projektami realizowanymi w ramach wybranych działań PO KL, która w każdym przypadku miała charakter przedmiotowy. Zidentyfikowanych zostało 19 potencjalnych

180

Badanie ewaluacyjne pn. Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim powiązań komplementarności zewnętrznej projektów z/ realizowanych w ramach LRPO z projektami realizowanymi w ramach PO KL, z tego faktyczna komplanarność została odnotowana dla każdego z nich. Najwyższą odnotowaną komplementarnością oznaczały się projekty realizowane w ramach Działania 1.3 Rozwój społeczeństwa informacyjnego – w 91% gmin współwystępowały z projektami Działania 9.5 Oddolne inicjatywy edukacyjne na obszarach wiejskich stanowiąc z nimi komplementarność przedmiotową, w rezultacie której nastąpi realizacja idei społeczeństwa informacyjnego poprzez inicjatywy edukacyjne z zakresu podnoszenie poziomu umiejętności informatycznych na obszarach wiejskich oraz zwiększanie dostępu do Internetu. Następnie z projektami Działania 7.3 Inicjatywy lokalne na rzecz aktywnej integracji w 54% gmin – stanowiąc komplementarność przedmiotową, w rezultacie której nastąpi wzrost dostępności do informacji i ułatwiona komunikacja z wykorzystaniem Internetu (np. mailing lub fora wymiany zdań) oraz oddziaływanie inicjatyw edukacyjnych i integracyjnych, przyczynią się do poprawy dostępu do rynku pracy osób zagrożonych wykluczeniem społecznym (np. niepełnosprawnych lub długotrwale bezrobotnych) oraz do wzmocnienia i poszerzenia zakresu działań sektora ekonomii społecznej. W 47% gmin projekty z Działania 1.3 stanowią powiązania komplementarne z projektami Działania 6.3. Inicjatywy lokalne na rzecz podnoszenia poziomu aktywności zawodowej na obszarach wiejskich – poprzez zwiększenie dostępu do Internetu, co w połączeniu z działaniami aktywizującymi mieszkańców wsi, przyczyni się do wzrostu ich zatrudnienia (w wyniku dostępności do informacji, w tym związanych z rynkiem pracy oraz wzrost dostępności telepracy z wykorzystanie Internetu). Z analizy synergii efektów projektów realizowanych na obszarach wiejskich regionu wynika, że wszystkie projekty komplementarne generowały efekt synergii. W większość przedsięwzięć badanych beneficjentów zrealizowanych w ramach projektów wspartych z LRPO (57%), PO KL (82%) oraz PROW (58%) miała swoją kontynuację w postaci inwestycji lub działań nieinwestycyjnych finansowanych z rożnych źródeł. Zazwyczaj były to kolejne projekty wsparte z badanych Programów. Badanie desk research oraz analiza materiału empirycznego nie wykazały problemów rozwojowych na obszarach wiejskich województwa lubuskiego, na które nie są skierowane żadne środki z funduszy europejskich ani innych mechanizmów finansowych. Te działania, które były finansowane przez gminy z ich budżetu (oszczędności) były/są przedmiotem wsparcia w ramach badanych Programów. Przeprowadzone analizy wskazują, iż nie ma formalnego systemu koordynującego wydatkowania środków na projekty realizowane w regionie. Nie jest systemowo formułowana informacja zwrotna wspierająca koordynację zadań na rzecz podnoszenia jakości życia i gospodarowania realizowanych w regionie.

181

Badanie ewaluacyjne pn. Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

WNIOSKI I REKOMENDACJE

Tabela rekomendacji badania ewaluacyjnego l.p. Wniosek Rekomendacja Sposób wdrożenia Termin realizacji Adresat Stan docelowy rekomendacji

1. Analiza zróżnicowania przestrzennego Dalsze wyrównywanie Kontynuacja wsparcia z EFRR oraz Obecna i przyszła Instytucje Mniejszy dystans w pod względem rozwoju lokalnego na poziomu jakości życia na EFRROW w dotychczasowej postaci w perspektywa zarządzające zagospodarowaniu obszarach wiejskich województwa, obszarach wiejskich, zakresie: finansowa. programami: infrastrukturalnym wykazała znaczne różnice w tempie poprzez zwiększanie  rozwoju infrastruktury ochrony LRPO (2007-2013), między rozwoju pomiędzy poszczególnymi dostępności mieszkańców środowiska (w tym jako PROW 2007-2013, peryferyjnymi i układami lokalnymi. Pomiary wsi do podstawowych zwiększenie dostępności RPO Lubuskie 2020, zintegrowanymi syntetycznego wskaźnika rozwoju dla mediów z zakresu infrastruktury wodno- PROW 2014-2020. obszarami trzech lat: 2002, 2007 oraz 2012 infrastruktury technicznej kanalizacyjnej); wiejskimi. ujawniły wprawdzie stopniowy (w tym ochrony  zwiększenie dostępu do centrów Poprawa komfortu spadek liczby gmin w wyodrębnionej środowiska) oraz kultury i rozrywki;80 życia na obszarach klasie najsłabszej, jednak w dalszym podstawowej wiejskich. ciągu dystans między najlepiej i infrastruktury społecznej.  rozwój infrastruktury systemu najgorzej rozwiniętymi gminami nie oświaty i wychowania na został satysfakcjonująco poziomie lokalnym. zredukowany. (str. 62)

80 W takim zakresie w jakim będzie to możliwe dobrze byłoby uwzględnić również zwiększenie dostępności infrastruktury rekreacyjno-sportowej – jednak z obecnego zakresu celów tematycznych nie wynika, aby wsparcie na tę dziedzinę było planowane.

182

Badanie ewaluacyjne pn. Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

2 Analiza wsparcia w poszczególnych Koordynacja wsparcia Opracowanie systemu koordynacji Przyszła Instytucje Kompleksowe gminach wykazała nierównomierną kierowanego na obszary wsparcia kierowanego na obszary perspektywa zarządzające wsparcie absorbcję środków z badanych wiejskie ze środków EFRR, wiejskie województwa lubuskiego ze finansowa. programami: problemów Programów na obszarach wiejskich EFS oraz EFRROW – środków EFRR, EFS oraz EFRROW z RPO Lubuskie 2020, rozwojowych regionu, podtrzymującą zjawisko podnosząca uwzględnieniem dokumentów PROW 2014-2020. poszczególnych zróżnicowania w tempie rozwoju komplementarność programowych polityki spójności81 gmin prowadzące pomiędzy poszczególnymi gminami. projektów oraz oraz systemu organizacyjnego do redukcji (str. 112) wzmacniająca efekt zarządzania i wdrażania programów dystansu w synergii. na poziomie regionalnym. poziomie rozwoju Przeprowadzone analizy, w tym obszarów komplementarności potencjalnej, jak i peryferyjnych i faktycznej, projektów realizowanych pozostałych w gminach województwa lubuskiego, obszarów wiejskich a także informacje płynące z badań terenowych, poparte analizą desk research, wskazują, iż nie ma formalnego systemu koordynującego wydatkowanie środków na projekty realizowane w regionie (bez względu na ich źródło finansowania). (str. 180)

81 Z założeń Umowy Partnerstwa wynika konieczność zapewnienia koordynacji między funduszami WRS, w szczególności między interwencjami EFRR, EFS i EFRROW na obszarach wiejskich.

183

Badanie ewaluacyjne pn. Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

3. 1. Przedsiębiorczość jest powszechnie Wzmacnianie potencjału Wspieranie podmiotów sektora MSP Obecna i przyszła Instytucje Wyższy poziom uważana za główny czynnik endogenicznego poprzez na obszarach wiejskich poprzez: perspektywa zarządzające konkurencyjności rozwoju społeczno-gospodarczego działania na rzecz  dotacje na inwestycje,82 finansowa. programami: dokapitalizowanych oraz kluczowy warunek osiągnięcia wspierania LRPO (2007-2013), podmiotów sektora  wsparcie instytucjonalne, konkurencyjności gospodarki przedsiębiorczości na PROW 2007-2013, MSP na terenach regionu. Działania na rzecz rozwoju terenach wiejskich.  wsparcie marketingowe. RPO Lubuskie 2020, wiejskich. przedsiębiorczości wśród PROW 2014-2020. mieszkańców przyczyniają się do podnoszenia konkurencyjności gospodarki, rozumianej, jako długookresowa zdolność do sprostania konkurencji zewnętrznej. (str. 36)

2. Respondenci z obszarów wiejskich województwa lubuskiego największe potrzeby wsparcia dostrzegają właśnie w odniesieniu do przedsiębiorców (str. 143)

3. Z przeprowadzonych badań wynika, że w największym stopniu oczekiwania obecnych beneficjentów, jak i potencjalnych, spełnia wsparcie przekazane w formie dotacji. (str.111)

82 Zgodnie z założeniami Umowy Partnerstwa w przyszłej perspektywie finansowej dotacje pozostaną instrumentem wsparcia dla przedsiębiorstw tylko w odniesieniu do wybranych sektorów lub obszarów geograficznych, na których występuje deficyt przedsiębiorczości, a więc przede wszystkim strukturalnie słabe obszary wiejskie.

184

Badanie ewaluacyjne pn. Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

4. Analiza gminnych dokumentów Wzmacnianie potencjału Kontynuacja wsparcia z zakresu Przyszła Instytucja Lepiej strategicznych oraz badania terenowe endogenicznego poprzez aktywizacji zawodowej poprzez perspektywa zarządzająca wykwalifikowany wykazały, że wsparcia będą wymagały działania na rzecz edukacji inicjatywy lokalne (w tym kursy, finansowa. programem kapitał ludzki na przedsięwzięcia z zakresu (…) i podnoszenia kwalifikacji szkolenia, doradztwo) oraz inicjatywy RPO Lubuskie 2020. wsi, redukcja aktywizacji zawodowej, infrastruktura ludności wiejskiej - edukacyjne, w postaci działań bezrobocia na społeczna, w tym edukacyjna. poprawa dostępności i wyodrębnionych dla obszarów obszarach wiejskich (str. 145) wspieranie uczenia się wiejskich, w ramach których projekt regionu. przez całe życie, będzie skierowany do mniejszych grup Projekty realizowane w ramach podniesienie umiejętności uczestników, przy jednocześnie Działania 6.3, w opinii respondentów i kwalifikacji osób dużym wyprofilowaniu adekwatnym istotnie przyczyniają się do poszukujących pracy. do faktycznych potrzeb tej grupy aktywizowania tych osób w sferze odbiorców. zawodowej.(str. 146)

5. Analiza gminnych dokumentów Dalsze podnoszenie Kontynuacja działań z zakresu Przyszła Instytucja Zwiększenie strategicznych oraz badania terenowe spójności terytorialnej, w podnoszenia spójności terytorialnej w perspektywa zarządzająca dostępności wykazały, że w największym zakresie celu większej dostępności zakresie poprawy komunikacji finansowa. PROW 2014-2020. mieszkańców wsi do wsparcia będzie potrzebowała w usług z zakresu obszarów wiejskich z ośrodkami usług świadczonych dalszym ciągu infrastruktura infrastruktury społecznej miejskimi poprzez rozbudowę lokalnej przez instytucje drogowa. (str. 145) zlokalizowanych w infrastruktury transportowej83. zlokalizowane w ośrodkach miejskich. mieście, w tym z zakresu infrastruktury społecznej.

83 W zakresie, w jakim będzie to możliwe w ramach wsparcia z EFRROW – jednak z obecnego zdefiniowania celów tematycznych nie wynika, aby planowano wsparcie na tę dziedzinę.

185

Badanie ewaluacyjne pn. Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

SPIS TABEL

Tabela 1 Struktura próby Beneficjentów, CATI ...... 24 Tabela 2 Struktura próby wnioskodawców, którzy nie otrzymali dofinansowania projektów w ramach poszczególnych programów, CATI ...... 25 Tabela 3 Wartość PKB na 1 mieszkańca w latach 2000, 2007 i 2011 ...... 35 Tabela 4 Odsetek bezrobotnych zarejestrowanych pozostających bez pracy dłużej niż 1 rok ...... 38 Tabela 5 Podmioty nowo zarejestrowane na 10 tys. ludności w wieku produkcyjnym ...... 42 Tabela 6 Wartość wskaźnika TMR dla gmin wiejskich i miejsko-wiejskich województwa lubuskiego w latach 2002, 2007 i 2012 ...... 50 Tabela 7 Ranking gmin wiejskich i miejsko-wiejskich województwa lubuskiego pod względem TMR latach 2002, 2007 i 2012 ...... 52 Tabela 8 Ocena skuteczności wsparcia otrzymanego przez beneficjentów z instrumentów funkcjonujących przed rokiem 2007 w opinii respondentów ...... 67 Tabela 9 Poziom kontraktacji alokacji LRPO na projekty z/realizowane na obszarach wiejskich w podziale na Priorytety i Działania wg stanu na 31.12.2012 r. (zł) ...... 115 Tabela 10 Poziom kontraktacji limitów środków z PROW w na operacje z/realizowane na obszarach wiejskich w podziale na Osie priorytetowe i Działania wg stanu na 31.12.2012 r. (zł) ...... 116 Tabela 11 Poziom kontraktacji alokacji PO KL na projekty z/realizowane na obszarach wiejskich w podziale na Priorytety i Działania wg stanu na 31.12.2012 r. (zł) ...... 117 Tabela 12 Wskaźniki obligatoryjne LRPO zaprogramowane z uwzględnieniem poziomu ich osiągnięcia na obszarach wiejskich województwa ...... 119 Tabela 13 Wartość dofinansowania UE z umów/decyzji o dofinansowanie realizowanych na obszarach wiejskich w ramach LRPO w podziale typ beneficjentów wg stanu na 31.12.2012 r...... 137 Tabela 14 Wartość dofinansowania UE z umów/decyzji o dofinansowanie realizowanych na obszarach wiejskich w ramach PROW w podziale formę prawną beneficjentów wg stanu na 31.12.2012 r...... 138 Tabela 15 Wartość dofinansowania UE z umów/decyzji o dofinansowanie realizowanych na obszarach wiejskich w ramach PO KL w podziale typ beneficjentów wg stanu na 31.12.2012 r...... 138 Tabela 16 Matryca komplementarności zewnętrznej projektów realizowanych na obszarach wiejskich województwa lubuskiego w ramach LRPO z projektami wybranych Działań PROW - na poziomie gmin* (na podstawie zakładanych rezultatów analizowanych projektów) ...... 149 Tabela 17 Matryca komplementarności zewnętrznej projektów realizowanych na obszarach wiejskich województwa lubuskiego w ramach LRPO z projektami wybranych Działań PO KL - na poziomie gmin* (na podstawie zakładanych rezultatów analizowanych projektów) ...... 155 Tabela 18 Matryca komplementarności wewnętrznej projektów realizowanych w ramach LRPO na obszarach wiejskich województwa lubuskiego - na poziomie gmin* (na podstawie zakładanych rezultatów analizowanych projektów) ...... 165

186

Badanie ewaluacyjne pn. Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

SPIS RYSUNKÓW Rysunek 1 Rozdzielcza sieć wodociągowa na obszarach wiejskich województwa lubuskiego w latach 2002, 2007 i 2011 ...... 29 Rysunek 2 Rozwój sieci kanalizacyjnej na obszarach wiejskich w województwie lubuskim w latach 2002, 2007 i 2011 ...... 29 Rysunek 3 Rozwój sieci gazowej na obszarach wiejskich w województwie lubuskim w latach 2002- 2011 ...... 30 Rysunek 4 Sieć wodociągowa w województwach w roku 2011 ...... 30 Rysunek 5 Rozdzielcza sieć kanalizacyjna i gazowa w województwach w roku 2011 ...... 31 Rysunek 6 Drogi publiczne o nawierzchni twardej w województwach w latach 2002 i 2011 ...... 32 Rysunek 7 Odsetek korzystających z oczyszczalni ścieków na obszarach wiejskich w województwach w latach 2002 i 2011 ...... 33 Rysunek 8 Dochody własne gmin województwa lubuskiego w przeliczeniu na 1 mieszkańca (gminy bez miast na prawach powiatu) w latach 2002 i 2012 ...... 34 Rysunek 9 Dochody własne gmin w przeliczeniu na 1 mieszkańca w województwach w 2012 r. (gminy bez miast na prawach powiatu) ...... 34 Rysunek 10 Wartość PKB na 1 mieszkańca w 2011 r. w województwach (w tys. zł) ...... 36 Rysunek 11 Odsetek bezrobotnych zarejestrowanych w województwie lubuskim pochodzących z obszarów wiejskich w ogólnej liczbie bezrobotnych w regionie w roku 2000, 2007 i 2012 ...... 37 Rysunek 12 Zarejestrowani bezrobotni pozostający bez pracy dłużej niż 1 rok w poszczególnych województwach w 2012 r...... 37 Rysunek 13 Stopa bezrobocia rejestrowanego w województwie lubuskim w latach 2004, 2007 i 20012 ...... 38 Rysunek 14 Stopa bezrobocia rejestrowanego w województwach w 2012 r. w województwach ...... 39 Rysunek 15 Liczba podmiotów gospodarczych wpisanych do rejestru REGON na 10 tys. ludności w województwie lubuskim ...... 39 Rysunek 16 Podmioty z obszarów wiejskich wpisane do rejestru REGON na 10 tys. ludności w 2012 40 Rysunek 17 Liczba podmiotów nowo zarejestrowane w 2012 r. (na 10 tys. ludności w wieku produkcyjnym)...... 41 Rysunek 18 Liczba podmiotów gospodarczych z obszarów wiejskich nowo zarejestrowanych w REGON w 2012 r. (na 10 tys. ludności w wieku produkcyjnym) ...... 41 Rysunek 19 Osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą na 100 osób w wieku produkcyjnym na obszarach wiejskich w 2007 r...... 43 Rysunek 20 Osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą na 100 osób w wieku produkcyjnym na obszarach wiejskich w 2012 r...... 43 Rysunek 21 Fundacje, stowarzyszenia i organizacje społeczne na obszarach wiejskich na 10 tys. mieszkańców w 2012 r...... 44 Rysunek 22 Przeciętna powierzchnia gospodarstwa indywidualnego o powierzchni powyżej 1ha użytków rolnych (w ha użytków rolnych) w województwie lubuskim w latach 2003, 2007 i 2012 ...... 44 Rysunek 23 Przeciętna powierzchnia gospodarstwa indywidualnego o powierzchni powyżej 1 ha użytków rolnych (w ha użytków rolnych) w poszczególnych województwach w roku 2012 ...... 45 Rysunek 24 Odsetek gmin, które stosowały poszczególne formy wsparcia do roku 2007 w celu pobudzania przedsiębiorczości w gminach wiejskich i miejsko-wiejskich województwa lubuskiego .. 64

187

Badanie ewaluacyjne pn. Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Rysunek 25 Ocena skuteczności poszczególnych instrumentów wsparcia przedsiębiorczości stosowanych w gminach wiejskich i miejsko-wiejskich województwa lubuskiego ...... 65 Rysunek 26 Odsetek gmin, które stosowały poszczególne formy wsparcia przed 2007 rokiem do grup społeczności lokalnej (innych niż przedsiębiorcy) w gminach wiejskich i miejsko-wiejskich województwa lubuskiego ...... 66 Rysunek 27 Ocena skuteczności wsparcia kierowanego do innych grup społeczności lokalnej (niż przedsiębiorcy) ...... 66 Rysunek 28 Struktura kontraktacji* alokacji na poszczególne działania LRPO oraz Program ogółem z uwzględnieniem dofinansowanie projektów z/realizowanych na obszarach wiejskich (w %) ...... 104 Rysunek 29 Poziom kontraktacji* alokacji na badane działania PO KL oraz PROW (w %) ...... 105 Rysunek 30 Opinie mieszkańców wsi na temat adekwatności projektów skierowanych na obszary wiejskie do faktycznych potrzeb gminy ...... 106 Rysunek 31 Ocena mieszkańców wsi nt. stopnia osobiście odczuwanego wpływu projektów realizowanych w gminie na ich sytuację życiową lub zawodową ...... 107 Rysunek 32 Formy w jakich oczekują wsparcia poszczególne grupy respondentów – jako potencjalni beneficjenci interwencji z funduszy unijnych w przyszłej perspektywie finansowej ...... 111 Rysunek 33 Ocena przedstawicieli samorządów lokalnych, w jakim stopniu interwencje z badanych Programów przyczyniły się do realizacji lokalnych priorytetów rozwoju ...... 128 Rysunek 34 Odpowiedzi mieszkańców wsi na pytanie, czy dostrzegają w swojej gminie pozytywne zmiany, które wystąpiły dzięki inwestycjom ze środków Unii Europejskiej w ciągu ostatnich 6 lat? . 132 Rysunek 35 Odpowiedzi przedstawicieli gmin na pytanie czy ich zdaniem, w okresie wdrażania programów unijnych w latach 2007-2013, sytuacja w ich gminie poprawiła się? ...... 132 Rysunek 36 Ocena wpływu poszczególnych Programów na poprawę sytuacji w gminach ...... 133 Rysunek 37 Ocena wpływu projektów dofinansowanych ze środków LRPO, PROW i PO KL na kluczowe dziedziny rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich województwa lubuskiego (dokonana przez beneficjentów wsparcia z tych Programów)...... 134 Rysunek 38 Ocena wpływu projektów dofinansowanych ze środków LRPO, PROW i PO KL na kluczowe dziedziny rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich województwa lubuskiego (dokonana przez przedstawicieli tych gmin) ...... 135 Rysunek 39 Ocena wpływu projektów dofinansowanych ze środków LRPO, PROW i PO KL na kluczowe dziedziny rozwoju społeczno-gospodarczego terenu objętego działalnością instytucji zaangażowanych w rozwój wsi w województwie lubuskim (dokonana przez przedstawicieli tych instytucji) ...... 135 Rysunek 40 Odpowiedzi mieszkańców obszarów wiejskich na pytanie, z czego ich zdaniem wynikają pozytywne zmiany w ich gminie, które wystąpiły dzięki inwestycjom ze środków Unii Europejskiej w ciągu ostatnich 6 lat ...... 136 Rysunek 41 Odsetek odpowiedzi beneficjentów na pytanie czy przy udziale ich projektów udało się ograniczyć problem na który wsparcie było skierowane ...... 140 Rysunek 42 Odsetek odpowiedzi beneficjentów na pytanie beneficjentów, w jakim stopniu udało się ograniczyć problem na który skierowany był ich projekt ...... 140 Rysunek 43 Obszary tematyczne/problemy, które u schyłku perspektywy finansowej 2007-2013 programowania funduszy unijnych nadal potrzebują wsparcia [w opinii przedstawicieli JST]...... 142 Rysunek 44 Obszary tematyczne/problemy, które u schyłku perspektywy finansowej 2007-2013 nadal potrzebują wsparcia [wg beneficjentów wsparcia] ...... 143

188

Badanie ewaluacyjne pn. Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Rysunek 45 Wskazania respondentów na grupy potencjalnych odbiorców wsparcia, którzy najbardziej go potrzebują ...... 143 Rysunek 46 Odpowiedzi respondentów na pytanie, czy realizują więcej niż jeden projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej? ...... 166 Rysunek 47 Odpowiedzi respondentów, którzy realizują projekty z różnych programów, na pytanie, czy projekty te uzupełniają się wzajemnie? ...... 166 Rysunek 48 Odpowiedzi respondentów, którzy realizują więcej niż 1 projekt z LRPO, na pytanie, czy projekty te uzupełniają się wzajemnie? ...... 166 Rysunek 49 Odpowiedzi beneficjentów dotychczasowego wsparcia na pytanie, czy realizacja ich projektu wywołała efekt mnożnikowy? ...... 173 Rysunek 50 Mechanizm dochodowych i zaopatrzeniowych efektów mnożnikowych ...... 174 Rysunek 51 Odpowiedzi przedstawicieli JST na pytanie, czy na rozwiązanie najważniejszych problemów/deficytów rozwojowych na obszarze ich gminy, można pozyskiwać (są dostępne) środki finansowe lub inne formy wsparcia ...... 176 Rysunek 52 Źródła finansowania działań na rzecz rozwoju obszarów wiejskich poza LRPO, PROW i PO KL ...... 177

SPIS MAP Mapa 1 Ranking rozwoju gmin wiejskich i miejsko-wiejskich w województwie lubuskim na podstawie TMR w roku 2002 ...... 55 Mapa 2 Ranking rozwoju gmin wiejskich i miejsko-wiejskich w województwie lubuskim na podstawie TMR w roku 2007 ...... 56 Mapa 3 Ranking rozwoju gmin wiejskich i miejsko-wiejskich w województwie lubuskim na podstawie TMR w roku 2012 ...... 57 Mapa 4 Przestrzenne zróżnicowanie wsparcia z LRPO, PO KL i PROW w ramach projektów realizowanych na obszarach wiejskich województwa lubuskiego (wartość projektów/kwota dofinansowania ze środków publicznych) ...... 84 Mapa 5 Przestrzenne zróżnicowanie wsparcia z LRPO, PO KL i PROW w ramach projektów realizowanych na obszarach wiejskich powiatu wschowskiego (łączna wartość projektów) ...... 86 Mapa 6 Przestrzenne zróżnicowanie wsparcia z LRPO, PO KL i PROW w ramach projektów realizowanych na obszarach wiejskich powiatu gorzowskiego (łączna wartość projektów) ...... 86 Mapa 7 Przestrzenne zróżnicowanie wsparcia z LRPO, PO KL i PROW w ramach projektów realizowanych na obszarach wiejskich powiatu krośnieńskiego (łączna wartość projektów) ...... 87 Mapa 8 Przestrzenne zróżnicowanie wsparcia z LRPO, PO KL i PROW w ramach projektów realizowanych na obszarach wiejskich powiatu żarskiego (łączna wartość projektów) ...... 85 Mapa 9 Przestrzenne zróżnicowanie wsparcia z LRPO, PO KL i PROW w ramach projektów realizowanych na obszarach wiejskich powiatu nowosolskiego (łączna wartość projektów) ...... 87 Mapa 10 Przestrzenne zróżnicowanie wsparcia z LRPO, PO KL i PROW w ramach projektów realizowanych na obszarach wiejskich powiatu zielonogórskiego (łączna wartość projektów) ...... 88 Mapa 11 Przestrzenne zróżnicowanie wsparcia z LRPO, PO KL i PROW w ramach projektów realizowanych na obszarach wiejskich powiatu świebodzińskiego (łączna wartość projektów) ...... 88 Mapa 12 Przestrzenne zróżnicowanie wsparcia z LRPO, PO KL i PROW w ramach projektów realizowanych na obszarach wiejskich powiatu żagańskiego (łączna wartość projektów) ...... 89

189

Badanie ewaluacyjne pn. Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Mapa 13 Przestrzenne zróżnicowanie wsparcia z LRPO, PO KL i PROW w ramach projektów realizowanych na obszarach wiejskich powiatu słubickiego (łączna wartość projektów) ...... 89 Mapa 14 Przestrzenne zróżnicowanie wsparcia z LRPO, PO KL i PROW w ramach projektów realizowanych na obszarach wiejskich powiatu międzyrzeckiego (łączna wartość projektów) ...... 90 Mapa 15 Przestrzenne zróżnicowanie wsparcia z LRPO, PO KL i PROW w ramach projektów realizowanych na obszarach wiejskich powiatu sulęcińskiego (łączna wartość projektów) ...... 90 Mapa 16 Przestrzenne zróżnicowanie wsparcia z LRPO, PO KL i PROW w ramach projektów realizowanych na obszarach wiejskich powiatu strzelecko-drezdeneckiego (łączna wartość projektów) ...... 91 Mapa 17 Liczba beneficjentów realizujący projekty w ramach wybranych działań LRPO, PO KL i PROW na obszarach wiejskich województwa lubuskiego (w podziale na gminy) ...... 92 Mapa 18 Formy wsparcia obszarów wiejskich powiatu gorzowskiego udzielonego w ramach projektów dofinansowanych z wybranych działań LRPO, PO KL i PROW (w podziale na gminy) ...... 94 Mapa 19 Formy wsparcia obszarów wiejskich powiatu międzyrzeckiego udzielonego w ramach projektów dofinansowanych z wybranych działań LRPO, PO KL i PROW (w podziale na gminy) ...... 94 Mapa 20 Formy wsparcia obszarów wiejskich powiatu nowosolskiego udzielonego w ramach projektów dofinansowanych z wybranych działań LRPO, PO KL i PROW (w podziale na gminy) ...... 95 Mapa 21 Formy wsparcia obszarów wiejskich powiatu krośnieńskiego udzielonego w ramach projektów dofinansowanych z wybranych działań LRPO, PO KL i PROW (w podziale na gminy) ...... 95 Mapa 22 Formy wsparcia obszarów wiejskich powiatu słubickiego udzielonego w ramach projektów dofinansowanych z wybranych działań LRPO, PO KL i PROW (w podziale na gminy) ...... 96 Mapa 23 Formy wsparcia obszarów wiejskich powiatu strzelecko-drezdeneckiego udzielonego w ramach projektów dofinansowanych z wybranych działań LRPO, PO KL i PROW (w podziale na gminy) ...... 96 Mapa 24 Formy wsparcia obszarów wiejskich powiatu sulęcińskiego udzielone w ramach projektów dofinansowanych z wybranych działań LRPO, PO KL i PROW (w podziale na gminy) ...... 97 Mapa 25 Formy wsparcia obszarów wiejskich powiatu świebodzińskiego udzielone w ramach projektów dofinansowanych z wybranych działań LRPO, PO KL i PROW (w podziale na gminy) ...... 97 Mapa 26 Formy wsparcia obszarów wiejskich powiatu wschowskiego udzielone w ramach projektów dofinansowanych z wybranych działań LRPO, PO KL i PROW (w podziale na gminy) ...... 98 Mapa 27 Formy wsparcia obszarów wiejskich powiatu zielonogórskiego udzielone w ramach projektów dofinansowanych z wybranych działań LRPO, PO KL i PROW (w podziale na gminy) ...... 98 Mapa 28 Formy wsparcia obszarów wiejskich powiatu żagańskiego udzielone w ramach projektów dofinansowanych z wybranych działań LRPO, PO KL i PROW (w podziale na gminy) ...... 99 Mapa 29 Formy wsparcia obszarów wiejskich powiatu żarskiego udzielone w ramach projektów dofinansowanych z wybranych działań LRPO, PO KL i PROW (w podziale na gminy) ...... 99 Mapa 30 Podmioty sektora prywatnego na obszarach wiejskich gmin wiejskich i miejsko-wiejskich województwa lubuskiego w roku 2002 ...... 192 Mapa 31 Podmioty sektora prywatnego na obszarach wiejskich gmin wiejskich i miejsko-wiejskich województwa lubuskiego w roku 2007 ...... 193 Mapa 32 Podmioty sektora prywatnego na obszarach wiejskich gmin wiejskich i miejsko-wiejskich województwa lubuskiego w roku 2012 ...... 194

190

Badanie ewaluacyjne pn. Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Mapa 33 Wskaźnik długości sieci kanalizacyjnej w km/km2 na obszarach wiejskich gmin wiejskich i miejsko-wiejskich województwa lubuskiego w roku 2002 ...... 195 Mapa 34 Wskaźnik długości sieci kanalizacyjnej w km/km2 na obszarach wiejskich gmin wiejskich i miejsko-wiejskich województwa lubuskiego w roku 2007 ...... 196 Mapa 35 Wskaźnik długości sieci kanalizacyjnej w km/km2 na obszarach wiejskich gmin wiejskich i miejsko-wiejskich województwa lubuskiego w roku 2012 ...... 197 Mapa 36 Wskaźnik bezrobocia na obszarach wiejskich gmin wiejskich i miejsko-wiejskich województwa lubuskiego w roku 2002 ...... 198 Mapa 37 Wskaźnik bezrobocia na obszarach wiejskich gmin wiejskich i miejsko-wiejskich województwa lubuskiego w roku 2007 ...... 199 Mapa 38 Wskaźnik bezrobocia na obszarach wiejskich gmin wiejskich i miejsko-wiejskich województwa lubuskiego w roku 2012 ...... 200 Mapa 39 Wskaźnik długości dróg zamiejskich o twardej nawierzchni na obszarach wiejskich w poszczególnych regionach kraju w roku 2002 ...... 201 Mapa 40 Wskaźnik długości dróg zamiejskich o twardej nawierzchni na obszarach wiejskich w poszczególnych regionach kraju w roku 2007 ...... 201 Mapa 41 Wskaźnik długości dróg zamiejskich o twardej nawierzchni na obszarach wiejskich w poszczególnych regionach kraju w roku 2011 ...... 202 Mapa 42 Wskaźnik przeciętnej powierzchni gospodarstwa indywidualnego o powierzchni powyżej 1ha użytków rolnych (w ha użytków rolnych) na obszarach wiejskich w poszczególnych regionach kraju w roku 2002 ...... 202 Mapa 43 Wskaźnik przeciętnej powierzchni gospodarstwa indywidualnego o powierzchni powyżej 1ha użytków rolnych (w ha użytków rolnych) na obszarach wiejskich w poszczególnych regionach kraju w roku 2007 ...... 203 Mapa 44 Wskaźnik przeciętnej powierzchni gospodarstwa indywidualnego o powierzchni powyżej 1ha użytków rolnych (w ha użytków rolnych) na obszarach wiejskich w poszczególnych regionach kraju w roku 2011 ...... 203 Mapa 45 Wskaźnik sieci kanalizacyjnej na 100 km2 na obszarach wiejskich w poszczególnych regionach kraju w roku 2002 ...... 204 Mapa 46 Wskaźnik sieci kanalizacyjnej na 100 km2 na obszarach wiejskich w poszczególnych regionach kraju w roku 2007 ...... 204 Mapa 47 Wskaźnik sieci kanalizacyjnej na 100 km2 na obszarach wiejskich w poszczególnych regionach kraju w roku 2011 ...... 205

191

Badanie ewaluacyjne pn. Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

ANEKS MAPY Z WYBRANYMI WSKAŹNIKAMI DLA GMIN

Mapa 30 Podmioty sektora prywatnego na obszarach wiejskich gmin wiejskich i miejsko-wiejskich województwa lubuskiego w roku 2002

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS BDL (data pobrania 4 listopada 2013 r.).

192

Badanie ewaluacyjne pn. Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Mapa 31 Podmioty sektora prywatnego na obszarach wiejskich gmin wiejskich i miejsko-wiejskich województwa lubuskiego w roku 2007

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS BDL (data pobrania 4 listopada 2013 r.).

193

Badanie ewaluacyjne pn. Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Mapa 32 Podmioty sektora prywatnego na obszarach wiejskich gmin wiejskich i miejsko-wiejskich województwa lubuskiego w roku 2012

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS BDL (data pobrania 4 listopada 2013 r.).

194

Badanie ewaluacyjne pn. Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Mapa 33 Wskaźnik długości sieci kanalizacyjnej w km/km2 na obszarach wiejskich gmin wiejskich i miejsko-wiejskich województwa lubuskiego w roku 2002

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS BDL (data pobrania 4 listopada 2013 r.).

195

Badanie ewaluacyjne pn. Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Mapa 34 Wskaźnik długości sieci kanalizacyjnej w km/km2 na obszarach wiejskich gmin wiejskich i miejsko-wiejskich województwa lubuskiego w roku 2007

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS BDL (data pobrania 4 listopada 2013 r.).

196

Badanie ewaluacyjne pn. Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Mapa 35 Wskaźnik długości sieci kanalizacyjnej w km/km2 na obszarach wiejskich gmin wiejskich i miejsko-wiejskich województwa lubuskiego w roku 2012

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS BDL (data pobrania 4 listopada 2013 r.).

197

Badanie ewaluacyjne pn. Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Mapa 36 Wskaźnik bezrobocia na obszarach wiejskich gmin wiejskich i miejsko-wiejskich województwa lubuskiego w roku 2002

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS BDL (data pobrania 4 listopada 2013 r.).

198

Badanie ewaluacyjne pn. Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Mapa 37 Wskaźnik bezrobocia na obszarach wiejskich gmin wiejskich i miejsko-wiejskich województwa lubuskiego w roku 2007

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS BDL (data pobrania 4 listopada 2013 r.).

199

Badanie ewaluacyjne pn. Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Mapa 38 Wskaźnik bezrobocia na obszarach wiejskich gmin wiejskich i miejsko-wiejskich województwa lubuskiego w roku 2012

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS BDL (data pobrania 4 listopada 2013 r.).

200

Badanie ewaluacyjne pn. Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

MAPY Z WYBRANYMI WSKAŹNIKAMI DLA OBSZARÓW WIEJSKICH WOJEWÓDZTWA LUBUSKIEGO NA TLE KRAJU

Mapa 39 Wskaźnik długości dróg zamiejskich o twardej nawierzchni na obszarach wiejskich w poszczególnych regionach kraju w roku 2002

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS BDL (data pobrania 4 listopada 2013 r.).

Mapa 40 Wskaźnik długości dróg zamiejskich o twardej nawierzchni na obszarach wiejskich w poszczególnych regionach kraju w roku 2007

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS BDL (data pobrania 4 listopada 2013 r.).

201

Badanie ewaluacyjne pn. Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Mapa 41 Wskaźnik długości dróg zamiejskich o twardej nawierzchni na obszarach wiejskich w poszczególnych regionach kraju w roku 2011

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS BDL (data pobrania 4 listopada 2013 r.).

Mapa 42 Wskaźnik przeciętnej powierzchni gospodarstwa indywidualnego o powierzchni powyżej 1ha użytków rolnych (w ha użytków rolnych) na obszarach wiejskich w poszczególnych regionach kraju w roku 2002

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS BDL (data pobrania 4 listopada 2013 r.).

202

Badanie ewaluacyjne pn. Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Mapa 43 Wskaźnik przeciętnej powierzchni gospodarstwa indywidualnego o powierzchni powyżej 1ha użytków rolnych (w ha użytków rolnych) na obszarach wiejskich w poszczególnych regionach kraju w roku 2007

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS BDL (data pobrania 4 listopada 2013 r.).

Mapa 44 Wskaźnik przeciętnej powierzchni gospodarstwa indywidualnego o powierzchni powyżej 1ha użytków rolnych (w ha użytków rolnych) na obszarach wiejskich w poszczególnych regionach kraju w roku 2011

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS BDL (data pobrania 4 listopada 2013 r.).

203

Badanie ewaluacyjne pn. Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Mapa 45 Wskaźnik sieci kanalizacyjnej na 100 km2 na obszarach wiejskich w poszczególnych regionach kraju w roku 2002

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS BDL (data pobrania 4 listopada 2013 r.).

Mapa 46 Wskaźnik sieci kanalizacyjnej na 100 km2 na obszarach wiejskich w poszczególnych regionach kraju w roku 2007

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS BDL (data pobrania 4 listopada 2013 r.).

204

Badanie ewaluacyjne pn. Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Mapa 47 Wskaźnik sieci kanalizacyjnej na 100 km2 na obszarach wiejskich w poszczególnych regionach kraju w roku 2011

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS BDL (data pobrania 4 listopada 2013 r.).

205

Badanie ewaluacyjne pn. Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

CASE STUDY

Chcę znaczy mogę - szkolenia aktywizujące dla bezrobotnych z (…) PROJEKTY: Moja nowa praca - szkolenia aktywizujące dla bezrobotnych z (…) PROGRAM: Program Operacyjny Kapitał Ludzki PRIORYTET: VI. Rynek pracy otwarty dla wszystkich 6.3 Inicjatywy lokalne na rzecz podnoszenia poziomu aktywności zawodowej DZIAŁANIE: na obszarach wiejskich Zwiększenie ilości zatrudnienia osób bezrobotnych zamieszkujących tereny CEL PROJEKTU: wiejskie FORMA PRAWNA Organizacja społeczna oddzielnie nie wymieniona BENEFICJENTA:

KOMPLEMENTARNOŚĆ WEWNĘTRZNA (w ramach PO KL) Projekty realizowane przez Beneficjenta na obszarze powiatu mają na celu integrację społeczną oraz aktywizację zawodową mieszkańców obszarów wiejskich. Projekty o których mowa, zawierały pakiet wsparcia obejmujący nie tylko szkolenia tematyczne (przysposabiające np. do pracy w charakterze sprzedawcy lub magazyniera), ale także warsztaty umiejętności miękkich i wsparcie psychologiczne. Istotnym elementem z punktu widzenia grupy docelowej (osoby długotrwale bezrobotne) były zajęcia dotyczące poruszania się po rynku pracy. Projekty te są komplementarne w sensie funkcjonalnym - dotyczą aktywizacji zawodowej mieszkańców terenów wiejskich oraz komplementarne w sensie przedmiotowym - są skierowane na konkretną grupę osób czyli bezrobotnych, celem zmniejszenia stopnia bezrobocia na tym obszarze. Działania realizowane w projektach z Działania 6.3 PO KL są wysoko komplementarne z projektami z Działania 7.3 Inicjatywy lokalne na rzecz aktywnej integracji. Celem jednych i drugich jest włączenie społeczne osób bezrobotnych – zagrożonych biedą, a co za tym idzie także wykluczeniem. KOMPLEMENTARNOŚĆ ZEWNĘTRZNA (z innymi programami) Projekty są komplementarne w stosunku do inicjatyw realizowanych w ramach LPRO:

 Podniesienie innowacyjności i rozszerzenie oferty firmy poprzez budowę centrum magazynowo logistycznego - komplementarność funkcyjna, w wyniku realizacji projektu utworzone zostały nowe miejsce pracy,  Szerokopasmowe lubuskie - budowa sieci szkieletowo-dystrybucyjnej na terenie białych plam w województwie lubuskim - komplementarność przedmiotowa, realizacja projektu wpłynęła na zwiększenie dostępu do informacji, w tym związanych z rynkiem pracy oraz wzrost dostępności telepracy z wykorzystanie Internetu. Powyżej wymienione projekty z LRPO dostarczają uczestnikom projektów z Działania 6.3 PO KL sposobności oraz narzędzi spożytkowania zdobytej wiedzy i umiejętności.

EFEKT MNOŻNIKOWY

206

Badanie ewaluacyjne pn. Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Realizacja projektów przyczyniła się do zaktywizowania społeczności lokalnej – szczególnie lokalnych wolontariuszy Caritasu. Na obszarze powiatu został zrealizowany kolejny projekt, tym razem w ramach Działania 7.3. Nie przewidzianą wcześniej wartością dodaną podjętych inicjatyw było stworzenie miejsc pracy w ramach obsługi projektów. Przedstawiciel projektodawcy wskazał na wysokie zaangażowanie społeczności lokalnej w organizację tych przedsięwzięć. EFEKT SYNERGII Pozytywne efekty projektów realizowanych w ramach działania 6.3 PO KL są potęgowane przez efekt synergii, który mógł zaistnieć dzięki realizacji projektów z Działania 7.3 tegoż programu oraz inicjatywom infrastrukturalnym finansowanym z LRPO. Projekty z PO KL są w walce z bezrobociem czynnikiem oddziałującym wewnętrznie – na konkretnych bezrobotnych. Służą budowaniu ich kompetencji społecznych oraz zdobywaniu konkretnych kwalifikacji zawodowych. Natomiast działania z LRPO oddziałują zewnętrznie – na środowisko, w którym owi bezrobotni się obracają. Inicjatywy infrastrukturalne (umożliwiające dystrybucję Internetu oraz powodujące rozwój przedsiębiorstw) dają grunt pod praktyczne wykorzystanie wiedzy zdobytej przez osoby bezrobotne. W związku z realizacją projektów w ramach PO KL doszło do zwiększenia atrakcyjności osoby bezrobotnej dla potencjalnego przedsiębiorcy oraz do zwiększenia świadomość osób bezrobotnych o możliwościach samozatrudnienia, co w sposób korzystny wpływa na rozwój nowych działalności gospodarczych w tym regionie.

Udekoruj własną przyszłość. Aktywna integracja mieszkańców gminy (…) PROJEKTY: Kuchnia smaków łącząca pokolenia. Aktywna integracja mieszkańców gminy (…) PROGRAM: Program Operacyjny Kapitał Ludzki PRIORYTET: VII. Promocja integracji społecznej DZIAŁANIE: 7.3 Inicjatywy lokalne na rzecz aktywnej integracji Zmniejszenie obszaru wykluczenia społecznego, Wzrost aktywności społeczności CEL PROJEKTU: lokalnej FORMA PRAWNA Gminna samorządowa jednostka organizacyjna BENEFICJENTA:

KOMPLEMENTARNOŚĆ WEWNĘTRZNA (w ramach PO KL) Działania realizowane przez Gminę w projektach z Działania 7.3 PO KL miały na celu integrację społeczną mieszkańców obszarów wiejskich, w szczególności osób bezrobotnych. Udział w projektach miał ich zmotywować i wspomóc aktywność w poszukiwaniu pracy. Działania te są komplementarne z inicjatywami realizowanymi na obszarze powiatu w ramach Działania 6.3 (Inicjatywy lokalne na rzecz podnoszenia poziomu aktywności zawodowej na obszarach wiejskich).

207

Badanie ewaluacyjne pn. Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

KOMPLEMENTARNOŚĆ ZEWNĘTRZNA (z innymi programami) Projekty mające na celu aktywną integrację społeczności lokalnej są komplementarne zewnętrznie z inicjatywami infrastrukturalnymi realizowanymi w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich:

 Budowa świetlicy wiejskiej w m. Guzów;  Remont pomieszczeń i zakup podstawowego na potrzeby działalności Biblioteki Publicznej Miasta i Gminy w Jasieniu;  Remont świetlicy wiejskiej w Jabłońcu;  Festiwal Kultur Dawnych w Wicinie;  Festyn 3 Maja - Moja Mała Ojczyzna;  Festyn Dożynkowy 2012.

Działania realizowane w ramach obydwu programów uzupełniają się. Inwestowanie w obiekty publicznych typu świetlice, biblioteki przyczynia się do stworzenia „miejsc wspólnych”, w których członkowie lokalnej społeczności mogą realizować wspólne przedsięwzięcia – m.in. projekty w ramach PO KL. Również inicjatywy z PROW polegające na organizacji lokalnych imprez współgrają z celami projektów POKL z zakresu integracji społecznej. W czasie takich spotkań można promować projekty oraz aktywizować ich uczestników. Osoby niezaangażowane w projekty mają okazję zobaczyć ich pozytywne skutki. EFEKT MNOŻNIKOWY Zaangażowanie w pozyskiwanie środków na rozwój obszaru gminy należy do specyfiki działalności JST. Przedstawicielka Urzędu Gminy wskazuje na fakt, iż każdy kolejny zrealizowany projekt wzbogaca ich doświadczenie oraz pobudza do realizacji kolejnych inicjatyw, zarówno inwestycyjnych jak i nieinwestycyjnych, dotyczących np. budowy sieci wodociągowych, organizacji lokalnych imprez.

(…) edukacja dla samozatrudnienia PROJEKTY: (…) szansą na samozatrudnienie (…) @na_wsi PROGRAM: Program Operacyjny Kapitał Ludzki PRIORYTET: IX. Rozwój wykształcenia i kompetencji w regionach DZIAŁANIE: 9.5 Oddolne inicjatywy edukacyjne na obszarach wiejskich Znalezienie przez osoby niezatrudnione, bądź rolników, dodatkowego źródła CEL PROJEKTU: utrzymania poprzez naukę ceramiki, witrażu, obsługi komputera FORMA PRAWNA Fundacja BENEFICJENTA:

KOMPLEMENTARNOŚĆ WEWNĘTRZNA (w ramach PO KL) Wskazane projekty w ramach PO KL były skierowane do osób bezrobotnych i niepełnosprawnych zamieszkujących tereny wiejskie. Ich komplementarność wynika z faktu, iż były one skierowane na tę samą grupę docelową. Wiedzę teoretyczną zdobytą w jednym projekcie, uczestnicy mogli wzbogacać o umiejętności praktyczne dzięki udziałowi i kolejnych inicjatywach finansowanych z POKL.

208

Badanie ewaluacyjne pn. Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

KOMPLEMENTARNOŚĆ ZEWNĘTRZNA (z innymi programami) Uczestnicy projektów realizowanych w ramach Działania 9.5 PO KL zdobywają wiedzę i umiejętności, które umożliwiają im zyskanie zatrudnienia i poprawę swojej sytuacji życiowej. Mieszkańcy obszarów wiejskich napotykają ograniczenia w dostępie do takiego wsparcia. Często należą do nich izolacja geograficzna oraz brak dostępu do Internetu. Projekty realizowane w ramach LRPO odpowiadają na te problemy. Powiat nowosolski (obszar realizacji projektów) został objęty w ramach LRPO projektem pn. Szerokopasmowe lubuskie - budowa sieci szkieletowo-dystrybucyjnej na terenie białych plam w województwie lubuskim. Dzięki tej inicjatywie uczestnicy projektów edukacyjnych (szczególnie (…) @na_wsi) mają realną szansę wykorzystać zdobyte umiejętności. Odpowiedzią na ograniczenia komunikacyjne są projekty infrastrukturalne – Przebudowa i rozbudowa drogi wojewódzkiej nr 296 na odcinku Kożuchów - Żagań w m. Stypułów, Przebudowa drogi woj. nr 315 w m. Lubięcin. EFEKT MNOŻNIKOWY Fundacja realizuje na obszarze województwa lubuskiego 8 projektów84 (Działania 9.5 i 7.3 PO KL). Jak podkreślał przedstawiciel organizacji, każdy projekt jest impulsem do realizacji kolejnego. Realizator współpracując z uczestnikami projektów ma możliwość dokładnego poznania ich potrzeb oraz wypracowania mechanizmów służących udzielaniu skutecznego wsparcia. Jak wspomniał, to właśnie z myślą o tych osobach, pisane były wnioski o dofinansowanie. EFEKT SYNERGII Na zaistnienie efektu synergii składają się trzy elementy: 1) komplementarność projektów realizowanych w ramach PO KL wpływa na lepsze wykorzystanie wiedzy i umiejętności zdobytych w każdym z nich – wiedza ta się uzupełnia i pozwala osiągnąć lepsze efekty, niż gdyby te inicjatywy nie były realizowane w powiązaniu, 2) obok projektów edukacyjnych Fundacja realizuje projekty z zakresu integracji społecznej. Inicjatywy aktywizujące mieszkańców obszarów wiejskich potęgują pozytywne efekty projektów edukacyjnych, 3) zapewnienie mieszkańcom obszarów wiejskich dostępu do szerokopasmowego Internetu (projekt w ramach LRPO) dostarcza im narzędzia służącego zwiększaniu wiedzy oraz ułatwieniu jej wykorzystania (np. poprzez telepracę).

84 Źródło: http://www.mapadotacji.gov.pl, dostęp 8.11.2013 r.

209

Badanie ewaluacyjne pn. Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Rozbudowa sieci wodociągowej oraz sieci kanalizacji sanitarnej w (…) PROJEKTY: Budowa naturalnych przydomowych oczyszczalni ścieków na terenie (…) PROGRAM: Program Rozwoju Obszarów Wiejskich OŚ PRIORYTETOWA: Oś 3. Jakość życia na obszarach wiejskich i różnicowanie gospodarki wiejskiej DZIAŁANIE: 321 Podstawowe usługi dla gospodarki i ludności wiejskiej poprawa infrastruktury technicznej, związanej ze zbiorowym zaopatrzeniem CEL PROJEKTU: w wodę, zbiorowym odprowadzeniem ścieków poprzez kanalizacji sanitarnej FORMA PRAWNA jednostka samorządu terytorialnego BENEFICJENTA:

KOMPLEMENTARNOŚĆ WEWNĘTRZNA (w ramach PROW) Obydwie operacje służą poprawie jakości życia mieszkańców gminy oraz przyczyniają się dbania o środowisko naturalne. Dostęp do sieci kanalizacyjno-wodociągowej na obszarach wiejskich nadal jest dużym problemem. Powyższe projekty odpowiadaną na niego dwuczynnikowo. Jak zaznaczał przedstawiciel Gminy projekty, oprócz założenia, nie są ze sobą tożsame. Przydomowe oczyszczalnie są zupełnie innym sposobem oczyszczania ścieków, niż budowa kanalizacji sanitarnej w mieście. Natomiast budowa przydomowych oczyszczalni jest jedyną możliwą na dzień dzisiejszy na terenach wiejskich. KOMPLEMENTARNOŚĆ ZEWNĘTRZNA (z innymi programami) Inwestowanie w infrastrukturę wodno-kanalizacyjną ma realny wpływ nie tylko na jakość życia osób posiadających domostwa na terenie gminy, ale przekłada się również na ułatwienie prowadzenia działalności gospodarczej. Projekty z Działania 321 PROW uzupełniają pewną lukę, której nie obejmuje np. LRPO. W tym kontekście można stwierdzić, że opisywane inwestycje są komplementarne z projektami z Lubuskiego Regionalnego Programu Operacyjnego obejmującymi działania na rzecz rozwoju przedsiębiorstw, np.: Poprawa konkurencyjności MG TRUCK na rynku krajowym dzięki rozbudowie przedsiębiorstwa i dywersyfikacji działalności. EFEKT MNOŻNIKOWY Beneficjent stara się obecnie o środki na budowę nowej oczyszczalni ścieków. Kolejnym etapem inwestowania w rozbudowę sieci kanalizacyjnej gminy, będzie wpięcie rozbudowanej dzięki środkom z UE infrastruktury w nową oczyszczalnię. Plany te obrazują wystąpienie efektu mnożnikowego – dzięki nowym inwestycjom zaspokajającym konkretne potrzeby, dostrzegane są kolejne deficyty, na które mogą odpowiedzieć działania wsparte z funduszy UE.

210

Badanie ewaluacyjne pn. Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Rewitalizacja Centrum Kulturalno-Rekreacyjnego miejscowości (…) PROJEKTY: Remont sali widowiskowej przy ulicy Zamkowej (…) PROGRAM: Program Rozwoju Obszarów Wiejskich OŚ PRIORYTETOWA: Oś 3. Jakość życia na obszarach wiejskich i różnicowanie gospodarki wiejskiej DZIAŁANIE: 313, 322, 323 Odnowa i rozwój wsi CEL PROJEKTU: remont i rewitalizacja obiektów kulturalnych FORMA PRAWNA Osoba prawna BENEFICJENTA:

KOMPLEMENTARNOŚĆ WEWNĘTRZNA (w ramach PROW) Powyższe projekty realizowane w ramach PROW mają wspólny cel – zapewnienie społeczności lokalnej miejsc, które będą stanowiły centra kultury i edukacji. Miejsca, w których będą mogły być realizowane lokalne inicjatywy sprzyjające integracji i aktywizacji społecznej. Omawiane projekty charakteryzują się wysoką komplementarnością z innymi operacjami realizowanymi w ramach PROW na obszarze gminy:  Budowa budynku świetlicy wiejskiej wraz z przyłączami mediów i zagospodarowaniem terenu oraz budowa chodnika na działkach nr 42,229/3 zlokalizowane w miejscowości Świechocin - obręb Świechocin, Gmina Pszczew;  Budowa sali wiejskiej wraz z infrastruktura techniczna w miejscowości Silna;  Przebudowa i ocieplenie oraz rozbudowa świetlicy wiejskiej wraz z budowa towarzyszącej infrastruktury na działce nr 159/2 w obrębie geodezyjnym Stoki;  Przygotowanie placu zabaw przy ul. Sikorskiego w miejscowości Pszczew;  Rowerowa integracja - sposób na poznawanie okolicy i współdziałanie poprzez zakup stojaków rowerowych;  Modernizacja i doposażenie świetlicy wiejskiej w Zielomyślu.

KOMPLEMENTARNOŚĆ ZEWNĘTRZNA (z innymi programami)

Komplementarność zewnętrzna projektów jest szczególnie wyraźna w odniesieniu do projektów realizowanych w ramach Działań 7.3 i 9.5 PO KL (Inicjatywy lokalne na rzecz aktywnej integracji, Oddolne inicjatywy edukacyjne na obszarach wiejskich). Odrestaurowana infrastruktura kulturalna dostarcza lokalizacji pod organizację inicjatyw kulturalnych i edukacyjnych. Mieszkańcy zyskują miejsca, w których mogą spędzać swój czas wolny, zarówno dorośli jak i dzieci. EFEKT MNOŻNIKOWY Remont ośrodków życia kulturalnego gminy mocno pobudził aktywność jej mieszkańców. Z niej wynikają kolejne potrzeby, które mogą być zaspokajane dzięki aplikowaniu o następne projekty, a samo centrum kulturalne rozwijane również pod kątem oferty kierowanej do miejscowej ludności.

211

Badanie ewaluacyjne pn. Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

EFEKT SYNERGII W kontekście opisywanych inwestycji, efekt synergii wynika ze wspólnoty celu realizowanego poprzez działania z PROW, PO KL i LRPO. Wieloaspektowe wpływanie na rozwój gminy działa stymulująco na społeczność lokalną. Podsycona aktywność mieszkańców gminy owocuje realizacją kolejnych inicjatyw przyczyniających się do wzrostu atrakcyjności regionu.

Budowa bieżni lekkoatletycznej przy Centrum Sportu i Rekreacji (…) PROJEKTY: Rozbudowa i przebudowa Gminnego Ośrodka Kultury (…) PROGRAM: Program Rozwoju Obszarów Wiejskich OŚ PRIORYTETOWA: Oś 4. LEADER DZIAŁANIE: 413 Małe projekty CEL PROJEKTU: Budowa i przebudowa infrastruktury sportowo-rekreacyjnej oraz kulturalnej BENEFICJENT: Gmina Babimost FORMA PRAWNA Jednostka samorządu terytorialnego BENEFICJENTA:

KOMPLEMENTARNOŚĆ WEWNĘTRZNA (w ramach PROW) Powyższe projekty realizowane w ramach PROW mają wspólny cel – zapewnienie społeczności lokalnej miejsc, które umożliwią im dostęp do atrakcyjnych form spędzania czasu wolnego. Oba projekty charakteryzują się wysoką komplementarnością z innymi operacjami realizowanymi w ramach PROW na obszarze gminy:

 Remont świetlic wiejskich oraz budowa infrastruktury rekreacyjno-sportowej połączonych ciągiem rowerowo - pieszym na terenie wsi Stare Kramsko i Podmokle Wielkie,  Rozbudowa, przebudowa i remont budynku świetlicy wiejskiej w Nowym Kramsku,  Budowa budynku zaplecza socjalno-technicznego pełniącego funkcje sportowa na terenie boiska przy Centrum Sportu i Rekreacji w Babimoście,  Rozbudowa i remont świetlic wiejskich na terenie wsi Kolesin i Laski,  Tradycje folklorystyczne dumą Ziemi Babimojskiej,  Utworzenie placu zabaw dla dzieci i miejsca wypoczynku dla dorosłych przy sali wiejskiej w Laskach

KOMPLEMENTARNOŚĆ ZEWNĘTRZNA (z innymi programami) Komplementarność zewnętrzna projektów jest szczególnie wyraźna w odniesieniu do projektów realizowanych w ramach Działań 7.3 i 9.5 PO KL (Inicjatywy lokalne na rzecz aktywnej integracji, Oddolne inicjatywy edukacyjne na obszarach wiejskich). Nowa infrastruktura kulturalna i sportowo- rekreacyjna, dostarcza lokalizacji pod organizację inicjatyw kulturalnych oraz imprez i wydarzeń sportowych. EFEKT MNOŻNIKOWY Po ukończeniu prac związanych z budową i rozbudową GOK, gmina zawnioskowała o przyznanie środków na wykonanie termomodernizacji tego obiektu. Otrzymała je w ramach LRPO.

212

Badanie ewaluacyjne pn. Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

EFEKT SYNERGII Efekt synergii wynika ze wspólnoty celu realizowanego poprzez działania z PROW, PO KL i LRPO. Wieloaspektowe wpływanie na rozwój gminy działa stymulująco na społeczność lokalną, zarówno dzieci, młodzież jak i dorosłych. Jak zaznaczył przedstawiciel Beneficjenta, obecne projekty, jak i te planowane, tworzą jeden spójny plan inwestycyjny, pewną kontynuację już podjętych działań.

PROJEKT: Funkcjonowanie LGD PROGRAM: Program Rozwoju Obszarów Wiejskich OŚ PRIORYTETOWA: Oś 4. LEADER 431 Funkcjonowanie lokalnej grupy działania, nabywanie umiejętności DZIAŁANIE: i aktywizacja CEL PROJEKTU: Rozwój obszarów wiejskich FORMA PRAWNA Organizacja pozarządowa BENEFICJENTA:

KOMPLEMENTARNOŚĆ WEWNĘTRZNA (w ramach PROW) Cel działalności LGD jest tożsamy z ideą PROW, czyli rozwój obszarów wiejskich. Działania podejmowane przez Beneficjenta służą przede wszystkim na usprawnieniu infrastruktury w regionie oraz skonsolidowaniu środowisk funkcjonujących w branży turystycznej. Głównie inwestycje poczynione w ramach PROW to budowa lub remont wszelkich świetlic na terenach wiejskich, budowa placów zabaw dla dzieci przy tych świetlicach, wytycznie szlaków turystycznych, mała infrastruktura turystyczna, szerokorozumiana promocja i edukacja regionu realizowana w różnych formach. Komplementarność wewnętrzna w ramach PROW wynika z samego charakteru działania lokalnych grup działania, które otrzymują pakiet narzędzi oraz umocowanie prawne swoich działań. Dzięki temu inicjatywy przez nie realizowane obejmują holistycznie potrzeby obszarów wiejskich.

KOMPLEMENTARNOŚĆ ZEWNĘTRZNA (z innymi programami) W ramach LRPO na obszarze działalności LGD zrealizowano miedzy innymi następujące projekty:

 Budowa hali sportowej przy Szkole Podstawowej i Gimnazjum (…)  Modernizacja placówki Przedszkola Miejskiego (…);  Rozbudowa Publicznej Szkoły Podstawowej (…);  Podniesienie poziomu kształcenia poprzez modernizację infrastruktury oświatowej (…).

Działania prowadzone w ramach PROW i LRPO są ze sobą komplementarne pod względem ich celu – były to projekty infrastrukturalne nastawione na pobudzanie aktywności oraz integracji mieszkańców obszarów wiejskich. W nowopowstałych lub wyremontowanych świetlicach, szkołach, salach sportowych mogą być realizowane działania wchodzące w zakres projektów edukacyjnych i integracyjnych PO KL (Działania 7.3 i 9.5).

213

Badanie ewaluacyjne pn. Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

EFEKT MNOŻNIKOWY LGD funkcjonuje sprawnie, dzięki doświadczeniu, które zdobywa realizując kolejne inwestycje. Aktywność Beneficjenta oraz pozytywne skutki jego działań są dostrzegane przez społeczność lokalną. W związku z powyższym, do stowarzyszenia dociera wiele głosów o zapotrzebowaniu na kolejne inwestycje. Przedstawiciel LGD wskazuje na to, że pomimo wytężonej pracy i realizacji wielu inwestycji, nie wszystkie potrzeby w tym zakresie mogą być zaspokojone. EFEKT SYNERGII Wartością dodaną działalność Beneficjenta jest pobudzenie aktywności społeczności lokalnej. Mieszkańcy zachęceni sukcesami LGD sami dostrzegli możliwości jakie dają programu unijne, nie tylko PROW. Chcą realizować swoje pomysły, inwestować energię w rozwój swoich miejscowości.

Hydroinżynieria (…) PROJEKTY: Magia przyrody (…) PROGRAM: Program Rozwoju Obszarów Wiejskich OŚ PRIORYTETOWA: Oś 4. LEADER DZIAŁANIE: 421 Wdrażanie projektów współpracy CEL PROJEKTU: Wzrost gospodarczy w oparciu o istniejące walory przyrodnicze i kulturowe FORMA PRAWNA Fundacja BENEFICJENTA:

KOMPLEMENTARNOŚĆ WEWNĘTRZNA (w ramach PROW) Efekty obu projektów, poprzez nowe tablice informacyjne i przewodniki turystyczne oraz promocję dostępności ponad pięćdziesięciokilometrowej trasy, przyczyniają się do zwiększenia ilości turystów odwiedzających region. Dodatkowo inne projekty takie jak np. Działamy Razem - budowa terenu rekreacyjnego w Starych Biskupicach realizowane w ramach PROW w tym regionie zwiększają jego atrakcyjność. Można zatem mówić o komplementarności geograficznej (w związku z rozległym obszarem działania) oraz przedmiotowej, która dotyczy kwestii zwiększenia atrakcyjności terenów turystycznych, a także funkcjonalnej związanej w tym wypadku ze wsparciem sektora turystyki. KOMPLEMENTARNOŚĆ ZEWNĘTRZNA (z innymi programami) Projekty z tego działania 421 PROW powiązane są komplementarnie z inwestycjami finansowanymi z LRPO, m.in. projekt pt. Przebudowa drogi powiatowej nr 1249F Cybinka - Jerzmanice jako alternatywa na dojazd do autostrady A2. Przebudowa drogi powiatowej prowadzącej do regionu zwiększa komfort przemieszczania się podróżujących w tym obszarze. Jako komplementarną wobec opisywanych projektów można wymienić również inwestycję z LRPO pn. Utworzenie centrum edukacji Klubu Przyrodników w Owczarach. Niewątpliwie sprzyja ona rozwojowi turystyki w tym regionie, a to jest celem niniejszych operacji.

214

Badanie ewaluacyjne pn. Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

EFEKT MNOŻNIKOWY Działania podjęte w ramach projektów Hydroinżynieria (…) i Magia przyrody (…) przyczyniły się do zwiększenia atrakcyjności szlaków turystycznych – teren ten odwiedza coraz większa liczba turystów. Korzystnie wpływa to lokalna gospodarkę. Zostało odnotowane zwiększone zainteresowania lokalnymi biurami turystycznymi i muzeami.

Przebudowa drogi powiatowej nr (…) PROJEKTY: Przebudowa drogi powiatowej nr (…) PROGRAM: Lubuski Regionalny Program Operacyjny na lata 2007-2013 PRIORYTET: 1 DZIAŁANIE: 1.1 Poprawa stanu infrastruktury transportowej w regionie CEL PROJEKTU: Poprawa infrastruktury komunikacyjnej na obszarze powiatu FORMA PRAWNA Wspólnota samorządowa – powiat BENEFICJENTA:

KOMPLEMENTARNOŚĆ WEWNĘTRZNA (w ramach LRPO) Projekty są ze sobą komplementarne pod względem celu, jakim w obu wypadkach jest poprawa infrastruktury komunikacyjnej. Dotyczyć to będzie również mieszkańców obszarów wiejskich, które położone są przy obu drogach. Umożliwi im to łatwiejszy dostęp do pozostałych regionów powiatu. Działania te pozostają spójne z innymi projektami realizowanymi w ramach LRPO, związanymi np. z rozwojem przedsiębiorczości na terenie powiatu. Lepsze drogi, a zatem lepsza komunikacja, pozytywnie wpływają na atrakcyjność obszarów. KOMPLEMENTARNOŚĆ ZEWNĘTRZNA (z innymi programami) Projekty z działania 1.1 LRPO są komplementarne z inwestycjami finansowanymi z PO KL, które są skierowane na podwyższanie poziomu aktywności zawodowej ludności powiatu. Dzięki nowym drogom powiatowym, mieszkańcy stają się bardziej mobilni, mają umożliwiony dostęp do innych części powiatu, a zatem i do większej ilości miejsc pracy. EFEKT MNOŻNIKOWY W związku z ww. projektami, o efekcie mnożnikowym można mówić w kontekście doświadczenia zdobytego przez Beneficjenta przy realizacji projektów (oraz jego sukcesów na tym polu) co, jak sam zaznaczył, prawdopodobnie pociągnie za sobą ubieganie się o kolejne środki i realizację następnych inwestycji. EFEKT SYNERGII Realizacja projektów, których cele pozostają spójne, przyniesie nie tylko rezultaty w postaci oddania do użytkowania nowych odcinków dróg powiatowych, ale również przyniesie korzyści w postaci np. skrócenia czasu przejazdu, zwiększenie komfortu podroży oraz zmniejszenie kosztów eksploatacji pojazdów.

215

Badanie ewaluacyjne pn. Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Stworzenie Ekologicznego Ośrodka Rehabilitacji i Wypoczynku (…) PROJEKTY: Rozwój Ekologicznego Ośrodka Rehabilitacji i Wypoczynku (…) PROGRAM: Lubuski Regionalny Program Operacyjny na lata 2007-2013 PRIORYTET: 2 DZIAŁANIE: 2.1 Mikroprzedsiębiorstwa Utworzenie ośrodka rehabilitacji i wypoczynku, pośrednio uratowanie CEL PROJEKTU: obiektów zabytkowych, w których ośrodek został umiejscowiony. FORMA PRAWNA Osoba fizyczna prowadząca działalność gospodarczą BENEFICJENTA:

KOMPLEMENTARNOŚĆ WEWNĘTRZNA (w ramach LRPO) Ośrodek który powstał w ramach projektów, nie mógłby sprawnie funkcjonować, gdyby nie infrastruktura komunikacyjna, której budowa oraz przebudowa, jest również finansowana m.in. ze środków LRPO. Oba projekty zaś, są ze sobą związane, jeden wynika z drugiego. KOMPLEMENTARNOŚĆ ZEWNĘTRZNA (z innymi programami) Nie dotyczy EFEKT MNOŻNIKOWY W ramach pierwszego z projektów został przeprowadzony remont budynków, które obecnie mogą być wykorzystywane zarówno w celu organizacji imprez i wydarzeń kulturalnych, jak i szkoleń oraz spotkań biznesowych. Dzięki realizacji drugiego z projektów, Ośrodek stał się bardziej atrakcyjny, mógł rozszerzyć swoją ofertę i konkurować z podobnymi obiektami zlokalizowanymi również w innych województwach. Obecnie Beneficjent planuje kolejne inwestycje związane z rozwojem ośrodka. EFEKT SYNERGII Dzięki projektom, stworzone zostały miejsca pracy, zatrudnienie uzyskało 25 osób. Inwestycja podniosła atrakcyjność turystyczną gminy, a większa liczba odwiedzających, przełożyła się na wyższe przychody Ośrodka oraz samej gminy.

216

Badanie ewaluacyjne pn. Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Wsparcie systemu ratowniczo-gaśniczego poprzez zakup pojazdu strażackiego dla OSP (…) PROJEKTY: Budowa remizy strażackiej wraz z wyposażeniem jednostki ratowniczo- gaśniczej PROGRAM: Lubuski Regionalny Program Operacyjny na lata 2007-2013 PRIORYTET: 3 DZIAŁANIE: 3.1 Infrastruktura ochrony środowiska przyrodniczego Zwiększenie możliwości zapobiegania zdarzeń powodujących zagrożenie środowiska, wzrost poziomu zdolności bojowej jednostek OSP, dostosowanie CEL PROJEKTU: jednostki do wymogów krajowego systemu, skrócenie czasu reakcji na zagrożenia, zmniejszenie ryzyka awarii FORMA PRAWNA Wspólnota samorządowa – gmina BENEFICJENTA:

KOMPLEMENTARNOŚĆ WEWNĘTRZNA (w ramach LRPO) Ww. projekty pozostają ze sobą komplementarne, ze względu na cele jakie realizują. W obu wypadkach, działania zmierzają do skrócenia czasu reakcji na zagrożenie spowodowane np. pożarem. Nowoczesny sprzęt ratowniczy oraz pozostałe zaplecze techniczne, a także drogi umożliwiające dojazd do poszkodowanych (których budowa oraz przebudowa, jest również finansowana m.in. ze środków LRPO), pozostają działaniami spójnymi i kompleksowymi. KOMPLEMENTARNOŚĆ ZEWNĘTRZNA (z innymi programami) O komplementarności zewnętrznej można mówić w odniesieniu do projektu realizowanego w ramach Działania 9.5 PO KL, pt. Wiem, umiem - inicjatywa edukacyjna OSP (…), którego głównym celem był wzrost aktywności edukacyjnej w gminie np. poprzez: nabycie wiedzy o profesjonalnej realizacji inicjatyw edukacyjnych przez 14 członków OSPP, wzrost kwalifikacji 14 członków OSPP, w tym zdobycie statusu ratownika medycznego i uprawnień kierowcy kategorii C. EFEKT MNOŻNIKOWY Członkowie OSP współpracują z jednostkami niemieckich straży pożarnych w zakresie realizacji np. ćwiczeń partnerskich. Dzięki realizacji projektów, współpraca ta będzie mogła dalej się rozwijać, a szkolenia będą odbywały się na lepszym sprzęcie. EFEKT SYNERGII Realizacja projektów równocześnie przyniesie zdaniem beneficjenta lepsze efekty, głównie ze względu na przyspieszenie wpisania jednostki do Krajowego Systemu Ratownictwa ochotniczo- gaśniczego, co będzie możliwe dzięki dostosowaniu jednostki do obowiązujących wymogów.

217

Badanie ewaluacyjne pn. Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Modernizacja gminnego przedszkola (…) wraz z przebudową infrastruktury technicznej PROJEKTY: Rozbudowa budynku szkolnego z przebudową infrastruktury technicznej w Zespole Szkół (…) PROGRAM: Lubuski Regionalny Program Operacyjny na lata 2007-2013 PRIORYTET: 4 DZIAŁANIE: 4.2 Rozwój i modernizacja infrastruktury edukacyjnej Modernizacja lokalnej bazy oświatowej i dostosowanie jej do standardów CEL PROJEKTU: europejskich FORMA PRAWNA Wspólnota samorządowa – gmina BENEFICJENTA: FORMA WSPARCIA: Rozwój infrastruktury systemu o światy i wychowania

KOMPLEMENTARNOŚĆ WEWNĘTRZNA (w ramach LRPO) Projekty są ze sobą komplementarne poprzez spójność celów, jakimi w obu przypadkach jest podniesienie jakości bazy oświatowej na terenie gminy wiejskiej. Umożliwia to wyrównanie szans edukacyjnych uczniów zamieszkujących gminę i stworzeni im takich samych warunków do nauki jakie mają dzieci w mieście (zarówno na poziomie edukacji szkolnej jak i przedszkolnej). Można również mówić o podniesieniu się standardu obiektów sportowych, stołówki szkolnej. Poprawiły się warunki nauki ale także warunki pracy pracowników szkoły. zanotowaliśmy widoczną poprawę jakości usług oświatowych na terenach wiejskich. KOMPLEMENTARNOŚĆ ZEWNĘTRZNA (z innymi programami) Wskazane projekty pozostają komplementarne z inicjatywami podejmowanymi w ramach PROW, zarówno ze względu na formę wsparcia jak i obszar na którym są realizowane np.:

 Zagospodarowanie miejsc sportu i rekreacji w miejscowościach (…),  Organizacja imprez kulturalnych i rekreacyjno-sportowych integrujących społeczność lokalną (...),  Zagospodarowanie przestrzeni publicznej poprzez wykonanie instalacji nawadniającej płytę boiska sportowego (…) ogólnodostępnego dla społeczności lokalnej (…),  Zagospodarowanie miejsc sportu i rekreacji w miejscowościach (…).

EFEKT MNOŻNIKOWY Realizacji ww. projektów pobudziła chęć kolejnych działań – Gmina stara się o środki, które umożliwią np. modernizację i rewitalizację parku. Ponadto, przy jednej ze szkół powstał kompleks nowoczesnych boisk „Orlik 2012”, zaś przy drugiej, boisko wielofunkcyjne współfinansowane przez Ministerstwo Sportu i Turystyki. EFEKT SYNERGII O efekcie synergii obu projektów świadczy to, że poza poprawą jakości samej bazy oświatowej, ma również miejsce poszerzenie oferty form spędzania czasu wolnego wśród dzieci i młodzieży, która zyskuje miejsca nie tylko do nauki, ale również do zabawy i uprawiania sportu. Sprzyja to podtrzymywaniu aktywności fizycznej i kształtowaniu pozytywnych postaw prozdrowotnych.

218

Badanie ewaluacyjne pn. Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Budowa hali sportowej (…) – rozbudowa regionalnej bazy sportowej pod PROJEKT: potrzeby lubuskiej szermierki PROGRAM: Lubuski Regionalny Program Operacyjny na lata 2007-2013 PRIORYTET: 5 DZIAŁANIE: 5.1 Rozwój i modernizacja infrastruktury turystycznej i kulturowej CEL PROJEKTU: Wybudowanie hali sportowej do szermierki FORMA PRAWNA Wspólnota samorządowa – gmina BENEFICJENTA: FORMA WSPARCIA: Rozwój infrastruktury kulturalnej i turystycznej

KOMPLEMENTARNOŚĆ WEWNĘTRZNA (w ramach LRPO) Powstanie hali przyczyniło się do poszerzenia oferty rekreacyjnej regionu. Dziś z obiektu korzystają nie tylko amatorzy szermierki, ale również wielbiciele innych sportów takich jak piłka halowa, piłka ręczna czy siatkówka. Trenowaniem na hali zainteresowane są różnorakie kluby sportowe, również te działające przy zakładach pracy, nie tylko z obszaru gminy ale całego powiatu. Pod tym względem projekt jest komplementarny z innymi inicjatywami realizowanymi w ramach LRPO, zakładającymi rozwój infrastruktury kulturalnej. KOMPLEMENTARNOŚĆ ZEWNĘTRZNA (z innymi programami) Realizacja projektu jest komplementarna z działaniami realizowanymi w ramach innych programów, w kontekście ogólnego rozwoju gminy i podwyższania poziomu aktywności jej mieszkańców oraz prezentowania gminy jako atrakcyjnego turystycznie i kulturalnie np.: w ramach PROW:  Budowa i remont obiektów infrastruktury publicznej o znaczeniu społecznym, sportowym i rekreacyjnym w gminie (…),  Spójny system informacji turystycznej o gminie (…),  Produkcja filmu promocyjnego. W ramach PO KL:

 Wieś aktywna - pierwszy krok do lepszego jutra

EFEKT MNOŻNIKOWY Budowa hali pociągnęła za sobą zmiany dotyczące wyglądu okolicy w której została zlokalizowana. W znajdującym się w pobliżu parku, odnowiono amfiteatr i zadbano o drzewostan, pojawiły się również nowe drewniane ławki. Jak stwierdził przedstawiciel beneficjenta projektu, mieszkańcy gminy chcieli aby krajobraz współgrał z nowo wybudowanym obiektem, z którego są dumni. EFEKT SYNERGII O efekcie synergii w przypadku projektu świadczy to, że poza powstaniem obiektu na potrzeby wielbicieli szermierki, ma również miejsce poszerzenie oferty form spędzania czasu wolnego wśród dzieci i młodzieży, która zyskuje miejsca nie tylko do nauki, ale również do zabawy i uprawiania sportu. Sprzyja to podtrzymywaniu aktywności fizycznej i kształtowaniu pozytywnych postaw prozdrowotnych, jak i większej integracji społeczności korzystających z obiektu.

219

Badanie ewaluacyjne pn. Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

ŹRÓDŁA DANYCH PODDANE ANALIZIE DESK RESEARCH  Strategia Rozwoju Województwa Lubuskiego 2020  Programowanie strategiczne w powiatach i gminach w województwie lubuskim – raport

 Dokumenty strategiczne poszczególnych gmin wiejskich województwa lubuskiego  Lubuska Regionalna Strategia Innowacji

 Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007-2013  Linia demarkacyjna pomiędzy Programami Operacyjnymi Polityki Spójności, Wspólnej Polityki Rolnej i Wspólnej Polityki Rybackiej z dnia 7 października 2013 r.

 Strategiczne Wytyczne Wspólnoty dla spójności gospodarczej, społecznej i terytorialnej na lata 2007-2013, stanowiących załącznik do decyzji Rady nr 2006/702/WE z dnia 6 października 2006 r. w sprawie strategicznych wytycznych Wspólnoty dla spójności [Dz.U. L 291 z 21.10.2006].

 Założenia Umowy Partnerstwa 2014-2020 przyjęte przez Radę Ministrów w dniu 15.01.2013 r.  Dokument roboczy służb Komisji Elementy wspólnych ram strategicznych na lata 2014-2020 dla Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europejskiego Funduszu Społecznego, Funduszu Spójności, Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich oraz Europejskiego Funduszu Morskiego i Rybackiego.

 Lubuski Regionalny Program Operacyjny na lata 2007 – 2013  Opis Systemu Zarządzania i Kontroli Lubuskiego Regionalnego Programu Operacyjnego na lata 2007-2013  Podręcznik Procedur Instytucji Zarządzającej Lubuskim Regionalnym Programem Operacyjnym wraz z załącznikami

 Uszczegółowienie Lubuskiego Regionalnego Programu Operacyjnego na lata 2007 - 2013 „Szczegółowy opis osi priorytetowych”

 Indykatywny Plan Inwestycji LRPO

 Wytyczne IZ LRPO dot. monitorowania realizacji projektów wraz z załącznikami  Sprawozdania okresowe z realizacji Lubuskiego Regionalnego Programu Operacyjnego na lata 2007-2013, dostępne na stronie: http://www.lrpo.lubuskie.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=234:sprawozdania&c atid=86:sprawozdania&Itemid=88

 Program Operacyjny Kapitał Ludzki 2007 – 2013  Szczegółowy Opis Priorytetów PO KL (wersja aktualne oraz wersje wcześniejsze)

 Plany Działań dla Priorytetu VI, VII oraz IX PO KL  Sprawozdania z realizacji PO KL, dostępne na stronie: http://www.efs.lubuskie.pl/PL/206/Sprawozdania_z_realizacji_PO_KL/

220

Badanie ewaluacyjne pn. Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

 Program Rozwoju Obszarów Wiejskich 2007-2013

 „Oś IV PROW 2007-2013 – Lokalne Grupy Działania i Lokalne Strategie Rozwoju”, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, 2009 r.

 Ogólna informacja o stanie realizacji poszczególnych działań w ramach PROW 2007-2013 wg stanu na dzień 9 marca 2012 r. oraz na dzień 15 czerwca 2012 r.

 Listy operacji w ramach poszczególnych działań PROW, którym przyznano dofinansowanie

 Raport z badania pn. „Ocena Śródokresowa Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007- 2013”, konsorcjum firm: Agrotec Polska Sp. z o.o., Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, Instytut Uprawy Nazwożenia i Gleboznawstwa, 2010 r.

 Raport z badania pn. „Ocena wpływu realizacji PROW 2007-2013 na gospodarkę Polski”, Instytut Badań Strukturalnych, Warszawa 2011 r.

 Przegląd wybranych zagadnień rozwoju ekonomiczno-społecznego, Katowice 2011 r.  Raport końcowy z badania „Wpływ wspólnej polityki rolnej i polityki spójności na rozwój obszarów wiejskich”, Fundeko Korbel, Krok-Baściuk Sp. J.

 Ekspertyza pt. „Wyznaczenie wartości dodanej brutto dla gospodarstw korzystających z pomocy w ramach PROW 2007-2013”, Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, 2011 r.

 Raport z badania pn. „Ocena funkcjonowania lokalnych grup działania realizujących lokalną strategię rozwoju w ramach PROW 2007-2013”, PSDB

 Przegląd unijnych programów rozwoju obszarów wiejskich na lata 2007-2013, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, 2010 r.  „Społeczno-ekonomiczne determinanty rozwoju obszarów wiejskich:, red. nau. Krystyna Krzyżanowska, Warszawa 2012 r.

 „Zrównoważony rozwój obszarów wiejskich, wybrane aspekty społeczne”, red. nau. Barbara Kryk, Szczecin 2010 r.

 Raport z badania pn. „Ocena wpływu interwencji funduszy strukturalnych UE na rozwój zasobów ludzkich na obszarach wiejskich w Wielkopolsce” Biostat, 2011 r.

 dane statystyczne GUS.

 Zestawienie informacji (wygenerowanych z bazy informatycznej Programu) dotyczących projektów dofinansowanych z LRPO w ramach:  Priorytetu I.: Działanie 1.1, Działanie 1.2, Działanie 1.3;  Priorytetu II.: Działanie 2.1, Działanie 2.2, Działanie 2.3, Działanie 2.4, Działanie 2.5;  Priorytetu III.: Działanie 3.1, Działanie 3.2, Działanie 3.3;  Priorytetu IV.: Działanie 4.1, Działanie 4.2;  Priorytetu V.: Działanie 5.1;

 wykaz beneficjentów realizujących projekty na obszarach wiejskich, w ramach LRPO:  Priorytet I.: Działanie 1.1, Działanie 1.2, Działanie 1.3;

221

Badanie ewaluacyjne pn. Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

 Priorytet II.: Działanie 2.1, Działanie 2.2, Działanie 2.3, Działanie 2.4, Działanie 2.5;  Priorytet III.: Działanie 3.1, Działanie 3.2, Działanie 3.3;  Priorytet IV.: Działanie 4.1, Działanie 4.2;  Priorytet V.: Działanie 5.1;  wykaz wnioskodawców, którzy nie otrzymali wsparcia w ramach LRPO:  Priorytet I.: Działanie 1.1, Działanie 1.2, Działanie 1.3;  Priorytet II.: Działanie 2.1, Działanie 2.2, Działanie 2.3, Działanie 2.4, Działanie 2.5;  Priorytet III.: Działanie 3.1, Działanie 3.2, Działanie 3.3;  Priorytet IV.: Działanie 4.1, Działanie 4.2;  Priorytet V.: Działanie 5.1;

 Zestawienie informacji (wygenerowanych z bazy informatycznej Programu) dotyczących projektów dofinansowanych z PO KL 2007-2013 w ramach:  Działania 6.3,  Działania 7.3,  Działania 9.5;

 wykaz beneficjentów realizujących projekty na obszarach wiejskich w ramach PO KL 2007-2013:  Działanie 6.3,  Działanie 7.3,  Działanie 9.5;

 wykaz wnioskodawców, którzy nie otrzymali wsparcia w ramach PO KL 2007-2013:  Działanie 6.3,  Działanie 7.3,  Działanie 9.5;  Zestawienie informacji (wygenerowanych z bazy informatycznej Programu) dotyczących projektów dofinansowanych z PROW 2007-2013 w ramach:  Osi 1. - Działanie 125,  Osi 3. – Działanie 321, 313, 322, 323  Osi 4. – Działanie 413, 421, 431;

 wykaz beneficjentów realizujących projekty w ramach PROW 2007-2013:  Oś 1. - Działanie 125,  Oś 3. – Działanie 321, 313, 322, 323  Oś 4. – Działanie 413, 421, 431;  Wykaz wnioskodawców, którzy nie otrzymali wsparcia w ramach PROW 2007-2013:  Oś 1. - Działanie 125,  Oś 3. – Działanie 321, 313, 322, 323  Oś 4. – Działanie 413, 421, 431;

 Sprawozdania roczne z realizacji PROW 2007-2013 w województwie lubuskim za rok 2007, 2008, 2009, 2010, 2011, 2012.

222

Badanie ewaluacyjne pn. Ocena wpływu inwestycji realizowanych w ramach wybranych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w województwie lubuskim

Publikacje naukowe tłumaczące zjawiska zachodzące na obszarach wiejskich w Polsce:

 M. Stanny, Przestrzenne zróżnicowanie rozwoju obszarów wiejskich w Polsce, Wyd.: IRWiR PAN, Warszawa 2013;

 M. Drygas, K. Zawalińska, Uwarunkowania ekonomiczne polityki rozwoju polskiej wsi i rolnictwa, Wyd.: IRWiR PAN Warszawa 2012;  Rozwój wsi i rolnictwa w Polsce. Aspekty przestrzenne i regionalne, red. nauk. A. Rosner, IRWiR PAN, Warszawa 2012,  M. Drygas, Instytucje w procesie wspierania przemian polskiej wsi i rolnictwa z funduszy unijnych, IRWiR PAN, Warszawa 2012,

 A.P. Wiatrak, Strategie rozwoju gmin wiejskich. Podstawy teoretyczne, ocena przydatności i znaczenie w przemianach strukturalnych obszarów wiejskich, IRWiR PAN, Warszawa 2011,

 Rozwój obszarów wiejskich w Polsce. Diagnozy, strategie, koncepcje polityki, red. nauk. I. Nurzyńska i M. Drygas IRWiR PAN, Warszawa 2011  I. Nurzyńska, Fundusze Unii Europejskiej a system finansowania inwestycji ze środków publicznych w Polsce, IRWiR PAN, Warszawa 2011,  M. Stanny, Przestrzenne, społeczno-ekonomiczne zróżnicowanie obszarów wiejskich w Polsce. Problemy i perspektywy rozwoju, IRWiR PAN, Warszawa 2010.

223