UCHWAŁA NR XXVII/183/2020 RADY GMINY SIENNO

z dnia 29 grudnia 2020 r.

w sprawie przyjęcia Gminnego programu opieki nad zabytkami

Na podstawie art. 18 ust. pkt 15 ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym ( Dz. U. z 2020 r. poz. 713 z późn. zm.) i art. 87 ust. 2, 3 i 4 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. z 2020 r. poz. 282 z późn. zm.) i po uzyskaniu opinii Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków uchwala się, co następuje: § 1. Przyjmuje się „Gminny program opieki nad zabytkami dla Gminy Sienno na lata 2021-2024” stanowiący załącznik do uchwały. § 2. Wykonanie uchwały powierza się Wójtowi Gminy. § 3. 1. Uchwała podlega ogłoszeniu w Dzienniku Urzędowym Województwa Mazowieckiego. 2. Uchwała wchodzi w życie po upływie 14 dni od dnia ogłoszenia.

Przewodniczący Rady Gminy Sienno: Roman Markiewicz

Id: E9918859-F7F2-447F-99F6-DF1E6C8FFA2D. Podpisany Strona 1 Załącznik do uchwały Nr XXVII/183/2020 Rady Gminy Sienno z dnia 29 grudnia 2020 r.

Gminny program opieki nad zabytkami dla Gminy Sienno na lata 2021-2024

1. Wstęp ...... 3 2. Podstawa prawna opracowania gminnego programu ...... 4 3. Uwarunkowania prawne ochrony i opieki nad zabytkami w Polsce...... 5 4. Uwarunkowania zewnętrzne ochrony dziedzictwa kulturowego...... 13 4.1. Strategiczne cele polityki państwa w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami ..13 4.2.Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie województwa i powiatu...... 15 5. Uwarunkowania wewnętrzne ochrony dziedzictwa kulturowego...... 20 5.1. Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie gminy (analiza dokumentów programowych Gminy Sienno)...... 20 5.2.Charakterystyka zasobów i analiza stanu dziedzictwa i krajobrazu kulturowego Gminy.23 5.2.1. Charakterystyka ogólna Gminy Sienno...... 23 5.2.2. Zarys historii obszaru Gminy...... 28 5.2.3. Krajobraz kulturowy...... 30 5.2.4. Zestawienie obiektów z terenu Gminy wpisanych do Rejestru Zabytków Województwa Mazowieckiego...... 35 5.2.5.Zestawienie obiektów z terenu Gminy Sienno wpisanych do Gminnej Ewidencji Zabytków...38 5.2.6. Zabytki ruchome...... 42 5.2.7.Zabytki archeologiczne ...... 43 5.2.8. Zabytki muzealne ...... 48 5.2.9. Dziedzictwo niematerialne...... 49 5.2.10. Najważniejsze miejsca pamięci narodowej...... 50 6. Ocena stanu dziedzictwa kulturowego gminy. Analiza szans i zagrożeń...... 57 7. Założenia programowe...... 60 7.1. Priorytety i kierunki działań oraz działania w ramach Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami Gminy Sienno na lata 2021 – 2024...... 60 8. Instrumentarium realizacji programu opieki nad zabytkami...... 63 9. Zasady oceny realizacji programu opieki nad zabytkami...... 64 10. Źródła finansowania programu opieki nad zabytkami...... 64 10.1.Dotacje...... 65 11. Realizacja i finansowanie przez gminę zadań z zakresu ochrony zabytków...... 66

Id: E9918859-F7F2-447F-99F6-DF1E6C8FFA2D. Podpisany Strona 1 1. Wstęp Zgodnie z art. 87 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. 2020 poz. 282 z późn. zm.) gmina ma obowiązek sporządzić gminny program opieki nad zabytkami. Program ten jest dokumentem polityki administracyjnej w zakresie podejmowanych działań dotyczących inicjowania, wspierania i koordynowania prac z dziedziny ochrony zabytków i krajobrazu kulturowego oraz upowszechniania i promowania dziedzictwa kulturowego. Działania te określone są w odniesieniu do całej gminy, jako jednostki podziału administracyjnego. Dotyczą nie tylko właścicieli i użytkowników obszarów i obiektów zabytkowych, ale również wszystkich mieszkańców. Głównym beneficjentem realizacji programu jest społeczność lokalna, a rolą programu jest wzbudzenie w lokalnej społeczności świadomości wspólnoty kulturowej poprzez uświadamianie mieszkańcom znaczenia lokalnych wartości kulturowych. Program określa kierunki działań w zakresie opieki nad zabytkami: wskazuje konieczne do wykonania zadania i sugeruje sposoby ich realizacji poprzez określenie podstawowych działań organizacyjnych, finansowych, promocyjnych i ochronnych. Istotnym celem programu jest dążenie do osiągnięcia odczuwalnej i akceptowanej społecznie poprawy w zakresie stanu zachowania i utrzymania obiektów zabytkowych znajdujących się na terenie gminy. Aby program mógł być w pełni realizowany, ważne jest zaangażowanie mieszkańców w opiekę nad zabytkami, za które odpowiedzialne będą władze gminy. Program powinien pomóc w aktywnym zarządzaniu zasobem stanowiącym dziedzictwo kulturowe gminy. Współpraca środowisk samorządowych, konserwatorskich i lokalnych przy realizacji programu przynieść powinna wszystkim stronom wymierne korzyści: zachowanie dziedzictwa kulturowego dla przyszłych pokoleń, polepszenie stanu obiektów zabytkowych, zwiększenie atrakcyjności przestrzeni publicznych, ostatecznie prowadząc do wzrostu rozwoju społeczno-gospodarczego. Gminny program opieki nad zabytkami jest opracowywany na 4 lata. Co 2 lata Wójt sporządza sprawozdanie z realizacji programu, które przedstawia Radzie Gminy. Kolejne sporządzane programy opieki powinny uwzględniać pojawiające się nowe uwarunkowania prawne i administracyjne, zmieniające się warunki społeczne, gospodarcze i kulturowe, nowe kryteria oceny i aktualny stan zachowania zasobu kulturowego oraz prowadzone okresowo oceny efektów wdrażania obowiązującego programu. Gminny Programu Opieki nad Zabytkami Gminy Sienno na lata 2021 – 2024 jest dokumentem aktualizującym Gminny Program Opieki nad Zabytkami Gminy Sienno na lata 2015-2018. 2. Podstawa prawna opracowania gminnego programu opieki nad zabytkami Podstawą prawną opracowania gminnego programu opieki nad zabytkami są przepisy wynikające z art. 87 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. 2020 poz. 282 z późn. zm.). Zapis w ustawie mówi jasno, że zarząd województwa, powiatu lub wójt (burmistrz, prezydent miasta) sporządza na okres 4 lat odpowiednio wojewódzki, powiatowy lub gminny program opieki nad zabytkami. Program ma na celu w szczególności: 1) włączenie problemów ochrony zabytków do systemu zadań strategicznych wynikających z koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju; 2) uwzględnienie uwarunkowań ochrony zabytków, w tym krajobrazu kulturowego, dziedzictwa archeologicznego, łącznie z uwarunkowaniami ochrony przyrody i równowagi ekologicznej; 3) zahamowanie procesów degradacji zabytków i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania; 4) wyeksponowanie poszczególnych zabytków oraz walorów krajobrazu kulturowego; 5) podejmowanie działań zwiększających atrakcyjność zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych oraz wspieranie inicjatyw sprzyjających wzrostowi środków finansowych na opiekę nad zabytkami;

Id: E9918859-F7F2-447F-99F6-DF1E6C8FFA2D. Podpisany Strona 2 6) określenie warunków współpracy z właścicielami zabytków, eliminujących sytuacje konfliktowe związane z wykorzystaniem tych zabytków; 7) podejmowanie przedsięwzięć umożliwiających tworzenie miejsc pracy związanych z opieką nad zabytkami. Wojewódzki, powiatowy i gminny program opieki nad zabytkami przyjmuje odpowiednio sejmik województwa, rada powiatu i rada gminy, po uzyskaniu opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków. Program jest potem ogłaszany w wojewódzkim dzienniku urzędowym. Z realizacji programu zarząd województwa, powiatu i gminy (wójt, burmistrz, prezydent miasta) sporządza, co 2 lata, sprawozdanie, które przedstawia się odpowiednio sejmikowi województwa, radzie powiatu lub radzie gminy. Sprawozdanie z realizacji wojewódzkiego programu opieki nad zabytkami jest przekazywane Generalnemu Konserwatorowi Zabytków i właściwemu Wojewódzkiemu Konserwatorowi Zabytków w celu jego wykorzystania przy opracowywaniu, aktualizacji i realizacji krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. 3. Uwarunkowania prawne ochrony i opieki nad zabytkami w Polsce Podstawę prawną sporządzenia gminnego programu opieki nad zabytkami stanowią trzy poniższe ustawy: Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. 1997, Nr 78, poz. 483 z późn. zm.) Ustawa zasadnicza stanowi fundament systemu ochrony dziedzictwa narodowego w Polsce (art. 5), stwarza warunki upowszechniania i równego dostępu do dóbr kultury (art. 6 ust. 1), wskazuje, że ochrona środowiska (w tym zabytków) jest konstytucyjnym obowiązkiem państwa i każdego obywatela (art. 86). Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. 2020 poz. 282 z późn. zm.) Ustawa stanowi podstawę prawną ochrony dziedzictwa kulturowego w Polsce, określa politykę zarządzania zabytkami oraz wyznacza główne zadnia państwa oraz obywateli. Wprowadza pojęcia ochrony zabytków i opieki nad nimi (art. 3). W myśl ustawy ochrona zabytków polega, w szczególności, na podejmowaniu przez organy administracji publicznej działań mających na celu (art. 4): 1) zapewnienie warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych umożliwiających trwałe zachowanie zabytków oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie; 2) zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków; 3) udaremnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków; 4) przeciwdziałanie kradzieży, zaginięciu lub nielegalnemu wywozowi zabytków za granicę; 5) kontrolę stanu zachowania i przeznaczenia zabytków; 6) uwzględnianie zadań ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz przy kształtowaniu środowiska. Ochronie i opiece podlegają, bez względu na stan zachowania (art. 6): 1) zabytki nieruchome będące, w szczególności: a) krajobrazami kulturowymi, b) układami urbanistycznymi, ruralistycznymi i zespołami budowlanymi, c) dziełami architektury i budownictwa, d) dziełami budownictwa obronnego,

Id: E9918859-F7F2-447F-99F6-DF1E6C8FFA2D. Podpisany Strona 3 e) obiektami techniki, a zwłaszcza kopalniami, hutami, elektrowniami i innymi zakładami przemysłowymi, f) cmentarzami, g) parkami, ogrodami i innymi formami zaprojektowanej zieleni, h) miejscami upamiętniającymi wydarzenia historyczne bądź działalność wybitnych osobistości lub instytucji; 2) zabytki ruchome będące, w szczególności: a) dziełami sztuk plastycznych, rzemiosła artystycznego i sztuki użytkowej, b) kolekcjami stanowiącymi zbiory przedmiotów zgromadzonych i uporządkowanych według koncepcji osób, które tworzyły te kolekcje, c) numizmatami oraz pamiątkami historycznymi, a zwłaszcza militariami, sztandarami, pieczęciami, odznakami, medalami i orderami, d) wytworami techniki, a zwłaszcza urządzeniami, środkami transportu oraz maszynami i narzędziami świadczącymi o kulturze materialnej, charakterystycznymi dla dawnych i nowych form gospodarki, dokumentującymi poziom nauki i rozwoju cywilizacyjnego, e) materiałami bibliotecznymi, f) instrumentami muzycznymi, g) wytworami sztuki ludowej i rękodzieła oraz innymi obiektami etnograficznymi, h) przedmiotami upamiętniającymi wydarzenia historyczne bądź działalność wybitnych osobistości lub instytucji; 3) zabytki archeologiczne będące, w szczególności: a) pozostałościami terenowymi pradziejowego i historycznego osadnictwa, b) cmentarzyskami, c) kurhanami, d) reliktami działalności gospodarczej, religijnej i artystycznej. Ochronie mogą podlegać nazwy geograficzne, historyczne lub tradycyjne nazwy obiektu budowlanego, placu, ulicy lub jednostki osadniczej. Formami ochrony zabytków są (art. 7): 1) wpis do rejestru zabytków; 2) uznanie za pomnik historii; 3) utworzenie parku kulturowego; 4) ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego albo w decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej, decyzji o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji w zakresie lotniska użytku publicznego. Rada gminy, po zasięgnięciu opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków, na podstawie uchwały, może utworzyć park kulturowy w celu ochrony krajobrazu kulturowego oraz zachowania wyróżniających się krajobrazowo terenów z zabytkami nieruchomymi charakterystycznymi dla miejscowej tradycji budowlanej i osadniczej (art. 16 ust.1). Rada gminy ogłasza w prasie miejscowej oraz przez obwieszczenie, a także w sposób zwyczajowo przyjęty w danej miejscowości, o podjęciu prac nad utworzeniem parku kulturowego, określając formę, miejsce i termin składania wniosków dotyczących projektu uchwały o utworzeniu parku kulturowego, nie krótszy jednak niż 21 dni od dnia ogłoszenia

Id: E9918859-F7F2-447F-99F6-DF1E6C8FFA2D. Podpisany Strona 4 (art. 16 ust.1a). Uchwała określa nazwę parku kulturowego, jego granice, sposób ochrony, a także zakazy i ograniczenia, o których mowa w art. 17 ust. 1 (art. 16 ust.2). Wójt (burmistrz, prezydent miasta), w uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków, sporządza plan ochrony parku kulturowego, który wymaga zatwierdzenia przez radę gminy (art. 16 ust.3). W celu realizacji zadań związanych z ochroną parku kulturowego rada gminy może utworzyć jednostkę organizacyjną do zarządzania parkiem (art. 16 ust.4). Park kulturowy przekraczający granice gminy może być utworzony i zarządzany na podstawie zgodnych uchwał rad gmin (związku gmin), na terenie których ten park ma być utworzony (art. 16 ust.5). Dla obszarów, na których utworzono park kulturowy, sporządza się obowiązkowo miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego (art. 16 ust.6). Na terenie parku kulturowego lub jego części mogą być ustanowione zakazy i ograniczenia dotyczące (art. 17 ust.1): 1) prowadzenia robót budowlanych oraz działalności przemysłowej, rolniczej, hodowlanej, handlowej lub usługowej; 2) zmiany sposobu korzystania z zabytków nieruchomych; 3) umieszczania tablic, napisów, ogłoszeń reklamowych i innych znaków niezwiązanych z ochroną parku kulturowego, z wyjątkiem znaków drogowych i znaków związanych z ochroną porządku i bezpieczeństwa publicznego, z zastrzeżeniem art. 12 ust. 1; 3a) zasad i warunków sytuowania obiektów małej architektury; 4) składowania lub magazynowania odpadów. W razie ograniczenia sposobu korzystania z nieruchomości na skutek ustanowienia zakazów i ograniczeń, o których mowa w ust. 1, stosuje się odpowiednio przepisy art. 131-134 ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. – Prawo ochrony środowiska (Dz.U. 2019 poz. 1396) (art. 17 ust.2). Ochronę zabytków i opiekę nad zabytkami uwzględnia się przy sporządzaniu i aktualizacji koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju, strategii rozwoju województw, planów zagospodarowania przestrzennego województw, planu zagospodarowania przestrzennego morskich wód wewnętrznych, morza terytorialnego i wyłącznej strefy ekonomicznej, analiz i studiów z zakresu zagospodarowania przestrzennego powiatu, strategii rozwoju gmin, studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin oraz miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego albo decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej, decyzji o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji w zakresie lotniska użytku publicznego (art. 18 ust.1). W koncepcji, strategiach, analizach, planach i studiach, w szczególności (art. 18 ust.2): 1) uwzględnia się krajowy program ochrony zabytków i opieki nad zabytkami; 2) określa się rozwiązania niezbędne do zapobiegania zagrożeniom dla zabytków, zapewnienia im ochrony przy realizacji inwestycji oraz przywracania zabytków do jak najlepszego stanu; 3) ustala się przeznaczenie i zasady zagospodarowania terenu uwzględniające opiekę nad zabytkami. W studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy oraz w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego uwzględnia się w szczególności ochronę (art. 19 ust.1): 1) zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru i ich otoczenia; 2) innych zabytków nieruchomych, znajdujących się w gminnej ewidencji zabytków; 3) parków kulturowych. W decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej, decyzji o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji w zakresie lotniska użytku publicznego uwzględnia się w szczególności ochronę (art. 19 ust.1a):

Id: E9918859-F7F2-447F-99F6-DF1E6C8FFA2D. Podpisany Strona 5 1) zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru i ich otoczenia; 2) innych zabytków nieruchomych, znajdujących się w gminnej ewidencji zabytków. W uchwale określającej zasady i warunki sytuowania obiektów małej architektury, tablic i urządzeń reklamowych oraz ogrodzeń uwzględnia się w szczególności (art. 19 ust.1b): 1) ochronę zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru i ich otoczenia; 2) ochronę zabytków nieruchomych, innych niż wymienione w pkt 1, znajdujących się w gminnej ewidencji zabytków; 3) wnioski i rekomendacje audytów krajobrazowych oraz plany ochrony parków krajobrazowych. W przypadku, gdy gmina posiada gminny program opieki nad zabytkami, ustalenia tego programu uwzględnia się w studium i planie, o których mowa w ust. 1 (art. 19 ust.2). W studium i planie, o których mowa w ust. 1, ustala się, w zależności od potrzeb, strefy ochrony konserwatorskiej obejmujące obszary, na których obowiązują określone ustaleniami planu ograniczenia, zakazy i nakazy, mające na celu ochronę znajdujących się na tym obszarze zabytków (art. 19 ust.3). Projekty i zmiany planu zagospodarowania przestrzennego województwa oraz miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego podlegają uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków w zakresie kształtowania zabudowy i zagospodarowania terenu (art. 20). Ewidencja zabytków jest podstawą do sporządzania programów opieki nad zabytkami przez województwa, powiaty i gminy (art. 21). Generalny Konserwator Zabytków prowadzi krajową ewidencję zabytków w formie zbioru kart ewidencyjnych zabytków znajdujących się w wojewódzkich ewidencjach zabytków (art. 22 ust.1). Wojewódzki konserwator zabytków prowadzi wojewódzką ewidencję zabytków w formie kart ewidencyjnych zabytków znajdujących się na terenie województwa (art. 22 ust.2). Włączenie karty ewidencyjnej zabytku ruchomego niewpisanego do rejestru do wojewódzkiej ewidencji zabytków może nastąpić za zgodą właściciela tego zabytku (art. 22 ust.3). Wójt (burmistrz, prezydent miasta) prowadzi gminną ewidencję zabytków w formie zbioru kart adresowych zabytków nieruchomych z terenu gminy (art. 22 ust.4). W gminnej ewidencji zabytków powinny być ujęte (art. 22 ust.5): 1) zabytki nieruchome wpisane do rejestru; 2) inne zabytki nieruchome znajdujące się w wojewódzkiej ewidencji zabytków; 3) inne zabytki nieruchome wyznaczone przez wójta (burmistrza, prezydenta miasta) w porozumieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków. Właściwy dyrektor urzędu morskiego prowadzi ewidencję zabytków znajdujących się na polskich obszarach morskich w formie zbioru kart ewidencyjnych (art. 22 ust.6). Organami ochrony zabytków są (art. 89): 1) minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, w imieniu, którego zadania i kompetencje, w tym zakresie, wykonuje Generalny Konserwator Zabytków; 2) wojewoda, w imieniu którego zadania i kompetencje, w tym zakresie, wykonuje wojewódzki konserwator zabytków. Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz.U. 2020 poz. 713) Zapis w ustawie informuje, że zaspokajanie potrzeb wspólnoty należy do zadań własnych gminy. W szczególności zadania własne gminy obejmują zagadnienia związane z ochroną zabytków jak i opieką nad zabytkami (art. 7 ust.1, pkt 9). Dodatkowe uregulowania prawne dotyczące ochrony zabytków i opieki nad zabytkami zawierają m.in.: Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz.U. 2020 poz. 293)

Id: E9918859-F7F2-447F-99F6-DF1E6C8FFA2D. Podpisany Strona 6 Ustawa precyzuje, co powinno być uwzględniane podczas sporządzania studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego, miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, a także ustaleniach lokalizacji inwestycji celu publicznego. W planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym należy uwzględnić wymagania dotyczące ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków, a także dóbr kultury współczesnej. Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane (Dz.U. 2020 poz. 1333 z późn. zm.) Ustawa traktuje zabytki w sposób szczególny i podkreśla fakt, że obiekt budowlany należy projektować i budować, zapewniając ochronę obiektów wpisanych do rejestru zabytków oraz obiektów objętych ochroną konserwatorską. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. – Prawo ochrony środowiska (Dz.U. 2020 poz. 1219) Ustawa wskazuje, że ochrona środowiska polega na zachowaniu wartości kulturowych. Dodatkowo ustanawia, iż prognoza oddziaływania na środowisko, sporządzana przy okazji opracowywania: polityk, strategii, planów lub programów powinna: określać, analizować i oceniać przewidywane, znaczące oddziaływanie na środowisko, a także zabytki. Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz.U. 2020 poz. 55 z późn. zm.) Ustawa określa m. in. procedury dotyczące wycinki i pielęgnacji drzew na terenach objętych prawną ochrona konserwatorską. Wojewódzki konserwator zabytków wdaje zezwolenia na usunięcie drzew lub krzewów z terenów nieruchomości wpisanej do rejestru zabytków. Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (Dz.U. 2020 poz. 65 z późn. zm.) Ustawa mówi, że jednym z celów publicznych jest opieka nad nieruchomościami stanowiącymi zabytki w rozumieniu przepisów o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz precyzuje, jakie działania wymagają pozwolenia Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Ustawa z dnia 25 października 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej (Dz.U. 2020 poz. 194) W rozumieniu niniejszej ustawy działalność kulturalna polega na upowszechnianiu i ochronie kultury. Mecenat nad działalnością kulturalną sprawuje państwo i polega on na wspieraniu i promocji twórczości, edukacji i oświaty kulturalnej, działań i inicjatyw kulturalnych oraz opieki nad zabytkami. Ustawa określa, że sprawowanie opieki nad zabytkami jest jednym z podstawowych zadań instytucji kultury oraz, że prowadzenie działalności kulturalnej jest zadaniem własnym jednostek samorządu terytorialnego o charakterze obowiązkowym. Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i wolontariacie (Dz.U. 2020 poz. 1057 z późn. zm.) Ustawa informuje, że gminy mogą wspierać działalność kulturalną związaną z ochroną zabytków i tradycji prowadzoną przez organizacje pozarządowe/stowarzyszenia. Zasady ochrony zabytków znajdujących się w muzeach i w bibliotekach zawierają: Ustawa z dnia 21 listopada 1996 r. o muzeach (Dz.U. 2020 poz. 902 z późn. zm.) Ustawa zawiera zapisy o przechowywaniu, zabezpieczaniu i udostępnianiu zabytków. Ustawa mówi, iż Minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego określa, w drodze rozporządzenia, zakres, formy i sposób ewidencjonowania zabytków w muzeach. Ustawa z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach (Dz.U. 2019 poz. 1479) Biblioteki i ich zbiory stanowią dobro narodowe oraz służą zachowaniu dziedzictwa narodowego. Biblioteki organizują i zapewniają dostęp do zasobów dorobku nauki i kultury polskiej oraz światowej. Ochronę materiałów archiwalnych regulują przepisy, które zawiera:

Id: E9918859-F7F2-447F-99F6-DF1E6C8FFA2D. Podpisany Strona 7 Ustawa z dnia 14 lipca 1983 r. o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach (Dz.U. 2020 poz. 164). Narodowy zasób archiwalny służy nauce, kulturze, gospodarce narodowej oraz potrzebom obywateli. Nadzór nad narodowym zasobem archiwalnym sprawuje minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego za pośrednictwem Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych. Inne akty wykonawcze i rozporządzenia: Rozporządzenie Ministra Kultury z 9 lutego 2004 r. w sprawie wzoru znaku informacyjnego umieszczonego na zabytkach nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków (Dz. U. z 2004 roku Nr 30, poz. 259), ustawa mówi, że starosta w uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków, może umieszczać na zabytku nieruchomym wpisanym do rejestru znak informujący o tym, iż zabytek ten podlega ochronie, Rozporządzenie Ministra Kultury z 1 kwietnia 2004 r. w sprawie nagród za odkrycie lub znalezienie zabytków archeologicznych (Dz. U. z 2004 roku Nr 71, poz. 650), Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 9 kwietnia 2004 r. w sprawie organizacji wojewódzkich urzędów ochrony zabytków (Dz. U. z 2004 roku Nr 75, poz. 706), Rozporządzenie Ministra Kultury z 27 kwietnia 2004 r. w sprawie Polskiego Komitetu Doradczego (Dz. U. z 2004 roku Nr 102, poz. 1066), Rozporządzenie Ministra Kultury z 10 maja 2004 r. w sprawie rzeczoznawców Ministra Kultury w zakresie opieki nad zabytkami (Dz. U. z 2004 roku Nr 124, poz. 1302), Rozporządzenie ministra Kultury z dnia 12 maja 2004 r. w sprawie odznaki „Za opieką nad zabytkiem” (Dz. U. z 2004 roku Nr 124, poz. 1304), Rozporządzenie Ministra Kultury z 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych (Dz. U. z 2004 roku Nr 212. poz. 2153), Rozporządzenie Ministra Kultury z 6 czerwca 2005 r. w spawie udzielania dotacji celowej na prace konserwatorskie, restauratorskie i roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków (Dz. U. z 2014 r., poz. 399), Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 25 marca 2010 r. w sprawie udzielania dotacji na badania archeologiczne (Dz. U. z 2014, poz. 110), Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z 18 kwietnia 2011 r. w sprawie wywozu zabytków za granicę (Dz. U. z 2011 roku Nr 89, poz. 510), Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 10 września 2019 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie prowadzenia rejestru zabytków, krajowej, wojewódzkiej i gminnej ewidencji zabytków oraz krajowego wykazu zabytków skradzionych lub wywiezionych za granicę niezgodnie z prawem (Dz.U. 2019 poz. 1886), Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 28 sierpnia 2019 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie prowadzenia prac konserwatorskich, prac restauratorskich i badań konserwatorskich przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków albo na Listę Skarbów Dziedzictwa oraz robót budowlanych, badań architektonicznych i innych działań przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków, a także badań archeologicznych i poszukiwań zabytków (Dz.U. 2019 poz. 1721 ze zm.), Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 18 lutego 2011 r. w sprawie wzorów dokumentów oceny wskazującej czas powstania zabytku, wyceny zabytku oraz potwierdzenia wywozu zabytku na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. z 2011 roku Nr 50, poz.256). Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 2 sierpnia 2018 r. w sprawie prowadzenia prac konserwatorskich, prac restauratorskich i badań konserwatorskich przy zabytku

Id: E9918859-F7F2-447F-99F6-DF1E6C8FFA2D. Podpisany Strona 8 wpisanym do rejestru zabytków albo na Listę Skarbów Dziedzictwa oraz robót budowlanych, badań architektonicznych i innych działań przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków, a także badań archeologicznych i poszukiwań zabytków (Dz.U. 2018 poz. 1609). Procedury uzyskiwania pozwoleń na prace przy zabytkach: Prowadzenie prac remontowych lub budowlanych przy obiekcie zabytkowym wymaga szeregu uzgodnień dokonanych między użytkownikiem zabytku a odpowiednim Urzędem Ochrony Zabytków oraz uzyskania wymaganych prawem pozwoleń i opinii – poprzez wypełnienie i wysłanie właściwego wniosku. Podjęcie działań przy zabytku zwykle jest poprzedzone rozpoznaniem jego dziejów, funkcji, technologii powstania, stanu zachowania, co następuje poprzez wykonywanie odpowiednich badań obiektu. Tzw. organy ochrony zabytków (Generalny Konserwator Zabytków, Wojewódzki Konserwator Zabytków) mogą prowadzić badania konserwatorskie, tzn. rozpoznanie jego historii, struktury. Właściciel zabytku jest zobowiązany udostępnić go w tym celu, a WKZ wydaje stosowne pozwolenie na prowadzenie badań. Zgodnie z art. 36 ust. 1 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. 2020 r. poz. 282 z późn. zm.) jeśli obiekt wpisany jest do rejestru zabytków, praktycznie wszystkie prace budowlane przy nim, w tym remontowe, wymagają uzyskania decyzji o pozwoleniu na budowę. Aby uzyskać pozwolenie na budowę należy przedłożyć w odpowiednim urzędzie (organie administracji architektoniczno-budowlanej) m.in. oświadczenie o posiadanym prawie do dysponowania nieruchomością i projekt budowlany, którego forma i zakres określona jest w ustawie. Zatem planując prace przy zabytku zawsze konieczne jest wykonanie projektu budowlanego. Projekt należy wykonać w min. 5 egzemplarzach, z których jeden przekazany będzie Wojewódzkiemu Konserwatorowi Zabytków dla uzyskania jego pozwolenia, cztery do urzędu – najczęściej Starostwa Powiatowego – dla uzyskania pozwolenia na budowę. Dopiero po uprawomocnieniu się decyzji, można przystąpić do dalszych etapów prowadzenia inwestycji. Prace remontowe przy zabytkach oraz na obszarach objętych ochroną konserwatorską na podstawie zapisów w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego wymagają uzgodnienia z wojewódzkim konserwatorem zabytków. Wniosek składany jest do miejscowego organu budowlanego. Zgodnie z art. 39 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. 2020 poz. 282 z późn. zm.) dla obiektów znajdujących się w gminnej ewidencji zabytków, na ternie niewpisanym do rejestru zabytków, pozwolenie na budowę jest wydawane w uzgodnieniu z WKZ. Jest to procedura wewnętrzna między urzędami. Niezajęcie stanowiska w terminie 30 dni jest jednoznaczne z akceptacją przedłożonych rozwiązań. Rozbiórka rejestrowego zabytku nieruchomego jest możliwa jedynie po uzyskaniu prawomocnej decyzji o wykreśleniu zabytku z rejestru zabytków, którą może wydać Generalny Konserwator. Przesłanką może być zniszczenie obiektu w stopniu powodującym całkowitą utratę jego wartości historycznej, artystycznej lub naukowej. Także w przypadku uzyskania nowych ustaleń naukowych, które nie potwierdzą wcześniejszych danych o wartości obiektu, takie skreślenie może mieć miejsce. Zgodnie z art. 39 ustawy z dnia 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane (Dz.U. 2020 poz. 1333 z późn. zm.) w przypadku obiektów wpisanych do rejestru zabytków wymagane jest uzyskanie pozwolenia na remont tychże obiektów lub ich rozbiórkę (ale w tym wypadku dopiero po skreśleniu obiektu z rejestru zabytków przez Generalnego Konserwatora Zabytków). W stosunku do obiektów budowlanych oraz obiektów niewpisanych do rejestru zabytków, a ujętych w gminnej ewidencji zabytków, pozwolenie na budowę lub rozbudowę obiektu budowlanego wydaje właściwy organ w uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków. Zapisy art. 13 i 109 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (Dz.U. 2020 r. poz. 65 z późn. zm.) precyzują, jakie działania wymagają pozwolenia Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Są to: sprzedaż, zamiana, darowizna lub oddanie w użytkowanie wieczyste nieruchomości

Id: E9918859-F7F2-447F-99F6-DF1E6C8FFA2D. Podpisany Strona 9 wpisanych do rejestru zabytków, stanowiących: własność Skarbu Państwa lub jednostek samorządu terytorialnego, a także wnoszenie tych nieruchomości, jako wkładów niepieniężnych do spółek (aportów). W przypadku sprzedaży nieruchomości wpisanej do rejestru zabytków lub prawa użytkowania wieczystego takiej nieruchomości gminie przysługuje prawo pierwokupu. Zgodnie z ustawą z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz.U. 2020 poz. 55 z późn. zm.), Wojewódzki Konserwator Zabytków wydaje zezwolenia na usunięcie drzew lub krzewów z terenów nieruchomości wpisanej do rejestru zabytków. 4. Uwarunkowania zewnętrzne ochrony dziedzictwa kulturowego 4.1.Strategiczne cele polityki państwa w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami Gminny Program Opieki nad Zabytkami Gminy Sienno na lata 2021 – 2024, jest spójny ze strategicznymi celami państwa w zakresie ochrony i opieki nad zabytkami. Cele te wymienione są w dokumentach poniżej: Krajowy Program Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami na lata 2019-2022 (Uchwała Nr 82 Rady Ministrów z dnia 13 sierpnia 2019 r.) Główny cel główny Programu 2019–2022 brzmi: „Stworzenie warunków dla zapewnienia efektywnej ochrony i opieki nad zabytkami” Cel Programu będzie realizowany przez następujące cele szczegółowe i kierunki działań: Cel szczegółowy 1: Optymalizacja systemu ochrony dziedzictwa kulturowego Kierunki działania: 1. Wzmocnienie systemu ochrony na poziomie lokalnym. 2. Wzmocnienie systemu ochrony na poziomie centralnym. Cel szczegółowy 2: Wsparcie działań w zakresie opieki nad zabytkami Kierunki działania: 1. Merytoryczne wsparcie działań w zakresie opieki nad zabytkami. 2. Podnoszenie bezpieczeństwa zasobu zabytkowego. Cel szczegółowy 3: Budowanie świadomości społecznej wartości dziedzictwa kulturowego Kierunki działania: 1. Upowszechnienie wiedzy na temat dziedzictwa kulturowego i jego wartości. 2. Tworzenie warunków dla sprawowania społecznej opieki nad zabytkami. Narodowa Strategia Rozwoju Kultury na lata 2004–2013 oraz Uzupełnienie Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004-2020 (dokument wdrożeniowy: Narodowy Program Kultury „Ochrona Zabytków i Dziedzictwa Kulturowego na lata 2004-2013”) Strategia powstała jako dokument tworzący ramy dla nowoczesnego gospodarowania dziedzictwem kulturowym Polski, przy jego maksymalnym zachowaniu, jak również wykorzystaniu w podstawowym celu, jakim jest działanie na rzecz zrównoważonego rozwoju kulturowego regionów Polski. W ramach realizacji spójnych działań w poszczególnych regionach Polski, zostały wyodrębnione główne zadania i priorytety w dziedzinie kultury. Celem programu jest intensyfikacja ochrony i upowszechniania dziedzictwa kulturowego, w tym kompleksowa poprawa stanu zabytków oraz rozwój kolekcji muzealnych. Cel ma być osiągany poprzez: 1) poprawę stanu zachowania zabytków; 2) zwiększenie narodowego zasobu dziedzictwa kulturowego (w tym także dziedzictwa archeologicznego);

Id: E9918859-F7F2-447F-99F6-DF1E6C8FFA2D. Podpisany Strona 10 3) kompleksową rewaloryzację zabytków i ich adaptację na cele inne niż kulturalne; 4) zwiększenie roli zabytków i muzealiów w rozwoju turystyki i przedsiębiorczości poprzez tworzenie zintegrowanych narodowych produktów turystycznych; 5) poprawę warunków instytucjonalnych, prawnych i organizacyjnych w zakresie ochrony zabytków i ich dokumentacji; 6) zabezpieczenie zabytków, muzealiów i archiwaliów przed skutkami klęsk żywiołowych, kradzieżami i nielegalnym wywozem za granicę oraz na wypadek sytuacji kryzysowych i konfliktu zbrojnego. Realizacja programu odbywa się w ramach dwóch komplementarnych priorytetów: 1) Priorytet 1 „Rewaloryzacja zabytków nieruchomych i ruchomych” – poprawa stanu zachowania zabytków, działania rewaloryzacyjne, konserwacyjne, modernizacyjne, adaptacja i ochrona obiektów zabytkowych, poprawa warunków instytucjonalnych, prawnych i organizacyjnych w zakresie ochrony zabytków, prace dokumentacyjne, działania mające na celu zwiększenie roli zabytków w rozwoju turystyki, zabezpieczenie zabytków, muzealiów i archiwaliów przed skutkami klęsk żywiołowych, kradzieżami i nielegalnym wywozem za granicę. 2) Priorytet 2 „Rozwój i koncentracja kolekcji muzealnych” – dotyczy zadań związanych z zakupami dzieł sztuki i kolekcji dla instytucji muzealnych, zakupami starodruków i archiwaliów, konserwacji i digitalizacji muzealiów, archiwów, starodruków, księgozbiorów oraz zbiorów filmowych, wspieraniu rozwoju pracowni konserwatorskich oraz nowych technik konserwacji zabytków ruchomych.

4.2. Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie województwa i powiatu

Gminny Program Opieki nad Zabytkami Gminy Sienno na lata 2021 – 2024 wykazuje spójność zarówno z programami o charakterze wojewódzkim, jak i powiatowym, a w szczególności z następującymi programami strategicznymi i ich celami: Program opieki nad zabytkami w województwie mazowieckim 2018 – 2021 Struktura Programu: misja, obszary strategiczne, cele, przedsięwzięcia zostały przedstawione na poniższym rysunku.

Id: E9918859-F7F2-447F-99F6-DF1E6C8FFA2D. Podpisany Strona 11

Strategia rozwoju kultury w województwie mazowieckim na lata 2015 – 2020 Przyjęta misja polityki kulturalnej województwa mazowieckiego brzmi: „Kultura włącza każdego”. Jako jeden z kluczowych problemów dla kultury województwa mazowieckiego zdefiniowano tu niejednoznaczną tożsamość historyczno-kulturową oraz brak dialogu współczesnych mieszkańców regionu z bogactwem jego zróżnicowanych tożsamości historycznych. Strategia zauważa, iż różnorodność, która mogłaby być bogactwem kulturowym Mazowsza, w obecnej chwili stanowi przyczynę jego podziałów. Jeden z celów strategicznych w obszarze „Dziedzictwo – tożsamość – wspólnota” określony został jako „Żywe dziedzictwo”. Jest on nastawiony na włączanie wątków dziedzictwa historyczno-kulturowego w dialog ze współczesnością i budowanie wokół dziedzictwa żywych obiektów kultury. Propozycją reagowania w tym zakresie mają być programy: a) „Zabytki i muzea – żywe atrakcje”, którego celem jest promowanie takich form i koncepcji opieki nad dziedzictwem kulturowym – zasobami muzealnymi i zabytkami, które zbudują wokół niego żywą atrakcyjność, wkomponowaną w programy turystyczne, promocyjne, edukacyjne, społeczno- animacyjne lub aktywizacyjno-gospodarcze, b) „To także nasze dziedzictwo”, którego celem jest włączanie w żywy obieg kultury wątków dziedzictwa kulturowego regionu, które są szczególnie narażone na zapomnienie. Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami Powiatu Lipskiego na lata 2016 -2020 Założeniami programu opieki nad zabytkami są: -włączenie problemów ochrony zabytków do systemu zadań strategicznych wynikających z koncepcji przestrzennego zagospodarowania gminy;

Id: E9918859-F7F2-447F-99F6-DF1E6C8FFA2D. Podpisany Strona 12 -uwzględnienie problemów ochrony zabytków w Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego; -uwzględnienie w planach zagospodarowania przestrzennego problematyki historycznego sąsiedztwa i form zabudowy tradycyjnej oraz egzekwowanie nawiązania w nowych budynkach do lokalnych form i materiałów; -uwzględnienie w planach zagospodarowania przestrzennego ochrony krajobrazu naturalnego związanego przestrzennie z założeniami urbanistycznymi i architektonicznymi miejscowości położonych na terenie gminy; -skuteczne stosowanie i wykorzystywanie form prawnej ochrony zabytków; -wdrażanie instrumentów finansowych prowadzących do skutecznej poprawy stanu zabytków. Główne długoterminowe cele polityki powiatu lipskiego, związane z ochroną zabytków to: 1. Rozpoznawanie potrzeb dotyczących podejmowania działań zmierzających do zahamowania procesów degradacji zabytków i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania; 2. Eksponowanie zabytków oraz walorów krajobrazu kulturowego; 3. Podejmowanie działań zwiększających atrakcyjność zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych; 4. Tworzenie warunków współpracy z właścicielami zabytków dla zapewnienia ich opieki; 5. Uwzględnienie uwarunkowań prawnych opieki nad zabytkami.

Id: E9918859-F7F2-447F-99F6-DF1E6C8FFA2D. Podpisany Strona 13

Strategia Rozwoju Lokalnego Kierowanego przez Społeczność Lokalnej Grupy Działania „Krzemienny Krąg” 1. LGD obszarem atrakcyjnym turystycznie 1.1 Dziedzictwo naturalne i kulturowe czynnikiem rozwoju obszaru LGD Cel szczegółowy 1.1 Dziedzictwo naturalne i kulturowe czynnikiem rozwoju obszaru LGD skupia się na dziedzictwie naturalnym i kulturowym, które zostało wskazane przez mieszkańców, jako najmocniejsza strona regionu. Potencjał ten służyć ma do rozwoju turystyki, w której mieszkańcy widzą szansę dla całego obszaru. Jest odpowiedzią na słabo rozwiniętą infrastrukturę turystyczną i okołoturystyczną obszaru. W ramach tego celu, w związku z brakami w infrastrukturze oraz atrakcjach turystycznych, przewidziano tworzenie lub rozwój atrakcyjnych produktów i usług turystycznych wykorzystujących zasoby kulturowe i naturalne obszaru. 5. Uwarunkowania wewnętrzne ochrony dziedzictwa kulturowego 5.1.Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie gminy (analiza dokumentów programowych Gminy Sienno) Gminny Program Opieki nad Zabytkami Gminy Sienno na lata 20201– 2024, jest zbieżny z dokumentami gminy o charakterze strategicznym i opracowaniami wyznaczającymi kierunki polityki przestrzennej gminy oraz zawierającymi ustalenia dotyczące ochrony środowiska przyrodniczego, opisanymi poniżej: Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Gminy Sienno Dokument został przyjęty Uchwałą Rady Gminy Nr XXXVII/173/2014 z dnia 14 stycznia 2014 r. Podstawowym założeniem polityki przestrzennej gminy uznano zrównoważony rozwój w oparciu o występujące uwarunkowania szczegółowo opisane, w tym środowiska przyrodniczego i kulturowego. Dokładnie scharakteryzowano krajobraz kulturowy gminy. Wymienione zostały zabytki wpisane do

Id: E9918859-F7F2-447F-99F6-DF1E6C8FFA2D. Podpisany Strona 14 rejestru zabytków i obiekty w gminnej ewidencji zabytków oraz stanowiska archeologiczne (stan na styczeń 2014 r.) W celu ochrony dziedzictwa kulturowego ustalono następujące zasady: - działania inwestycyjne w obrębie nieruchomości, na których zlokalizowane są zabytki oraz w obrębie strefy ochrony konserwatorskiej, prowadzić należy w porozumieniu z właściwymi służbami ochrony zabytków; - nie wolno wyburzać zabytków, przerabiać, odnawiać, rekonstruować, konserwować, zabudowywać, odbudowywać, zdobić, uzupełniać, rozkopywać ani dokonywać żadnych innych zmian bez zgody służb konserwatorskich; - zakaz lokalizowania inwestycji zasłaniających ekspozycję zabytków oraz niedopasowanych przestrzennie i kompozycyjnie z zabytkiem; - roboty ziemne prowadzone na działkach w obrębie stanowisk archeologicznych winny być uzgadniane z właściwymi służbami ochrony zabytków; - na pozostałych obszarach, w wypadku odkrycia jakiegokolwiek znaleziska co do którego zachodzi podejrzenie, że może mieć jakąkolwiek wartość archeologiczną, roboty należy przerwać, a o znalezisku poinformować właściwe służby ochrony zabytków. W zakresie stref ochrony konserwatorskiej ustalono: - zabytkowy układ centrum Sienna zlokalizowany jest w obrębie strefy ochrony konserwatorskiej. Dla tego obszaru ustala się następujące zasady zagospodarowania: - maksymalna wysokość zabudowy w północnej pierzei rynku – 1,5 kondygnacji; maksymalna wysokość zabudowy w południowej pierzei rynku – 2,5 kondygnacji; - w celu zachowania historycznego charakteru w obrębie strefy ochrony konserwatorskiej zaleca się stosowanie tradycyjnych elementów formy architektonicznej oraz rozwiązań materiałowych; - należy się wzorować na zabudowie historycznej istniejącej w obrębie przedmiotowego terenu; w celu zachowania historycznego układu urbanistycznego w obrębie strefy ochrony konserwatorskiej zakazuje się wydzielania nowych, ogólnie dostępnych ciągów komunikacyjnych. Miejscowy Plan Zagospodarowania Przestrzennego Gminy Sienno Dokument został uchwalony uchwałą Rady Gminy Sienno nr X/62/2003 z 18 sierpnia 2003 r. Ustalone zostały zasady zagospodarowania w zakresie ochrony środowiska kulturowego. Wszelkie prace przy zabytkach w strefach konserwatorskich oraz na terenie nieruchomości, gdzie zlokalizowane są zabytki wymagają stosownych uzgodnień z urzędem konserwatorskim. Ustalono również zasady postępowania w przypadku ochrony archeologicznej. Miejscowy Plan Zagospodarowania Przestrzennego dla miejscowości Ludwików Dokument został uchwalony uchwałą Rady Gminy Sienno Nr II/12/2018 z dnia 30 listopada 2018 r. W zakresie zasad ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków, w tym krajobrazów kulturowych ustalono obowiązek ochrony krzyża przydrożnego z 1908 r., którego lokalizację wskazano na rysunku planu poprzez: a) zachowanie obiektu w dobrym stanie technicznym z obowiązkiem prowadzenia prac konserwatorskich i restauratorskich; b) zachowanie ekspozycji obiektu z drogi publicznej. Miejscowy Plan Zagospodarowania Przestrzennego dla miejscowości Wierzchowiska Pierwsze Dokument został uchwalony uchwałą Rady Gminy Sienno nr II/13/2018 z dnia 30 listopada 2018 r.

Id: E9918859-F7F2-447F-99F6-DF1E6C8FFA2D. Podpisany Strona 15 W zakresie zasad ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków, w tym krajobrazów kulturowych ustala się obowiązek ochrony objętego wpisem do gminnej ewidencji zabytków krzyża przydrożnego z I poł. XX w., którego lokalizację wskazano na rysunku planu, poprzez: a) zachowanie obiektu w dobrym stanie technicznym z obowiązkiem prowadzenia prac konserwatorskich i restauratorskich, b) zachowanie ekspozycji obiektu z drogi publicznej. Strefy ochrony konserwatorskiej stanowisk archeologicznych, w obrębie których wszelkie prace ziemne mogące mieć wpływ na stan ich zachowania mogą być prowadzone wyłącznie na zasadach określonych w przepisach odrębnych z zakresu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. Strategia Rozwoju Gminy Sienno na lata 2016-2026 Dokument został przyjęty Uchwałą Rady Gminy Nr XV/84/2016 z dnia 8 lutego 2016 r. Do celów spójnych z przedmiotowym opracowaniem zaliczono: Cel Nr 6. Promocja Gminy Zadania cząstkowe: 6.1. Wypracowanie programu promocji gminy. 6.2. Aktywne - także finansowe, wspieranie wdrażania programu promocji gminy. 6.3. Opracowanie i propagowanie informatora o walorach gminy. Cel Nr 7. Stymulowanie i wspieranie aktywności mieszkańców, oraz integracji środowiska lokalnego Zadania cząstkowe: 7.1. Wspieranie i wyzwalanie inicjatyw mieszkańców w zakresie: 7.1.1. Integracji mieszkańców gminy. 7.1.2. Czynnego, w tym finansowego wspierania lokalnych inicjatyw wpowstawaniu infrastruktury: świetlic, remiz, wodociągów, kanalizacji. 7.2. Promocja aktywnych postaw społecznych w dziedzinach kultury, sportu. 7.3. Inicjowanie i wspieranie działań organizacji pozarządowych w szerokim zakresie, w tym integracyjnych i pomocowych środowiskom zagrożonym zjawiskami patologicznymi. 7.4. Tworzenie warunków sprzyjających rozwojowi aktywności dzieci i młodzieży, propagowanie rozwoju poprzez pracę. Cel Nr 9. Nawiązanie i utrwalanie silnych związków z ościennymi gminami i powiatami Zadania cząstkowe: 9.1. Zainicjować powstanie grupy inicjatywnej do nawiązania formalnych związków. 9.2. Przeprowadzić analizę i sporządzić ocenę w jakich dziedzinach możliwą i opłacalną dla gminy może być współpraca, ewentualnie wspólne przedsięwzięcia z gminami i powiatami. 9.3. Opracować oferty dla ewentualnych zainteresowanych. 9.4. Zgłosić władzom gmin sąsiednich i nie tylko, gotowość współpracy w określonych dziedzinach. 9.5. Nawiązane kontakty utrzymywać i rozwijać, a spodziewane efekty kalkulować także w dłuższym czasookresie.

Id: E9918859-F7F2-447F-99F6-DF1E6C8FFA2D. Podpisany Strona 16 5.2. Charakterystyka zasobów i analiza stanu dziedzictwa i krajobrazu kulturowego Gminy 5.2.1.Charakterystyka ogólna Gminy Sienno

Gmina Sienno w powiecie lipskim usytuowana jest w południowo-wschodniej części województwa mazowieckiego i stanowi jego granice z województwem świętokrzyskim. Sąsiaduje z gminami: Ciepielów, Rzeczniów i Lipsko oraz 5 gminami woj. świętokrzyskiego: Bałtów, Bodzechów, Brody, Kunów, Tarłów. Obszar gminy wynosi 147,2 km2.

Rysunek . Granice administracyjne Gminy Sienno. Źródło: https://www.google.pl/maps/place Położenie Gminy Sienno na tle sąsiednich gmin oraz województwa i powiatu przedstawiono na poniższych rysunkach.

Id: E9918859-F7F2-447F-99F6-DF1E6C8FFA2D. Podpisany Strona 17

Rysunek . Położenie Gminy Sienno na tle sąsiadujących gmin. Źródło: Plan Gospodarki Niskoemisyjnej dla Gminy Sienno.

Rysunek . Położenie Gminy Sienno na tle Województwa Mazowieckiego i Powiatu Lipskiego. Źródło: Plan Gospodarki Niskoemisyjnej dla Gminy Sienno.

Id: E9918859-F7F2-447F-99F6-DF1E6C8FFA2D. Podpisany Strona 18 Na terenie gminy wyznaczono 36 sołectw: Adamów, Aleksandrów k/Jaworu, Aleksandrów k/Osówki, Bronisławów, Dąbrówka, Dębowe Pole, Eugeniów, Gozdawa, Hieronimów, Janów, Jawor Solecki, Jaworska Wola, Kadłubek, Karolów, Kochanówka, Krzyżanówka, Leśniczówka, Ludwików, Nowa Wieś, Olechów Nowy, Olechów Stary, Osówka, Piasków, Praga Dolna, Praga Górna, Sienno, Stara Wieś, Tarnówek, Trzemcha Dolna, Trzemcha Górna, Wierzchowiska I, Wierzchowiska II, Wodąca, Wyględów Wygoda, Zapusta. W strukturze sieci osadniczej na obszarze gminy wyróżnia się siedziba gminy - Sienno, pełniący funkcję lokalnego ośrodka usługowo-administracyjnego. Miejscowość jest lokalnym ośrodkiem obsługi mieszkańców oraz gminnym centrum aktywności społeczno-gospodarczej. Gmina posiada dobrą sieć dróg komunikacyjnych, co daje możliwość bezpośredniego połączenia PKS z Ostrowcem Świętokrzyskim, Radomiem, Kielcami i Lublinem . Odległość od ważniejszych miejscowości i większych miast wg głównych szlaków komunikacyjnych to: do Ostrowca Świętokrzyskiego 18 km, do Radomia 55 km, do Kielc 95 km, do Warszawy 150 km. Użytkowanie terenu Gmina Sienno jest gminą wiejską, powierzchnia użytków rolnych w 2014 roku wyniosła 8907 ha (81,4 % pow. gminy). Powierzchnia gminy według kierunków wykorzystania przedstawia się następująco: - użytki rolne 8 907 ha, - grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewione 1 495 ha, - grunty zabudowane i zurbanizowane 310 ha, - nieużytki 190 ha, - grunty pod wodami 37 ha.

Rysunek . Struktura użytkowania terenu Gminy Sienno. Źródło: Plan Gospodarki Niskoemisyjnej dla Gminy Sienno.

Id: E9918859-F7F2-447F-99F6-DF1E6C8FFA2D. Podpisany Strona 19 Sieć drogowa Wykaz dróg na terenie gminy z podziałem na długości: Drogi wojewódzkie dł. ok. 4,6 km Drogi powiatowe dł. ok. 60 km Drogi gminne 103,1 km w tym: nawierzchnia bitumiczna 64,4 km Drogi wewnętrzne w zarządzie gminy ok. 184 km Obszary chronione Do obszarów chronionych na terenie gminy zaliczono 6 pomników przyrody, których charakterystykę przedstawiono w poniższej tabeli.

Tabela 1 . Pomniki przyrody na terenie gminy Sienno.

Lp. Nazwa Data ustanowienia Opis Położenie

Park zabytkowy, miejscowość Dąb szypułkowy - Quercus Wysokość [m]: 24 1 2002-03-06 Krzyżanówka Drzewo robur Pierśnica [cm]: 102 dwupniowe: obwody 320, 315 cm Lipa drobnolistna - Tilia Wysokość [m]: 22 Sienno, plac przy kościele Św. 2 2002-02-15 cordata Pierśnica [cm]: 159 Zygmunta Po zachodniej stronie drogi Dąb szypułkowy - Quercus Wysokość [m]: 21 3 2002-03-06 Lipsko - Ostrowiec, działka nr robur Pierśnica [cm]: 150 ewid. 46/9 Jesion wyniosły - Fraxinus Wysokość [m]: 20 Park zabytkowy, m. 4 2002-03-06 excelsior Pierśnica [cm]: 81 Krzyżanówka Jesion wyniosły - Fraxinus Wysokość [m]: 27 Park zabytkowy, m. 5 2002-03-06 excelsior Pierśnica [cm]: 105 Krzyżanówka Jesion wyniosły - Fraxinus Wysokość [m]: 28 Park zabytkowy, m. 6 2002-03-06 excelsior Pierśnica [cm]: 103 Krzyżanówka Źródło: crfop.gdos.gov.pl Szlaki turystyczne Na terenie gminy funkcjonuje Krzemienny Szlak „Aktywnie z rowerem w Gminie Sienno”. Krzemienny Szlak rowerowy połączy 10 gmin powiatu ostrowieckiego i lipskiego wchodzących w skład Lokalnej Grupy Działania „Krzemienny Krąg”. Trasa, łącznie z istniejącymi duktami leśnymi, polnymi drogami liczy 1 000 kilometrów. Na szlaku znajdą się wiaty turystyczne i samoobsługowe stacje naprawy rowerów. Na terenie powiatu wiata rowerowa wraz ze stacją naprawczą znajduję się w Siennie przy ul. Bałtowskiej. Szlaki tematyczne przebiegające przez teren gminy: Śladami rodu Oleśnickich: Sienno - Lipsko - Solec nad Wisłą - Piotrawin (dalej: Sandomierz, Święty Krzyż, Kraków) Śladami przyrody Powiśla: Solec nad Wisłą - Boiska - Białobrzegi - Jarentowskie Pole - Chotcza - Rezerwat „Borowiec” Śladami walk narodowo-wyzwoleńczych: Lipsko - Chotcza - Dąbrowa - Jawor Solecki - Grabowiec - Dębowe Pole Śladami różnorodności kultur:

Id: E9918859-F7F2-447F-99F6-DF1E6C8FFA2D. Podpisany Strona 20 - wyznania mojżeszowego: Ciepielów - Lipsko - Solec nad Wisłą – Sienno - osadnictwo niemieckie: Gozdawa - Janów - Kadłubek - Ludwików - Stara Wieś 5.2.2. Zarys historii obszaru Gminy

Zarys historii administracyjnej Gminy Sienno W okresie I Rzeczpospolitej gmina Sienno położona była na terenie ziemi sandomierskiej i w powiecie radomskim. Powiat ten utworzono w ziemi sandomierskiej w 2 połowie XIV w. w okresie reform administracyjnych Kazimierza III Wielkiego. Od 1471 r. (reforma administracyjna Kazimierza Jagiellończyka) teren gminy znajdował się w granicach administracyjnych województwa sandomierskiego, które istniało do roku 1772. Po III rozbiorze znalazł się w granicach Królestwa Galicji i Lodomerii jako ziemie Galicji Zachodniej monarchii habsburskiej. Po bitwie pod Raszynem, 19 kwietnia 1809 r., ziemie Galicji Zachodniej włączone zostały do Księstwa Warszawskiego utworzonego przez Napoleona i do roku 1815 teren dzisiejszej gminy Sienno znajdował się w departamencie radomskim i powiecie soleckim Księstwa Warszawskiego. W okresie zaborów terytorium dzisiejszej gminy Sienno przynależało administracyjnie kolejno do Księstwa Warszawskiego, następnie do ziem Królestwa Polskiego i jego województwa sandomierskiego, obwodu opatowskiego, powiatu soleckiego. Reformy administracyjne po 1837 w Cesarstwie Rosyjskim zmieniły przynależność gminy do guberni radomskiej i powiatu radomskiego. Po powstaniu styczniowym teren gminy znajdował się w nowoutworzonym powiecie iłżeckim w guberni radomskiej. W 1870 r. do gminy przyłączono miejscowość Sienno, która utraciła prawa miejskie. Po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. obszar gminy Sienno wszedł w skład województwa kieleckiego w powiecie iłżeckim. W czasie II wojny światowej teren gminy należał do generalnej guberni w dystrykcie radomskim. Po 1945 r. ponownie należał administracyjnie do powiatu iłżeckiego w województwie kieleckim. W 1973 r., po reformie administracyjnej, powstała gmina Sienno w województwie radomskim. Gmina Sienno po roku 1999 weszła w skład województwa mazowieckiego w powiecie lipskim. Zarys historii gminy Sienno Teren gminy Sienno znajdował się we wczesnym średniowieczu w domenie księcia Henryka Sandomierskiego po podziale Polski na dzielnice przez Bolesława Krzywoustego w 1138 r. W XIII w. Sienno i okolice zostały splądrowane przez najazdy Mongołów. Największy rozwój Sienno przeżywało w XIV i XV stuleciu. W końcu XIV w. stanowiło królewszczyznę, w której istniał prawdopodobnie kościół drewniany uposażony dziesięciną z Woli Sienieńskiej. Podatek ten wyznaczony został przez biskupa krakowskiego i poznańskiego Piotra z Radolina na prośbę królowej Jadwigi (1384-1399). Sienno zostało przez Władysława Jagiełłę (1385-1434) przekazane Dobiesławowi Oleśnickiemu herbu Dębno (zm.1440) kasztelanowi wojnickiemu, lubelskiemu i sandomierskiemu, staroście krakowskiemu wojewodzie sandomierskiemu, uczestnikowi bitwy grunwaldzkiej. Dobiesław ufundował murowany kościół parafialny w 1431roku, a Zbigniew Oleśnicki konsekrował kościół i zatwierdził erekcję probostwa. Budowę murowanego kościoła ukończono po śmierci Dobiesława w 1483 r. Sienno w XV stuleciu stało się siedzibą rodową Oleśnickich, których znaczenie i pozycję w hierarchii społecznej podnosiło splendor tego miejsca. Sienno było miastem, data lokacji nie jest znana. Podaje się datę 1389 i ok. połowy XV w. Zabudowa była drewniana, prawdopodobnie był ratusz. Układ dróg był taki: droga południowa prowadziła do Opatowa, zachodnia przez Starą Wieś, Wolę Siennieńską i Grabowiec do Iłży, północno- wschodnia do Rzeczniowa, Jawora Soleckiego, Lipska i Solca n/Wisłą. Rynek i ulice nie były utwardzone. Na północ od Rynku usytuowany był kościół z zabudowaniami parafialnymi. Na wschód od rynku znajdowało się obwałowane założenie obronne, wzniesione przez Oleśnickich. Na południe od niego wykopano stawy. Miasto rozwijało się w kierunku zachodnim, dostosowując się do warunków hydrograficznych (rzeka Wolanka). Sienno było połączone zabudową i traktem ze Starą Wsią. Syn Dobiesława, Jan - podkomorzy przemyski, starosta sandomierski, wojewoda ruski brał udział w walkach Jagiełły z jego bratem Świdrygiełłą wielkim księciem litewskim (1430-1432). W 1441 r. otrzymał za udział w tych walkach przywilej wydany w Budzie przez Władysława Warneńczyka (1434-

Id: E9918859-F7F2-447F-99F6-DF1E6C8FFA2D. Podpisany Strona 21 1444) zamek w Olesku, dawny gród Rusi Halicko-Włodzimierskiej. Po śmierci Jana Sienno objęła wdowa, Barbara z Chotczy, której król Zygmunt I ( 1506-1548) nadał pewne opłaty dzierżawne z jej dóbr. W XVI stuleciu nadal znajdowało się w posiadaniu spadkobierców Oleśnickich. Miasto rozwijało się jednak powoli mimo istnienia trzech cechów rzemieślniczych. Powodem były dwa wielkie pożary, które zniszczyły miasto: w 1518 i 1525 r. Dzierżawcami Woli Siennieńskiej w XVI stuleciu był Eustachiusz Krzyżanowski ( od nazwiska wzięła się nazwa miejscowości Krzyżanówka) i Stanisław Okolski a Starej Wsi Kasper Grabski. Około połowy XVI w. kościół został zamieniony na zbór kalwiński. Powrócił do katolików dopiero w XVIII stuleciu. W 1628 r. Zygmunt III Waza ( 1587- 1632) wydał przywilej ustanawiający w Siennie jarmarki na św. Zygmunta i św. Małgorzatę. Okres potopu szwedzkiego był dla Sienna momentem przełomowym w dziejach. Po roku 1660 zniszczenia miasta były ogromne i odczuwalne przez następne stulecie. W końcu XVII w. Sienno zmieniło właściciela w drodze mariaży rodowych i stało się własnością Lanckorońskich. W początkach XVIII w. Sienno było posiadłością Anny z Hadziewiczów Marchockiej, kasztelanowej żarnowieckiej. W 1776 r. jego dziedzic Jan Fajgiel, burgrabia krakowski, uzyskał od Stanisława Augusta Poniatowskiego (1764-1795) przywilej targowy umożliwiający handel w każdy pierwszy dzień miesiąca. Sprowadził on do Sienna następujące cechy rzemieślnicze: siodlarzy, rymarzy, lakierników. W początkach XIX w. Sienno było niewielkim miastem należącym do Jana Radułta Olechowskiego. Po jego śmierci zarządzała majątkiem Jadwiga Olechowska. W XIX w. ukształtował się ostatecznie układ urbanistyczno- przestrzenny oraz komunikacyjny Sienna, który przetrwał bez większych zmian do chwili obecnej. Ruch budowalny wyznaczał kierunek południowy wzdłuż dzisiejszej ul. Ostrowieckiej oraz północny, wzdłuż ul. Lipskiej i ul.Czachowskiego. Na pocz. XIX w. powstał polowy cmentarz parafialny (przy ul. Cmentarnej) , istniał Kirkut na południe od rynku. W 1810 r. było 131 domów i 651 mieszkańców, zabudowa była drewniana. W mieście znajdowały się dwa zajazdy: Tajchmana i Kopferberga. Udział procentowy mieszkańców pochodzenia żydowskiego był znaczny. W mieście funkcjonowały żydowskie: bożnica, kahał, szkoła, łaźnia i szpital. Na terenie założenia obronnego we wschodniej części miasta powstało założenie dworskie. W 1815 r. właścicielem Sienna został Piotr Nowosielski. Po małżeństwie z Franciszką z Reklewskich część dóbr przejęli Reklewscy. Po 1862 r. dobra siennieńskie nabył Stanisław Sokołowski, od którego w 1864 r. odkupił Karol Nowosielski. Na mocy ukazu uwłaszczeniowego, na własność mieszczan przeszły działki miejskie. Następni właściciele majątku siennieńskiego: Towarzystwo Kredytowe Ziemskie, Ludwik Przyłęcki. Po 1920 r. resztówka folwarku należała do Towarzystwa Pożyczkowo- Oszczędnościowego w Siennie. W okresie powstania styczniowego w Siennie przebywał płk. Dionizy Czachowski. Istniał tutaj szpital powstańczy. W drugiej połowie XIX w. istniały w Siennie: browar, 2 piece wapienne, garbarnia, krochmalnia, młyn. W 1816 r. powstała szkoła elementarna. Niewielki rozwój przemysłu spowodował zwiększenie się liczby mieszkańców. Rozwój Sienna ograniczyła utrata praw miejskich w 1869 r. W 1897 r. miejscowość liczyła 1528 osób i 151 domów. Podczas I wojny światowej zabudowa osady spłonęła niemal zupełnie. Dużym zniszczeniom uległ kościół parafialny p.w. św. Zygmunta. W ciągu 20 lat odbudowano osadę oraz odrestaurowano kościół. W 1921 r. było w Siennie 249 domów (znaczna część murowanych) i 1680 mieszkańców. Jawor Solecki Pierwsze wzmianki o tej miejscowości pochodzą z XV w. Początkowo była to wieś folwarczna Sieniawskich, a później Wąsowiczów. W XIX w. wieś wielokrotnie zmieniała właścicieli aż do 1868 r. Wtedy nabyli ją Pruszkowscy, w rękach których pozostała do 1945 r. Po wojnie, na terenie majątku, aż do 1995 r. działały gospodarstwa państwowe. W Jaworze Soleckim 6 listopada 1863 r. poległ płk. Dionizy Czachowski. Krzyżanówka (dawniej Wola Siennieńska) Istniała w XV w., jako wieś dzierżawna powiązana z Siennem i jego właścicielami. W 1576 r. stanowiła własność Kaspra Siennickiego. W 1783 r. należała do Piotra Małachowskiego, wojewody krakowskiego. W lalach 30- tych XX w. stała się własnością Michała Jasieńskiego.

5.2.3. Krajobraz kulturowy

Id: E9918859-F7F2-447F-99F6-DF1E6C8FFA2D. Podpisany Strona 22 Krajobraz kulturowy to świadectwo działalności mieszkańców danego regionu prowadzonej na przestrzeni wieków, dlatego najpełniej stanowi o jego tożsamości. Składa się z elementów przyrodniczych, ale przede wszystkim z wytworów i osiągnięć cywilizacyjnych człowieka. Są to zarówno pojedyncze obiekty i zespoły budowli, dzieła sztuki, elementy zagospodarowania przestrzeni, krajobrazy miejskie i wiejskie, kształtujące świadomość i tożsamość regionalną mieszkańców. Podstawowymi elementami zachowanego dziedzictwa kulturowego są zabytkowe obiekty, układy przestrzenne i krajobrazowe, zespoły pałacowo – dworsko - parkowe oraz kościoły. Gmina Sienno posiada krajobraz rolniczy, otwarty, zasadniczo równinny, z niewielkimi wzniesieniami wydmowymi w okolicy Adamowa i spadkami w dolinie Krępianki, urozmaicony elementami krajobrazu naturalnego: doliny rzek, tereny leśne, kępy drzew, łąki. Siatka osadnicza składa się z licznych wsi, ukształtowanych historycznie w ciągu wieków, przeważnie reprezentujących typ ulicówki z niwowym układem gruntów ornych. Wyróżnia się przy tym Sienno z małomiasteczkowym układem urbanistycznym. W krajobrazie kulturowym przeważają zabytki sakralne, co jest typowe dla gmin wiejskich (kościoły, cmentarze, kaplice, kapliczki i krzyże przydrożne, budynki parafialne).

Architektura sakralna

Sienno, Kościół parafialny p.w. św. Zygmunta, XV w., XVI w., 1930 r. Pierwotnie kościół był drewniany, wzniesiony w 1390 r. Patronem kościoła był św. Zygmunt Król Burgundii. Obecną murowaną świątynię ufundował Dobiesław Oleśnicki, wojewoda sandomierski w 1431 r. (konsekrowana przez kardynała Zbigniewa Oleśnickiego biskupa krakowskiego w 1442 r.) W XVI w. przemieniono ją na zbór kalwiński. W tym okresie wzniesiono wieżę mieszkalno-obronną. Wielokrotnie budynek był restaurowany i remontowany, m.in. w XVIII w., kiedy to staraniem proboszcza Szembeka kościół został odrestaurowany i zwrócony katolikom, prawdopodobnie też wzniesiono sygnaturkę. Podczas I wojny światowej został poważnie uszkodzony- zawaliło się m.in. sklepienie nawy głównej. Odbudowano go w 1930 r. pod kierownictwem Oskara Sosnowskiego, wówczas dobudowano kruchtę od północy. Po ostatniej wojnie przeprowadzono prace nad wystrojem wnętrza kościoła. W latach 2004 - 2005 kościół został odnowiony dzięki staraniom księdza Ryszarda Batorskiego. Kościół w stylu gotyckim, orientowany, murowany z cegły i otynkowany, nawa czteroprzęsłowa z węższym i niższym, wielobocznie zamkniętym prezbiterium. Do prezbiterium przylega prostokątna zakrystia ze skarbczykiem na piętrze. Przy zakrystii i prezbiterium od płn.- wsch. trzykondygnacyjna, pięcioboczna wieża kamienna z II poł. XVI w. Od płd. między szkarpami kaplica. Od płn. nowsza kruchta. Sklepienia krzyżowo- żebrowe, w prezbiterium częściowo pierwotne, w nawie rekonstruowane, otwór tęczowy ostrołukowy. Zakrystia i skarbczyk sklepione kolebkowo połączone schodami jednobiegowymi. W przyziemiu wieży sklepienie krzyżowe, elewacje oszkarpowane. Fryzy podgzymsowe z cegieł układanych na kant. Okna ostrołukowe, rozglifione od strony południowej (od

Id: E9918859-F7F2-447F-99F6-DF1E6C8FFA2D. Podpisany Strona 23 strony Rynku). W ściennie skarbczyka otwór strzelniczy (kluczowy). Układ otworów okiennych wskazuje również na funkcje obronne kościoła Szczyt zachodni rekonstruowany w 1930 r. z blendami ostrołukowymi. Na wyższych kondygnacjach wieży okna renesansowe z profilowanymi obramieniami. Dachy dwuspadowe, kryte dachówką. W latach 2018 - 2019 prowadzone były prace remontowe elewacji kościoła i muru cmentarnego, które w znaczny sposób wpływają na odbiór zabytku, jego żywotność itp.

Kościół p.w. Matki Bożej Różańcowej w Osówce - Kościół wzniesiono w 1931 r. Jest to budowla drewniana, salowa (bez wyodrębnionego prezbiterium), zamknięta trójbocznie, z dwiema bocznymi zakrystiami. Dach blaszany, jednokalenicowy z ośmioboczną wieżyczką, zwieńczoną blaszanym hełmem z latarnią. W pobliżu kościoła dzwonnica konstrukcji metalowe. Kościół polskokatolicki pw. Matki Boskiej Różańcowej w swej zewnętrznej formie zachował się bez większych zmian. Jest charakterystycznym elementem krajobrazu kulturowego gminy Sienno. Stanowi ważny dokument historii Wspólnoty Polskokatolickiej. Jest jedynym funkcjonującym kościołem polskokatolickim w południowej części województwa mazowieckiego i jednym z nielicznych, zachowanych zabytków drewnianych w powiecie lipskim.

Architektura rezydencjonalna oraz parki

Krzyżanówka (dawniej Wola Siennieńska), dwór, I poł. XIX w. - Dwór został wzniesiony w I poł. XIX w. w stylu klasycystycznym. Był parterowy, nakryty dachem naczółkowym z centralnym portykiem doryckim, zwieńczonym trójkątnym tympanonem. Został rozbudowany w II poł. XIX w. o dwukondygnacyjne skrzydło północne i wieżę nawiązując do typu willi włoskich z wieżą belwederem posiadającą tralkowy balkon od wschodu. Niewykluczone, że w tym czasie powstały od zachodu narożne alkierze z trójkątnymi frontonami. Elewacje artykułowane są jedynie

Id: E9918859-F7F2-447F-99F6-DF1E6C8FFA2D. Podpisany Strona 24 narożnymi lizenami. Wnętrze dwutraktowe z symetrycznym układem trójosiowym od południa i asymetrycznym od północy. Krzyżanówka (dawniej Wola Siennieńska), park, I poł. XIX w. - Park założono w XIX w. w typie krajobrazowym. Dominantą założenia jest budynek dworu. Charakteryzuje się bezpośrednim powiązaniem z istniejącymi warunkami przyrodniczymi. Układ parku jest czytelny. Drzewostan jest różnorodny. Składa się głownie z dębów, jesionów, olch, lip, brzóz i klonów. Od wschodu duży staw nadaje założeniu swoisty, korzystny mikroklimat.

Układ urbanistyczny

Układ urbanistyczno-architektoniczny XIV w. –XX w., Sienno posiada prosty, czytelny układ urbanistyczny w formie wydłużonego trapezowatego rynku z wychodzącymi uliczkami. Powstał w wyniku przekształcenia średniowiecznej osady targowej, zapewne na części gruntów Starej Wsi. Historyczna zabudowa skupia się przy rynku, ul. Iłżeckiej, Czachowskiego, Partyzantów, Lipskiej i Ostrowieckiej. Oprócz rynku, w układzie wyodrębniona jest część wschodnia podworska, „poprzemysłowa” oraz relikty założenia obronnego. W części północnej rynku w głębi posesji znajduje się zespół kościoła parafialnego p.w. św. Zygmunta. Z dawnej zabudowy małomiasteczkowej Sienna pozostało jedynie kilka budynków, zwłaszcza w części zachodniej rynku i przy ul. Ostrowieckiej oraz Iłżeckiej. Są to budynki zlokalizowane częściowo w zabudowie pierzejowej (Rynek 22,23,24,25) lub wolnostojące (np. Iłżecka 5, Ostrowiecka 11). Odznaczają się typową architekturą małomiasteczkową. Są jedno lub dwukondygnacyjne, na rzucie prostokąta, ustawione kalenicowo do ulicy, o wysokich dachach. Głównym elementem architektonicznym są wydatne, profilowane gzymsy. Zespół kościelny złożony jest z kościoła parafialnego p.w. św. Zygmunta, dzwonnicy, ogrodzenia kościelnego z kaplicą i plebanii.

Cmentarze

Gozdawa, cmentarz ewangelicki, I poł. XIX w. - Cmentarz został założony w I poł. XIX w. przez kolonistów niemieckich. Usytuowany jest naprzeciwko cmentarza rzymsko- katolickiego w kierunku południowym. Istnieje w różnym stanie zachowania ok. 10 nagrobków kamiennych. Najstarszy, zachowany obiekt datowany jest na 1908 r. Teren jest zadrzewiony samosiejami wyrośniętymi po ostatniej wojnie. Hieronimów, cmentarz ewangelicko- augsburski, II poł. XIX w. - Cmentarz został założony w II poł. XIX w. przez kolonistów niemieckich. Usytuowany jest wśród pól, przy drodze lokalnej, na północ od zabudowań Hieronimowa. Istnieje w różnym stanie zachowania kilka fragmentów nagrobków kamiennych i płyt nagrobnych. Teren jest zadrzewiony samosiejami wyrośniętymi po ostatniej wojnie. Kadłubek, cmentarz ewangelicko- augsburski, II poł. XIX w. - Cmentarz został założony w II poł. XIX w. przez kolonistów niemieckich. Usytuowany jest poza zabudowaniami wsi, w polu. Istnieje kilka większych lub mniejszych fragmentów nagrobków kamiennych. Najstarszy, zachowany nagrobek datowany jest na 1890 r. Teren jest zadrzewiony samosiejami wyrośniętymi po ostatniej wojnie. Nowa Wieś, cmentarz ewangelicko- augsburski, XIX/XX w. - Cmentarz został założony na przełomie XIX i XX w. przez kolonistów niemieckich. Usytuowany jest wśród pól, na północ od zabudowań wsi. Zachowały się fragmenty 3 nagrobków. Jeden posiada czytelne częściowo inskrypcje z datą 1940 r. Teren jest zadrzewiony samosiejami wyrośniętymi po ostatniej wojnie.

Id: E9918859-F7F2-447F-99F6-DF1E6C8FFA2D. Podpisany Strona 25

Sienno, cmentarz rzymsko- katolicki, I poł. XIX w. - Cmentarz grzebalny tzw. polowy został założony w I ćw. XIX w. na północ od zabudowy Sienna, przy drodze do Janowa-Jawora Soleckiego. Jego powstanie wiąże się z brakiem miejsca na cmentarzu przykościelnym kościoła p.w. św. Zygmunta Pierwotnie ogrodzony był parkanem. W 1877 r. został powiększony o morgę ziemi. Staraniem ks. Jana Strachowskiego cmentarz ogrodzono murem, przykrytym płytami z piaskowca. Obecny cmentarz ma powierzchnię ok 2,5 ha. Istnieją 2 bramy. Aleje cmentarne posiadają własne nazwy. Najstarsze nagrobki znajdują się w części południowej nekropolii. Układ cmentarza regularny, złożony z małego prostokąta południowego i dużo większego od północy. Siatka komunikacyjna jest czytelna. Na cmentarzu istnieje ponad 100 zabytkowych nagrobków, wiele odznaczających się wysokimi wartościami artystycznymi. Prezentują bogaty wachlarz typów: płyty nagrobne, figury, krzyże na cokołach, grobowce, stele i stylów: klasycystyczne, neogotyckie, eklektyczne, modernistyczne, romantyczne. Najstarszy nagrobek datowany jest na 1822 r. Fragmentarycznie zachował się stary drzewostan.

Sienno, kirkut, II poł. XVIII w. - Cmentarz gminy żydowskiej w Siennie znajduje się na terenie pobliskiej Starej Wsi, przy ul. Partyzantów. Uległ zniszczeniu podczas II wojny światowej. Po 1945 r. wiele pozostałych nagrobków zostało wykorzystanych do celów budowlanych. Do dziś na cmentarzu zachowało się jedynie kilka fragmentów macew piaskowcowych. Na jednej z nich widoczna jest data zgonu: ijar 5650 r. (kwiecień-maj 1890 r.). W 1982 r. z inicjatywy potomków Żydów z Sienna na skraju cmentarza wzniesiono z cegieł symboliczną bramę. Na murze umieszczona została tablica z napisem w językach hebrajskim i polskim: "Wieczna pamięć ofiarom, Żydom z miasteczka Sienno, którzy zginęli z rąk faszystów w latach drugiej wojny światowej". Teren nekropolii porastają samosieje.

Id: E9918859-F7F2-447F-99F6-DF1E6C8FFA2D. Podpisany Strona 26 Kapliczki, krzyże przydrożne

Podobnie jak w całym regionie radomskim na terenie Gminy Sienno występuje wiele kaplic, kapliczek, figur i krzyży przydrożnych. Natomiast wyjątkowa jest skala tego zjawiska kulturowego i sakralnego. Do gminnej ewidencji zabytków zostało włączonych 34 obiektów. Poza tym niezewidencjonowanych jest kolejnych kilkadziesiąt. Wśród najcenniejszych są XVIII wieczne: wspomniana figura św. Jana Nepomucena w Siennie, figura św. Jana Ewangelisty również w Siennie, umieszczona w kaplicy kubaturowej z XIX w., kapliczka słupowa z figurą Jezusa Frasobliwego w Krzyżanówce. Ze względów historycznych bardzo ważnym zabytkiem jest pomnik upamiętniający śmierć płk Dionizego Czachowskiego- bohatera Powstania Styczniowego w 1863 r. 5.2.4.Zestawienie obiektów z terenu Gminy wpisanych do Rejestru Zabytków Województwa Mazowieckiego Wykaz zabytków na terenie Gminy Sienno wpisanych do Rejestru Zabytków Województwa Mazowieckiego przedstawiono w poniższej tabeli.

Id: E9918859-F7F2-447F-99F6-DF1E6C8FFA2D. Podpisany Strona 27 Tabela 2. Wykaz zabytków na terenie Gminy Sienno wpisanych do Rejestru Zabytków Województwa Mazowieckiego.

Lp. Miejscowość Zabytek Wpis do rejestru

1 Gozdawa Cmentarz ewangelicki, I poł. XIX w. 480/A z 5.11.1991 r.

Cmentarz ewangelicko- augsburski, II poł. 2 Hieronimów 481/A z 5.11.1991 r. XIX

Cmentarz ewangelicko-augsburski, II poł. 3 Kadłubek 482/A z 5.11.1991 r. XIX

Cmentarz ewangelicko-augsburski, II poł. 4 Nowa Wieś 483/A z 5.11.1991 r. XIX w. Kościół parafialny p.w. św. Zygmunta, 323/A z 16.06.1967 147/A z 5 Sienno XV w., XVI w., 1930 r. 15.03.1982 r. 323/A z 16.06.1967 r. 147/A z 6 Sienno Dzwonnica, XVIII w. 15.03.1982 r. Cmentarz rzymsko-katolicki, I poł. XIX 7 Sienno 485/A z 5.11.1991 r. w.

8 Sienno Cmentarz żydowski, 1795-1942 484/A z 5.11.1991 r.

Krzyżanówka (dawniej 518 z 4.12.1957 r. oraz 54/A z 9 Dwór, I poł. XIX w. Wola Siennieńska) 7.05.1980 r.

Krzyżanówka (dawniej 518 z 4.12.1957 r. oraz 54/A z 10 Park, I poł. XIX w. Wola Siennieńska) 7.05.1980 r. Drewniany kościół polskokatolicki pw. 641/2017 z 24.05.2017 nr rej.: A- 11 Aleksandrów Duży Matki Boskiej Różańcowej 1443 z 1931 r., dz. 127 Źródło: Mazowiecki Wojewódzki Konserwator Zabytków.

Id: E9918859-F7F2-447F-99F6-DF1E6C8FFA2D. Podpisany Strona 28 Do wpisania do rejestru zabytków kwalifikują się : a) park podworski w Jaworze Soleckim; b) pomnik upamiętniający Dionizego Czachowskiego w Jaworze Soleckim; c) figura św. Jana Nepomucena w Siennie; d) kapliczka słupowa z figurą Jezusa Frasobliwego w Krzyżanówce. Zakres i formy ochrony oraz opieki nad zabytkami rejestrowymi przez ich właścicieli i użytkowników reguluje przede wszystkim ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r. (Dz.U. 2020 poz. 282 z późn. zm.) oraz akty wykonawcze do ustawy, w tym m.in. rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 27 lipca 2011 r. w sprawie prowadzenia prac konserwatorskich, prac restauratorskich, robót budowlanych, badań konserwatorskich, badań architektonicznych i innych działań przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków oraz badań archeologicznych. Obowiązek zgodnego z przepisami użytkowania i zarządzania obiektem zabytkowym spoczywa na jego właścicielu lub posiadaczu. Opieka nad zabytkiem sprawowana przez jego właściciela lub posiadacza polega, w szczególności, na zapewnieniu warunków: 1) naukowego badania i dokumentowania zabytku; 2) prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytku; 3) zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie; 4) korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości 5) popularyzowania i upowszechniania wiedzy o zabytku oraz jego znaczeniu dla historii i kultury. Niezależnie od w/w obowiązków użytkownik zabytku jest zobowiązany zawiadomić służby konserwatorskie o: 1) uszkodzeniu, zniszczeniu, zaginięciu lub kradzieży zabytku, niezwłocznie po powzięciu wiadomości o wystąpieniu zdarzenia; 2) zagrożeniu dla zabytku, niezwłocznie po powzięciu wiadomości o wystąpieniu zagrożenia; 3) zmianie miejsca przechowania zabytku ruchomego w terminie miesiąca od dnia nastąpienia tej zmiany; 4) zmianach dotyczących stanu prawnego zabytku, nie później niż w terminie miesiąca od dnia ich wystąpienia lub powzięcia o nich wiadomości. Zgodnie z zapisami ustawy o ochronie zabytków, pozwolenia konserwatorskiego wymaga: 1) prowadzenie prac konserwatorskich, restauratorskich lub robót budowlanych przy zabytku wpisanym do rejestru; 2) wykonywanie robót budowlanych w otoczeniu zabytku; 3) prowadzenie badań konserwatorskich zabytku wpisanego do rejestru; 4) prowadzenie badań architektonicznych zabytku wpisanego do rejestru; 5) prowadzenie badań archeologicznych; 6) przemieszczanie zabytku nieruchomego wpisanego do rejestru; 7) trwałe przeniesienie zabytku ruchomego wpisanego do rejestru, z naruszeniem ustalonego tradycją wystroju wnętrza, w którym zabytek ten się znajduje; 8) dokonywanie podziału zabytku nieruchomego wpisanego do rejestru; 9) zmiana przeznaczenia zabytku wpisanego do rejestru lub sposobu korzystania z tego zabytku;

Id: E9918859-F7F2-447F-99F6-DF1E6C8FFA2D. Podpisany Strona 29 10) umieszczanie na zabytku wpisanym do rejestru urządzeń technicznych, tablic, reklam oraz napisów, 11) podejmowanie innych działań, które mogłyby prowadzić do naruszenia substancji lub zmiany wyglądu zabytku wpisanego do rejestru; 12) poszukiwanie ukrytych lub porzuconych zabytków ruchomych, w tym zabytków archeologicznych, przy użyciu wszelkiego rodzaju urządzeń elektronicznych i technicznych oraz sprzętu do nurkowania. Prace mające charakter bieżącej konserwacji, np. odświeżanie ścian we wnętrzu obiektu bez zmiany ich kolorystyki i wymiany tynków, miejscowa wymiana instalacji np. gniazd elektrycznych, kranów itp., wymiana powojennego wystroju wnętrz bez naruszania zabytkowej substancji obiektu, nie wymagają uzyskania pozwolenia konserwatorskiego, jedynie zgłoszenia właściwemu konserwatorowi. Właściciel lub posiadacz zabytku może wystąpić do właściwego konserwatora zabytków o wydanie w formie pisemnej zaleceń konserwatorskich, pomocnych w przygotowaniu dokumentacji projektowej czy sformułowaniu zakresu planowanych prac. Zalecenia konserwatorskie mają na celu określenie sposobu korzystania z zabytku, jego zabezpieczenia i wykonania prac konserwatorskich, a także określenie zakresu dopuszczalnych zmian, które mogą być wprowadzone w tym zabytku. 5.2.5.Zestawienie obiektów z terenu Gminy Sienno wpisanych do Gminnej Ewidencji Zabytków Ewidencja zabytków, w brzmieniu w/w Ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. 2020 poz. 282 ze zm.), art. 21, jest podstawą dla sporządzania programów opieki nad zabytkami przez województwa, powiaty i gminy. Ewidencja zabytków jest uporządkowanym zbiorem opracowań, wykonywanym wg jednorodnych wzorców, stanowiącym podstawowe informacje o obiektach zabytkowych. Krajową ewidencję zabytków w formie zbioru kart ewidencyjnych zabytków znajdujących się w wojewódzkich ewidencjach zabytków prowadzi Generalny Konserwator Zabytków. Wojewódzką ewidencję zabytków w formie kart ewidencyjnych zabytków znajdujących się na terenie województwa prowadzi wojewódzki konserwator zabytków. Natomiast gminną ewidencję zabytków w formie zbioru kart adresowych zabytków nieruchomych z terenu gminy, objętych wojewódzką ewidencją zabytków prowadzi wójt (burmistrz, prezydent miasta) danej gminy. Za kryteria decydujące o wpisie obiektu do ewidencji przyjęto: - czas powstania – nie później niż lata 50 XX w.; - stopień zachowania walorów zabytkowych; - funkcję obiektu i wpływ jego formy na ogólny charakter zabudowy miejscowości; - wartość historyczną, artystyczną i naukową. Wykaz obiektów ujętych w Gminnej Ewidencji Zabytków Gminy Sienno przedstawiono w poniższej tabeli.

Tabela 3. Wykaz obiektów ujętych w Gminnej Ewidencji Zabytków Gminy Sienno.

Lp. Miejscowość Obiekt Adres

Aleksandrów 1 Krzyż kamienny 1932 r. W pobliżu kościoła, przy skrzyżowaniu dróg. Duży Działka ewid. nr 131 w sąsiedztwie cmentarza rzymsko- Cmentarz ewangelicko- augsburski 1 2 Gozdawa katolickiego. poł. XIX w. Wpis do rejestru zabytków 3 Gozdawa Dom drewniany 1 poł. XX w. Posesja numer 37 4 Gozdawa Dom drewniany 1 poł. XX w. Posesja numer 43 Po lewej stronie drogi do Hieronimowa. Działka ewid. Cmentarz ewangelicko-augsburski 2 5 Hieronimów nr 59 poł. XIX w. wpis do rejestru zabytków

Id: E9918859-F7F2-447F-99F6-DF1E6C8FFA2D. Podpisany Strona 30 Przy wjeździe do miejscowości. Po prawej stronie drogi 6 Hieronimów Kapliczka przydrożna 1908 r. jadąc od Sienna. 7 Janów Kapliczka kamienna 1934 r. W pobliżu posesji numer 44 8 Janów Figura na postumencie 1904 r. Naprzeciwko posesji numer 14 Po prawej stronie drogi krajowej numer 747 9 Jawor Solecki Krzyż przydrożny 1905 r. Wierzchowiska- Jawor Solecki Po lewej stronie drogi krajowej numer 747 Pomnik- Obelisk Dionizego 10 Jawor Solecki Wierzchowiska- Jawor Solecki. Naprzeciwko posesji Czachowskiego 1932 r. numer 107. Na działce ewid. nr 242. Po lewej stronie drogi krajowej numer 747 11 Jawor Solecki Krzyż przydrożny 1931 r. Wierzchowiska- Jawor Solecki. W pasie zieleni przydrożnej przy działce ewid. nr244/1 Na skrzyżowaniu dróg Jawor Solecki-Sienno. Działka 12 Jawor Solecki Krzyż przydrożny 1904 r. ewid. nr 285. 13 Jawor Solecki Park podworski pocz. XX w. Działka ewid. nr 6/2

14 Jawor Solecki Obora pocz. XX w. Posesja numer 134.Działka ewid nr 6/2.

15 Jawor Solecki Obora pocz. XX w. Posesja numer 134. Działka ewid. nr 6/2.

16 Jawor Solecki Spichlerz pocz. XX w. Posesja numer 134. Działka ewid. nr 6/2. 17 Jawor Solecki Budynek administracyjny ok. 1950 r Posesja numer 134. Działka ewid. nr 6/2. Cmentarz ewangelicko- augsburski II 18 Kadłubek Działka ewid. nr 183. Wpis do rejestru zabytków poł. XIX w. 19 Kadłubek Krzyż na postumencie 1905 r. Naprzeciwko posesji numer 6 Działka nr ewid. 1802 Naprzeciwko posesji numer 1 20 Kochanówka Kapliczka murowana 1928 r. 21 Kochanówka Kapliczka murowana 1909 r. Naprzeciwko posesji numer 29 Działka ewid. nr 426 22 Kochanówka Figura Matki Boskiej 1930 r. Naprzeciwko posesji numer 68 Działka nr ewid.748 Posesja numer 1 Działka ewid. nr 619/6 wpis do rejestru 23 Krzyżanówka Dwór I poł. XIX w. zabytków Działki ewid. nr 619/6, 631/2, 632/1 wpis do rejestru 24 Krzyżanówka Park dworski I poł. XIX w. zabytków Po prawej stronie drogi w kierunku do Krzyżanówki. W 25 Krzyżanówka Krzyż przydrożny I poł. XX w. pobliżu wjazdu na teren parku dworskiego Kapliczka słupowa z figurą Jezusa W pobliżu posesji numer 7 Działka ewid. nr. 616 26 Krzyżanówka Frasobliwego XVIII w. Cmentarz ewangelicko- augsburski Przy posesji numer 80 27 Krzyżanówka XIX/XX w. Cmentarz ewangelicko- augsburski Działka ewid. nr 287. Za posesją numer 70 28 Nowa Wieś XIX/XX w. Krzyż na kamiennym postumencie Przy posesji numer 65 Działka nr ewid.649 29 Nowa Wieś Lata 60- te XIX w. 30 Nowa Wieś Krzyż kamienny 1842 r. Przy posesji numer 43 Naprzeciwko posesji numer 20. Po lewej stronie drogi 31 Olechów Kapliczka przydrożna 1919 r. Sienno-Olechów Kościół parafii Matki Bożej Działka ewid. nr 127. 32 Osówka Różańcowej 1931 r. 33 Osówka Figura Matki Boskiej 1905 r. Przy posesji numer 99 Kapliczka z figurą św. Jana Przy ulicy Czachowskiego. Na działce o numerze 34 Sienno Nepomucena XVIII w. ewidencyjnym 1452/2. Kaplica z figurą św. Jana Przy ulicy Lipskiej. W pobliżu skrzyżowania z ulicą 35 Sienno Ewangelisty Figura- XVIII w. Czachowskiego. Działka ewid. nr 991. Kaplica, XIX w. Cmentarz rzymsko-katolicki I poł. ul. Cmentarna. Działka ewid. nr 665 (w rejestrze 36 Sienno XIX w. zabytków) Brama cmentarna z ogrodzeniem ul. Cmentarna. Działka ewid. nr 665 (w rejestrze 37 Sienno koniec XIX w. zabytków)

Id: E9918859-F7F2-447F-99F6-DF1E6C8FFA2D. Podpisany Strona 31 38 Sienno Młyn murowany I poł. XX w. ul. Cieśli. Działka ewid. nr 1520/6.

39 Sienno Dom murowany I ćw. XX w. ul. Ostrowiecka 8 Działka ewidencyjna nr 1580/1 40 Sienno Dom murowany I ćw. XX w. ul. Ostrowiecka 10 Działka ewidencyjna nr 1602 41 Sienno Dom murowany I ćw. XX w. ul. Ostrowiecka 11 Działka ewidencyjna nr 1320 42 Sienno Kapliczka murowana Pocz. XX w. ul. Ostrowiecka 11 Działka ewid. nr 1320 43 Sienno Dom drewniany I poł. XX w. ul. Ostrowiecka 14 A . Działka ewid. nr 1605 ul. Ostrowiecka, w pobliżu posesji numer 17. Działka o 44 Sienno Krzyż kamienny 1874 r. numerze ewidencyjnym 1323 45 Sienno Kirkut 1795r., 1942r. Działka ewid. nr 27. Kapliczka z figurą św. Jana Przy ul. Iłżeckiej 25 Działka o numerze ewidencyjnym 46 Sienno Nepomucena 1906 r. 1526 47 Sienno Dom murowany I poł. XX w. ul. Iłżecka 5 48 Sienno Dom murowany I poł. XX w. ul. Rynek 22 49 Sienno Domy murowany I poł. XX w. ul. Rynek 23 50 Sienno Domy murowany I poł. XX w. ul. Rynek 24 51 Sienno Dom murowany I poł. XX w. ul. Rynek 25 52 Sienno Dom murowany pocz. XX w. ul. Rynek 16 Parafia p.w. św. Zygmunta ul. Kościelna 2 27-350 53 Sienno Brama kościelna XVIII w. Sienno Parafia p.w. św. Zygmunta ul. Kościelna 2 27-350 54 Sienno Dzwonnica XVIII w. Sienno wpis do rejestru zabytków Parafia p.w. św. Zygmunta ul. Kościelna 2 27-350 55 Sienno Kaplica przykościelna XVIII w. Sienno Parafia p.w. św. Zygmunta ul. Kościelna 2 27-350 56 Sienno Krzyż kamienny 1880 r. Sienno ( na placu przykościelnym) Parafia p.w. św. Zygmunta ul. Kościelna 2 27-350 57 Sienno Plebania I poł. XX w. Sienno Kościół p.w. św. Zygmunta XV w., Parafia p.w. św. Zygmunta ul.Kościelna2 27-350 Sienno 58 Sienno XVI w., XVIII w. 1930 r. wpis do rejestru zabytków 59 Sienno Krzyż kamienny 1834 r. ul. Lipska. Przy posesji nr 23 ul. Lipska. W pobliżu posesji numer 18. Działka ewid 60 Sienno Krzyż kamienny 1909 r. nr. 1064 61 Sienno Krzyż kamienny 1882 r. ul. Lipska. Przy posesji numer 45 62 Sienno Dwór murowany I ćw. XX w. ul. Lipska 83 Na placu stacji benzynowej. Po prawej stronie drogi 63 Sienno Figura Matki Boskiej 1872 r. Sienno-Wodąca. Działka ewid. nr 930. Obejmuje Rynek wraz z działkami przyrynkowymi, ul. Układ urbanistyczno- Adama Cieśli z działkami przylegającymi od strony 64 Sienno architektoniczny XIV w. –XX w. południowej i wschodniej oraz nieruchomości parafialne: działki 1483/1 i 1492 65 Stara Wieś Krzyż kamienny koniec XIX w. Przy posesji numer 46 Stara Wieś 66 Kapliczka murowana Pocz. XX w. Działka ewid. nr 687 (Zarzecze) 67 Trzemcha Dolna Krzyż kamienny koniec XIX w. Naprzeciwko posesji numer 26 . Działka ewid. nr 11 68 Trzemcha Dolna Krzyż kamienny 1913 r. Przy posesji numer 1A. 69 Trzemcha Górna Figura św. Jana Nepomucena 1816 r. Przy posesji numer 26 Działka ewid. nr. 41 Wierzchowiska Po lewej stronie drogi numer 747 Wierzchowiska - 70 Krzyż przydrożny I poł. XX w. Pierwsze Jawor Solecki. Przy posesji numer 80 71 Wodąca Kapliczka przydrożna,1903 r. Po lewej stronie drogi jadąc od miejscowości Sienno Źródło: Urząd Gminy Sienno, weryfikacja terenowa. 5.2.6. Zabytki ruchome Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami definiuje zabytek ruchomy, jako „rzecz ruchomą, jej część lub zespół rzeczy ruchomych, będących dziełem człowieka lub związanych z jego działalnością i stanowiących świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową”.

Id: E9918859-F7F2-447F-99F6-DF1E6C8FFA2D. Podpisany Strona 32 Do zabytków ruchomych podlegających ochronie i opiece zalicza się dzieła sztuk plastycznych, rzemiosła artystycznego i sztuki użytkowej, prezentujące minione kierunki artystyczne oraz inne obiekty niebędące w pełni dziełami sztuki (np. wytwory sztuki ludowej i rękodzieła, obiekty etnograficzne, instrumenty muzyczne, przedmioty zgromadzone w kolekcjach, numizmaty, pieczęcie, medale i ordery, militaria, pamiątki historyczne, przedmioty związane z wybitnymi osobistościami lub instytucjami). Ponadto, prócz obiektów wchodzących w skład wyposażenia budowli, także ich wystrój architektoniczny nazywany jest zabytkiem ruchomym (np. rzeźby, płaskorzeźby, malowidła ścienne, mozaiki, sztukaterie i detal architektoniczny: gzymsy, obramowania otworów okiennych i drzwiowych oraz rzeźby ogrodowe, fontanny, kapliczki i krzyże przydrożne, drogowskazy kamienne, nagrobki itp.). Rejestr Zabytków Ruchomych prowadzony jest podobnie jak Rejestr Zabytków Nieruchomych przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Do rejestru wpisuje się zabytek ruchomy na podstawie decyzji wydanej przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków na wniosek właściciela zabytku lub z obawy zniszczenia, uszkodzenia lub nielegalnego wywiezienia zabytku za granicę. Do rejestru zabytków nieruchomych nie wpisuje się obiektów znajdujących się w inwentarzu muzeum lub wchodzącego w skład narodowego zasobu bibliotecznego. Zabytki ruchome zostały wpisane do rejestru pod nr rej. 30/B/82 z dnia 02.09.1982 r. (5 obiektów). Najcenniejszym zabytkiem jest tablica fundacyjna z 1442 r. Jest to prostokątna płyta płaskorzeźbiona z piaskowca. W centrum ukazana została scena fundacji kościoła, w której uczestniczą: w centrum kompozycji znajduje się tronująca Matka Boska z Dzieciątkiem, po obu stronach klęczą fundatorzy Dobiesław Oleśnicki wręczający Matce Boskiej model kościoła i Katarzyna z Bożydarów Oleśnicka, ubrani w szaty późnogotyckie. U ich stóp tarcze herbowe. Za plecami małżonków stoją postacie Świętych: za Dobiesławem św. Zygmunt w koronie, za Katarzyną św. Katarzyna. Na obramieniu tablicy inskrypcja łacińska informująca o fakcie fundacji. Dawniej tablica była polichromowana. Poza tym zachowały się z historycznego wyposażenia: tablica okolicznościowa z XVII w. poświęcona św. Zygmuntowi, XVIII- wieczna monstrancja, bogato zdobiona ażurem akantowym w kształcie wolut oraz gałązkami winorośli, drewniany paschał z XVIII w.. Rzeźba św. Jana z XVIII w. (pochodzi z dawnego ołtarza) znajduje się obecnie w kaplicy przydrożnej przy ul. Lipskiej w Siennie. Poza rejestrem zachowały się dwie okrągłe polichromowane rzeźby przedstawiające symbole ewangelistów, znajdujące się pierwotnie w zwornikach sklepienia. Z tego samego czasu są dwoje żelaznych, kutych ręcznie drzwi. Jedne prowadziły do zakrystii, drugie pochodzą z głównego wejścia. Ozdobione zostały herbem Dębno Dobiesława Oleśnickiego i herbem Korczak Katarzyny z Bożydarów. Szczegółowy wykaz zabytków ruchomych oraz karty ewidencyjne znajdują się w Wojewódzkim Urzędzie Ochrony Zabytków Delegatura w Radomiu.

5.2.7. Zabytki archeologiczne

Zabytek archeologiczny jest zabytkiem nieruchomym, będącym powierzchniową, podziemną lub podwodną pozostałością egzystencji i działalności człowieka, złożoną z nawarstwień kulturowych i znajdujących się w nich wytworów bądź ich śladów, względnie zabytek ruchomy, będący ich wytworem. Podstawową i wiodącą metodą ewidencjonowania stanowisk archeologicznych jest ogólnopolski program badawczo - konserwatorski Archeologiczne Zdjęcie Polski (AZP). Systematyzuje on dotychczasowy zasób wiedzy o rozpoznaniu archeologicznym terenu, poprzez obserwację archeologiczną oraz uwzględnianie informacji zawartych w archiwach, zbiorach muzealnych, instytucjach, a także publikacjach naukowych, popularnonaukowych oraz artykułach prasowych. Należy jednak pamiętać, że zbiór dokumentacji AZP, reprezentujący ewidencję zasobów archeologicznych jest otwarty i uzupełniany w procesie archeologicznego rozpoznania terenu. Obszar gminy Sienno pod względem fizycznogeograficznym zlokalizowany jest pomiędzy makroregionem Wyżyny Kieleckiej i Wzniesień Południowomazowieckich. Położony jest w obrębie dwóch mezoregionów fizjograficznych tj. Przedgórza Iłżeckiego ( część południowa gminy) oraz

Id: E9918859-F7F2-447F-99F6-DF1E6C8FFA2D. Podpisany Strona 33 Równiny Radomskiej (część północna). Na obszarze gminy występują utwory dewonu, jury, kredy oraz czwartorzędu. Wśród gleb występujących na obszarze gminy dominują gleby bielicowe i pseudobielicowe. Na skraju północnych i południowych terenów gminy można wyróżnić gleby brunatne wyługowane związane z kompleksami leśnymi. Natomiast w dolinach rzek, zwłaszcza Krępianki i Wolanki występują gleby aluwialne zaliczone do typu mad. Gleby murszowe i murszowo-torfowe występują w bezpośrednim sąsiedztwie cieków wodnych. W obrębie gminy Sienno, w ramach realizacji programu prospekcji terenowej Archeologiczne Zdjęcie Polski, zewidencjonowano (po weryfikacji) łącznie 31 stanowisk archeologicznych (badania weryfikacyjne przeprowadzono na przełomie czerwca i lipca 2014 r.). Szczegółowa lokalizacja stanowisk archeologicznych dostępna jest w archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków Delegatura Radom.

Tabela 4 . Wykaz stanowisk archeologicznych na terenie Gminy Sienno.

Numer Obszar AZP i numer stanowiska w stanowiska Lp. Miejscowość Funkcja Chronologia obrębie archeologicznego w miejscowości obrębie obszaru Aleksandrów kultura łużycka wczesna 1 1 AZP 81-72/2 ślad osadnictwa Duży epoka brązu

2 Dąbrówka 3 AZP 82 -71/72 ślad osadnictwa epoka kamienia

3 Eugeniów 1 AZP 82-71/79 ślad osadnictwa okres neolitu

osada epoka brązu 4 Krzyżanówka 1 AZP 81-70/1 osada okres rzymski

kultura łużycka epoka 5 Olechów Nowy 1 AZP 81-71/20 ślad osadnictwa brązu-epoka żelaza okres 6 Olechów Nowy 2 AZP 81-71/21 ślad osadnictwa późnośredniowieczny starożytność ślad osadnictwa 7 Olechów Nowy 3 AZP 81-71/3 osada okres średniowieczny (XIII – XIV w.) kultura magdaleńska- obozowisko paleolit górny/schyłkowy 8 Olechów Nowy 4 AZP 82-71/80 ślad osadnictwa Halsztadt C/D okres nowożytny okres wczesno- 9 Osówka 1 AZP 81-72/1 ślad osadnictwa średniowieczny ślad osadnictwa okres mezolitu wczesna epoka 10 Praga Dolna 1 AZP 81-71/3 ślad osadnictwa brązu osada okres rzymski ślad osadnictwa okres mezolitu okres neolitu kultura ślad osadnictwa pucharów lejowatych 11 Praga Dolna 2 AZP 81-71/4 okres średniowieczny ślad osadnictwa (XIII – XIV w.) okres ślad osadnictwa późnośredniowieczny

Id: E9918859-F7F2-447F-99F6-DF1E6C8FFA2D. Podpisany Strona 34 okres średniowieczny 12 Praga Dolna 3 AZP 81-71/5 osada (XIV – XV w.) kultura łużycka ślad osadnictwa epoka brązu 13 Praga Dolna 4 AZP 81-71/6 okres średniowieczny osada (XIII – XIV w.) okres rzymski ślad osadnictwa 14 Praga Dolna 5 AZP 81-71/7 okres średniowieczny osada (XIII – XIV w.) okres Relikty założenia późnośredniowieczny 15 Sienno 1 AZP 81-71/1 obronnego nowożytny (XV – poł. (grodzisko) XVII w.) okres neolitu wczesna ślad osadnictwa epoka brązu kultura ceramiki osada sznurowej okres neolitu kultura łużycka 16 Sienno 2 AZP 81-71/2 osada epoka brązu kultura pomorska osada okres rzymski B1 kultura przeworska okres rzymski B2 osada okres wczesno- osada średniowieczny epoka kamienia wczesna 17 Sienno 3 AZP 81-71/8 ślad osadnictwa epoka brązu ślad osadnictwa Kultura przeworska okres wpływów rzymskich 18 Sienno 5 AZP 81-71/24 okres wczesno- osada średniowieczny ślad osadnictwa okres rzymski 19 Sienno 6 AZP 81-71/26 ślad osadnictwa okres średniowieczny mezolit – wczesna epoka 20 Sienno 7 AZP 71-71/27 ślad osadnictwa brązu okres paleolitu 21 Sienno 8 AZP 81-71/28 ślad osadnictwa schyłkowego-neolit ślad osadnictwa kultura łużycka- epoka brązu 22 Stara Wieś 1 AZP 81-71/28 ślad osadnictwa ślad okres średniowieczny osadnictwa starożytność

23 Tarnówek 1 81 – 70/3 ślad osadnictwa epoka kamienia

24 Trzemcha Dolna 1 81 – 71/15 ślad osadnictwa okres neolitu

okres neolitu kultura 25 Trzemcha Górna 1 81– 71/9 ślad osadnictwa pucharów lejowatych okres wczesno- 26 Trzemcha Górna 2 81 – 71/16 ślad osadnictwa średniowieczny (XI – XII w.) okres neolitu wczesna ślad osadnictwa epoka brązu 27 Trzemcha Górna 3 81-71/17 ślad osadnictwa kultura pomorska okres osada lateński środk. starszy okres wpływów

Id: E9918859-F7F2-447F-99F6-DF1E6C8FFA2D. Podpisany Strona 35 rzymskich

kultura przeworska 28 Trzemcha Górna 4 81 – 71/18 ślad osadnictwa młodszy okres

29 Trzemcha Górna 5 81 – 71/14 cmentarzysko starożytność

Wola Sienieńska 30 (obecnie 1 81– 70/2 ślad osadnictwa okres rzymski Krzyżanówka)

31 Zapusta 1 75 – 73/1 ślad osadnictwa starożytność

Źródło: Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków, Delegatura Radom. Na obszarze gminy Sienno nie występuje stanowisko archeologiczne posiadające wpis do rejestru zabytków. Wyróżnić natomiast możemy stanowisko posiadające własną formę krajobrazową. Stanowisko o tzw. własnej formie krajobrazowej: 1. Sienno stan.1, nr obszaru AZP 81-71/1 (założenie obronne-dwór na kopcu-grodzisko) Pierwsze, zewidencjonowane ślady osadnictwa na terenie gminy Sienno przypadają na okres paleolitu górno-schyłkowego i wiążą się z obozowiskiem ludności kultury magdaleńskiej (Olechów Nowy stan. 4). Okres kamienia gładzonego (neolit) reprezentuje osada kultury ceramiki sznurowej (Sienno stan. 2). Kolejnym okresem chronologicznym, w którym odnotowujemy pozostałości osadnictwa pradziejowego z tego obszaru jest epoka brązu Krzyżanówka stan. 1, Sienno stan. 2), a także bardzo interesujący pod względem nasycenia stanowiskami archeologicznymi okres wpływów rzymskich (Praga Dolna stan. 1 , Krzyżanówka stan. 1, Sienno stan. 2 { faza B1- k.pomorska i B2 – k.przeworska}). Jednakże zdecydowanie największa koncentracja osadnicza na tym terenie wiąże się z okresem średniowiecznym. Szczególnie rejon miejscowości Praga Dolna stan. 2,3,4,5 i Olechów Nowy stan. 3 , gdzie ramy chronologicznie wymienionych stanowisk przypadają na okres XIII – XV w. Także na terenie miejscowości Sienno możemy odnotować relikty dwóch osad wczesnośredniowiecznych ( Sienno stan. 2 i 3) , a także pozostałości późnośredniowiecznego założenia obronnego- grodziska- dworu na kopcu (Sienno stan. 1). Relikty wspomnianego założenia architektury obronno-mieszkalnej, stanowią jedno z najwartościowszych stanowisk archeologicznych w kontekście naukowo-badawczym oraz archeoturystycznym. Obiekt ten ma postać ziemnego, kolistego nasypu o średnicy podstawy ok.45 m i wysokości 3,5 m. Od strony płn.-zach., zachodniej i płd-zach. otacza go fosa szerokości ok. 5 m. Jak wykazały badania archeologiczne prowadzone na początku lat 80-tych przez Pracownie Konserwacji Zabytków (PP PKZ) oddział w Łodzi, w środku ziemnego kopca znajduje się prostokątna piwnica, posiadająca otwór wejściowy oraz niewielkie okienka. Aktualnie pomieszczenie piwniczne charakteryzuje się sklepieniem beczkowym natomiast na podstawie badań można wnioskować , iż pierwotnie było to sklepienie kolebkowe sięgające aż do poziomu posadzki. Prace wykopaliskowe ujawniły, iż w obrębie nasypu ziemnego wzniesiono budowlę na rzucie prostokąta o wymiarach 20 x 25 m. Otaczał ją mur dookolny szer. od 1 m – 2 m. Założenie to prawdopodobnie należy wiązać z tzw. murowanymi dworami na kopcu powstającymi od 2 poł. XIV w. jako siedziby możnowładczych rodów rycerskich. W przypadku omawianego obiektu założenie obronne należy wiązać prawdopodobnie z rodem Oleśnickich – Sienieńskich i można datować go na okres od przełomu XV/XVI w. – XVII w. Ważną kwestią w kontekście konserwatorskim jest rozważenie możliwości wpisu do rejestru zabytków wyżej wymienionego obiektu. Do interesujących odkryć archeologicznych z terenu gminy, znanych głównie z literatury przedmiotu, o których należy wspomnieć przy omawianiu dziedzictwa archeologicznego gminy Sienno jest znalezisko związane ze starożytnym ośrodkiem hutniczym w miejscowości Jawor Solecki. W czasie badań wykopaliskowych prowadzonych w latach 50-tych przez Muzeum Archeologiczne w Krakowie

Id: E9918859-F7F2-447F-99F6-DF1E6C8FFA2D. Podpisany Strona 36 odsłonięto pozostałości piecowiska hutniczego, na które składało się kilkanaście żużlowych wypełnisk dolnych części pieców tzw. kotlinek o układzie uporządkowanym w postaci trzech ciągów dwójek dymarskich. Stanowisko to reprezentuje prawdopodobnie peryferyjny ośrodek należący do rozległego kompleksu dymarsko-hutniczego skoncentrowanego w rejonie Gór Świętokrzyskich.

Rysunek 5. Sienno. Widok na relikty założenia obronnego od strony płd.-wsch. Źródło: Gminny program opieki nad zabytkami dla Gminy Sienno na lata 2015-2018. 5.2.8.Zabytki muzealne Na terenie gminy Sienno nie funkcjonuje placówka o charakterze muzealnym. W Zespole Szkół Ogólnokształcących w Siennie istnieje regionalna izba biograficzna poświęcona pamięci księdza prof. Włodzimierza Sedlaka. Na wystawie można zobaczyć pamiątki oraz eksponaty związane z dorobkiem naukowym księdza i życiem osobistym, w tym liczne dzieła księdza, rzeczy osobiste, przybory badawcze, a także prace naukowe. W Muzeum Wsi Radomskiej w Radomiu znajduje się obiekt architektoniczno-etnograficzny pochodzący z terenu gminy znany jako chałupa z Trzemchy Dolnej pochodząca z 1915 r. Zabytek ten przedstawia bardzo ciekawy przykład wiejskiej architektury mieszkalnej pocz. XX w. Zabytki archeologiczne z obszaru gminy, pozyskane w czasie stacjonarnych badań wykopaliskowych, sondażowo - weryfikacyjnych, prospekcji powierzchniowej lub przypadkowych odkryć znajdują się w zbiorach działu archeologii Muzeum im. Jacka Malczewskiego w Radomiu. W Jaworze Soleckim w ramach projektu „Ochrona miejsc pamięci związanej z powstaniem styczniowym na terenie Gminy Sienno” realizowanego przez Stowarzyszenie Rozwoju Wsi Jawor Solecki i Gminę Sienno została utworzona Izba Pamięci pułk. Dionizego Czachowskiego. Można w niej podziwiać eksponaty i zebrane materiały dot. zarówno samej osoby pułk Dionizego Czachowskiego jak i szerszej historii regionu okresu powstania styczniowego na terenie Gminy Sienno.

5.2.9. Dziedzictwo niematerialne

Dziedzictwo niematerialne odgrywa istotną rolę w jednoczeniu i określaniu kulturowej tożsamości grup społecznych. Odzwierciedla jej oczekiwania, które są wyrażane m.in. w formie języka, literatury, muzyki, tańca, obyczajów, ubioru. Dziedzictwo niematerialne obejmuje także przejawy zachowań kulturowych i ich wytworów, takie jak: tradycje i przekazy ustne (w tym język jako narzędzie przekazu), spektakle i widowiska, zwyczaje, obyczaje i obchody świąteczne, wiedzę o wszechświecie i przyrodzie oraz związane z nią praktyki, a także rzemiosła.

Id: E9918859-F7F2-447F-99F6-DF1E6C8FFA2D. Podpisany Strona 37 Działalność kulturalną na terenie Gminy Sienno prowadzi Gminny Ośrodek Kultury w Siennie. W ramach działalności ośrodka prowadzone są między innymi zajęcia Klubu Rękodzieła Artystycznego oraz -zajęcia taneczno- rytmiczne dla dzieci 3-7 lat -zajęcia plastyczne dzieci od 5 lat -rysunek i malarstwo dla młodzieży i dorosłych -zajęcia teatralne Grupa "Sienniaki" -zajęcia wokalne -gry i zabawy dla dzieci -zajęcia plastyczne dla dorosłych -Chór „Grazioso” -kapela u "Maxa" -Szkolno- Gminna Orkiestra Dęta -Imprezy okolicznościowe -Kiermasze -klub filmowy -narodowe czytanie Gmina Sienno należy do Lokalnej Grupy Działania „Krzemienny Krąg”. Obszar LGD „Krzemienny Krąg” to miejsce organizacji imprez kulturalnych i rozrywkowych związanych z lokalną tradycją historyczną, kulturalną i folklorystyczną, jak również współzawodnictwem sportowym. Wydarzenia tego typu mają na celu integrować mieszkańców obszaru LGD, przyciągać turystów i promować lokalne dziedzictwo. Potencjałem tego terenu są też obiekty dziedzictwa kulturowego, formy ochrony przyrody, potrawy lokalnej kuchni, przedmioty rękodzielnicze, szlaki tematyczne, m.in. Szlak Bursztynowy „Greenways”, Szlak Żółwia i Dinozaura, Szlak Gombrowicza, szlak Śladami Zabytków Techniki Doliny Kamiennej oraz bałtowski kompleks turystyczny z licznymi atrakcjami. Aby wykorzystać potencjał przyrodniczy i kulturowy tego obszaru należy skupić szczególną uwagę na budowie i rozwoju infrastruktury turystycznej i okołoturystycznej, która stanowi podstawę rozwojową tej branży. Główne wydarzenia kulturalne to „Siennieński Piknik Kulturalny” w czerwcu i „Mazowieckie Spotkania Kapel Podwórkowych” im. J. Stępniakowskiego w sierpniu. W liceum ogólnokształcącym w Siennie mieści się izba pamięci ks. prof. Wł. Sedlaka. W Jaworze Soleckim mieści się izba Pamięci pułk. Dionizego Czachowskiego. Przez Sienno przebiega „Bursztynowy Szlak Greenways”- polsko – słowacko - węgierski projekt ekoturystyczny realizowany wzdłuż historycznego traktu idącego z Budapesztu nad Morze Bałtyckie. Sienno leży na „Szlaku Przygody-Kraina Czterech Żywiołów”.

Id: E9918859-F7F2-447F-99F6-DF1E6C8FFA2D. Podpisany Strona 38 5.2.10. Najważniejsze miejsca pamięci narodowej

Najważniejsze miejsca pamięci narodowej na terenie gminy Sienno przedstawiono w poniższej tabeli.

Tabela 5. Wykaz cmentarzy, kwater, mogił wojennych usytuowanych na terenie Gminy Sienno.

Data Temat powstania Miejsce Powierzchnia Lp. Miejscowość Rodzaj obiektu upamiętnieni obiektu obiektu w ha a autor, fundator Kwatera

Sienno cm. z okresu I wojny Uporządkowany 1 Sienno 0,09 kat. światowej w 1995r.

Mogiła

z okresu II Nowa płyta Sienno 2 Sienno 0,06 wojny wykonana w cm. kat światowej 2002r.

Źródło: Gminny program opieki nad zabytkami dla Gminy Sienno na lata 2015-2018, weryfikacja 2020 r.

Id: E9918859-F7F2-447F-99F6-DF1E6C8FFA2D. Podpisany Strona 39 Tabela 6. Ewidencja miejsc pamięci narodowej w Gminie Sienno.

Data powstania Lp. Miejscowość Rodzaj obiektu Miejsce obiektu Temat upamiętnienia obiektu autor, fundator

Pomnik – płyta 1932r. Ks. Jan Wiśniewski Plac przed budynkiem Tu zginął w bitwie z Rosjanami Dyonizy Kanonik 1 Jawor Solecki OSP Czachowski Pułkownik Wojsk Polskich 6.XI.1863r. Sandomierski Proboszcz Borkowicki

Jawor Solecki Pomnik 1932r. Kanonik Sandomierski Proboszcz Borkowicki

W tym miejscu poległ dn. 6.XI.1963r. Pułkownik 2 Dyonizy Czachowski Bohaterski Wódz Wojsk Powstańczych

Plac przy kościele Pamięć żołnierzy Armii Krajowej oraz wolności 1994r. Towarzysze 3 Sienno Pomnik parafialnym poległych i zamordowanych w latach 1939 -1956 broni

1981r. ul. Rynek (park Poległym w walkach z hitlerowskim okupantem i Społeczeństwo zieleni) pomordowanych w latach 1939-1945 Gminy Sienno

Id: E9918859-F7F2-447F-99F6-DF1E6C8FFA2D. Podpisany Strona 40

Pomnik

1989r. Towarzysze W 45 rocznicę bitwy pod Dębowym Polem w broni – Żołnierze Na skraju lasu hołdzie poległym żołnierzom Armii Krajowej Armii Krajowej Dębowe Pole miejscowości Dębowe 4 walczącym o wolność i niepodległą Polskę oraz Mieszkańcy wsi Pole pomordowanych w latach 1939 -1945 Dębowe Pole i Margrabszczyzny

W hołdzie nauczycielom ziemi Siennieńskiej poległym, pomordowanym w latach 1939-1945 13.XI.1988r. Teofil Banach, Stanisław Kwapiński, Janina Zespół Szkół ZBoWiD ZNP Sienno ul. Szkolna 6 tablica Jarkiewicz, Stanisław Szczerbiński, Maria Kubala, 5 Ogólnokształcących Społeczeństwo Edward Kubala, Sylwester Wątrobiński ZBoWiD- Sienna ZNP i społeczeństwo Sienna w 70-Rocznicę Odzyskania Niepodległości Teofil Banach Były Kierownik tej szkoły. W czasie 17.05.1964r. okupacji organizował ruch podziemny Bataliony Zespół Szkół ZBoWiD ZNP Sienno ul. Szkolna 6 tablica Chłopskie i tajne nauczanie . Zginął w Oświęcimiu 6 Ogólnokształcących Społeczeństwo w 1941r. Pamięta o tym młodzież grono Sienna nauczycielskie oraz społeczeństwo Sienna i okolic Miejsce uświęcone męczeńską krwią 1965r. zamordowanych przez okupanta hitlerowskiego w Janów pomnik – płyta Miejscowość Janów Społeczeństwo 7 latach 1939 -1945. Cześć ich pamięci. Powiatu Lipskiego Społeczeństwo Powiatu Lipskiego w XX-lecie PRL

Id: E9918859-F7F2-447F-99F6-DF1E6C8FFA2D. Podpisany Strona 41

płyta nagrobkowa

pierwszy pomnik Nieznanym żołnierzom poległym w obronie naszej 1986r. Społeczeństwo Cmentarz rzymsko- ziemi Sienno ul. Cmentarna Sienna 8 katolicki nowy pomnik 2002 Bóg Honor Ojczyzna Nieznanemu Żołnierzowi r. Społeczeństwo Gminy Sienno

płyta – kamień

Cmentarz rzymsko- Groby żołnierzy poległych w czasie I wojny Sienno ul. Cmentarna 1995r. 9 katolicki światowej w 1915r.

Id: E9918859-F7F2-447F-99F6-DF1E6C8FFA2D. Podpisany Strona 42 6. Ocena stanu dziedzictwa kulturowego gminy. Analiza szans i zagrożeń Stan zabytków na terenie gminy Sienno jest zróżnicowany. Najgorszym stanem charakteryzują się cmentarze ewangelickie w Gozdawie, Hieronimowie, Kadłubku i Nowej Wsi. Są nieoznakowane w terenie, nieuporządkowane, niedbale porośnięte. Nagrobki zachowały się fragmentarycznie i ulegają pogłębiającej się degradacji. W złym stanie technicznym znajduje się także nieużytkowany młyn murowany w Siennie. Posiada znaczne ubytki w pokryciu dachowym i obróbce blacharskiej pęknięcia murów ścian, powierzchniowe odspojenia tynku. Teren wokół młyna nie jest uporządkowany. Do drugiej grupy przynależą obiekty użytkowane, które wymagają bieżących napraw, remontów, działań pielęgnacyjnych (zieleń). Zabudowa pofolwarczna w Jaworze Soleckim jest użytkowana w ramach gospodarstwa. Jednakże istnieje potrzeba wymiany pokrycia dachowego (obecnie jest eternit), naprawa tynków i inne ewentualne naprawy. W przypadku parku w Jaworze Soleckim należałoby przeprowadzić działania pielęgnacyjne istniejącej zieleni. XIX- wieczny cmentarz parafialny w Siennie jest zasadniczo uporządkowany. Natomiast historyczne nagrobki wymagają interwencji konserwatorskiej, ewentualnie prac zabezpieczających. Istotne jest też tak użytkowanie nekropolii, by nie zacierały się dawny układ najstarszej części: ciągi komunikacyjne, kierunek umieszczanych nagrobków. Kapliczki, figury i krzyże przydrożne znajdują się w dobrym lub dostatecznym stanie zachowania, dzięki opiece społecznościom lokalnym. W dobrym stanie jest zespół kościoła p.w. św. Zygmunta w Siennie (kościół, mur, dzwonnica, plebania), choć i tutaj nie brakuje potrzeb remontowych) pęknięcia na murze kaplicy przykościelnej) i porządkowych (teren wokół plebanii). W Siennie zabudowa małomiasteczkowa przetrwała w szczątkowej formie: pojedyncze domy przy ul. Ostrowieckiej, Iłżeckiej i przy Rynku i fragment zabudowy pierzejowej w północno - zachodniej części rynku. Wiele dawnych budynków zostało zmodernizowanych w taki sposób, że utraciły wartości zabytkowe. Inne zostały rozebrane i w ich miejsce wybudowano nowe budynki. Stan istniejącej zabudowy jest dostateczny. Postępuje zatracenie typowej zabudowy wiejskiej. Obiekty nieprzekształcone, stają się niewielkim świadectwem ciągłości historycznej gminy i jej rolniczego charakteru. Sytuacja taka jest związana ze zmianami cywilizacyjnymi, co powoduje przeobrażenia zabudowy, jej kompleksową modernizację, rozbiórkę starych budynków czy po prostu brak remontów. Brakuje usankcjonowanych prawnie, zasad budownictwa wiejskiego odnośnie wykorzystywanego materiału, konstrukcji, projektów. Miejsca pamięci narodowej są na bieżąco porządkowane i odnawiane. Największe zagrożenia występujące w odniesieniu do zasobów zabytkowych gminy to przede wszystkim: brak użytkowania danego obiektu, co wiąże się z postępującą degradacją substancji zabytkowej, brak bieżących remontów, brak zainteresowania poszczególnymi zabytkami z różnych względów: funkcjonalnych (młyn w Siennie), religijnych (cmentarze ewangelickie), ustalanych priorytetów czy niedostatecznego wsparcia społecznego (działalność organizacji społecznych) oraz przeprowadzanie remontów i modernizacji, które wpływają negatywnie na wartości zabytkowe obiektów. Poniżej przedstawiono analizę SWOT słabych i mocnych stron Gminy Sienno, a także szans i zagrożeń. Mocne strony: występowanie cennych obiektów zabytkowych i historycznych (kościół p.w. św. Zygmunta w Siennie z XV w., pomnik upamiętniający Dionizego Czachowskiego, cmentarze ewangelicko- augsburskie w Hieronimowie, Kadłubku i Nowej Wsi i ewangelicki w Gozdawie, bardzo duża liczba kapliczek, figur i krzyży przydrożnych, XVIII- I poł. XX w.);

Id: E9918859-F7F2-447F-99F6-DF1E6C8FFA2D. Podpisany Strona 43 dobry stan zachowania najstarszego zabytku w gminie - kościoła parafialnego p.w. św. Zygmunta w Siennie; istnienie tradycji lokalnych (muzyka, folklor); opieka społeczności lokalnych nad krzyżami i kapliczkami przydrożnymi; działalność Lokalnej grupy Działania „Krzemienny Krąg” i innych stowarzyszeń lokalnych; występowanie miejsc pamięci narodowej; bliskość znaczących ośrodków kulturowych Iłży, Bałtowa, Czarnolasu; drogi krajowe nr 9 Warszawa-Rzeszów i 79 Warszawa- Sandomierz- Kraków; zwiększająca się świadomość ważności zasobów dziedzictwa kulturowego w promocji regionu; wzrost roli samorządu terytorialnego w działaniach na rzecz opieki nad zabytkami; prowadzona aktualizacja Gminnej Ewidencji Zabytków Gminy Sienno; Słabe strony: zanikanie dawnej zabudowy małomiasteczkowej Sienna oraz zabudowy wiejskiej; niewystarczające zainwestowanie środków (w tym unijnych i państwowych) w działania na rzecz poprawy stanu dziedzictwa kulturowego; słaba świadomość ekologiczna; niedobór infrastruktury turystycznej; brak cennych obszarów przyrodniczych; niewystarczające działania związane z promocją gminy; Szanse: współfinansowanie z budżetu gminy prac przy obiektach zabytkowych; fundusze Unii Europejskiej na poprawę zabytków i ich ochronę; wzrost roli zabytku jako obiektu turystycznego; rosnąca wiedza i świadomość władz lokalnych o wartości dziedzictwa kulturowego; wzrost roli inicjatyw lokalnych i organizacji pozarządowych w ochronie zabytków; Zagrożenia: niewłaściwe działanie inwestycyjne lub ich brak, przyczyniające się do dalszej degradacji obiektów zabytkowych; brak dostatecznego oznakowania zabytków; akty wandalizmu; brak zainteresowania społecznego niektórymi zabytkami; niewystarczające środki na ochronę i opiekę nad zabytkami; występowanie zagrożeń zewnętrznych: pożary, powodzie; Stopień realizacji Gminnego programu opieki nad zabytkami dla Gminy Sienno na lata 2015- 2018 W ramach kierunku działań 1/ Prowadzenie Gminnej Ewidencji Zabytków zrealizowano następujące działania:

Id: E9918859-F7F2-447F-99F6-DF1E6C8FFA2D. Podpisany Strona 44 Monitorowano stan zachowania obiektów, ujętych w gminnej ewidencji zabytków (szczególnie cmentarzy ewangelickich). Udostępniono wykaz Gminnej Ewidencji Zabytków mieszkańcom gminy oraz tekstu Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami na tronie internetowej Urzędu Gminy. Uzyskano wpis do rejestru zabytków dla drewnianego kościoła polskokatolickiego pw. Matki Boskiej Różańcowej z 1931 r. – wpis do rejestru 641/2017 z 24.05.2017 nr rej.: A-1443. W 2018 i 2019 r. Kościół parafialny p.w. św. Zygmunta otrzymał z Urzędu Marszałkowskiego odznaczenia „Cenny Zabytek”. W ramach kierunku działań 3/ Zachowanie zabytków w jak najlepszym stanie: Prowadzono bieżącą opiekę nad miejscami pamięci narodowej, dokonano renowacji Pomnika – Obeliska. Dokonano renowacji kilku kapliczek na terenie Gminy (m.in. Krzyżanówka – kapliczka przy posesji nr 80). W ramach kierunku działań 4/ Włączenie zapisów gminnego programu opieki nad zabytkami w politykę przestrzenną gminy (miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego, studium zagospodarowania przestrzennego ): Uchwalono dwa miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego dla miejscowości Ludwików i Wierzchowiska Pierwsze, w których uwzględniono kwestie opieki nad zabytkami. 7. Założenia programowe 7.1. Priorytety i kierunki działań oraz działania w ramach Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami Gminy Sienno na lata 2021 – 2024 Wyznaczono dwa główne priorytety: PRIORYTET I – DBAŁOŚĆ O ZACHOWANIE ISTNIEJĄCYCH WALORÓW ZABYTKOWYCH W POLITYCE PRZESTRZENNEJ GMINY PRIORYTET II – WYKORZYSTANIE DZIEDZICTWA KULTUROWEGO W ZRÓWNOWAŻONYM ROZWOJU GMINY W ramach wyznaczonych priorytetów wskazano cele szczegółowe oraz działania. PRIORYTET I – DBAŁOŚĆ O ZACHOWANIE ISTNIEJĄCYCH WALORÓW ZABYTKOWYCH W POLITYCE PRZESTRZENNEJ GMINY Cel szczegółowy I. 1 Dbałość o ład przestrzenny i krajobraz kulturowy w Gminie Działania: 1. Powiązanie działań przy obiektach zabytkowych z dokumentami planistycznymi gminy. 2. Bieżąca opieka nad cmentarzami i miejscami pamięci, głównie poprzez prowadzenie prac porządkowo - pielęgnacyjnych. 3. Respektowanie stanowisk archeologicznych w polityce przestrzennej gminy. 4. Uzupełnianie GEZ o inne obiekty zabytkowe, które zostaną uznane za wartościowe np. kapliczki, krzyże przydrożne, obiekty architektury itp.. 5. Wyłączanie z GEZ w przypadku np. zniszczenia zabytku, utraty wartości zabytkowych i wydawanie stosownych uchwał w tych sprawach. 6. Wyznaczenie osoby zajmującej się sprawami ochrony zabytków i opieki nad zabytkami (znajomość przepisów prawa, współpraca z pracownikami urzędu konserwatorskiego, wiedza na temat zasobów zabytkowych gminy, itp.).

Id: E9918859-F7F2-447F-99F6-DF1E6C8FFA2D. Podpisany Strona 45 7. Wytyczenie osi widokowych w Siennie (kościół parafialny jako dominanta). Cel szczegółowy I. 2 Bezpośrednie wsparcie dla rewaloryzacji obiektów zabytkowych Działania: 1. Przeprowadzanie działań rewitalizacyjnych obiektów zabytkowych i terenów zielonych będących w administracji gminy. 2. Interwencja władz gminy przy rażących naruszeniach prawa budowlanego na obszarach objętych ochroną konserwatorską oraz przy obiektach zabytkowych we współpracy z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków. 3. Przekazywanie informacji o pojawiających się programach wsparcia dla właścicieli obiektów zabytkowych. Cel szczegółowy I. 3 Określanie warunków współpracy z właścicielami obiektów zabytkowych Działania: 1. Przekazywanie właścicielom i dysponentom obiektów zabytkowych informacji o możliwościach pozyskiwania dodatkowego wsparcia finansowego (zwłaszcza z funduszy europejskich). 2. Zaplanowanie środków w budżecie gminy na prace konserwatorskie, restauratorskie i budowlane przy obiektach zabytkowych. 3. Promocja zasad dofinansowania prac remontowo-konserwatorskich przy zabytkach (informacja o wydanej uchwale, opublikowanie regulaminu, wzoru wniosku itd.) oraz doradztwo przy wypełnianiu dokumentów. PRIORYTET II – WYKORZYSTANIE DZIEDZICTWA KULTUROWEGO W ZRÓWNOWAŻONYM ROZWOJU GMINY Cel szczegółowy II. 1 Rozwój produktów turystycznych opartych na walorach dziedzictwa kulturowego Działania: 1. Rozwijanie istniejących produktów turystycznych opartych na szlakach turystycznych, kulturowych lub ścieżkach edukacyjnych. 2. Tworzenie nowych produktów wykorzystujących istniejące zasoby kulturowe. 3. Postawienie na innowacyjność projektów w celu pozyskiwania dodatkowych środków unijnych. 4. Polepszenie dostępności poszczególnych obiektów poprzez odpowiednie oznakowanie dróg czy szlaków turystycznych. Cel szczegółowy II. 2 Przystosowanie obiektów dziedzictwa kulturowego dla potrzeb turystyki weekendowej i jednodniowej. Działania: 1. Promocja walorów turystycznych gminy na różnego rodzaju targach, konferencjach oraz w akcjach reklamowych. 2. Wydanie katalogu lub albumu zabytkowych obiektów małej architektury. 3. Współpraca z gminami ościennymi przy realizacji celów promocyjnych. 4. Współpraca z mediami tradycyjnymi i internetowymi w dziedzinie promocji lokalnych zabytków. 5. Ustalenie z właścicielami najcenniejszych obiektów zabytkowych zasad ich udostępniania w celach turystycznych (Kościół parafialny w Siennie, zespół dworsko- parkowy w Krzyżanówce). Cel szczegółowy II.3 Odpowiednia ekspozycja i promocja najcenniejszych obiektów

Id: E9918859-F7F2-447F-99F6-DF1E6C8FFA2D. Podpisany Strona 46 Działania: 1. Oznakowanie zabytków wpisanych do rejestru zabytków- znakiem: obiekt chroniony prawnie- we współpracy ze Starostwem Powiatowym w Lipsku. 2. Ustawienie znaków i drogowskazów kierujących do najciekawszych zabytków, miejsc historycznych oraz obiektów przyrodniczych w gminie- w uzgodnieniu z zarządcami dróg. 3. Publikowanie folderów, ulotek oraz innych materiałów przybliżających zasoby historyczne mieszkańcom i turystom. 4. Dbanie o aktualizację strony internetowej gminy wraz z umieszczeniem informacji o zasobie zabytkowym. 5. Wykorzystanie nowoczesnych technologii dostępnych w profesjonalnych serwisach internetowych, a także w urządzeniach mobilnych. 6. Aktualizacja i rozwijanie funkcjonalności interaktywnej mapy gminy poprzez odpowiednią warstwę systemu informacji przestrzennej z danymi na temat obiektów lokalnego dziedzictwa kulturowego. 7. Nagłaśnianie wśród lokalnej społeczności najważniejszych badań, odkryć i publikacji związanych z tradycją regionalną w celu wzrostu tożsamości regionalnej mieszkańców. Cel szczegółowy II. 4 Edukacja społeczeństwa w zakresie zachowania dziedzictwa kulturowego oraz pielęgnowanie tradycji regionalnych. Działania: 1. Wspieranie działalności organizacji pozarządowych związanych z historią i kulturą, placówek muzealnych, lokalnych galerii, bibliotek oraz innych instytucji kultury. 2. Wspieranie projektów edukacyjnych związanych z lokalnym dziedzictwem kulturowym. 3. Organizacja spotkań, mających na celu upowszechnienie wiedzy na temat lokalnego dziedzictwa kulturowego. 4. Wprowadzanie elementów lokalnego dziedzictwa kulturowego do edukacji przedszkolnej i szkolnej poprzez różnego rodzaju konkursy, wystawy, wycieczki itp. 5. Organizacja imprez kulturalnych promujących kulturę regionalną (w tym mających na celu promocję gminy i krzewienie kultury). 6. Tworzenie warunków do aktywnego uczestnictwa w kulturze, edukacji i promocji regionu (w tym wsparcie szeroko pojętych kół zainteresowań, tworzenie miejsc do tego typu spotkań). 7. Promocja tradycji regionalnych za pośrednictwem zbiorów bibliotecznych i internetu. 8. Instrumentarium realizacji programu opieki nad zabytkami Zadania określone w Gminnym Programie Opieki nad Zabytkami Gminy Sienno na lata 2021 – 2024 będą wykonywane za pomocą następujących instrumentów: 1) prawnych – wynikających z przepisów ustawowych, obejmujących między innymi uchwalanie miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, stref ochrony konserwatorskiej, budowę parków kulturowych, wnioskowanie o wpis do wojewódzkiego rejestru lub włączenie do wojewódzkiej ewidencji zabytków obiektów będących własnością gminy, wykonywanie decyzji administracyjnych wojewódzkiego konserwatora zabytków; 2) finansowych – obejmujących między innymi finansowanie prac konserwatorskich, remontowych i archeologicznych przy obiektach zabytkowych będących własnością gminy lub znajdujących się w trwałym zarządzie jej jednostek lub zakładów budżetowych, korzystanie z programów uwzględniających finansowanie z funduszy europejskich oraz dotacje, subwencje, dofinansowania,

Id: E9918859-F7F2-447F-99F6-DF1E6C8FFA2D. Podpisany Strona 47 nagrody, zachęty finansowe dla właścicieli i posiadaczy obiektów zabytkowych, w zależności od możliwości finansowych gminy; 3) koordynacji – obejmujących między innymi realizację zapisów dotyczących ochrony dziedzictwa kulturowego zapisanych w dokumentach strategicznych województwa, powiatu i gminy, współpraca z ośrodkami naukowymi i akademickimi, współpraca z organizacjami wyznaniowymi w zakresie ochrony i opieki nad zabytkami; 4) społecznych – obejmujących między innymi działania edukacyjne promocyjne, współdziałanie z organizacjami społecznymi, działania prowadzące do tworzenia miejsc pracy związanych z opieką nad zabytkami; 5) kontrolnych – obejmujących między innymi aktualizację gminnej ewidencji zabytków, monitoring stanu zagospodarowania przestrzennego oraz stanu zachowania dziedzictwa kulturowego. 9. Zasady oceny realizacji programu opieki nad zabytkami Gminny Program Opieki nad Zabytkami Gminy Sienno na lata 2021 – 2024 po zaopiniowaniu przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, zostanie przedstawiony Radzie Gminy, w celu przyjęcia go w drodze uchwały. Program został opracowany na okres czterech lat i stanowi dokument uzupełniający w stosunku do innych dokumentów planistycznych i aktów prawa miejscowego. Co dwa lata Wójt będzie sporządzał sprawozdania z realizacji zadań programu i przedstawiał je Radzie Gminy. Wykonanie sprawozdania powinna poprzedzić ocena poziomu realizacji programu, uwzględniająca: 1) ilość wykonanych zadań przyjętych do realizacji; 2) efektywność wykonania zadań; 3) wartość finansową zrealizowanych zadań; 4) zakres współpracy z osobami i jednostkami odpowiadającymi za zabytki. 10. Źródła finansowania programu opieki nad zabytkami Obowiązującym wyznacznikiem sposobu finansowania opieki nad zabytkami są zasady, które zawiera Rozdział 7. ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. 2020 poz. 282 z późn. zm.). Nakładają one obowiązek finansowania prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytku na osobę fizyczną, lub inną jednostkę organizacyjną w tym także na jednostki z sektora finansów publicznych, posiadające tytuł prawny do zabytku. Zadania związane z opieką nad zabytkami mogą być finansowane, m.in. z następujących źródeł: 1) z budżetu gminy finansowanie odbywa się w ramach przyznanej dotacji na prace zgodne z art. 81 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. 2020 poz. 282 z późn. zm.), lub dotyczy stanowisk archeologicznych odkrytych na terenie będącym własnością gminy; 2) z budżetu Urzędu Marszałkowskiego Województwa Mazowieckiego w ramach przyznanej dotacji na prace zgodne z art. 77 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. 2020 poz. 282 z późn. zm.); 3) z budżetu Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków na prace, zgodne z art. 77 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. 2020 poz. 282 z późn. zm.); 4) z budżetu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, w ramach dotacji przyznanej zgodnie z art.77 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. 2020 poz. 282 z późn. zm.) w oparciu o ogłaszane corocznie przez Ministerstwo aktualne programy; 5) z dotacji unijnych; 6) od fundacji; 7) od osób fizycznych, prawnych, kościelnych.

Id: E9918859-F7F2-447F-99F6-DF1E6C8FFA2D. Podpisany Strona 48 10.1. Dotacje

Zgodnie z ustawą z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (t. j. Dz.U. 2020 poz. 282 ze zm.) dotacja może zostać udzielona osobie fizycznej, jednostce samorządu terytorialnego lub innej jednostce organizacyjnej będącej właścicielem bądź posiadaczem zabytku wpisanego do rejestru lub znajdującym się w gminnej ewidencji zabytków. Dotacja udzielana jest na wykonanie prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych, planowanych do przeprowadzenia w roku złożenia wniosku lub następnym, bądź na zasadzie refundacji poniesionych już nakładów przed upływem 3 lat po wykonaniu prac. Art.77. ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami określa szczegółowo wykaz działań, które mogą podlegać dofinansowaniu. Dotacja na prace konserwatorskie, restauratorskie i roboty budowlane może obejmować wyłącznie nakłady konieczne poniesione na przeprowadzenie następujących działań: -sporządzenie ekspertyz technicznych i konserwatorskich; -przeprowadzenie badań konserwatorskich lub architektonicznych; -wykonanie dokumentacji konserwatorskiej; -opracowanie programu prac konserwatorskich i restauratorskich; -wykonanie projektu budowlanego zgodnie z przepisami prawa budowlanego; -sporządzenie projektu odtworzenia kompozycji wnętrz; -zabezpieczenie, zachowanie i utrwalenie substancji zabytku; -stabilizację konstrukcyjną części składowych zabytku lub ich odtworzenie w zakresie niezbędnym dla zachowania tego zabytku; -odnowienie lub uzupełnienie tynków i okładzin architektonicznych albo ich całkowite odtworzenie, z uwzględnieniem charakterystycznej dla tego zabytku kolorystyki; -odtworzenie zniszczonej przynależności zabytku, jeżeli odtworzenie to nie przekracza 50% oryginalnej substancji tej przynależności; -odnowienie lub całkowite odtworzenie okien, w tym ościeżnic i okiennic, zewnętrznych odrzwi i drzwi, więźby dachowej, pokrycia dachowego, rynien i rur spustowych; -modernizację instalacji elektrycznej w zabytkach drewnianych lub w zabytkach, które posiadają oryginalne, wykonane z drewna części składowe i przynależności; -wykonanie izolacji przeciwwilgociowej; -uzupełnianie narysów ziemnych dzieł architektury obronnej oraz zabytków archeologicznych nieruchomych o własnych formach krajobrazowych; -działania zmierzające do wyeksponowania istniejących, oryginalnych elementów zabytkowego układu parku lub ogrodu; -zakup materiałów konserwatorskich i budowlanych, niezbędnych do wykonania prac i robót przy zabytku wpisanym do rejestru lub znajdującym się w gminnej ewidencji zabytków; -zakup i montaż instalacji przeciwwłamaniowej oraz przeciwpożarowej i odgromowej. Standardowo, dotacja udzielana jest w wysokości do 50% nakładów koniecznych na wykonanie powyższych działań. Natomiast wysokość dotacji może zostać zwiększona, nawet do 100% nakładów koniecznych, w wypadku jeżeli: -zabytek posiada wyjątkową wartość historyczną, artystyczną lub naukową,

Id: E9918859-F7F2-447F-99F6-DF1E6C8FFA2D. Podpisany Strona 49 -wymaga przeprowadzenia złożonych pod względem, technologicznym prac konserwatorskich, restauratorskich lub robót budowlanych, -stan zachowania zabytku wymaga niezwłocznego podjęcia prac konserwatorskich, restauratorskich lub robót budowlanych. Jednocześnie, łączna kwota dotacji na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru lub znajdującym się w gminnej ewidencji zabytków, udzielonych przez ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, wojewódzkiego konserwatora zabytków bądź organ stanowiący gminy, powiatu lub samorządu województwa, nie może przekraczać wysokości 100 % nakładów koniecznych na wykonanie tych prac lub robót. Programy Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego dysponuje instrumentami finansującymi działania związane z ochroną dziedzictwa kulturowego na mocy przyjętych rozwiązań wynikających z „Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004-2020”. Jednym z trzech instrumentów wdrażania przyjętych celów cząstkowych są Narodowe Programy Kultury, w tym Narodowy Program Kultury „Ochrona Zabytków i Dziedzictwa Kulturowego”. Określony jest on poprzez podprogramy, priorytety i działania, które MKiDN realizuje w corocznie ogłaszanych programach. Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego co roku ogłasza programy, w ramach których można się ubiegać o dofinansowanie projektów związanych z ochroną zabytków. Mimo, że są one ogłaszane każdego roku, zakres merytoryczny i tematyczny w poszczególnych latach zasadniczo nie ulegał zmianie. 11. Realizacja i finansowanie przez gminę zadań z zakresu ochrony zabytków W okresie obowiązywania Gminny Program Opieki nad Zabytkami Gminy Sienno na lata 2021 – 2024, gmina przeznaczy środki na konserwację zabytków zdobyte ze źródeł publicznych lub prywatnych. Będą one przeznaczane na cele wyznaczone przez administrujących zabytkowymi obiektami. Na bieżąco wg potrzeb wykonywane będą prace renowacyjne obiektów umieszczonych w Gminnej Ewidencji Zabytków. Biorąc pod uwagę korzystne położenie Gminy Sienno oraz sporą ilość obiektów posiadających wartości zabytkowe Gminny Program Opieki nad Zabytkami stanowić będzie pomocne narzędzie w ukierunkowaniu polityki gminnej w zakresie rozwoju turystyki, promocji i ochrony dziedzictwa kulturowego, prowadzonej w sposób uporządkowany i długoterminowy. Wszystkie te elementy przyczynią się do postrzegania gminy Sienno, jako przyjaznej turystom i inwestorom, dumnej ze swoich walorów zabytkowych oraz dbającej o własne dziedzictwo kulturowe i historyczne. Spis tabel Tabela 1. Pomniki przyrody na terenie gminy Sienno Tabela 2.Wykaz zabytków na terenie Gminy Sienno wpisanych do Rejestru Zabytków Województwa Mazowieckiego Tabela 3.Wykaz obiektów ujętych w Gminnej Ewidencji Zabytków Gminy Sienno Tabela 4. Wykaz stanowisk archeologicznych na terenie Gminy Sienno Tabela 5. Wykaz cmentarzy, kwater, mogił wojennych usytuowanych na terenie Gminy Sienno Tabela 6. Ewidencja miejsc pamięci narodowej w Gminie Sienno.

Id: E9918859-F7F2-447F-99F6-DF1E6C8FFA2D. Podpisany Strona 50

Id: E9918859-F7F2-447F-99F6-DF1E6C8FFA2D. Podpisany Strona 51