Studia I Materiały Materiały I Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego Tom 41, Rzeszów 2020, S
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Studia i Materiały Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego Tom 41, Rzeszów 2020, s. 71–94 DOI: 10.15584/misroa.2020.41.6 Aleksandra Jabłkowska* Przemiany osadnicze w międzyrzeczu rzek Szkło i Lubaczówki w epoce brązu i wczesnej epoce żelaza1 Settlement transformations in the basins of the Szkło and Lubaczówka rivers in the Bronze Age and the Early Iron Age The article is a settlement and culture study, in which, after collecting all available sources and their chronological verification, a deep analysis of habitat preferences was carried out in individual cultural units in the area of the Szkło and Lubaczówka rivers in the Bronze Age and the Early Iron Age. The research performed on settlement and culture study aims to show new results and fill the gap existing in the literature within the San basin in terms of understanding the cultural and settlement variability in the Bronze Age and the Early Iron Age (other neighbouring mesoregions already have such studies). KEY WORDS: Bronze Age, Early Iron Age, settlement archaeology, south-eastern Poland Submission: 12.10.2020; Accepted: 30.11.2020 1. ZAGADNIENia WSTępNE Studia osadnicze, na których skupia się niniejszy artykuł, Głównym celem badań zaprezentowanych w niniejszym stanowią podstawową metodę analityczną do poznania przemian artykule jest analiza i rekonstrukcja przemian osadniczych zasiedlenia określonego terenu w konkretnym odcinku czasu. w międzyrzeczu dwóch prawobrzeżnych dopływów Sanu: Lu- Mają za zadanie zaprezentowanie ogólnych prawidłowości, któ- baczówki i rzeki Szkło w epoce brązu i wczesnej epoce żelaza. re kierują procesem zasiedlenia danego obszaru (Jankuhn 2004; Północną granicę obszaru stanowi bieg rzeki Lubaczówki. Od Kruk 1973; Michalski 1992; Rydzewski 1986). Dzięki rozwojo- południa badany teren zamyka rzeka Szkło. Zachodnia granica wi archeologii osadnictwa stało się możliwe dokładne badanie znajduje się na rzece San, natomiast od wschodu, analizowany relacji między punktami w przestrzeni, które pozostały do na- obszar ogranicza wschodnia granica Polski. szych czasów względnie niezmienne (ich lokalizacja w krajobra- Zakres chronologiczny obejmuje epokę brązu i wczesną zie względem np. cieków wodnych, ukształtowania terenu nie epokę żelaza. Na podstawie pozyskanego materiału źródłowe- uległa zmianie, zwłaszcza w odniesieniu do młodszych okre- go możliwe jest wydzielenie czterech jednostek kulturowych sów prahistorycznych), ponieważ ich rozkład przestrzenny nie na omawianym terenie w interesującym nas przedziale cza- podlega działaniu jakichkolwiek procesów podepozycyjnych. sowym, tj. kultury mierzanowickiej (KM), kultury trzciniec- Kluczowym zagadnieniem w próbach rekonstrukcji przemian kiej (KT), tarnobrzeskiej kultury łużyckiej (TKŁ) oraz kultury osadniczych są analizy prowadzone na trzech płaszczyznach, pomorskiej (KPM). Oprócz nich zaobserwowano wschodnie które wzajemnie na siebie oddziałują, tj. osadnictwo-środowi- oddziaływania w postaci ceramiki łączonej ze scytyjskim krę- sko-gospodarka (Kruk 1973, 9–11). Zatem, można wysunąć giem kulturowym oraz dwa fragmenty ceramiki grafitowej re- wniosek, że studia osadnicze starają się wyjaśnić relację po- prezentujące kulturę lateńską (tabl. IX:3). między człowiekiem (czynnik kulturowy – osadnictwo i go- Na wstępie należy podkreślić, że zdecydowana większość spodarka) a środowiskiem geograficznym (czynnik naturalny pozyskanego materiału pochodzi z badań powierzchniowych – środowisko). Natomiast interpretacja wzajemnych stosunków prowadzonych w ramach programu Archeologicznego Zdję- pomiędzy strukturą osadniczą oraz środowiskiem naturalnym cia Polski (AZP) od końca lat 70. XX w. Niewątpliwą zaletą umożliwia dalsze wnioskowanie na temat specyfiki gospodarki badań AZP był znaczy ilościowy przyrost stanowisk archeo- prowadzonej przez ludność określonej kultury archeologicznej. logicznych. Jednak, jeśli chodzi o datowanie odkrywanych w ten sposób stanowisk, należy liczyć się z małą precyzją i do- kładnością. Dlatego też ostrożnie potraktowano wyniki badań 1 N iniejsze opracowanie jest nieznacznie zmienioną wersją pra- AZP i postanowiono skupić się na przynależności materiału cy magisterskiej napisanej pod kierunkiem prof. dr. hab. Sylwestra Czopka i obronionej na Wydziale Socjologiczno-Historycznym Uni- do konkretnej kultury archeologicznej bez określania szcze- wersytetu Rzeszowskiego w 2019 roku. gółowych klasyfikacji chronologicznych. Cały materiał zabyt- * Instytut Archeologii UR, ul. Moniuszki 10, 35-015 Rzeszów; e-mail: [email protected] 71 kowy pozyskany w trakcie badań AZP został zweryfikowany myskiej w Przemyślu wniosły istotne korekty w stosunku do pod względem przynależności kulturowej. Wyniki kwerendy zapisów na Kartach Ewidencji Stanowisk Archeologicznych źródłowej prowadzonej w Muzeum Narodowym Ziemi Prze- (KESA), będących podstawową formą dokumentacji AZP. 2.A ST N BADAń Analizowany obszar międzyrzecza rzek Szkło i Lubaczówki 1980–82 pod kierownictwem Adama Kostka przeprowadzono odnośnie do epoki brązu i wczesnej epoki żelaza, rozpoznany badania w Wietlinie III 1, pow. jarosławski, w związku z plano- został w niewielkim zakresie. Przed pojawieniem się progra- waną na tym terenie inwestycją (Kostek 1991). Odkryto wów- mu badań AZP, pod koniec lat 70. XX w., znaczną rolę ode- czas cmentarzysko ciałopalne tarnobrzeskiej kultury łużyckiej. grały badania powierzchniowe prowadzone jesienią 1955 r. Badania wykopaliskowe prowadzone były również w 1989 r. przez naukowców z Zakładu Archeologii Polski IHKM PAN przez Sławomira Jastrzębskiego na wielokulturowym stanowi- w Krakowie – Jana Machnika i Jerzego Potockiego (Potocki sku osadowym w Wólce Krowickiej 3, pow. lubaczowski. Za- 1957). Prospekcją objęto obszar położony nad dolnym Sanem, rejestrowano 209 fragmentów ceramiki kultury trzcinieckiej pomiędzy miejscowościami Jarosławiem a Sandomierzem. (Zych 2007). Ponadto, w latach 2003–2006 ratownicze prace Jej wynikiem było odkrycie kilku stanowisk w międzyrzeczu wykopaliskowe prowadzone na stanowisku Łazy 30, pow. jaro- rzek Szkło i Lubaczówki, takich jak: Koniaczów, Nielepkowi- sławski, ujawniły istnienie cmentarzyska tarnobrzeskiej kultury ce, Szówsko i Manasterz. łużyckiej (Jarosz 2004; Jarosz, Szczepanek 2005, 2007; Jarosz, Wiosną i latem 1956 r. badania powierzchniowe były kon- Szczepanek, Wołoszyn 2006). tynuowane przez tzw. „ekspedycję lubaczowską”, prowadzo- Warto zaznaczyć, że największy przyrost informacji na te- ną z ramienia Zakładu Archeologii Polski PAN w Krakowie mat stanowisk archeologicznych w międzyrzeczu rzek Szkło (Machnik, Potocki 1959). Objęto nimi teren ograniczony od i Lubaczówki nastąpił od połowy lat 80. XX w. Podjęto wtedy północy rzeką Tanew, od zachodu rzeką San i ówczesną gra- rozpoznanie analizowanego obszaru w ramach badań AZP. nicą Polski od południowego wschodu. Odkryto kolejne sta- Odkryto znaczącą liczbę stanowisk wcześniej niezarejestro- nowiska archeologiczne na omawianym obszarze w miejsco- wanych. Prospekcję rozpoczęto w 1985 r. Badania powierzch- wościach: Tuchla, Mielniki, Charytany, Łazy, Bihale, Krowica niowe w dorzeczu rzek Szkło i Lubaczówki prowadzili: Sła- Hołodowska oraz Lisie Jamy. womir Jastrzębski, Adam Kostek, Michał Parczewski, Michał Stan badań na analizowanym obszarze poszerzają infor- Proksa, Antoni Lubelczyk, Piotr Mitura, Ewa Sosnowska, Sła- macje zawarte w artykule Marka Gedla, który opisał kultury womir Kadrow, Sylwester Czopek, Janusz Młynarski oraz Jan i grupy lokalne na przełomie epoki brązu i wczesnej epoki że- Chochorowski. laza w dorzeczu Sanu, Wieprza i górnego Bugu (Gedl 1962). Znaczącą rolę odegrały również studia o charakterze osad- Bazując na wynikach badań powierzchniowych prowadzonych niczym odnoszące się do terenu Polski południowo-wschodniej, m.in. przez „ekspedycję lubaczowską”, badacz wymienia nastę- które stały się tłem rozważań i analiz zaprezentowanych w ar- pujące stanowiska archeologiczne (datowane na czas rozwoju tykule. Pierwszą publikacją, którą należy wymienić, są studia tarnobrzeskiej kultury łużyckiej) w międzyrzeczu rzek Szkło prowadzone przez Jacka Rydzewskiego poświęcone przemia- i Lubaczówki: Manasterz, Nielepkowice, Szówsko, Lisie Jamy, nom osadniczym na wyżynach lessowych zachodniej Małopol- Wólka Krowicka, Krowica Hołodowska, Tuchla oraz Mosz- ski w epoce brązu i wczesnej epoce żelaza (Rydzewski 1986). czany (obecnie Wietlin III). Autor skupia się na omówieniu osadnictwa ludności kultury Potwierdzeniem informacji na temat odkrytych w latach 50. mierzanowickiej, trzcinieckiej, łużyckiej, ale także grupy ty- XX w. stanowisk były badania powierzchniowe prowadzone nieckiej oraz kultury przeworskiej, które wychodzą poza ramy przez Bolesława Gintera w 1970 r. Pozyskane informacje pocho- chronologiczne zawarte w tytule opracowania. Stosowane są dzą z notatek badacza znajdujących się w Archiwum Muzeum podstawowe modele analityczne umożliwiające rozpoznanie Okręgowego w Rzeszowie. Znaleziska kilku skorup ceramiki osadnictwa pradziejowego na terenie zachodniej Małopolski. łużyckiej potwierdziły istnienie stanowisk archeologicznych Autor porusza także kwestie przyrodnicze związane ze stre- w Krowicy Hołodowskiej, Wólce Krowickiej oraz Lisich Ja- fami krajobrazowymi, które wiążą się z wyrobem preferencji mach. Nowym, niezarejestrowanym wcześniej stanowiskiem osadniczych poszczególnych jednostek kulturowych. był Szczutków. Bolesław Ginter w trakcie prospekcji tereno- Kolejną pracą poruszającą temat studiów osadniczych jest wej pozyskał 66 fragmentów ceramiki (łącznie) z epoki brązu publikacja Jana Michalskiego