Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Nowodwór Na Lata 2007 -2013 ( Strategia Rozwoju Gminy)

Zał ącznik do Uchwały nr XXVI/ 119 /2008 Rady Gminy Nowodwór z dnia 22 grudnia 2008 r.

PLAN ROZWOJU LOKALNEGO GMINY NOWODWÓR NA LATA 2007 -2013 ( STRATEGIA ROZWOJU GMINY)

(aktualizacja 2008)

I. Obszar i czas realizacji Planu Rozwoju Lokalnego...... 3 II. Aktualna sytuacja społeczno-gospodarcza na obszarze obj ętym wdra Ŝaniem planu...... 5 1. Poło Ŝenie, powierzchnia ludno ść ...... 5 2. Środowisko przyrodnicze i uwarunkowania jego ochrony ...... 6 2.1 Budowa geologiczna ...... 6 2.2 Wody powierzchniowe i podziemne...... 7 2.3 Warunki klimatyczne ...... 9 2.4 Charakterystyka gleb...... 10 2.5 Obszary chronione ...... 10 2.6. Uwarunkowania ochrony środowiska naturalnego ...... 12 2.7 Turystyka – uwarunkowania rozwoju...... 14 3. Zagospodarowanie przestrzenne ...... 18 3.1 Infrastruktura techniczna...... 18 3.2 Gospodarka ściekowa ...... 18 3.3 Wodoci ągi gminne ...... 19 3.4 Drogi i komunikacja...... 19 3.5 Gospodarka odpadami...... 20 3.6 Własno ść nieruchomo ści...... 20 3.7. Identyfikacja problemów dotyczących środowiska, turystyki i zagospodarowania przestrzennego...... 21 4. Charakterystyka sfery gospodarczej...... 22 4.1 Rolnictwo...... 22 4.2 Jako ść rolniczej przestrzeni produkcyjnej...... 23 4.3 Obszary przeznaczone do zalesienia...... 24 4.4 Charakterystyka gospodarstw rolnych ...... 31 4.5 Zró Ŝnicowanie działalno ści w gospodarstwach rolnych ...... 37 4.6 Podmioty gospodarcze ...... 38 4.7 Identyfikacja problemów i analiza potencjału gospodarczego...... 38 5. Charakterystyka sfery społecznej...... 40 5.1 Demografia ...... 40 5.2 Rynek pracy i bezrobocie...... 44 5.3. Warunki i jako ść Ŝycia mieszka ńców ...... 46 5.4 O świata ...... 49 5.5 Pomoc społeczna i ochrona zdrowia ...... 52 5.6. Organizacje społeczno-kulturalne...... 54 5.7. Okre ślenie grup społecznych wymagaj ących wsparcia ...... 54 5.8. Identyfikacja problemów w sferze społecznej ...... 56 III. Zadania polegaj ące na poprawie sytuacji na danym obszarze ...... 57 1.Celowo ść zada ń planowanych do realizacji–misja i cele strategiczne...... 58 2. Lista zada ń ...... 67 IV. Realizacja zada ń i projektów...... 74 1. Podział na projekty inwestycyjne...... 74 V. Powi ązanie projektów z innymi działaniami realizowanymi na terenie gminy/powiatu/województwa...... 76 1. Powi ązanie z Narodow ą Strategi ą Spójno ści na lata 2007 – 2013...... 77 2. Powi ązanie z Regionalnym Programem Operacyjnym Województwa Lubelskiego ...... 79 VI. Oczekiwane wska źniki osi ągni ęć Planu Rozwoju Lokalnego ...... 80 VII. Plan finansowy na lata 2007 - 2013...... 83 VIII. System wdra Ŝania ...... 84 IX. Sposoby monitorowania, oceny i komunikacji społecznej ...... 86 1. Zarz ądzanie i koordynacja ...... 86 2. Komitet Monitoruj ący...... 87 3. Ocena i komunikacja społeczna ...... 89 X. Współpraca samorz ądu z organizacjami pozarz ądowymi – partnerstwo publiczno- społeczne...... 91 1. Uwarunkowania współpracy...... 91 2. Organizacje pozarz ądowe jako partner samorz ądu terytorialnego...... 94

I. Obszar i czas realizacji Planu Rozwoju Lokalnego.

Podstawowym celem działania samorz ądu, w tym tak Ŝe samorz ądu Gminy Nowodwór jest osi ągniecie zrównowa Ŝonego rozwoju, który prowadzi do poprawy jako ści Ŝycia lokalnej społeczno ści. Znacz ącą funkcj ę pomocnicz ą dla realizacji tego celu pełni opracowanie i wdro Ŝenie Planu Rozwoju Lokalnego Gminy Nowodwór na lata 2007-2013. Niniejszy dokument jest wynikiem procesu planowania strategicznego w gminie, podczas którego sformułowane zostały długofalowe cele, inwestycje zapewniaj ące ich osi ągni ęcie oraz podmioty odpowiedzialne za wdro Ŝenie i monitoring prawidłowo ści realizacji zało Ŝeń. Proces ten wymagał przygotowania diagnozy zasobów i potrzeb oraz okre ślenia planowanych działa ń z uwzgl ędnieniem sposobów ich finansowania lub współfinansowania. Plan Rozwoju Lokalnego jako nakre ślenie kierunków wieloletniego rozwoju, pozwala wykaza ć zasadno ść i celowo ść aplikowania o źródła finansowania z funduszy Unii Europejskiej. W praktyce niemo Ŝliwe jest, pozyskanie środków finansowych z ró Ŝnorodnych programów pomocowych Unii Europejskiej bez rzetelnego i jasnego zaprezentowania wizji rozwoju gminy i okre ślenia zada ń inwestycyjnych. W okresie programowania 2007 - 2013 najwa Ŝniejszym dokumentem, którym nale Ŝy si ę kierowa ć przygotowuj ąc projekty do aplikowania o dofinansowanie, jest Strategia Lizbo ńska. Dokument ten, to długofalowy program społeczno - ekonomiczny, zakładaj ący modernizacj ę gospodarek krajów Unii Europejskiej poprzez wsparcie m.in.: działa ń edukacyjnych, innowacji, przedsi ębiorczo ści, nowych technologii i bada ń oraz ochrony środowiska. To wła śnie inwestycje odnosz ące si ę do tych działa ń, b ędą miały najwi ększe szanse na uzyskanie wsparcia ze środków Unii Europejskiej. Cele i plany inwestycyjne Gminy Nowodwór, zawarte w niniejszym dokumencie zostały zaprezentowane z uwzgl ędnieniem zało Ŝeń Strategii Lizbo ńskiej. Ponadto, Plan Rozwoju Lokalnego jest niezb ędny do efektywnego wykorzystania wszystkich mo Ŝliwo ści, jakie stwarzaj ą środki strukturalne. Jest to szczególnie istotne w świetle wprowadzonych w okresie programowania 2007 - 2013 kryteriów demarkacyjnych czy odmiennych poziomów dofinansowania w Programach Operacyjnych. Co wi ęcej, Gmina Nowodwór, jako gmina wiejska, jest podmiotem uprawnionym do opierania swego rozwoju na środkach Unii Europejskiej, w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich. Zaplanowanie zgłaszanych do tego programu zada ń i monitorowanie ich realizacji jest niezb ędne, poniewa Ŝ okre śla on maksymalne limity dofinansowania i liczb ę złoŜonych wniosków dla jednej gminy/miejscowo ści.

3 Dodatkow ą funkcj ą Planu Rozwoju Lokalnego jest mo Ŝliwo ść wykorzystania zawartych w nim informacji do tworzenia studium wykonalno ści dla inwestycji uj ętych w Planie, dla opisania otoczenia społeczno-gospodarczego poszczególnych projektów. Ponadto, w ostatnim rozdziale opracowania, zawarto wytyczne i uwagi w zakresie współpracy samorz ądu Gminy Nowodwór, z organizacjami pozarz ądowymi. Taka współpraca staje si ę warunkiem „sine qua non” dla rozwoju gminy oraz pozyskania zewn ętrznych źródeł finansowania tego rozwoju. Jest to zwi ązane z post ępuj ącą decentralizacj ą procesów decyzyjnych dotycz ących jednostek samorz ądu terytorialnego na rzecz społeczno ści lokalnych, najlepiej znaj ących problemy i potrzeby obszaru, na którym zamieszkuj ą. Aktualizacja Planu Rozwoju Lokalnego została opracowana przy wykorzystaniu danych publicznych udost ępnionych w Biuletynie Informacji Publicznej i GUS oraz dane pozyskane z Urz ędu Gminy. Korzystano równie Ŝ z szeregu opracowa ń i publikacji statystycznych oraz z nast ępuj ących dokumentów: 1) Strategiczne Wytyczne Wspólnoty dla spójno ści na lata 2007-2013, 2) Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007-2013 wspieraj ące wzrost gospodarczy i zatrudnienie, 3) Strategia Rozwoju Kraju, przyj ęta przez Rade Ministrów 29 listopada 2006 r., 4) Regionalny Program Operacyjny Województwa Lubelskiego na lata 2007-2013 z 27 wrze śnia 2007 r., 5) Uszczegółowienie Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Lubelskiego na lata 2007-2013., 6) Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia, zaakceptowane przez Komisje Europejsk ą w maju 2007 r. Niniejszy Plan Rozwoju Lokalnego swoim zakresem obejmuje obszar Gminy Nowodwór i b ędzie realizowany w latach 2008-2013.

4 II. Aktualna sytuacja społeczno-gospodarcza na obszarze objętym wdra Ŝaniem planu

Poło Ŝenie, powierzchnia ludno ść

Gmina Nowodwór zajmuje powierzchni ę 71,72 km² ha, le Ŝy w północnej cz ęś ci województwa lubelskiego. Obejmuje obrze Ŝe powiatu ryckiego, s ąsiaduj ąc z powiatem łukowskim. Na ogóln ą liczb ę mieszka ńców gminy Nowodwór (4298 osób 1), kobiet jest 2193 co stanowi 51,02% natomiast m ęŜ czyzn 2105 tj. 48,98%. G ęsto ść zaludnienia wynosi 62,34 osoby na 1 km². Gmina nale Ŝy do grupy gmin o du Ŝym zaludnieniu (59 osób na 1 km²) w województwie lubelskim, w którym wska źnik ten wynosi 86 osób na 1 km².

Ludno ść według płci i wieku w 2007 r.

Liczba mieszka ńców Wiek Ogółem MęŜ czy źni Kobiety 0 – 4 262 139 123 5 – 9 278 161 117 10 –14 309 152 157 15 – 19 359 199 160 20 – 24 381 200 181 25 – 29 357 184 173 30 – 34 269 145 124 35 – 39 250 131 119 40 –44 269 142 127 45 – 49 284 158 126 50 - 54 265 151 114 55 - 59 240 120 120 60 - 64 187 94 93 65 - 69 119 44 75 70 - 74 136 58 78 75 - 79 145 45 100 80 – 84 97 31 66 85 i wi ęcej 36 13 23 Źródło:dane GUS.

1 Dane za rok 2007 5 2. Środowisko przyrodnicze i uwarunkowania jego ochrony

Gmina Nowodwór le Ŝy w północnej cz ęś ci województwa lubelskiego. Obejmuje obrze Ŝe powiatu ryckiego, s ąsiaduj ąc z powiatem łukowskim. Obszar Gminy bezpo średnio przylega do granic Obszaru Chronionego Krajobrazu „Pradolina Wieprza”. Główny ciek wodny tworzy rzeka Świnka wraz ze swoim prawobocznym dopływem – spod Wrzosówki, zwanym równie Ŝ Śwink ą. Dorzecze tej rzeki jest zlewni ą cz ąstkow ą dorzecza Wieprza. Elementami systemu wodnego s ą jeszcze dwie rzeki: na północy gminy rzeka Czarna - prawostronny dopływ Ty śmienicy oraz rzeczka zwana równie Ŝ Śwink ą wypływaj ąca w okolicy wsi Lendo Wielkie. Najwi ększymi walorami przyrodniczo – krajobrazowymi odznaczaj ą si ę kompleksy le śne z du Ŝym udziałem lasów li ściastych. Wyró Ŝniaj ą si ę zwłaszcza lasy w rejonie miejscowo ści Wrzosówka, Nowodwór, Borek i Grabów Szlachecki. Na uwag ę zasługuje równie Ŝ dolina rzeki Świnki z systemem stawów, gdzie wyst ępuj ą zbiorowiska ro ślin ł ąkowych, le śnych, zaro ślowych, szuwarowych i wodnych oraz staw „Kiesz” w rejonie miejscowo ści Grabów Szlachecki, który jest ostoj ą ptactwa wodnego. Na terenie gminy znajduj ą si ę równie Ŝ niewielkie kompleksy le śne i krajobrazy le śno – polno – osadnicze w rejonach miejscowo ści Urszulin, Nied źwied ź, Przestrze ń i Zielony K ąt. Na obszarze gminy stwierdzono wyst ępowanie 26 rzadkich i chronionych ro ślin, z czego 8 znajduje si ę pod całkowit ą ochron ą. Ponadto stwierdzono wyst ępowanie ponad 123 gatunków kr ęgowców, z czego najwi ększ ą grup ę stanowi ą ptaki (86 gatunków lęgowych), nast ępnie ssaki (22 gatunki).

2.1 Budowa geologiczna

Obszar gminy usytuowany jest na Wysoczy źnie śelechowskiej w okr ęgu Łukowsko – Siedleckim. Krajobraz gminy stanowi łagodna falista morenowa wysoczyzna poro śni ęta lasami, o rze źbie stosunkowo mało urozmaiconej. Wizualnie przewa Ŝa krajobraz polno – le śny, za ś w środkowej i wschodniej cz ęś ci gminy polno – osadniczy. Głównymi elementami morfologicznymi s ą gł ębokie i do ść w ąskie doliny rzek, płaskie wierzchowiny w niewielkim stopniu urozmaicane wydmami i suchymi dolinami erozyjno – denudacyjnymi. Cały obszar gminy jest nachylony z północy na południowy wschód. Hipsometria gminy ma niewielkie zró Ŝnicowanie. Najwi ększe deniwelacje wzgl ędne wyst ępuj ą w strefach kraw ędziowych doliny rzeki Świnki poni Ŝej miejscowo ści Borek, gdzie ró Ŝnice wysoko ści dochodz ą do 20 metrów. Obszar gminy jest wyra źnie podporz ądkowany dolinie rzeki Świnki, która stanowi o ś przyrodniczo – krajobrazow ą na

6 znacznej jej długo ści. Pomimo mało urozmaiconej rze źby geologia obszaru jest do ść zró Ŝnicowana. W granicach gminy udokumentowano jedynie bilansowe zło Ŝa torfu zlokalizowane w dolinie rzeki. Według informacji geologicznych na obszarze gminy wyst ępuj ą inne surowce mineralne w skład, których wchodz ą w ęgiel brunatny oraz surowce skalne - głównie piasek.

2.2 Wody powierzchniowe i podziemne

Gmina Nowodwór poło Ŝona jest w obszarze zlewni rzeki Świnki. Głównymi ciekami wodnymi s ą rzeka Czarna płyn ąca przez północny skraj gminy, rzeka Świnka k/Lenda Wielkiego, dopływ dolnej Świnki spod Wrzosówki w południowo – zachodniej cz ęś ci gminy. Mniej wa Ŝne cieki to okresowe strugi w obszarze całej gminy, wpadaj ące do rzek oraz sie ć rowów melioracyjnych w okolicach miejscowo ści Trzcianki. Gmina Nowodwór jest do ść uboga w wody powierzchniowe. Zajmuj ą one 0,6% powierzchni gminy. Obejmuj ą głównie zespół stawów skupiony w dolinie Świnki w rejonie Nowodworu i Grabowiec Dolnych oraz inne niewielkie zbiorniki. Ze wzgl ędu na przesuszenie znacznej cz ęś ci obszaru ochron ą zostały obj ęte tereny podmokłe oraz naturalne i sztuczne zbiorniki wodne. Wody podziemne na terenie gminy wyst ępuj ą w utworach czwartorz ędowych. Zwierciadło tych wód opada w kierunku południowym, w stron ę pradoliny Wieprza. Pomimo ró Ŝnego stopnia wodoprzepuszczalno ści utworów skalnych i warstw powierzchniowych, wody podziemne s ą ze sob ą powi ązane hydraulicznie. Utworzony przez nie zbiornik jest zasilany z infiltracji opadów atmosferycznych i drenowanymi dolinami. W północnej cz ęś ci gminy wyst ępuje obszar wysokiej ochrony wód podziemnych. Stan czysto ści rzek w klasyfikacji ogólnej oraz jako ść wód podziemnych województwa lubelskiego przedstawiaj ą mapy zamieszczone poni Ŝej.

Klasa czysto ści rzek w województwie lubelskim w 2007 roku, WIO Ś

Na odcinkach rzek przepływaj ących przez gmin ę Nowodwór nie ma zorganizowanych zrzutów ścieków. Wpływ terenów przyległych na czysto ść wód powierzchniowych mo Ŝe mie ć miejsce poprzez spływy powierzchniowe, system urz ądze ń melioracyjnych (zwi ązki biogenne pochodz ące z nawo Ŝenia pól uprawnych) albo niekontrolowane zrzuty ścieków komunalnych z najbli Ŝej poło Ŝonych miejscowo ści.

2.3 Warunki klimatyczne

Decyduj ącą rol ę w kształtowaniu pogody w rejonie gminy Nowodwór odgrywaj ą masy powietrza polarno – morskiego. Stanowi ą one 60% wszystkich mas powietrznych napływaj ących na teren gminy. Przewa Ŝaj ą tam wiatry z kierunku zachodniego. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi +7,8ºC. Najcieplejszym miesi ącem jest lipiec ze średni ą temperatur ą +18,7ºC, za ś najzimniejszym stycze ń, ze średni ą temperatur ą – 3,1ºC. Długo ść okresu wegetacyjnego wynosi 210 dni, z przymrozkami 218 dni. Klimat w okolicach gminy Nowodwór charakteryzuje si ę nisk ą ilo ści ą opadów atmosferycznych i du Ŝą liczb ą dni słonecznych. Opady atmosferyczne wynosz ą średnio 557 mm. rocznie. Roczna suma opadów rozkłada si ę nierównomiernie. W półroczu letnim wynosz ą średnio 349 mm a w półroczu zimowym 208 mm. Na terenie gminy obserwuje si ę stosunkowo du Ŝą wilgotno ść wzgl ędn ą powietrza wynosz ącą około 65%.

9 2.4 Charakterystyka gleb

Poło Ŝenie gminy Nowodwór oraz ukształtowanie terenu rzutuj ą na jako ść rolniczej przestrzeni produkcyjnej. Z mapy glebowo – rolniczej wynika, Ŝe najlepsze warunki wyst ępuj ą we wsiach: Trzcianki, Rycza, Lendo Wielkie, Zawitała – za ś najgorsze w Grabowie Szlacheckim, Ryckim, oraz w Jakubówce. Gleby w gruntach ornych, to przewa Ŝnie gleby pseudobielicowe i brunatne. Gleby pseudobielicowe znajduj ą si ę w cz ęś ci południowej i środkowej gminy. Na jej pozostałym obszarze wyst ępuj ą gleby brunatne, kwa śne i wyługowane, na niewielkim obszarze gleby murszowate i zdegradowane b ądź namyte czarne ziemie. Przewa Ŝaj ą gleby nale Ŝą ce do kompleksu gleb Ŝytnich dobrych i bardzo dobrych, stanowi ą one ok. 56% powierzchni. UŜytki zielone wyst ępuj ą głównie w południowej cz ęś ci gminy na czarnych ziemiach namytych zdegradowanych i wła ściwych, s ą to głównie gleby średnie ok. 42% lub słabe ok. 38%. Poszczególne klasy bonitacyjne zajmuj ą: - I i II klasa nie wyst ępuje; - III klasa 540 ha – 10,5%; - IV klasa 2344 ha – 45,4%; - V klasa 1431 ha – 27,7%; - VI i VIz 848 ha – 16,4%. Grunty prawnie chronione I – III klasy zajmuj ą niewiele ponad 10% obszaru gminy. Grunty najwy Ŝszej przydatno ści dla rolnictwa stanowi ą ok. 60% powierzchni, a grunty najni Ŝszej klasy VI i VIz, z uwagi na istniej ące uwarunkowania ekonomiczne powinny podlega ć zalesieniu.

2.5 Obszary chronione

Gmina Nowodwór nie odznacza si ę wyj ątkowymi w skali regionu walorami przyrodniczymi, b ądź krajobrazowymi. Taka ocena wynika nie tylko z cech naturalnych, ale głównie z bardzo du Ŝego przekształcenia środowiska przyrodniczego i krajobrazu wskutek urbanizacji i intensywnego rolnictwa. Tym nie mniej zachowały si ę ostoje przyrody oŜywionej i obiekty przyrody nieo Ŝywionej zasługuj ące na uwag ę, jak równie Ŝ ochron ę prawn ą. Na terenie gminy Nowodwór znajduje si ę jeden pomnik przyrody: - d ąb szypułkowy na skraju lasu w miejscowo ści Mamlicz o obwodzie pnia 370 cm i wysoko ści około 19 metrów; wśród projektowanych pomników przyrody mo Ŝna wyró Ŝni ć: - lip ę drobnolistn ą w miejscowo ści Rycza k. Mamlicza (obwód pnia 315 cm, wysoko ść ok. 16 m);

10 - lip ę drobnolistn ą w miejscowo ści Przestrze ń (obwód. pnia 345 cm, wysoko ść pnia do korony 3 m); - kasztanowiec zwyczajny w miejscowo ści Lendo Wielkie, ogród dworski w Lendzie (obwód pnia 350 cm, wys. 24 m); - grup ę 4 lip drobnolistnych w miejscowo ści Lendo Wielkie w ogrodzie podworskim, obwód najwi ększej 330 cm, wysoko ść 24 m; - dwa głazy narzutowe w miejscowo ści Zawitała o wymiarach 505x210x90 i 505x150x55; - okazałe egzemplarze drzew i pozostało ści starodrzewu parkowego.

Ponadto zaprojektowano:

• „Staw Kiesz” – naturalny, śródpolny staw w rejonie Kol. Zagórcze. Celem ochrony jest zachowanie w stanie nienaruszonym ro ślinno ści szuwarowej oraz stanowiska lęgowego rybitwy czarnej, miejsc gniazdowania i przelotów dla wielu ptaków zwi ązanych z siedliskami wodnymi i podmokłymi. Podstaw ą ochrony s ą rzadkie gatunki ro ślin, Ŝerowisko dla cennej entomofauny, biotop mew i rybitw oraz gatunków zwi ązanych z zadrzewieniami nadrzecznymi. • Zespół Przyrodniczo Krajobrazowy „Dolina Świnki” – fragment doliny Świnki poni Ŝej Grabowa Ryckiego z kompleksem stawów w Nowodworze, z towarzysz ącymi ł ąkami i olsami oraz kompleks le śny na zachód od Borek. Celem ochrony jest zachowanie walorów przyrodniczych i krajobrazowych obszaru maj ącego cechy krajobrazu harmonijnego. Podstaw ą ochrony s ą charakterystyczne układy zbiorowisk wodnych, szuwarowych, ł ąkowych i le śnych, charakter doliny Świnki, cenne walory faunistyczne oraz kompleks le śny przylegaj ący do doliny atrakcyjny pod wzgl ędem krajobrazowym. • Lasy ochronne - do statusu lasu glebochronnego wskazano kompleks le śny o pow. 7,74 ha na obszarze Grabowa Szlacheckiego. Natomiast do statusu lasu wodochronnego wskazano ocalałe pozostało ści olsów poło Ŝone w dnach dolin rzecznych. • Obszar dyspozycyjnych wód podziemnych w celu zabezpieczenia zasobów przydatnych do perspektywicznego zaopatrzenia w wodę. • Obszary źródliskowe rzek w celu ochrony przed zakłóceniem równowagi systemu hydrologicznego.

11 • Ekologiczny System Obszarów Chronionych (ESOCH) o znaczeniu lokalnym i regionalnym, wiąŜą cy ze sob ą tereny chronione, stabilizuj ący krajobraz i zwi ązki funkcjonalne systemu lokalnego z systemem regionalnym. • Kierunki powi ąza ń w obr ębie ESOCH – strategiczne strefy, warunkuj ące dro Ŝno ść powi ąza ń ekologicznych; uzupełniaj ącym elementem tego systemu jest strefa ochrony warunków siedliskowych lasu – zabezpiecza ekosystemy le śne od niekorzystnych wpływów zewn ętrznych.

2.6. Uwarunkowania ochrony środowiska naturalnego

Na terenie gminy i w jej najbli Ŝszym otoczeniu nie wyst ępuj ą zakłady przemysłowe uci ąŜ liwe ekologicznie. Ewentualne zagro Ŝenia dla środowiska naturalnego mog ą wynika ć z nieprawidłowego stosowania przez rolników środków ochrony ro ślin i nawozów sztucznych. Zagro Ŝeniem dla środowiska s ą równie Ŝ spływy z terenów nieskanalizowanej zabudowy zagrodowej i nieszczelno ści w przydomowych zbiornikach ścieków (szambach). Sukcesywne rozbudowywanie technicznej infrastruktury gminnej (w tym systemów kanalizacji zbiorczej), w dłu Ŝszej perspektywie czasu zredukuje w/w zagro Ŝenia dla wód podziemnych, powierzchniowych oraz gleb. W przestrzennym rozkładzie stref województwa lubelskiego uwzgl ędniaj ącym wszystkie zanieczyszczenia ze wzgl ędu na ochron ę zdrowia i ochron ę ro ślin Gmina Nowodwór zlokalizowana jest na terenach o wska źnikach nieprzekraczaj ących dopuszczalnych warto ści ska Ŝeń powietrza, wód i gleby.

Regionalny Program Operacyjny Województwa Lubelskiego przewiduje działania, umo Ŝliwiaj ące rozwój turystyki na obszarze województwa. W latach 2007 - 2013 na wsparcie ze środków strukturalnych Unii Europejskiej (RPO), mog ą liczy ć z jednej strony projekty dotycz ące inwestycji słu Ŝą cych zapobieganiu zanieczyszczeniu środowiska, które jest głównym walorem przyci ągaj ącym turystów (sieci wodno-kanalizacyjne, tworzenie systemów recyclingu odpadów, usuwanie azbestu, wykorzystanie odnawialnych źródeł

13 energii – Priorytet VI „ Środowisko i czysta energia), a z drugiej strony projekty słu Ŝą ce kulturze i turystyce (PriorytetVII). W ramach tego priorytetu mo Ŝliwe b ędzie uzyskanie dofinansowania m. in. na nast ępuj ące inwestycje: - wsparcie projektów poprawiaj ących dost ępno ść do obiektów i dóbr kultury oraz miejsc atrakcyjnych turystycznie, a tak Ŝe słu Ŝą cych rozwojowi aktywnych form turystyki; - dotacje na przystosowanie zabytków do potrzeb turystyki i kultury oraz rozwijanie i wspieranie infrastruktury kultury o znaczeniu lokalnym, regionalnym i ponadregionalnym - wparcie finansowe projektów polegaj ących na ł ączeniu funkcji turystycznych z rekreacyjnymi, edukacyjnymi, ekologicznymi i kulturalnymi; - finansowanie tworzenia i rozwijania kompleksowego systemu informacji i promocji turystycznej i kulturalnej2.

2.7 Turystyka – uwarunkowania rozwoju

Pomimo faktu, i Ŝ obszar gminy Nowodwór mo Ŝna sklasyfikowa ć jako środowiskowo sprzyjaj ący mieszka ńcom w podejmowaniu pozarolniczej działalno ści gospodarczej – w szeroko rozumianej bran Ŝy agroturystycznej, obecnie ludno ść lokalna wykazuje zbyt mał ą aktywno ść w tego typu przedsi ęwzi ęciach, mog ących ró Ŝnicowa ć źródła dochodów w indywidualnych gospodarstwach rolnych. W roku 2007 na terenie gminy nie zarejestrowano funkcjonuj ących gospodarstw agroturystycznych. Na terenie gminy mo Ŝna ukształtowa ć system obsługi turystyki i rekreacji przypisuj ąc wybranym jednostkom osadniczym nast ępuj ącą rang ę, dostosowan ą do ró Ŝnorodnych form zagospodarowania rekreacyjnego: - o środki obsługi turystyki : Nowodwór , Grabów Szlachecki, - wsie letniskowe : Grabowce Dolne, Wrzosówka, Jakubówka - zbiornik wodny z mo Ŝliwo ści ą uprawiania w ędkarstwa : staw w Nowodworze dzierŜawiony przez Polski Zwi ązek W ędkarski, - młodzie Ŝowa baza turystyczna : adaptacja obiektów szkolnych w Grabowie Szlacheckim i Nowodworze, - baza noclegowa i gastronomiczna (zajazd, pensjonat) : Grabowce Dolne, Jakubówka, - udost ępnienie terenów le śnych na rekreację: kompleks Karasiówka, Jakubówka, - projektowane szlaki turystyki rowerowej : o znaczeniu ponadlokalnym • Nowodwór – Trzcianki (Uł ęŜ – Sobieszyn)

2 Regionalny Program Operacyjny Województwa Lubelskiego, s. 145 14 • Nowodwór – Nied źwied ź – Grabów Szlachecki (Lipiny) • Grabów Szlachecki – (Kobylczyk) O znaczeniu lokalnym • Grabów Rycki – Rycza • Nowodwór – Grabowce Dolne – Przestrze ń. Na terenie Gminy Nowodwór nie jest zlokalizowanych wiele obiektów zabytkowych obj ętych ochron ą prawn ą. W ewidencji Wojewódzkiego Oddziału Słu Ŝby Ochrony Zabytków figuruj ą jednak nast ępuj ące obiekty: • Młyn z ok. 1930 roku w miejscowo ści Grabowce Dolne, • Lendo Wielkie: - Le śniczówka z ok. 1920 roku. - Pozostało ści zespołu dworsko parkowego z XIX wieku. - Obora w zespole dworsko parkowym z ok. 1990 roku • Nowodwór: - Układ urbanistyczny dawnego miasta z XVI wieku. - Drzewostan w zespole ko ścielnym pw. Św. Wojciecha – XX wiek. - Pozostało ści parku dworskiego – XIX wiek. - Cmentarz Parafialny z pocz. XX wieku. - Młyn elektryczny dawniej wodny z ko ńca XIX wieku. - Krzy Ŝ drewniany z figurk ą Matki Boskiej z ok. 1900 roku. - Kapliczka z figurk ą NMP z 1935 roku.

Fot.1 Młyn z ok.1930 r. w Grabowcach Dolnych.

Fot. 2 Ko ściół p.w. Św. Wojciecha w Nowotworze

Fot.3 Młyn z XIX wieku w Nowodworze

16 Rola agroturystyki w aktywizacji społeczno - gospodarczej wsi ma coraz wi ększe znaczenie, zwłaszcza na obszarach, które oferuj ą turystom np. kontakt z przyrod ą czy mo Ŝliwo ść odpoczynku w gospodarstwie rolnym. Korzy ści z rozwoju przyszłych gospodarstw agroturystycznych b ędą si ęga ć daleko poza osi ąganie dodatkowego dochodu przez mieszka ńców wsi. Wła ściciele gospodarstw rolnych, aby uzyska ć jak najwi ększe obroty w agroturystyce b ędą musieli dba ć o otoczenie, inwestowa ć w ochron ę przyrody (oznakowania drzewostanu, wyznaczanie ście Ŝek rowerowych, ście Ŝek do w ędrówek pieszych, estetyczne pojemniki na odpadki itp.). Dzi ęki takim działaniom kultywowane b ędą tak Ŝe tradycje i zwyczaje regionu. Jednym z głównych celów zreformowanej Wspólnej Polityki Rolnej Unii Europejskiej jest wspieranie dywersyfikacji źródeł dochodów osób utrzymuj ących si ę dot ąd z rolnictwa. Ma to swoje odzwierciedlenie w działaniach Osi 3 Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich: „Ró Ŝnicowanie w kierunku działalno ści nierolniczej” oraz „Tworzenie i rozwój mikroprzedsi ębiorstw”. Składaj ąc wnioski o dofinansowanie w ramach tych dwóch działa ń, mo Ŝna uzyska ć wsparcie na rozwini ęcie dodatkowej działalno ści (np. agroturystycznej) czy utworzenie i prowadzenie nowego przedsi ębiorstwa 3. Wykorzystanie wy Ŝej opisanych zasobów poprzez ich odpowiedni ą promocj ę i uzupełnienie infrastruktury mo Ŝe doprowadzi ć do rozwoju funkcji turystyczno - rekreacyjnych gminy tak dla jej mieszka ńców jak i osób przyjezdnych. Inwestycje w omawianym zakresie, planowane przez podmioty z terenu gminy (Urz ąd Gminy, ko ścioły i zwi ązki wyznaniowe, instytucje kultury, organizacje pozarz ądowe) mog ą by ć wspierane przede wszystkim w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich, o ś 3, działanie „Odnowa i rozwój wsi”. Pomocy finansowej udziela si ę podmiotom z tytułu inwestycji w zakresie: - budowy, przebudowy, remontu lub wyposa Ŝenia obiektów: a) pełni ących funkcje publiczne, społeczno-kulturalne, rekreacyjne i sportowe, b) słu Ŝą cych promocji obszarów wiejskich, w tym propagowaniu i zachowaniu dziedzictwa historycznego, tradycji, sztuki oraz kultury, - kształtowania obszaru przestrzeni publicznej, - budowy remontu lub przebudowy infrastruktury zwi ązanej z rozwojem funkcji turystycznych, sportowych lub społeczno-kulturalnych, - zakupu obiektów charakterystycznych dla tradycji budownictwa w danym regionie, w tym budynków b ędących zabytkami, z przeznaczeniem na cele publiczne,

3 Program Rozwoju Obszarów Wiejskich, listopad 2008. 17 - odnawiania, eksponowania lub konserwacji lokalnych pomników historycznych, budynków b ędących zabytkami lub miejsc pami ęci, - kultywowania tradycji społeczno ści lokalnej oraz tradycyjnych zawodów 4. 3. Zagospodarowanie przestrzenne 3.1 Infrastruktura techniczna

Stan telefonizacji Gminy Nowodwór

Liczba abonentów telefonii przewodowej w gminie Nowodwór Miejscowo ści Ilo ść przył ączy Borki 8 Grabowce Dolne 16 Grabowce Górne 8 Grabów Szlachecki wył ącznie radiowe Grabów Rycki 23 Jakubówka 1 Lendo Wielkie 1 Nied źwied ź 1 Nowodwór 130 Przestrze ń 1 Rycza 24 Trzcianki 36 Urszulin 1 Wrzosówka 11 Zawitała 1 Zielony K ąt 10 Źródło: Urz ąd Gminy w Nowodworze.

3.2 Gospodarka ściekowa

Gmina Nowodwór nie jest wyposa Ŝona w zbiorcz ą sie ć kanalizacyjn ą. Istniej ą lokalne sieci w miejscach zbiorowego zamieszkania, w gospodarstwach domowych funkcjonuje 850 indywidualnych bezodpływowych zbiorników na ścieki bytowe (szamb). Uporz ądkowanie gospodarki ściekowej jest priorytetow ą inwestycj ą dla Gminy Nowodwór, szczególnie w świetle planów rozwoju funkcji turystycznej i wykorzystania walorów przyrodniczych gminy. Ponadto, brak dost ępu społeczno ści lokalnej gminy do elementów infrastruktury technicznej, w szczególno ści brak systemu zagospodarowania ścieków, jest istotn ą barier ą rozwoju gospodarczego tego obszaru. Zmiana sytuacji w tym zakresie przyczyni si ę do zwi ększenia atrakcyjno ści inwestycyjnej i turystycznej gminy, a tym samym pobudzenia czynników rozwojowych.

4 Wi ęcej informacji: Program Rozwoju Obszarów Wiejskich, „Odnowa i rozwój wsi”, oraz projekt Rozporz ądzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi w sprawie szczegółowych warunków i trybu przyznawania pomocy finansowej w ramach działania „Odnowa i rozwój wsi”

18 3.3 Wodoci ągi gminne

Rozbudowa gminnej sieci wodoci ągowej nast ępowała etapowo: • w latach 1982 – 1983 został wybudowany odcinek sieci wodoci ągowej w miejscowo ści Trzcianki, • w latach 1991 – 1995 w miejscowo ści Nowodwór, • w latach 1996 – 2000 w miejscowo ści Zawitała. Łączna długo ść rozdzielczej sieci wodoci ągowej wynosiła w roku 2007 - 62,1 km oraz obejmowała 874 przył ączy do nieruchomo ści. Z sieci wodoci ągowej korzysta 3350 mieszka ńców – poziom zwodoci ągowania w gminie wynosi zatem 79%. Liczba gospodarstw domowych korzystaj ących z indywidualnych studni: ok. 200. Sie ć wodoci ągowa zasilana jest w wod ę z trzech uj ęć zlokalizowanych na terenie gminy. Znajduj ą si ę one w nast ępuj ących miejscowo ściach: Nowodwór, Trzcianki i Zawitała. Miejscowo ści niezwodoci ągowane lub słabo zwodoci ągowane to: • Jakubówka (ze wzgl ędu na rozproszon ą kolonijn ą zabudow ę). Inwestycje w zakresie gospodarki wodno-kanalizacyjnej, planowane w gminach wiejskich mog ą by ć zgłaszane do obj ęcia dofinansowaniem w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich, o ś 3, działanie „Podstawowe usługi dla gospodarki i ludno ści wiejskiej.” Pomocy udziela si ę na realizacj ę projektów w zakresie gospodarki wodno- ściekowej w szczególno ści (…) odprowadzania i oczyszczania ścieków, w tym systemów kanalizacji sieciowej lub kanalizacji zagrodowej.

3.4 Drogi i komunikacja

Gmina Nowodwór le Ŝy poza głównymi krajowymi i mi ędzynarodowymi powi ązaniami komunikacyjnymi. Jest poło Ŝona natomiast w układzie regionalnych powi ąza ń transportowych. Po południowej granicy gminy przebiega droga krajowa nr 48 D ęblin – Moszczanka – Kock, stanowi ąca wa Ŝny ł ącznik mi ędzy drogami ekspresowymi Warszawa – Lublin – Zamo ść – Granice Pa ństwa i drogi s 19 Granice Pa ństwa – Budzisko – Suwałki – Białystok – Lublin – Rzeszów oraz do mostu na rzece Wi śle w D ęblinie. Po północnym skraju gminy przebiega zelektryfikowana linia kolejowa Dęblin – Łuków do traktu Mi ędzyrzec Podlaski – Biała Podlaska – Terespol – Brześć .

drogi wojewódzkie 0,0 km 19 drogi powiatowe 49,0 km - z tego: 44,0 km /utwardzone/ asfaltowe, 8,0 km gruntowych, drogi gminne 35,0 km - z tego: 21,0 km asfaltowych, 14,0 km gruntowych, drogi wewn ętrzne (dojazdowe do pól, lasów, osiedli mieszkaniowych) - 82,0 km. W latach 2007-2013 b ędzie mo Ŝliwe ubieganie si ę o dofinansowanie inwestycji dotycz ących budowy i modernizacji dróg, tak ze środków krajowych (np. Narodowy Program Budowy Dróg Lokalnych) jak i ze środków pochodz ących z funduszy strukturalnych, w ramach Priorytetu V „Transport”. W ramach Osi Priorytetowej V przewiduje si ę nast ępuj ące formy wsparcia: - projekty z zakresu robot budowlanych i modernizacji dróg: wojewódzkich, powiatowych oraz gminnych (…) - finansowanie zada ń słu Ŝą cych poprawie bezpiecze ństwa ruchu drogowego polegaj ące na budowie infrastruktury takiej jak: skrzy Ŝowania bezkolizyjne, segregacja ruchu pieszego od kołowego, wydłu Ŝanie pasów lewoskr ętów itp.) 5.

3.5 Gospodarka odpadami

Rocznie na terenie gminy powstaje ok. 6400 m3 odpadów stałych. Gospodark ę odpadami rozwi ązano organizuj ąc sie ć punktów przeładunkowych tzw. wiejskich punktów gromadzenia odpadów, gospodarka ta opiera si ę na minimalizacji ilo ści powstaj ących odpadów, wdra Ŝaniu segregacji odpadów u źródła i recyklingu. Przyj ęto zasad ę lokalizacji, co najmniej jednego WPGO w ka Ŝdym sołectwie. Wszystkie sołectwa gromadz ą śmieci w kontenerach ustawionych głównie przy sklepach, szkołach, remizach i przystankach. Składowanie odpadów z terenu gminy odbywa si ę na wysypisku w miejscowo ści Przestrze ń. Za odbiór śmieci i eksploatacj ę wysypiska odpowiedzialny jest Zakład Usług Komunalnych. 3.6 Własno ść nieruchomo ści

Struktur ę własno ści gruntów na terenie gminy przedstawia tabela:

Struktura własno ści gruntów

5 Regionalny Program Operacyjny Województwa Lubelskiego, s. 129 – 131. 20

Powierzchnia Wła ściciel w ha Własno ść prywatna 6759 Agencja Własno ści Rolnej Skarbu Pa ństwa 14 Grunty w dyspozycji zarz ądców terenów - komunikacyjnych Grunty komunalne 135 inni wła ściciele - RAZEM 7172 Źródło: Urz ąd Gminy w Nowodworze

Mienie komunalne

Mieniem gminy jest ta cz ęść mienia komunalnego, która nale Ŝy do gminy jako osoby prawnej. Podstawowym składnikiem mienia komunalnego s ą nieruchomo ści. Gmina Nowodwór jest wła ścicielem nieruchomo ści gruntowych, które znajduj ą si ę w zasobie gruntów, a wi ęc znajduj ą si ę w bezpo średnim zarz ądzaniu gminy, a tak Ŝe w dzier Ŝawie i u Ŝytkowaniu innych osób. Cz ęść nieruchomo ści gruntowych znajduje si ę w wieczystym u Ŝytkowaniu oraz w zarz ądzie trwałym. Ogólna powierzchnia nieruchomo ści komunalnych wynosi 135 ha. W skład gruntów komunalnych przekazanych w u Ŝytkowanie wieczyste (o ł ącznej powierzchni 3 ha) wchodz ą: • tereny Gminnej Spółdzielni, • Spółdzielnia Mleczarska w Rykach, • dwóch wła ścicieli prywatnych.

3.7. Identyfikacja problemów dotycz ących środowiska, turystyki i zagospodarowania przestrzennego

Gmina Nowodwór to typowo rolnicza gmina, w której nieliczni mieszka ńcy zatrudnieni są w bran Ŝach pozarolniczych - głównie w administracji samorządowej i instytucjach jej podległych. Na obszarze gminy nie wyst ępuj ą zakłady przemysłowe, a jedynie instytucje ści śle zwi ązane z funkcjami administracyjnymi czy edukacyjnymi oraz podmioty usługowe tj. szkoły, sklepy, o środek zdrowia itp. Sytuacja społeczno – gospodarcza w Gminie Nowodwór odpowiada typowemu obrazowi gminy o charakterze rolniczym z województwa lubelskiego. Dla jej aktywizacji kluczowe znaczenie maj ą: • jako ść lokalnej infrastruktury, • lokalne mo Ŝliwo ści edukacyjne, • rozbudowanie sieci handlu i usług, • poziom aktywno ści i zorganizowania lokalnej społeczno ści. 21 Gmina planuje działania, które ułatwi ą jej mieszka ńcom stopniowe dostosowywanie si ę do obecnych realiów społeczno – ekonomicznych, działania te b ędą miały charakter inwestycji w gminn ą infrastruktur ę techniczn ą i społeczn ą od których zale Ŝy poziom Ŝycia jej mieszka ńców i szanse rozwojowe. Zestawienie zada ń inwestycyjnych gminy realizowanych w latach minionych oraz planowanych na lata 2007 – 2013 szczegółowo przedstawia hierarchi ę potrzeb i problemów dotycz ących gminy niedostatecznie rozwini ętej pod wzgl ędem społeczno – gospodarczym. Głównymi problemami gminy w omawianej sferze s ą: a. Słabe wykorzystanie krajobrazu gminy i walorów przyrodniczych oraz kulturowych do promocji gminy. b. Niedobór uzbrojenia cz ęś ci terenów w infrastruktur ę techniczn ą - w szczególno ści dotyczy gospodarki ściekowej c. Zagro Ŝenie degradacj ą środowiska m. in. w zwi ązku z intensywn ą działalno ści ą rolnicz ą oraz brakiem sieci kanalizacyjnej i wystarczaj ącej liczby przydomowych oczyszczalni ścieków. d. Znaczna ilo ść dróg gminnych o nieutwardzonej nawierzchni (50% dróg gminnych). e. Niepełne zwodoci ągowanie terenu gminy.

4. Charakterystyka sfery gospodarczej

Główn ą dziedzin ą gospodarki w gminie jest od wielu lat – rolnictwo. Poni Ŝej przedstawiono dane dotycz ące struktury u Ŝytkowania gruntów i charakterystyki gospodarstw rolnych.

4.1 Rolnictwo

Struktura u Ŝytkowania gruntów Gmina Nowodwór Grupy obszarowe Powierzchnia u Ŝytków rolnych Liczba gospodarstw ha u Ŝytków rolnych Ha % Ilo ść % Ogółem 5213,67 100 1736 100,00 do 1 ha 85,86 1,65 219 12,61 1 – 5 ha 2715,53 52,08 1195 68,84 5 – 10 ha 1838,42 35,26 279 16,07 10 – 15 ha 406,31 7,79 34 1,96 15 – 30 ha i wi ęcej 167,55 3,22 9 0,52 Źródło: Urz ąd Gminy Nowodwór.

UŜytkowanie gospodarstw rolnych 22

W tym gospodarstwa Ogółem WYSZCZEGÓLNIENIE indywidualne w ha w odsetkach w ha w odsetkach OGÓŁEM 5946,31 100,0 5946,31 100,0 uŜytki rolne 4844,10 81,5 4844,10 81,5 grunty orne 3800,47 63,9 3800,47 63,9 w tym odłogi 208,33 3,5 208,33 3,5 ugory 145,46 2,4 145,46 2,4 sady 226,42 3,8 226,42 3,8 łąki 739,80 12,4 739,80 12,4 pastwiska 77,41 1,3 77,41 1,3 lasy i grunty le śne 835,62 14,1 835,62 14,1 pozostałe grunty 266,59 4,5 266,59 4,5 Źródło: Urz ąd Stastystyczny w Lublinie.

W strukturze u Ŝytkowania ziemi w gminie Nowodwór 81,5 % w ogólnej powierzchni gospodarstw zajmuj ą u Ŝytki rolne, 78,5% w powiecie ryckim, 87,0% w województwie lubelskim. Lasy i grunty le śne zajmuj ą 14,1% ogółu powierzchni gospodarstw w gminie, 13,0 % w powiecie, 7,9% w województwie, pozostałe grunty w gospodarstwach na terenie gminy stanowi ą 4,5%, w powiecie 8,4%, w województwie 5,2%. W śród u Ŝytków rolnych przewa Ŝaj ą grunty orne stanowi ące 63,9% powierzchni gospodarstw na terenie gminy, w powiecie 59,5%, w województwie 69,1%. Łąki i pastwiska w gospodarstwach rolnych na terenie gminy zajmuj ą 13,7% ich powierzchni, w powiecie 17,4%, w województwie 15,3%, sady zajmuj ą 3,8% powierzchni gospodarstw rolnych na terenie gminy, 1,6% w powiecie, 2,5% w województwie. Powy Ŝej przedstawione warto ści dotycz ące struktury u Ŝytkowania ziemi w gospodarstwach rolnych funkcjonuj ących na terenie gminy Nowodwór nie odbiegaj ą znacz ąco od warto ści statystycznych charakteryzuj ących powiat rycki i województwo lubelskie, poniewa Ŝ s ą one uwarunkowane głównymi elementami środowiska przyrodniczego (gleby, klimat, warunki wodne, rze źba terenu), decyduj ącymi o mo Ŝliwo ściach rozwoju rolnictwa i profilu upraw.

4.2 Jako ść rolniczej przestrzeni produkcyjnej

23 Na terenie gminy wyst ępuje nast ępuj ące zró Ŝnicowanie gleb pod wzgl ędem jako ściowym:

Lasy i grunty Klasa UŜytki rolne Grunty orne* UŜytki zielone zakrzaczone gruntów ha % Ha % ha % ha % I ------II ------III 12,11 0,23 - - 12,11 3,53 IIIa 11,56 0,22 11,56 0,24 - - IIIb 522,15 10,02 522,15 10,72 - - IV 145,34 2,79 - - 145,34 42,29 Iva 1368,98 26,26 1368,98 28,11 - - IVb 856,07 16,42 856,07 17,58 - - V 1456,05 27,92 1322,27 27,15 133,78 38,92 VI 841,41 16,14 788,95 16,20 52,46 15,26 Viz ------Razem: 5213,67 100 4869,98 100 343,69 100 1474 100 Źródło: Urz ąd Gminy w Nowodworze.

4.3 Obszary przeznaczone do zalesienia

W strukturze przyrodniczej terenom le śnym przypisuje si ę rang ę w ęzłow ą. Lasy i zadrzewienia stanowi ą obecnie około 40% powierzchni gminy. Zadaniem obszarów przeznaczonych do zalesienia jest okre ślenie potencjalnych mo Ŝliwo ści powi ększenia zasobów le śnych oraz ukształtowanie granicy rolno – le śnej. Poniewa Ŝ gmina posiada znaczny udział gleb słabych o niskiej bonitacji wyznacza si ę tereny do zalesienia jako kierunkowe przekształcenie u Ŝytków rolnych. Podstaw ą do prowadzenia prawidłowej gospodarki w lasach bez wzgl ędu na form ę ich własno ści, a szczególnie w lasach niestanowi ących własno ści Skarbu Pa ństwa jest posiadanie pełnego i dokładnego rozeznania ich potrzeb. Potrzeby te w sposób udokumentowany okre ślaj ą uproszczone plany urz ądzenia lasów niestanowi ących własno ści Skarbu Pa ństwa i inwentaryzacja stanu lasu. Pocz ąwszy od dnia wej ścia w Ŝycie ustawy z dnia 28 wrze śnia 1991 r. o lasach wg stanu na dzie ń 01 stycznia 1999 r., w nowych granicach województwa lubelskiego opracowano uproszczone plany urz ądzenia lasów niestanowi ących własno ści Skarbu Pa ństwa dla powierzchni 63.737 ha, co stanowiło 29,72% wszystkich lasów nie stanowi ących własno ści Skarbu Pa ństwa. W okresie funkcjonowania województwa lubelskiego w nowych granicach administracyjnych, powierzchnia lasów obj ętych aktualn ą dokumentacj ą uproszczonych planów urz ądzenia lasów sukcesywnie zwi ększa si ę, na dzie ń 01 stycznia 2003 r. zwi ększyła si ę o 81.866 ha i ogółem wynosi 145.603 ha, co stanowi 67,89% wszystkich lasów nie stanowi ących własno ści Skarbu Pa ństwa. Jest to wynik dobrze układaj ącej si ę współpracy z Wojewódzkim Funduszem Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Lublinie oraz 24 du Ŝego zaanga Ŝowania Starostów Powiatowych. Szczegółowe rozliczenie powierzchni le śnej obj ętej aktualn ą dokumentacj ą urz ądzeniow ą przedstawiono w układzie graficznym na mapie województwa zamieszczonej poni Ŝej. Na szczególn ą uwag ę wykonanych prac zasługuj ą wykonywane zalesienia gruntów nie przydatnych do dalszej produkcji rolnej przy pomocy ró Ŝnych źródeł finansowania m.in.: z Funduszu Le śnego przy Generalnej Dyrekcji Lasów Pa ństwowych, z Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Lublinie oraz z wykorzystaniem własnych środków finansowych wła ścicieli gruntów. Rozmiar wykonywanych prac z uwzgl ędnieniem wykorzystania: • środków finansowych Funduszu Le śnego przy Generalnej Dyrekcji Lasów Pa ństwowych, • środków finansowych Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej • własnych środków finansowych wła ścicieli gruntów przedstawiaj ą mapy zamieszczone poni Ŝej.

30 4.4 Charakterystyka gospodarstw rolnych

Wska źniki statystyczne gospodarstw rolnych w gminie Nowodwór na tle wska źników gospodarstw powiatu ryckiego i województwa lubelskiego sugeruj ą, i Ŝ rolnicy i mieszka ńcy stanowi ący społeczno ść Nowodworu do ść sprawnie i szybko dostosowuj ą si ę do zmian zachodz ących w sektorze producentów, plantatorów i przetwórców Ŝywno ści. Przeci ętna powierzchnia ogólna jednego gospodarstwa rolnego w gminie Nowodwór wynosi 6,3 ha i jest mniejsza o 0,7 ha od średniej krajowej, wi ększa o 0,4 ha od średniej wojewódzkiej i o 1,1 ha od średniej w powiecie ryckim. Stosunek powierzchni u Ŝytków rolnych do powierzchni gospodarstwa kształtuje si ę równie Ŝ korzystniej i wynosi odpowiednio : - w gminie : 5,1 ha, w powiecie : 4,1 ha, w województwie: 5,1 ha. Pod wzgl ędem ilo ści zwierz ąt gospodarskich (bydła, trzody chlewnej, owiec i koni) przypadaj ących na 100,0 ha u Ŝytków rolnych wielko ści te przedstawiaj ą si ę nast ępuj ąco: w gminie 37,3 szt., w powiecie 43,6 szt., w województwie 27,8 szt. Porównanie wyposa Ŝenia gospodarstw w budynki, ci ągniki i wybrane maszyny rolnicze w gminie, powiecie i województwie ( średnia dla 100 gospodarstw) równie Ŝ świadczy o pozytywnych tendencjach rozwojowych rolnictwa:

jednostka Wyszczególnienie województwo powiat Gmina miary Obory Szt 48,1 55,0 68,3 Stodoły Szt 56,2 59,3 72,4 ci ągniki Szt 50,6 47,7 67,1 samochody ci ęŜ arowe Szt 3,4 2,8 3,6 kombajny ziemniaczane Szt 3,0 1,5 1,2 kombajny zbo Ŝowe Szt 4,8 3,7 4,1 Źródło: Urz ąd Statystyczny w Lublinie.

31 Powierzchnia zasiewów według grup obszarowych powierzchni u Ŝytków rolnych w gminie Nowodwór

Grupy u Ŝytkowe uŜytków rolnych w Liczba gospodarstw Powierzchnia w ha ha Ogółem 850 3446,68 do 1 ha 53 19,09 1 – 5 402 952,25 5 – 10 307 1624,65 10 - 15 66 544,79 15 ha i wi ęcej 22 295,90 W TYM GOSPODARSTWA 850 3446,68 INDYWIDUALNE do 1 ha 53 19,09 1 – 5 402 952,25 5 – 10 307 1624,65 10 - 15 66 544,79 15 ha i wi ęcej 22 295,90 Źródło: Urz ąd statystyczny w Lublinie.

Powierzchnia zasiewów zbó Ŝ podstawowych w gminie Nowodwór

W tym gospodarstwa Ogółem WYSZCZEGÓLNIENIE indywidualne w ha w odsetkach w ha w odsetkach OGÓŁEM 2120,75 100,00 2120,75 100,00 Pszenica 152,24 7,2 152,24 7,2 śyto 937,00 44,2 937,00 44,2 jęczmie ń 40,49 1,9 40,49 1,9

Owies 666,89 31,4 666,89 31,4 pszen Ŝyto 324,13 15,3 324,13 15,3 a Zbo Ŝa ogółem ł ącznie z kukurydz ą na ziarno. b Ł ącznie z mieszankami zbo Ŝowo-str ączkowymi. Źródło: Urz ąd statystyczny w Lublinie.

32 Powierzchnia zasiewów głównych ziemniopłodów w gminie Nowodwór

W tym gospodarstwa Ogółem WYSZCZEGÓLNIENIE indywidualne w ha w odsetkach w ha w odsetkach OGÓŁEM 3446,68 100,00 3446,68 100,00 zbo Ŝa ogółem 2566,68 74,5 2566,68 74,5 w tym zbo Ŝa podstawowe z 2546,89 73,9 2546,89 73,9 mieszankami zbo Ŝowymi str ączkowe jadalne na 1,65 0,0 1,65 0,0 ziarno Ziemniaki 366,05 10,6 366,05 10,6 przemysłowe w tym: 16,28 0,5 16,28 0,5 buraki cukrowe 0,87 0,0 0,87 0,0 rzepak i rzepik 0,75 0,0 0,75 0,0

Pastewne 243,89 7,1 243,89 7,1

Pozostałe 252,13 7,3 252,13 7,3 w tym warzywa 11,25 0,3 11,25 0,3

Źródło: Urz ąd statystyczny w Lublinie.

Gospodarstwa rolne zajmuj ące si ę upraw ą głównych ziemiopłodów w Nowodworze

W % ogółu gospodarstw WYSZCZEGÓLNIENIE Liczba gospodarstw rolnych

Zbo Ŝa 785 83,1 Ziemniaki 725 76,7 Buraki cukrowe 4 0,4 Rzepak i rzepik # 0,2 Warzywa 111 11,7 Pastewne 226 23,9 Źródło: Urz ąd statystyczny w Lublinie.

33 Powierzchnia uprawy poszczególnych gatunków drzew i krzewów owocowych oraz plantacji jagodowych w gminie Nowodwór

Powierzchnia WYSZCZEGÓLNIENIE w ha w ha Drzewa owocowe 142,08 100,0 jabłonie 120,38 84,7 grusze 1,87 1,3 śliwy 1,36 1,0 wi śnie 18,02 12,7 czere śnie 0,20 0,1 pozostałe 0,25 0,2 Krzewy owocowe i plantacje 78,39 100,0 jagodowe agrest - - porzeczki 50,98 65,0 maliny 26,41 33,7 pozostałe 1,00 1,3 Źródło: Urz ąd statystyczny w Lublinie.

Zwierz ęta gospodarskie (gmina Nowodwór)

W tym gospodarstwa Ogółem WYSZCZEGÓLNIENIE indywidualne w sztukach

Bydło...... 1805 1805 w tym krowy...... 1222 1222 w tym krowy mleczne...... 1222 1222

Trzoda chlewna...... 4163 4163 w tym lochy...... 534 534

Owce...... 385 385 w tym maciorki I-roczne i starsze...... 136 136

Kozy...... 70 70 w tym samice I-roczne i starsze...... 36 36

Konie...... 223 223 w tym konie 3-letnie i starsze...... 128 128

Króliki (samice)...... 232 232

Pozostałe zwierz ęta futerkowe (samice)...... 5 5

Pnie pszczelne...... 32 32

Drób ogólema...... 11380 11380 w tym drób kurzy...... 9765 9765

Obsada zwierz ąt gospodarskich w sztukach du Ŝych na 100 ha uŜytków rolnych...... 48 48

a W wieku powy Ŝej dwóch tygodni. Źródło: Urz ąd statystyczny w Lublinie. 34

Gospodarstwa rolne posiadaj ące zwierz ęta gospodarskie według gatunków

w % ogółu Liczba WYSZCZEGÓLNIENIE gospodarstw gospodarstw rolnych

Bydło...... 545 57,7 w tym krowy...... 531 56,2 w tym krowy mleczne...... 531 56,2

Trzoda chlewna...... 470 49,7 w tym lochy...... 270 28,6

Owce...... 4 0,4 w tym maciorki I-roczne i starsze...... 3 0,3

Kozy...... 31 3,3 w tym samice I-roczne i starsze...... 27 2,9

Konie...... 183 19,4 w tym konie 3-letnie i starsze...... 123 13,0

Króliki (samice)...... 60 6,3

Pozostałe zwierz ęta futerkowe (samice)...... # 0,2

Pnie pszczelne...... 4 0,4

Drób ogółem (a) ...... 530 56,1 w tym drób kurzy...... 513 54,3 a W wieku powy Ŝej dwóch tygodni. Źródło: Urz ąd statystyczny w Lublinie.

Zwierz ęta gospodarskie według grup obszarowych powierzchni u Ŝytków rolnych (gmina Nowodwór)

GRUPY U śYTKOWE Bydło Trzoda chlewna Ogółem w sztukach UśYTKÓW du Ŝych (SDa) ROLNYCH w ha w sztukach OGÓŁEM 1805 4163 2322 Do 1 ha 6 13 27 1 – 5 393 939 552 5 – 10 905 2097 1147 10 – 15 344 766 418 15 ha i wi ęcej 157 348 179 Do przelicze ń pogłowia zwierz ąt gospodarskich na sztuki du Ŝe przyj ęto podstawowe gatunki, tj. bydło, trzod ę chlewn ą, owce i konie. Źródło: Urz ąd statystyczny w Lublinie.

Wyposa Ŝenie gospodarstw rolnych w budynki i budowle (gmina Nowodwór)

Liczba WYSZCZEGÓLNIENIE Gospodarstw budynków i budowli OGÓŁEM 828 2344 Obory 628 645 Chlewnie 29 30 Kurniki 76 76 budynki wielofunkcyjne 224 239 Stodoły 661 684 Przechowalnie owoców, warzyw i 359 4757 ziemniaków Osłoni ęte zbiorniki do przechowywania nawozów naturalnych pochodzenia 24 X zwierz ęcego Pojemno ść w tonach. Źródło: Urz ąd statystyczny w Lublinie.

Ci ągniki, samochody ci ęŜ arowe i wybrane maszyny w gospodarstwach rolnych

WYSZCZEGÓLNIENIE Liczba gospodarstw Liczba maszyn Ci ągniki 533 634 Samochody ci ęŜ arowe 28 34 Kombajny zbo Ŝowe 39 39 Kombajny ziemniaczane 11 11 Silosokombajny 5 5 Dojarki ba ńkowe 51 55 Konwiowe schładzarki do 166 174 mleka Ci ągników, samochodów ci ęŜ arowych, wybranych maszyn i urz ądze ń. Źródło: Urz ąd statystyczny w Lublinie.

4.5 Zró Ŝnicowanie działalno ści w gospodarstwach rolnych

W gminie Nowodwór 84,9% gospodarstw prowadzi działalno ść wył ącznie rolnicz ą, jedynie 6,9% gospodarstw czerpie równie Ŝ dochody z działalno ści pozarolniczej, 7,6% gospodarstw rolnych nie prowadzi Ŝadnej działalno ści - s ą to w wi ększo ści gospodarstwa emerytów i rencistów o słabej kondycji finansowej, produkuj ące w wi ększo ści na potrzeby własne.

Gospodarstwa rolne według prowadzenia działalno ści gospodarczej

Liczba Powierzchnia w ha

gospodarst UŜytków WYSZCZEGÓLNIENIE ogólna w rolnych OGÓŁEM 945 5946,31 4844,10 prowadz ące wył ącznie działalno ść rolnicz ą 802 5274,08 4328,33 prowadz ące wył ącznie działalno ść 6 16,73 13,62 pozarolnicz ą prowadz ące działalno ść rolnicz ą i 65 478,21 356,53 pozarolnicz ą nieprowadz ące działalno ści rolniczej i 72 177,29 145,62 pozarolniczej Źródło: Urz ąd statystyczny w Lublinie.

Spo śród gospodarstw podejmuj ących działalno ść pozarolnicz ą 19,7% znajduje si ę w bran Ŝy handlowej, 5,6% zajmuje si ę przetwórstwem przemysłowym, 4,2% transportem i magazynowaniem, a 5,6% to firmy z bran Ŝy budowlanej.

Gospodarstwa rolne prowadz ące działalno ść pozarolnicz ą

Liczba w % ogółu WYSZCZEGÓLNIENIE gospodar gospodarstw stw rolnych OGÓŁEM 71 7,5 prowadz ące działalno ść w obr ębie jednej sekcji pozarolniczej w tym z zakresu: Handlu 14 1,5 przetwórstwa przemysłowego 4 0,4 transportu i magazynowania 3 0,3 Budownictwa 4 0,4 agroturystyki, wynajmu pokoi i innych - - prowadz ące działalno ść w obr ębie dwóch i wi ęcej sekcji 4 0,4 działalno ści pozarolniczej Źródło: Urz ąd statystyczny w Lublinie.

Mo Ŝliwo ści dofinansowania ze środków Unii Europejskiej dywersyfikacji działalno ści rolniczej przedstawiono na stronie 17.

37 4.6 Podmioty gospodarcze

Na terenie gminy funkcjonuje obecnie 6 159 firm zarejestrowanych w systemie REGON, z czego 145 to podmioty prywatne. W grupie przedsi ębiorstw prowadzonych przez osoby fizyczne bran Ŝami dominuj ącymi s ą: budownictwo (49) handel detaliczny artykułami spoŜywczymi i przemysłowymi oraz drobne usługi dla ludno ści (47), usługi zwi ązane z prowadzeniem działalno ści gospodarczej (13) usługi transportowe (10). Bior ąc pod uwag ę bran Ŝe, w których funkcjonuj ą przedsi ębiorstwa zlokalizowane na terenie gminy, zauwa Ŝyć mo Ŝna zdecydowan ą przewag ę sektora handlu i budownictwa. Świadczy to o mo Ŝliwo ściach rozwojowych gminy, gdy Ŝ obok zaspokajania podstawowych potrzeb mieszka ńców poprzez działalno ść handlowo-usługow ą, wci ąŜ bardzo perspektywiczne s ą tradycyjne sektory działalno ści prowadzonej w gminie. Najwi ększe zakłady pracy w gminie (w tym podmioty publiczne to):

Szkoły 85 osób Urz ąd Gminy 17 osób GS 27 osób Zakład Usług Komunalnych 8 osób Samorz ądowa Administracja placówek O światowych 4 osoby

4.7 Identyfikacja problemów i analiza potencjału gospodarczego

Głównym problemem sfery gospodarczej w gminie jest fakt, i Ŝ wiele gospodarstw domowych utrzymywanych jest z rent i emerytur oraz z niskodochodowego rolnictwa. Niewiele gospodarstw podejmuje skuteczne próby dywersyfikacji działalno ści. Ponadto, negatywnym zjawiskiem ( świadcz ącym o rozdrobnieniu i nieprodukcyjnym charakterze gospodarstw) jest zaledwie 3,1% udział osób posiadaj ących gospodarstwa przekraczaj ące powierzchni ę 15 ha w ogólnej liczbie mieszka ńców utrzymuj ących si ę jedynie z rolnictwa. Rozwój indywidualnych gospodarstw rolnych w gminie i wzrost ich dochodowo ści jest ograniczony nast ępuj ącymi czynnikami: • wyst ępuje du Ŝe rozdrobnienie gospodarstw rolnych, szczególnie duŜych (ok. 6 działek na jedno gospodarstwo), • uŜytki rolne cechuj ą si ę w wi ększo ści stosunkowo nisk ą warto ści ą bonitacyjn ą (45,7% klasy IV i 26,8% klasy V i 16,6% klasy VI); • gospodarstwa rolne wykazuj ą niewielki stopie ń specjalizacji;

6 Dane GUS za rok 2007 38 • ograniczone mo Ŝliwo ści zbytu nieprzetworzonych produktów rolnych i warzyw, • zbyt mała wielko ść nakładów inwestycyjnych przeznaczana na remonty i modernizacj ę budynków gospodarczych - jedynie 7,5% procent gospodarstw w gminie podejmuje inwestycje w tym zakresie. Sytuacja gospodarcza w Nowodworze w sektorze działalno ści pozarolniczej jest typowa dla gmin wiejskich - z jednej strony brakuje środków finansowych, które zapewniłyby szybszy rozwój, z drugiej strony brak jest odpowiedniej, niezb ędnej infrastruktury, która przyci ągn ęłaby inwestorów z zewn ątrz – np. sieci kanalizacyjnej i dobrej jako ści dróg. Niedostateczna jest równie Ŝ w gminie liczba wykwalifikowanych specjalistów z ró Ŝnych bran Ŝ gospodarki. Funkcjonuj ące na terenie Gminy Nowodwór firmy zarejestrowane w systemie REGON s ą to w wi ększo ści firmy rodzinne, które odgrywaj ą w gospodarce dominuj ącą rol ę głównie dzi ęki swojej elastyczno ści. Prywatne firmy koncentruj ą swoj ą działalno ść głównie na handlu, produkcji oraz usługach. Najwi ększ ą grup ę punktów sprzeda Ŝy detalicznej stanowi ą sklepy. Pomimo znacznego rozwoju prywatnych przedsi ębiorstw do najwi ększych pracodawców nale Ŝy Urz ąd Gminy. W wi ększo ści wsi wyst ępuj ą usługi elementarne, takie jak sklepy, punkty sprzeda Ŝy drobno detalicznej, zlewnie mleka. Swoim usytuowaniem nawi ązuj ą one do osadnictwa. W ośrodku gminnym s ą równie Ŝ zlokalizowane usługi administracji publicznej (Urząd Gminy), a tak Ŝe administracji gospodarczej (bank, Gminna Spółdzielnia), oraz o środek zdrowia. W gminie brak jest zakładów przemysłowych. W miar ę post ępuj ącej restrukturyzacji rolnictwa polegaj ącej mi ędzy innymi na zwi ększaniu si ę średniej wielko ści gospodarstw rolnych i powi ększeniu ich dochodowo ści, liczba rodzin, dla których rolnictwo jest dodatkowym źródłem dochodów b ędzie male ć, wzro śnie natomiast liczba rodzin, dla których gospodarstwo rolne b ędzie jedynym i wystarczaj ącym źródłem utrzymania. Bior ąc pod uwag ę trwało ść rolniczego profilu gospodarki gminy oraz walory środowiska przyrodniczego i kulturowego, nowe miejsca pracy powinny by ć tworzone w przetwórstwie rolnym, obsłudze rolnictwa, turystyce oraz rekreacji pobytowej

(w tym w agroturystyce).

5. Charakterystyka sfery społecznej

5.1 Demografia

Liczba ludno ści w gminie wynosi obecnie 7 4298 osób.

2004 2005 2006 2007 ogółem osoba 4 352 4 353 4 345 4 298 m ęŜ czy źni osoba 2 226 2 221 2 219 2 193 kobiety osoba 2 126 2 132 2 126 2 105 Źródło: GUS Analizuj ąc dane przedstawione w powy Ŝszej tabeli nale Ŝy stwierdzi ć, i Ŝ liczba ludno ści w gminie Nowodwór systematycznie spada. Tendencja ta jest wzmacniana ujemnym wska źnikiem przyrostu naturalnego (-14 w 2007 r.) oraz utrzymuj ącym si ę od wielu lat ujemnym saldem migracji.

saldo migracji w ruchu wewn ętrznym 2004 2005 2006 2007 ogółem osoba -25 -9 -18 -35 m ęŜ czy źni osoba -11 -10 -6 -19 kobiety osoba -14 1 -12 -16

Negatywnym zjawiskiem świadcz ącym o starzeniu si ę lokalnej ludno ści jest struktura w ekonomicznych grupach wieku.

Udział ludno ści wg ekonomicznych grup wieku w % ludno ści ogółem

w wieku przedprodukcyjnym % 26,9 26,3 25,4 25,0 w wieku produkcyjnym % 58,2 58,9 59,8 60,2 w wieku poprodukcyjnym % 14,9 14,8 14,8 14,8

W gminie Nowodwór, 14,8% ogółu mieszka ńców stanowi ą osoby w wieku poprodukcyjnym podobnie jak w reszcie powiatu ryckiego, gdzie wska źnik ten kształtuje si ę na podobnym poziomie. Efektem tej niekorzystnej struktury wiekowej mieszka ńców jest du Ŝe obci ąŜ enie społeczne w gminie - na 100 osób w wieku produkcyjnym przypada 66 osób w wieku nieprodukcyjnym. W wieku produkcyjnym znajduje si ę 60,2% ogółu mieszka ńców gminy. W całym kraju liczba osób w wieku poprodukcyjnym, w porównaniu z pocz ątkiem lat 90-tych, wzrosła prawie o milion, w województwie lubelskim ju Ŝ odnotowuje si ę post ępuj ące starzenie populacji. Ta tendencja b ędzie powodowała siln ą presj ę na system emerytalny (zapewnienie emerytur dla coraz liczniejszej populacji osób, które zako ńczyły aktywno ść zawodow ą) oraz na system opieki zdrowotnej (zapewnienie specjalistycznej opieki ludziom w podeszłym wieku przez geriatrów, gerontologów oraz rozwój usług opieku ńczych). Jest to tak Ŝe jedna z kwestii, któr ą obejmuj ą regulacje

7 Dane 2008 r. 40 Strategii Lizbo ńskiej, dokumentu, do którego odwołuj ą si ę wszystkie programy operacyjne w systemie wdra Ŝania funduszy strukturalnych.

Ludno ść według płci

Ludno ść wg grup wieku i płci ogółem ogółem osoba 4 243 m ęŜ czy źni osoba 2 167 kobiety osoba 2 076 0-4 ogółem osoba 262 m ęŜ czy źni osoba 139 kobiety osoba 123 5-9 ogółem osoba 278 m ęŜ czy źni osoba 161 kobiety osoba 117 10-14 ogółem osoba 309 m ęŜ czy źni osoba 152 kobiety osoba 157 15-19 ogółem osoba 359 m ęŜ czy źni osoba 199 kobiety osoba 160 20-24 ogółem osoba 381 m ęŜ czy źni osoba 200 kobiety osoba 181 25-29 ogółem osoba 357 m ęŜ czy źni osoba 184 kobiety osoba 173 30-34 ogółem osoba 269 m ęŜ czy źni osoba 145 kobiety osoba 124 35-39 ogółem osoba 250 m ęŜ czy źni osoba 131 kobiety osoba 119 40-44 ogółem osoba 269 m ęŜ czy źni osoba 142 kobiety osoba 127 45-49 ogółem osoba 284 m ęŜ czy źni osoba 158 kobiety osoba 126 50-54 ogółem osoba 265 m ęŜ czy źni osoba 151 kobiety osoba 114 55-59 41 ogółem osoba 240 m ęŜ czy źni osoba 120 kobiety osoba 120 60-64 ogółem osoba 187 m ęŜ czy źni osoba 94 kobiety osoba 93 65-69 ogółem osoba 119 m ęŜ czy źni osoba 44 kobiety osoba 75 70 i wi ęcej ogółem osoba 414 m ęŜ czy źni osoba 147 kobiety osoba 267 70-74 ogółem osoba 136 m ęŜ czy źni osoba 58 kobiety osoba 78 75-79 ogółem osoba 145 m ęŜ czy źni osoba 45 kobiety osoba 100 80-84 ogółem osoba 97 m ęŜ czy źni osoba 31 kobiety osoba 66 85 i wi ęcej ogółem osoba 36 m ęŜ czy źni osoba 13 kobiety osoba 23

Źródło: GUS

WYKSZTAŁCENIE LUDNO ŚCI Ludno ść wg płci i poziomu wykształcenia ogółem wy Ŝsze osoba 128 policealne osoba 40 średnie razem osoba 621 średnie ogólnokształc ące osoba 103 średnie zawodowe osoba 518 1 zasadnicze zawodowe osoba 093 1 podstawowe uko ńczone osoba 238 podstawowe nieuko ńczone i bez wykształcenia osoba 338 m ęŜ czy źni wy Ŝsze osoba 52 policealne osoba 8 średnie razem osoba 272 średnie ogólnokształc ące osoba 23 średnie zawodowe osoba 249 zasadnicze zawodowe osoba 691 podstawowe uko ńczone osoba 607 podstawowe nieuko ńczone i bez wykształcenia osoba 123 kobiety wy Ŝsze osoba 76 policealne osoba 32 średnie razem osoba 349 średnie ogólnokształc ące osoba 80 średnie zawodowe osoba 269 zasadnicze zawodowe osoba 402 podstawowe uko ńczone osoba 631 podstawowe nieuko ńczone i bez wykształcenia osoba 215

Poziom wykształcenia mieszka ńców Nowodworu jest podobny, jak w innych gminach wiejskich powiatu. Najwi ęcej osób legitymuje si ę tylko wykształceniem podstawowym. Prawie 24,0% ludno ści posiada wykształcenie średnie i powy Ŝej średniego. W gminie nale Ŝy prowadzi ć działania słu Ŝą ce realizacji Strategii Lizbo ńskiej, a tym samym wspieraniu edukacji i zdobywaniu dodatkowych umiej ętno ści przez mieszka ńców. Aby gospodarka oparta na wiedzy mogła si ę skutecznie rozwija ć priorytetami musz ą by ć edukacja oraz sprawna dystrybucja wiedzy i informacji (społecze ństwo informacyjne).

43 5.2 Rynek pracy i bezrobocie

Według danych dost ępnych na rok 2007, nale Ŝy stwierdzi ć, i Ŝ stopa bezrobocia w gminie znacznie si ę zmniejszyła, w ci ągu ostatnich kilku lat. Jest to przede wszystkim wynikiem poprawy sytuacji na rynku pracy tak w województwie lubelskim jak i w całym kraju. Poni Ŝsza tabela przedstawia struktur ę rynku pracy w latach 2004-2007: Rynek pracy w gminie Nowodwór

J. m. 2004 2005 2006 2007 PRACUJ ĄCY Pracuj ący wg płci ogółem osoba 158 177 161 172 m ęŜ czy źni osoba 57 67 53 58 kobiety osoba 101 110 108 114 BEZROBOCIE Bezrobotni zarejestrowani wg płci ogółem osoba 317 336 220 190 m ęŜ czy źni osoba 187 189 117 94 kobiety osoba 130 147 103 96

Mimo poprawy sytuacji na rynku pracy, nadal podstawowym źródłem zarobkowania dla mieszka ńców gminy jest praca w indywidualnych gospodarstwach rolnych. Niewielkie gospodarstwa, mało dochodowa struktura produkcji oraz podeszły wiek ludno ści powoduj ą, i Ŝ dla znacznej cz ęś ci rolników ich gospodarstwo nie stanowi głównego źródła utrzymania. Ponadto miejsca pracy na terenie gminy zapewniaj ą zakłady produkcyjno- usługowe, jednostki handlowe, o świata, administracja szczebla gminnego, słu Ŝba zdrowia oraz pomoc społeczna. Je śli chodzi o aktywno ść zawodow ą ludno ści gminy, to około 80,0% osób czynnych zawodowo utrzymuje si ę z pracy w indywidualnych gospodarstwach rolnych. Rynek pracy w gminie Nowodwór nie pokrywa zapotrzebowania lokalnej społeczno ści. Gmina podejmuje działania ograniczaj ące poziom bezrobocia poprzez prace interwencyjne i roboty publiczne oraz umo Ŝliwia odbywanie sta Ŝu bezrobotnym absolwentom. Obok bezrobocia rejestrowanego, wyst ępuje w gminie bezrobocie ukryte, polegaj ące na nadmiernym zatrudnieniu w rolnictwie, gdzie ze wzgl ędu na du Ŝe rozdrobnienie gospodarstw indywidualnych, osoby w nich pracuj ące nie s ą w pełni wykorzystywane. Brak atrakcyjnych miejsc pracy w gminie Nowodwór jest główna przyczyn ą utrzymuj ącego si ę wysokiego, ujemnego wska źnika migracji. Z gminy wyprowadzaj ą si ę przede wszystkim ludzie młodzi, którzy przede wszystkim w miastach szukaj ą lepszych warunków Ŝycia.

44 Bezrobocie generuje bardzo powa Ŝne problemy nie tylko gospodarcze, ale przede wszystkim społeczne. Okres bezrobocia członka rodziny, jest dla wielu gospodarstw domowych bardzo trudny. Pojawiaj ące si ę problemy finansowe rodz ą konieczno ść szukania dora źnych metod poprawy sytuacji ekonomicznej rodziny. Brak zatrudnienia negatywnie wpływa nie tylko na ekonomiczn ą kondycj ę rodzin, ale tak Ŝe na pozamaterialne kwestie Ŝycia rodzinnego. Przymusowe pozostawanie bez pracy oraz niemo Ŝno ść znalezienia ponownego zatrudnienia powoli i systematycznie pozbawiaj ą człowieka poczucia własnej warto ści. Negatywnym skutkiem bezrobocia s ą tak Ŝe problemy dzieci osób bezrobotnych, na które równie Ŝ nale Ŝy zwróci ć szczególn ą uwag ę. Odczuwanie przez dzieci własnej sytuacji jako gorszej cz ęsto prowadzi do stopniowej izolacji środowiskowej, co jest dotkliwym ograniczeniem naturalnych potrzeb zwi ązanych z rozwojem intelektualnym i społecznym. Zaw ęŜ a si ę kr ąg wspólnych zainteresowa ń rówie śniczych, dzieci przestaj ą by ć zapraszane do wspólnej nauki i zabawy. Zdarza si ę tak Ŝe, Ŝe jednocze śnie z odrzuceniem przez rówie śników, z powodu trudnej sytuacji materialnej rodziny, dzieci popadaj ą w sytuacje konfliktowe w szkole z wychowawcami i nauczycielami. Taka sytuacja ma wpływ na postawy dzieci, na ich zachowanie oraz postawy i decyzje podejmowane w dorosłym Ŝyciu. W miar ę post ępuj ącej restrukturyzacji rolnictwa polegaj ącej mi ędzy innymi na zwi ększaniu si ę średniej wielko ści gospodarstw rolnych i powi ększeniu ich dochodowo ści, liczba rodzin, dla których rolnictwo jest dodatkowym źródłem dochodów b ędzie male ć, wzro śnie natomiast liczba rodzin, dla których gospodarstwo rolne b ędzie jedynym i wystarczaj ącym źródłem utrzymania. Bior ąc pod uwag ę trwało ść rolniczego profilu gospodarki gminy oraz walory środowiska przyrodniczego i kulturowego, nowe miejsca pracy powinny by ć tworzone w przetwórstwie rolnymi, obsłudze rolnictwa, turystyce oraz rekreacji pobytowej (w tym w agroturystyce). W zwi ązku z powy Ŝszym, nale Ŝy zauwa Ŝyć, i Ŝ brak działa ń na rzecz podniesienia poziomu wykształcenia mieszka ńców mo Ŝe doprowadzi ć do powstania problemów społeczno-gospodarczych w gminie i jej marginalizacji.

45 5.3. Warunki i jako ść Ŝycia mieszka ńców

Dla obszarów nisko uprzemysłowionych, w szczególno ści dla obszarów rolnych i terenów wiejskich warunki i jako ść Ŝycia ich mieszka ńców poza opisanymi wcze śniej aspektami o charakterze ekonomiczno-gospodarczym i infrastrukturalnym, charakteryzuje stan oraz rozwój przestrzeni społecznej, głównie zwi ązanej z: • warunkami mieszkaniowymi, • wyposa Ŝeniem budynków i mieszka ń w podstawowe instalacje bytowe, • czasem ich budowy, liczb ą izb i osób w gospodarstwie, • stanem placówek o światowych, wychowawczych i słu Ŝby zdrowia, • poziomem bezpiecze ństwa publicznego, • aktywno ści ą społeczno-kulturaln ą mieszka ńców. Warunki mieszkaniowe w gminie Nowodwór opisuj ą poni Ŝsze tabele:

Budynki i mieszkania, powierzchnia u Ŝytkowa mieszka ń i ludno ść w mieszkaniach według rodzaju budynku

Powierzchnia u Ŝytkowa Mieszkania mieszka ń w m2 Ludno ść w WYSZCZEGÓLNIENIE Budynki w tym zamie- w tym zamie- mieszaniac ogółem szkanych ogółem szkanych h stale stale

OGÓŁEM...... 996 1010 1007 91936 91784 4348 Budynki mieszkalne...... 979 989 988 91216 91146 4301

w tym stanowi ące własno ść osób fizycznych...... 972 976 976 90585 90585 4270

Budynki mieszkalno-inwentarskie i mieszkalno-gospodarskie...... 14 14 14 383 383 35

Budynki pozostałe...... 3 7 5 337 255 12

Źródło: Urz ąd Statystyczny w Lublinie

Budynki mieszkalne zamieszkałe według liczby mieszka ń, okresu budowy

WYSZCZEGÓLNIENIE O liczbie mieszka ń b - budynki m – mieszkania Ogółem p – powierzchnia u Ŝytkowa mieszka ń w 1 2-5 6-19 20 i wi ęcej m2

OGÓŁEM...... b 979 972 7 - - m 989 972 17 - - p 91216 90345 871 - - wybudowane w latach:1 przed 1918...... b 7 7 - - - m 7 7 - - - p 355 355 - - -

1 Bez budynków w budowie i z nieustalonym rokiem budowy. Źródło: Urz ąd statystyczny w Lublinie

Budynki mieszkalne zamieszkane wyposa Ŝone w instalacje

WYSZCZEGÓLNIENIE Z wodoci ągiem i kanalizacj ą Bez b - budynki Ogółem z c.o. bez c.o. wodoci ągu, m – mieszkania co i gazu p – powierzchnia u Ŝytkowa mieszka ń w m2 z gazem bez gazu z gazem bez gazu

OGÓŁEM...... b 979 - 521 - 131 143 m 989 - 530 - 131 143 p 91216 - 60630 - 10280 7615

W tym budynki stanowi ące własno ść osób fizycznych...... b 972 - 517 - 131 141 m 976 - 520 - 131 141 p 90585 - 60119 - 10280 7535

1 W przypadku instalacji wodoci ągowej, kanalizacyjnej i centralnego ogrzewania uwzgl ędniono zarówno instalacje podł ączone do sieci jak te Ŝ instalacje lokalne, natomaist w przypadku gazu tylko instalacje sieciowe. Źródło: Urz ąd statystyczny w Lublinie

47 Mieszkania według zamieszkania i przeznaczenia

Przeznaczone do czasowego lub Wyko- sezonowego Niezamieszkane rzystywane Zamiesz- zamieszkania (jako Ogółe wył ącznie do WYSZCZEGÓLNIENIE kane drugie mieszkania) m prowadzenia stale zamiesz- przezna- Przezna- nie- działalno ści kane czone do czone do zamiesz- gospodarczej czasowo stałego rozbiórki, kane zamieszkania opuszczone

OGÓŁEM...... 1165 1007 23 50 # 37 47

W tym mieszkania stanowi ące własno ść osób fizycznych...... 1144 1487 23 49 # 35 45

Źródło: Urz ąd statystyczny w Lublinie

Mieszkania zamieszkane i warunki mieszkaniow

W tym stanowi ące własno ść osób WYSZCZEGÓLNIENIE Ogółem fizycznych OGÓŁEM

Mieszkania...... 1030 1014

Izby...... 4006 3952 w tym wykorzystywane wył ącznie

do prowadzenie działalno ści

gospodarczej...... 11 11

Powierzchnia u Ŝytkowa

mieszka ń w 93241 92465 m2......

w tym wykorzystywane wył ącznie

do prowadzenia działalno ści 569 569 gospodarczej......

3,90 Przeci ętna: 3,89 liczba izb w1 mieszkaniu......

powierzchnia u Ŝytkowa mieszkania 90,5 91,2 w m2......

W tym zamieszkane stale

Mieszkania...... 1007 991

Izby...... 3939 3885 w tym wykorzystywane wył ącznie do prowadzenie działalno ści gospodarczej...... 11 11

Powierzchnia u Ŝytkowa mieszka ń w m2...... 91784 91008 w tym wykorzystywane wył ącznie do prowadzenia działalno ści gospodarczej...... 569 569

Ludno ść w mieszkaniach...... 4348 4306

Gospodarstwa domowe 48 w mieszkaniach...... 1252 1234

Rodziny w mieszkaniach...... 1075 1064

Przeci ętna: liczba izb w 1 mieszkaniu...... 3,91 3,92 osób w 1 mieszkaniu...... 4,32 4,35 gospodarstwa domowych w 1 mieszkaniu...... 1,24 1,25

Przeci ętna powierzchnia u Ŝytkowa w m2 1 mieszkania...... 91,1 91,8 na 1 osob ę...... 21,1 21,1 Źródło: Urz ąd statystyczny w Lublinie

Gospodarstwa domowe według liczby izb i liczby osób w gospodarstwie

WYSZCZEGÓLNIENIE W mieszkaniach g- gospodarstwa domowe o liczbie izb2 ść Ogółem l- ludno w mieszkaniach razem 5 i 1 2 3 4 wi ęcej OGÓŁEM

OGÓŁEM...... g 1252 1252 18 188 351 284 411 4348 4348 35 491 1108 1054 1660 Gospodarstwa domowe: 1-osobowe...... g 253 253 10 77 87 33 46 2-osobowe...... g 240 240 5 40 79 49 67 l 480 480 10 80 158 98 134 3-osobowe...... g 190 190 # 20 43 56 70 l 570 570 # 60 129 168 210 4-osobowe...... g 201 201 # 16 58 56 70 l 804 804 # 64 232 224 280 5-osobowe i wi ęcej...... g 368 368 # 35 84 90 158 l 2241 2241 # 210 502 531 990 Przeci ętna liczba osób w gospodarstwie domowym...... 3,5 3,5 1,9 2,6 3,2 3,7 4,0 w tym gospodarstwa mieszkaj ące samodzielnie

Źródło: Urz ąd statystyczny w Lublinie

5.4 O świata

W gminie jest zlokalizowanych 7 placówek o światowych (5 szkół podstawowych i 2 gimnazja), do których w roku szkolnym 2006/2007 uczęszczało ł ącznie 578 osób. Stan ten zaspokaja miejscowe potrzeby z zakresu edukacji na poziomie podstawowym i gimnazjalnym. Szkoły podstawowe znajduj ą si ę w miejscowo ściach: • Nowodwór, • Grabów Szlachecki, • Nied źwied ź, • Trzcianki, 49 • Jakubówka, Gimnazja świadcz ą usługi edukacyjne w dwóch miejscowo ściach: • Nowodwór, • Grabów Szlachecki. Do Szkół Podstawowych obecnie ucz ęszcza 335 uczniów. Placówki te zostały wyposa Ŝone w 46 komputerów z czego 36 podł ączonych jest do sieci internetowej. Dla 243 uczniów gimnazjów oddano do dyspozycji 13 komputerów, które s ą wł ączone do sieci internetowej. Szkoły w Nowodworze, Nied źwiedziu i Grabowie Szlacheckim otrzymały w 2004 roku fundusze z Europejskiego Funduszu Społecznego. Pozwoliło to na zorganizowanie pracowni komputerowych i zwi ększenie liczby komputerów dost ępnych dla uczniów. Władze gminy przykładaj ą du Ŝą wag ę do stanu szkół, co ma odzwierciedlenie w wydatkach bud Ŝetowych przeznaczonych na o świat ę. Baza lokalowa szkół jest zadowalaj ąca. W miejscowo ści Nowodwór funkcjonuje sala gimnastyczna z zapleczem oraz sal ą wielofunkcyjn ą. Na jednego nauczyciela przypada w gminie średnio 9 uczniów, a wi ęc mniej ni Ŝ wynosi średnia dla powiatu i gmin wiejskich w Polsce (13). Uzupełnienie działa ń gminy w zakresie infrastruktury edukacyjnej powinny stanowi ć projekty realizowane w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, w tym w szczególno ści działania, których współfinansowanie przewiduje si ę w poddziałaniach: a) Poddziałanie 9.1.1 Zmniejszanie nierówno ści w stopniu upowszechnienia edukacji przedszkolnej. Poddziałanie umo Ŝliwia m.in. tworzenie o środków wychowania przedszkolnego (w tym równie Ŝ realizacj ę alternatywnych form wychowania przedszkolnego) na obszarach i w środowiskach o niskim stopniu upowszechnienia edukacji przedszkolnej (w szczególno ści na obszarach wiejskich), wsparcie istniej ących przedszkoli przyczyniaj ące si ę do zwi ększonego uczestnictwa dzieci w wychowaniu przedszkolnym np. dłu Ŝsze godziny pracy przedszkoli, uruchomienie dodatkowego naboru dzieci, zatrudnienie personelu. b) Poddziałanie 9.1.2 Wyrównywanie szans edukacyjnych uczniów z grup o utrudnionym dost ępie do edukacji oraz zmniejszanie ró Ŝnic w jako ści usług edukacyjnych. W ramach tego poddziałania wspierane b ędą programy rozwojowe szkół i placówek o światowych prowadz ących kształcenie ogólne ukierunkowane na wyrównywanie szans edukacyjnych uczniów i zmniejszanie dysproporcji w ich osi ągni ęciach edukacyjnych oraz podnoszenie jako ści procesu kształcenia, w szczególno ści obejmuj ące:

50 - dodatkowe zaj ęcia dydaktyczno - wyrównawcze oraz specjalistyczne słu Ŝą ce wyrównywaniu dysproporcji edukacyjnych w trakcie procesu kształcenia, - doradztwo i opiek ę pedagogiczno – psychologiczn ą dla uczniów wykazuj ących problemy w nauce lub z innych przyczyn zagro Ŝonych przedwczesnym wypadni ęciem z systemu o światy (np. wsparcie dla uczniów z obszarów wiejskich, wsparcie dla uczniów niepełnosprawnych, przeciwdziałanie uzale Ŝnieniom, programy prewencyjne, przeciwdziałanie patologiom społecznym), - programy skierowane do dzieci i młodzie Ŝy, które znajduj ą si ę poza systemem szkolnictwa podstawowego, gimnazjalnego i ponadgimnazjalnego (przedwcze śnie opuszczaj ący system szkolnictwa) umo Ŝliwiaj ące uko ńczenie danego etapu kształcenia oraz kontynuacj ę nauki, - dodatkowe zaj ęcia (pozalekcyjne i pozaszkolne) dla uczniów ukierunkowane na rozwój kompetencji kluczowych, ze szczególnym uwzgl ędnieniem ICT (technologie informacyjno - komunikacyjne), j ęzyków obcych, przedsi ębiorczo ści, nauk przyrodniczo – matematycznych, - rozszerzanie oferty szkół o zagadnienia zwi ązane z poradnictwem i doradztwem edukacyjno - zawodowym, informowaniem uczniów o korzy ściach płyn ących z wyboru danej ście Ŝki edukacyjnej oraz mo Ŝliwo ściach dalszego kształcenia w kontek ście uwarunkowa ń lokalnego i regionalnego rynku pracy (szkolne o środki kariery), - wdro Ŝenie nowych, innowacyjnych form nauczania i oceniania cechuj ących si ę wy Ŝsz ą skuteczno ści ą ni Ŝ formy tradycyjne, - wdra Ŝanie programów i narz ędzi efektywnego zarz ądzania placówk ą oświatow ą przyczyniaj ących si ę do poprawy jako ści nauczania. Działania wspieraj ące mog ą by ć podejmowane w ramach działania 9.5 „Oddolne inicjatywy edukacyjne na obszarach wiejskich” , którego celem jest pobudzenie aktywno ści mieszka ńców obszarów wiejskich na rzecz samoorganizacji i tworzenia lokalnych inicjatyw ukierunkowanych na rozwój edukacji i podnoszenia poziomu wykształcenia mieszka ńców obszarów wiejskich. W działaniu przewidziano wsparcie na rzecz tworzenia i podejmowania aktywno ści przez lokalne inicjatywy i pakty na rzecz rozwi ązywania problemów mieszka ńców wsi w obszarze edukacji. Jak wspomniano powy Ŝej, wysoka jako ść oferty edukacyjnej to tak Ŝe wysoki poziom merytoryczny nauczycieli. W latach 2007-2013 b ędą oni mogli skorzysta ć ze studiów, szkole ń i innych systemów dokształcania, współfinansowanych ze środków

51 strukturalnych Unii Europejskiej, w ramach Działania III. „Wysoka jako ść systemu o światy”, Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 8.

5.5 Pomoc społeczna i ochrona zdrowia

Zadania z zakresu pomocy społecznej na terenie Nowodworu realizuje Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej, z jego ró Ŝnorodnych świadcze ń aktualnie korzysta 1389 osób. O środek realizuje zadania własne, w zakresie pomocy społecznej, zgodnie z obowi ązuj ącymi przepisami i ustaleniami Rady Gminy oraz zadania zlecone, zgodnie z ustaleniami przekazanymi w tej sprawie przez Wojewod ę. O środek dokonuje tak Ŝe wypłaty świadcze ń rodzinnych, zgodnie z ustaw ą obowi ązuj ącą od dnia 1 maja 2004 r. oraz realizuje zało Ŝenia ustawy o zaliczce alimentacyjnej. Działania Gminnego O środka Pomocy Społecznej, b ędą mogły by ć wspomagane ze środków strukturalnych Unii Europejskiej, w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, przede wszystkim w Priorytecie VII „Promocja integracji społecznej”. Pomocy społecznej dotycz ą nast ępuj ące działania i poddziałania: a) Działanie 7.1. Rozwój i upowszechnienie aktywnej integracji Działanie umo Ŝliwia realizacj ę projektów systemowych dotycz ących kształcenia umiej ętno ści osób zagro Ŝonych wykluczeniem społecznym w zakresie pełnienia ról społecznych, wspierania samodzielno ści oraz zdobywania i aktualizacji kwalifikacji zawodowych. Ponadto, w zwi ązku ze zwi ększeniem liczby zada ń z zakresu pomocy społecznej realizowane będą kompleksowe szkolenia i inne formy aktualizowania wiedzy przeznaczone dla pracowników pomocy społecznej 9. b) Działanie 7.2. Przeciwdziałanie wykluczeniu i wzmocnienie sektora ekonomii społecznej Najwi ększe mo Ŝliwo ści wsparcia działa ń społecznych istniej ą w Poddziałaniu 7.2.1 „Aktywizacja zawodowa i społeczna osób zagro Ŝonych wykluczeniem społecznym” w ramach, którego realizowa ć mo Ŝna projekty konkursowe w zakresie: - wsparcia (prawnego, szkoleniowego i finansowego) dla tworzenia i działalno ści podmiotów integracji społecznej, w tym: centrów integracji

8 Wszystkie dane dotycz ące mo Ŝliwo ści współfinansowania zada ń ze środków strukturalnych UE, pochodz ą z dokumentu „Szczegółowy opis priorytetów Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007-2013” z dn. 18 wrze śnia 2007. 9 Szczegółowy opis poddziała ń znajduje si ę w dokumencie „Szczegółowy opis priorytetów Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007-2013” z dn. 18 wrze śnia 2007. 52 społecznej, klubów integracji społecznej, zakładów aktywno ści zawodowej oraz podmiotów działaj ących na rzecz aktywizacji społeczno-zawodowej, - kursów i szkole ń umo Ŝliwiaj ących nabycie, podniesienie lub zmian ę kwalifikacji i kompetencji zawodowych dla osób zagro Ŝonych wykluczeniem, - sta Ŝy i zatrudnienia subsydiowanego osób zagro Ŝonych wykluczeniem społecznym w organizacjach pozarz ądowych oraz spółdzielniach socjalnych poł ączone z zaj ęciami reintegracji zawodowej i społecznej, - poradnictwa psychologicznego, psychospołecznego, zawodowego i innego, prowadz ącego do integracji społecznej i zawodowej, skierowane do osób zagro Ŝonych wykluczeniem i ich otoczenia, - rozwoju nowych form i metod wsparcia indywidualnego i środowiskowego na rzecz integracji zawodowej i społecznej (w tym np. środowiskowej pracy socjalnej, centrów aktywizacji lokalnej, animacji lokalnej, streetworkingu, couchingu, treningu pracy), - rozwoju usług społecznych przezwyci ęŜ aj ących indywidualne bariery w integracji społecznej w tym w powrocie na rynek pracy, - rozwijania umiej ętno ści i kompetencji społecznych, niezb ędnych na rynku pracy, - wsparcia tworzenia i działalno ści środowiskowych instytucji aktywizuj ących osoby niepełnosprawne w tym zaburzone psychicznie, - wsparcia dla tworzenia i funkcjonowania pozaszkolnych form integracji społecznej młodzie Ŝy ( świetlice środowiskowe w tym z programem socjoterapeutycznym, kluby środowiskowe) poł ączonych z realizacj ą działa ń w zakresie reintegracji zawodowej i społecznej, - prowadzenia, publikowania i upowszechniania bada ń i analiz z zakresu polityki społecznej w regionie (w tym działa ń maj ących na celu przygotowanie i wdra Ŝanie gminnych lub powiatowych strategii rozwi ązywania problemów społecznych). c) Poddziałanie 7.2.2 Wsparcie ekonomii społecznej Istotnym elementem wsparcia polityki społecznej mog ą by ć tak Ŝe działania podejmowane i współfinansowane w priorytetu 7.2.2. przewiduj ącego wsparcie finansowe dla funkcjonowania instytucji otoczenia sektora ekonomii społecznej, świadcz ących nast ępuj ące usługi: - usługi prawne, finansowe, marketingowe,

53 - doradztwo (indywidualne i grupowe) oraz szkolenia umo Ŝliwiaj ące uzyskanie wiedzy i umiej ętno ści potrzebnych do zało Ŝenia i prowadzenia działalno ści w sektorze ekonomii społecznej, - rozwój partnerstwa lokalnego na rzecz rozwoju ekonomii społecznej, - promocj ę ekonomii społecznej i zatrudnienia w sektorze ekonomii społecznej. Bior ąc pod uwag ę rosn ące znaczenie kwestii społecznych w polityce tak europejskiej jak i krajowej, zasadne jest rozwijanie tej sfery aktywno ści samorz ądowej, uzupełnianie inwestycji infrastrukturalnych działaniami społecznymi oraz czynne wspieranie inicjatyw społecznych słu Ŝą cych rozwojowi gminy.

Opieka zdrowotna.

Opiek ę zdrowotn ą dla mieszka ńców gminy zapewniaj ą trzy Zakłady Opieki Zdrowotnej zlokalizowane w miejscowo ści Nowodwór i fili ą w Grabowie Szlacheckim. Maj ą one pod opiek ą wszystkich mieszka ńców gminy. W ich ramach funkcjonuj ą: gabinety lekarzy podstawowej opieki zdrowotnej oraz gabinet stomatologiczny. Konsultacje i porady lekarzy specjalistów odbywaj ą si ę w mie ście Ryki oddalonym o ok.15 km. od Nowodworu. W dni wolne od pracy oraz w nocy pomoc ambulatoryjną i wyjazdow ą zabezpiecza Stacja Ratownictwa Medycznego w Rykach.

5.6. Organizacje społeczno-kulturalne

Na terenie gminy działaj ą Ochotnicze Stra Ŝe Po Ŝarne, Świetlice Środowiskowe oraz klub UKS „Orlik” Nowodwór przy ZSO w Nowodworze i UKS „Legion” przy ZSO w Grabowie Szlacheckim. Organizowane s ą równie Ŝ do Ŝynki gminne i powiatowe z pokazami r ękodzieła ludowego, regionalnymi potrawami i strojami, oraz gminne zawody sportowo po Ŝarnicze.

5.7. Okre ślenie grup społecznych wymagaj ących wsparcia

Grupami społecznymi wymagaj ącymi wsparcia s ą osoby niepełnosprawne oraz długotrwale bezrobotni. Według powszechnego spisu ludno ści dokonanego w 2007 r. w 54 Gminie Nowodwór bez pracy pozostawało 190 osób. Poni Ŝsza tabela przedstawia struktur ę bezrobotnych pod względem okresu poszukiwania pracy

Osoby niepełnosprawne według kategorii niepełnosprawno ści, płci, ekonomicznych grup wieku, poziomu wykształcenia oraz aktywno ści ekonomicznej.

Osoby niepełnosprawne ogółem prawnie tylko biologicznie WYSZCZEGÓLNIENIE razem męŜ - kobiety razem męŜ - kobiety razem męŜ - kobiety czy źni czy źni czy źni

OGÓŁEM...... 707 338 369 589 300 289 118 38 80

Według ekonomicznych grup wieku: przedprodukcyjny...... 25 16 9 23 15 8 # # # produkcyjny...... 403 236 167 376 220 156 27 16 11 mobliny...... 129 80 49 118 75 43 11 5 6 55 niemobilny...... 274 156 118 258 145 113 16 11 5 poprodukcyjny...... 279 86 193 190 65 125 89 21 68

Według poziomu wykształcenia (dotyczy osób w wieku 13 lat i wi ęcej): w tym: wy Ŝsze...... 3 # # # # - # - # policealne...... 3 - 3 # - # # - # średnie...... 58 28 30 51 27 24 7 # # zawodowe ...... 55 27 28 48 26 22 7 # # ogólnokształc ące...... 3 # # 3 # # - - - zasadnicze zawodowe...... 162 102 60 151 95 56 11 7 4 podstawowe uko ńczone...... 330 146 184 268 127 141 62 19 43 podstawowe nieuko ńczone i bez wykształcenia szkolnego. 132 48 84 98 38 60 34 10 24

Według aktywno ści ekonomicznej: aktywni zawodowo...... 215 119 96 194 108 86 21 11 10 pracuj ęcy...... 211 116 95 191 106 85 20 10 10 bezrobotni...... 4 # # 3 # # # # - bierni zawodowo (ł ącznie z osobami w wieku poni Ŝej 15 lat)...... 475 213 262 379 186 193 96 27 69 nieustalony statut na rynku pracy...... 17 6 11 16 6 10 # - #

Źródło: Urz ąd Statystyczny w Lublinie

5.8. Identyfikacja problemów w sferze społecznej

a. W sferze opieki zdrowotnej najwa Ŝniejszym problemem wpływaj ącym na jako ść Ŝycia mieszka ńców gminy jest brak dost ępu na miejscu do podstawowej opieki zdrowotnej w godzinach nocnych oraz w dni wolne od pracy, a tak Ŝe brak lokalnej stacji ratownictwa medycznego. Niezadowalaj ący jest tak Ŝe zakres dost ępnych usług lekarzy-specjalistów. b. W zakresie pomocy społecznej nale Ŝy zwróci ć uwag ę na prawidłowe rozpoznanie środowisk potrzebuj ących wsparcia i zapewnianie świadcze ń wszystkim potrzebuj ącym. Realizacji tego zało Ŝenia mo Ŝe sprzyja ć wdro Ŝenie systemu monitoringu pomocy udzielanej przez GOPS.

56 c. Niekorzystne tendencje demograficzne w gminie. d. Niski poziom wykształcenia mieszka ńców gminy. e. Zbyt skromna oferta zaj ęć pozalekcyjnych w stosunku do potrzeb i potencjału dzieci i młodzie Ŝy. f. Konieczno ść budowy infrastruktury sportowej (sala gimnastyczna, stadion gminny). g. Niewystarczaj ący dost ęp do Internetu w gminie h. Skromna oferta kulturalna. i. Znaczna liczba osób dotkni ętych problemem ubóstwa. j. Brak aktywno ści lokalnej na rzecz rozwoju obszaru gminy.

III. Zadania polegaj ące na poprawie sytuacji na danym obszarze

Analiza SWOT

Podstaw ą do sformułowania głównych kierunków i celów rozwoju słu Ŝą cych poprawie sytuacji gminy Nowodwór jest analiza jej silnych i słabych stron oraz szans i zagro Ŝeń (analiza SWOT).

ANALIZA SWOT MOCNE STRONY SŁABE STRONY • wolne tereny inwestycyjne, • ujemne saldo migracji, • znaczne zasoby taniej i dobrze wykształconej • niekorzystna struktura gospodarki (głównie siły roboczej, rolnictwo, brak przedsi ębiorstw • potencjał do rozwoju gospodarki produkcyjnych),

57 Ŝywno ściowej, • brak lokalnego kapitału, • atrakcyjne i mało przekształcone środowisko • degradacja cz ęś ci zespołów zabytkowych, naturalne, • niskie dochody ludno ści, • małe ska Ŝenie i zanieczyszczenie gleb i • wysoki poziom bezrobocia, w tym ukrytego powietrza na terenie gminy, w rolnictwie, • bogate i widowiskowe formy krajobrazu, • niski poziom samoorganizacji i aktywno ści • zasoby dziedzictwa historycznego i społecznej na obszarach wiejskich, kulturowego, • dobrze rozwini ęte szkolnictwo podstawowe i gimnazjalne, SZANSE ZAGRO śENIA • rozwój infrastruktury społecznej (obiekty i • ograniczone środki bud Ŝetowe na rozbudow ę urz ądzenia dla: o światy, zdrowia, kultury, infrastruktury społecznej, sportu itp.), • brak mo Ŝliwo ści zatrudnienia poza • kreowanie i promocja rejonu poprzez rolnictwem, organizacj ę imprez kulturalnych, sportowych • niekorzystne trendy demograficzne, i turystycznych, • opó źnienia w realizacji szybkich krajowych • tworzenie warunków dla wykorzystania tras komunikacyjnych, środków pomocowych z Unii Europejskiej, • pogarszaj ące si ę warunki do rozwijania • integracja społeczno ści lokalnych dla przedsi ębiorcz ści oraz niska skłonno ść rozwi ązywania wspólnych problemów, ludno ści do prowadzenia działalno ści • tworzenie warunków do pozarolniczych gospodarczej, źródeł dochodu, • odpływ wykształconej kadry z terenu gminy, • zagospodarowanie turystyczne gminy, • rozwój agroturystyki, • napływ zewn ętrznych inwestorów,

Na podstawie analizy SWOT okre ślone zostały nast ępuj ąca misja, cele strategiczne i operacyjne, słu Ŝą ce zrównowa Ŝonemu rozwojowi gminy:

1.Celowo ść zada ń planowanych do realizacji–misja i cele strategiczne.

Misja:

Poprawa jako ści Ŝycia mieszka ńców oraz zaspokojenie ich potrzeb poprzez kompleksowy rozwój ekonomiczno gospodarczy gminy.

I. Cel strategiczny - Rozbudowa infrastruktury technicznej i społecznej dla zwi ększenia konkurencyjno ści gminy.

Znaczenie infrastruktury w procesie wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich wynika z faktu, Ŝe stanowi ona podstaw ę wszelkiej działalno ści gospodarczej, warunkuj ąc 58 jej zakres, struktur ę i przestrzenne rozmieszczenie. W tym kontek ście poziom rozwoju infrastruktury decydowa ć mo Ŝe o atrakcyjno ści b ądź nieatrakcyjno ści regionu, gminy, wsi, a wi ęc stanowi ć o szansach lub barierach ich dalszego rozwoju. Zakłada si ę, bowiem, Ŝe gospodarcze o Ŝywienie obszarów wiejskich to przede wszystkim rozwój nowych dziedzin działalno ści gospodarczej i zwi ązany z tym wzrost liczby miejsc pracy na wsi poza rolnictwem. Zasadno ść rozwa Ŝań dotycz ących infrastruktury w ramach problemu wielofunkcyjnego rozwoju wsi wynika tak Ŝe z faktu, Ŝe obecny jej poziom jest nadal niewystarczaj ący, nadal utrzymuj ą si ę drastyczne dysproporcje pomi ędzy poszczególnymi regionami kraju oraz pomi ędzy miastem a wsi ą. Determinuje to gorszy standard Ŝycia i warunki pracy ludno ści na wsi oraz ogranicza mo Ŝliwo ść dalszego ich rozwoju. W procesie przeobra Ŝeń obszarów wiejskich wa Ŝną rol ę odgrywa zarówno infrastruktura techniczna (przede wszystkim sie ć drogowa, telefoniczna, wodoci ągowa i kanalizacyjna oraz system oczyszczania ścieków), jak i społeczna (opieka medyczna, o świata i wychowanie). Z wieloletnich obserwacji wynika, Ŝe relacje pomi ędzy ogólnym poziomem społeczno gospodarczym, zagospodarowaniem infrastrukturalnym a rozwojem przedsi ębiorczo ści na obszarach wiejskich maj ą charakter sprz ęŜ eń zwrotnych. Dlatego te Ŝ w przypadku obszarów skrajnie zaniedbanych konieczne staj ą si ę działania wspieraj ące rozwój infrastruktury jako elementarnego (aczkolwiek niewystarczaj ącego) warunku o Ŝywienia gospodarczego. Obszary wiejskie słabiej rozwini ęte gospodarczo, peryferyjnie poło Ŝone maj ą wiele atutów. Na terenach poło Ŝonych z dala od du Ŝych skupisk miejsko – przemysłowych ni Ŝsze s ą koszty zwi ązane z zatrudnieniem, ze wzgl ędu na wysokie bezrobocie. Niemniej jednak nie s ą one w stanie rekompensowa ć braków w wyposa Ŝeniu infrastrukturalnym, o czym świadcz ą analizy przestrzennego rozmieszczenia działalno ści gospodarczej na wsi w latach 90-tych. Wynika z nich, Ŝe dynamika przedsi ębiorczo ści (tak Ŝe saldo) jest wy Ŝsza w gminach miejsko – wiejskich ani Ŝeli wiejskich, wi ększa w gminach poło Ŝonych w obr ębie oddziaływania aglomeracji. W tym zakresie wyst ępuje tak Ŝe zró Ŝnicowanie pomi ędzy wiejskimi obszarami Polski północno – zachodniej i zachodniej (wy Ŝsze wska źniki ogólnego rozwoju gospodarczego i co za tym idzie infrastrukturalnego) a Polsk ą wschodni ą i centraln ą. Stan infrastruktury w wielu przypadkach mo Ŝe by ć jednym z kluczowych czynników przyci ągaj ących lub hamuj ących napływ kapitału (nie tylko zagranicznego) anga Ŝuj ącego si ę w rozwój przedsi ębiorczo ści wiejskiej. Odpowiedni, to znaczy dostosowany do obecnych potrzeb poziom infrastruktury obni Ŝa koszty przedsi ęwzi ęcia, decyduje o jego efektywno ści i rentowno ści.

Cele operacyjne:

59 W zakresie drogownictwa: • budowa b ądź modernizacja dróg gminnych, • poprawa bezpiecze ństwa ruchu kołowego i pieszych poprzez rozbudow ę infrastruktury drogowej (w tym dróg i chodników osiedlowych) • modernizacja i budowa o świetle ń ulicznych. Faktem niezaprzeczalnym jest, Ŝe dost ępno ść komunikacyjna gminy rzutuje na rozwój przedsi ębiorczo ści, ści ąganie kapitału zewn ętrznego jak równie Ŝ popraw ę bytu mieszka ńców. W sytuacji, kiedy w gminie Nowodwór dróg utwardzonych jest za mało, a jako ść istniej ących jest zła, zachodzi pilna potrzeba szybkiej ich rozbudowy i modernizacji. Dla poprawienia powi ąza ń wewn ątrz gminy oraz lepszego obsłu Ŝenia terenów budowlanych istnieje potrzeba zwi ększania ilo ści trwale utwardzonych dróg gminnych, potrzeby inwestycyjne w tym zakresie szacowane s ą na kwot ę ok. 3 000 000 PLN.

W zakresie ochrony środowiska: • wykonanie kanalizacji sanitarnej w miejscowo ściach o zwartej zabudowie, • wykonanie przydomowych oczyszczalni ścieków w miejscowo ściach o rozproszonej zabudowie, • prowadzenie racjonalnej (selektywnej) gospodarki odpadami gospodarka odpadami.

W zakresie rozbudowy infrastruktury społecznej: • rozbudowa bazy rekreacyjno sportowej.

II. Cel strategiczny - Rozwój rolnictwa i dywersyfikacja dochodów w tym sektorze.

Gmin ę Nowodwór charakteryzuje silnie rozdrobniona własność ziemska, istnienie małych oraz średnich gospodarstw rolnych o niskim poziomie dochodów oraz wyst ępowanie ukrytego bezrobocia. W warunkach wolnego rynku surowców i Ŝywno ści, rolnictwo tego regionu nie ma szans rozwojowych bez istotnych przeobra Ŝeń strukturalnych w okresie nast ępnych 20-30 lat, bowiem słabo rozwini ęty lub upadaj ący przemysł oraz ograniczone mo Ŝliwo ści rozwoju o środków miejskich nie stwarzaj ą perspektyw dla rodzin rolniczych opuszczaj ących swoje gospodarstwa, co wpłynie na dalsze ubo Ŝenie ludno ści wiejskiej. Zało Ŝeniem teoretycznym strategii rozwoju rolnictwa jest stworzenie ideowych rozwi ąza ń dla transformacji regionu, w oparciu o rozwój społeczno – gospodarczy

60 respektuj ący zało Ŝenia zrównowa Ŝonego rozwoju obszarów wiejskich, typowych dla centralnej i południowo – wschodniej Polski. Wysokie bezrobocie oraz rozdrobnienie gospodarstw powoduje, Ŝe w gminie na wi ększ ą skal ę powinny by ć preferowane działalno ści pracochłonne. Rozwój terenów wiejskich zostanie oparty na rolnictwie ekologicznym, produkcji Ŝywno ści ekologicznej oraz agroturystyce. Produkcja towarowa opiera ć si ę na wytwarzaniu warzyw i owoców oraz na produkcji bydła mlecznego, w miejsce obecnie dominuj ącego modelu: ziemniaki – zbo Ŝa – Ŝywiec wieprzowy i produkcja mleka. Proponowany typ produkcji towarowej jest lepiej dostosowany do wymogów technologicznych rolnictwa ekologicznego, daje lepsze podstawy wy Ŝszej dochodowo ści gospodarstw, stwarza lepsze mo Ŝliwo ści wykorzystania siły roboczej oraz umo Ŝliwia efektowniejsze wykorzystanie potencjału przetwórczego istniej ącego w regionie. Jednocze śnie model ten wymaga wy Ŝszych kwalifikacji u rolników oraz odpowiedniego systemu doradztwa rolniczego, a tak Ŝe lepiej rozwini ętej struktury marketingowej. Rozwój rolnictwa ekologicznego na stosunkowo du Ŝym obszarze b ędzie sprzyja ć tak Ŝe realizacji długookresowych celów ekologicznych. Gospodarstwa ekologiczne umo Ŝliwiaj ą bardziej efektywn ą ochron ę i rozwój struktury ekologicznej tego regionu, co przyczyni si ę do podnoszenia poziomu bioró Ŝnorodno ści oraz bardziej zrównowa Ŝonego rozwoju terenów wiejskich, a tak Ŝe agroturystyki. Przestawienie podstawowej cz ęś ci gospodarstw w kierunku rolnictwa ekologicznego w okresie 5 – 10 lat pozwoli na rozwini ęcie produkcji surowców pochodzenia ekologicznego oraz Ŝywno ści ekologicznej na szerok ą skal ę. Koncentracja produkcji stanie si ę czynnikiem sprzyjaj ącym dla rozwoju lokalnego przemysłu przetwórczego. Specyfika rolnictwa ekologicznego (wy Ŝsze nakłady pracy koniecznej w gospodarstwie) pozwoli lepiej wykorzysta ć lokaln ą sił ę robocz ą i obni Ŝyć poziom ukrytego bezrobocia. Tak ą sam ą rol ę spełni rozwój lokalnych oraz przyzagrodowych przetwórni, które b ędą mogły wytwarza ć rodzaje Ŝywno ści o charakterze regionalnym, z przeznaczeniem do handlu przyzagrodowego oraz na rynek aglomeracji miejskich. Wytwarzanie Ŝywno ści metodami ekologicznymi oraz agroturystyka pozwala na uzyskanie przez gospodarstwa dodatkowych dochodów z tytułu premii ekologicznej, co pozwoli na podniesienie dochodowo ści gospodarstw. Dodatkowym źródłem dochodów ludno ści wiejskiej stanie si ę przyzagrodowe przetwórstwo wiejskie oraz sprzeda Ŝ bezpo średnio z gospodarstwa. W świetle przygotowanych obecnie regulacji prawnych, gospodarstwa ekologiczne b ędą uzyskiwały pomoc finansow ą ze strony pa ństwa i Unii Europejskiej, co mo Ŝe dodatkowo zwi ększy ć dochodowo ść tych gospodarstw. Podstaw ą organizacji gospodarczej produkcji rolniczej i lokalnego przetwórstwa oraz handlu b ędą grupy produkcyjno – marketingowe. Grupy zło Ŝone z rolników

61 i przedsi ębiorców prowadz ących lokalne przetwórnie Ŝywno ści b ędą miały charakter terytorialny (np. gospodarze i przedsi ębiorcy z jednej wsi lub kilku okolicznych wsi tworzą grup ę) lub bran Ŝowy (rolnicy wytwarzaj ący surowce dla zakładu przetwórczego itp.). Rolnicy i przedsi ębiorcy mog ą nale Ŝeć do kilku grup jednocze śnie. Grupy w imieniu swoich członków b ędą prowadziły działalno ść handlow ą i promocyjn ą. W dalszej perspektywie będzie mo Ŝliwe utworzenie zwi ązku grup produkcyjno – marketingowych, który przyjmie na siebie promocje regionu w aglomeracjach i za granic ą oraz zorganizuje sie ć sprzeda Ŝy w aglomeracjach lub nawi ąŜ e zwi ązki handlowe z sieciami supermarketów. Zgodnie z pogl ądami ekonomistów oraz polityków struktura własno ści na obszarach wiejskich b ędzie si ę przekształca ć w kierunku powi ększania gospodarstw oraz zmniejszania liczby ludno ści czynnej zawodowo w produkcji rolniczej. Grupy produkcyjno – marketingowe przy śpiesz ą naturalne zmiany. Wywołaj ą one selekcj ę w śród swoich członków, czego efektem b ędzie odej ście z produkcji rolniczej słabszych rolników lub podj ęcie przez cz ęść rolników innych form aktywno ści zawodowej w ramach podziału zada ń w grupie (np. w przetwórstwie). W ramach grup b ędzie mo Ŝliwe u Ŝytkowanie ziemi tych rolników przez aktywniejszych rolników, przez co ograniczone zostanie zjawisko porzucania gospodarstw i odłogowania ziemi. Gospodarstwa ekologiczne pozwalaj ą na bardziej efektywne realizowanie celów zrównowa Ŝonego rozwoju w gminie. Nale Ŝy si ę spodziewa ć, Ŝe rolnicy oraz społecze ństwo wiejskie wł ączy si ę do działa ń, których celem b ędzie ochrona krajobrazów wiejskich. Bogaty płodozmian, odpowiednie działania na rzecz ochrony i wzbogacania enklaw naturalnej przyrody, dbało ść o wła ściwe ukształtowanie miedz, zadrzewie ń i zakrzewie ń śródpolnych oraz ochrona istniej ącej i rozwój małej retencji przyczyni si ę do podniesienia poziomu bioró Ŝnorodno ści oraz stabilno ści ekologicznej krajobrazów rolniczych. Na tym obszarze mo Ŝliwe b ędzie wdra Ŝanie programów rolno – środowiskowych Unii Europejskiej. Pozyskiwane w ten sposób środki unijne b ędą wspiera ć działania samorz ądów lokalnych i społeczno ści wiejskiej. Istotna znaczenie będzie te Ŝ mie ć odpowiednia edukacja ekologiczna młodzie Ŝy, co b ędzie mogło wspiera ć regionalne centrum edukacji ekologicznej oraz towarzystwa i fundacje ekologiczne. Istotne znaczenie b ędzie miało kultywowanie regionalnej tradycji oraz obyczajowo ści. Temu celowi b ędzie sprzyja ć odpowiednia aktywno ść samorz ądów wiejskich. Podstawowe znaczenie na ukształtowanie wizerunku regionu w kraju i za granic ą, który pozwoli bardziej efektywnie promowa ć Ŝywno ść ekologiczn ą tutaj wytwarzan ą oraz agroturystyk ę.

62 Cele operacyjne:

• pomoc inwestorom w realizacji przedsi ęwzi ęć zawi ązanych z przetwórstwem rolno – spo Ŝywczym, • stwarzanie rolnikom warunków do inicjowania powstawania grup producenckich.

Ogólne zało Ŝenia: • poprawa bezpiecze ństwa produkcji i jako ści Ŝywno ści; • zwi ększenie liczby zakładów spełniaj ących wymagania sanitarne i weterynaryjne UE w zakresie przetwórstwa Ŝywno ści; • wspieranie racjonalizacji, restrukturyzacji i postępu w sektorze dla zwi ększenia jego konkurencyjno ści i ułatwienia dostosowania go na Jednolitym Rynku. • wzmocnienie grup producentów rolnych i ich zwi ązków; • ograniczenie niekorzystnego oddziaływania zakładów przetwórczych na środowisko naturalne.

III. Cel strategiczny – Zmiana charakteru gminy na osadniczo – rekreacyjn ą i turystyczn ą

Ogólne zało Ŝenia: Zainteresowanie polskiego społecze ństwa uprawianiem ró Ŝnych form turystyki stale wzrasta – wraz ze wzrostem zamo Ŝno ści i rozwojem gospodarczym kraju. O ka Ŝdego turyst ę trzeba jednak walczy ć ofert ą, pozytywnym wizerunkiem a przede wszystkim jako ści ą usług. Wszystkie regiony Polskie, nawet te o niewielkich wydawałoby si ę walorach turystycznych, staraj ą si ę znale źć jakie ś atrakcje, aby sprosta ć wzrastaj ącemu popytowi. Równie Ŝ Gmina Nowodwór, opracowuj ąc plan rozwoju lokalnego musi wzi ąć pod uwag ę te kierunki rozwoju, wykorzystuj ąc m. in. atrakcyjno ść poło Ŝenia geograficznego. Nasilaj ące si ę zainteresowanie turystyk ą na obszarach wiejskich znajduje odzwierciedlenie w nowych wymiarach postrzegania tego problemu. Coraz cz ęś ciej na plan pierwszy wysuwa si ę jej funkcja społeczno-ekonomiczna i społeczno-kulturowa, które z jednej strony ł ącz ą si ę z kreowaniem nowych miejsc pracy, a z drugiej z impulsami na rzecz ochrony dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego w regionach b ędących przedmiotem zainteresowania turystów. Turystyk ę t ę charakteryzuje du Ŝy zakres funkcji wewn ętrznych (na rzecz danego środowiska i ludzi przyjmuj ących turystów), ł ączonych z podnoszeniem standardu Ŝycia mieszka ńców wsi. Nie bez powodów w rozwoju turystyki 63 wiejskiej upatruje si ę szans na rewitalizacj ę obszarów wiejskich, wyznaczaj ąc jej rol ę jednego z instrumentów odbudowy ich Ŝywotno ści kulturowej i ekonomicznej. Najwi ększej szansy dla wsi nale Ŝy upatrywa ć w jednym z najcenniejszych jej zasobów-szeroko pojmowanym środowisku przyrodniczo-kulturowym, które umo Ŝliwia przetrwanie i budowanie pomy ślno ści wsi nie ze wzgl ędu na to, Ŝe stanowi podstaw ę działalno ści rolniczej, ale przede wszystkim, dlatego, Ŝe w dzisiejszym świecie przypisuje si ę mu szczególnie miejsce w szeroko pojmowanej rekreacji. Wie ś powszechnie uznawana jest za enklaw ę ciszy i spokoju, w której ostały si ę pewne szczególne warto ści humanistyczne potrzebne ludziom, coraz bardziej t ęskni ącym za natur ą. Stworzenie mo Ŝliwo ści zaspokajania tych potrzeb w sposób rozumny – to znaczy przynosz ący wielostronne korzy ści odwiedzanym mieszka ńcom wsi i odwiedzaj ącym (turystom, wczasowiczom), a tak Ŝe wzmacniaj ący miejscowe zasoby przyrody i kultury – staje si ę we współczesnym świecie istotn ą cz ęść składow ą ka Ŝdej cało ściowej korporacji rozwoju obszarów rustykalnych. Nie mo Ŝna pomija ć aspektów społecznych kulturowych turystyki wiejskiej. Umo Ŝliwia ona, bowiem zetkni ęcie si ę ró Ŝnych światów, dwukierunkowy przepływ informacji, wymian ę warto ści i wyobra Ŝeń. Środowiska wiejskie, podejmuj ąc prób ę przyci ągania uwagi turystów, musz ą umie ć wyrazi ć i piel ęgnowa ć specyfik ę swojego regionu wraz z całym bogactwem jego tradycji kulturowej. Agroturystyka zakłada turystyczne zagospodarowanie istniej ących ju Ŝ zasobów wsi, a wi ęc: gospodarstwo rolne – daj ące mo Ŝliwo ść zakwaterowania i wy Ŝywienia turysty, ale te Ŝ szans ę do świadczenia chłopskiego stylu Ŝycia, poznania pracy na wsi, podstaw hodowli zwierz ąt i ro ślin, sposoby sp ędzania czasu wolnego, kultury ludowej; wsi – jako wspólnoty terytorialnej umo Ŝliwiaj ącej obserwacj ę i uczestnictwo w Ŝyciu wsi jako cało ści, w kulturze wiejskiej, uczestnictwo w obrz ędach ludowych, korzystania z sieci handlowo –usługowych, infrastruktury sportowo-rekreacyjnej, instytucji kulturowo-oświatowych. gospodarzy – jako głównego podmiotu Ŝycia wiejskiego; tu pojawia si ę szansa zapoznania si ę z filozofi ą i sposobem my ślenia mieszka ńców wsi, a tak Ŝe z historii regionu i legendami z nimi powi ązanymi. środowiska przyrodniczo - kulturowego – dost ęp do czystego powietrza, wody, flory i fauny, mo Ŝno ść korzystania z niezdewastowanej przestrzeni architektoniczno – krajobrazowej itp., a tak Ŝe mo Ŝliwo ści aktywno ści o charakterze sportowym i u Ŝytkowym (np. pomoc przy Ŝniwach czy innych pracach gospodarskich). Nale Ŝy pami ęta ć, Ŝe działalno ść agroturystyczna nie mo Ŝe by ć kierowana do anonimowego, przypadkowego turysty, jak ma cz ęsto miejsce. Produkt nale Ŝy

64 przygotowa ć dla ści śle okre ślonych grup nabywców. Niezb ędne jest, wi ęc segmentowanie rynku, co umo Ŝliwia racjonalne i precyzyjne dostosowanie produktu, ceny, dystrybucji i promocji do wymaga ń nabywców. Inne, bowiem oczekiwania b ędą miały młode rodziny z małymi dzie ćmi, inne ludzie w wieku podeszłym, jeszcze inne np. członkowie kół miło śników przyrody, czy innych grup towarzystw. Tworz ąc, wi ęc ofert ę trzeba dokładnie sprecyzowa ć czyim potrzebom ma on sprosta ć. Gmina Nowodwór mo Ŝe by ć np. bardzo atrakcyjnym miejscem wypoczynku krótkiego, sobotnio-niedzielnego. Buduj ąc produkt turystyczny nale Ŝałoby, wi ęc pami ęta ć przede wszystkim o bezpiecznych i wygodnych miejscach parkingowych, dobrej kuchni, a tak Ŝe pewnych regionalnych atrakcyjnych, ale skierowanych do okre ślonych odbiorców. W Europie i na świecie ro śnie liczba wyjazdów turystycznych osób starszych, które przekroczyły 55 rok Ŝycia. Ta coraz liczniejsza grupa mi ędzynarodowych turystów jest szczególnie cenna dla bran Ŝy turystycznej, gdy Ŝ podró Ŝuje cały rok. Szuka przede wszystkim dobrej jako ści i równego standardu wszystkich, nawet najdrobniejszych usług. W Polsce brak jest profesjonalnej oferty dla tej grupy wiekowej. Tury ści ci szukaj ą drobnych udogodnie ń: wind w hotelu i muzeach, kawiarni i restauracji na trasach turystycznych. Zainteresowani s ą zarówno imprezami kulturalnymi, jak i dobr ą kuchni ą. Oferta agroturystyczna skierowana do okre ślonego odbiorcy musi by ć oparta przede wszystkim na analizie mo Ŝliwo ści wewn ętrznych gospodarstwa. Konieczne jest dostosowanie wyposa Ŝenia do typu go ści. Na przykład dla rodzin z małymi dzie ćmi nale Ŝy wyposa Ŝyć gospodarstwo w zabawki, typu rowerki, samochodziki, zapewni ć oddzielny pokój do zabawy. Po Ŝą dana jest mo Ŝliwo ść bezpiecznego kontaktu dzieci ze zwierz ętami. Zupełnie inne s ą oczekiwania ludzi w wieku emerytalnym. Proponuj ąc im wypoczynek w gospodarstwie nale Ŝy zapewni ć przede wszystkim spokój – a wi ęc zaciszny dom, ogród, dietetyczn ą kuchni ę oraz łatwy dost ęp do placówek słu Ŝby zdrowia. W celu lepszego wykorzystania potencjału turystycznego wskazane jest nawi ązanie współpracy z województwami o ściennymi. Wspólnie mo Ŝna promowa ć np. turystyk ę historyczno – rekreacyjn ą, a wi ęc zwiedzanie miejsc historycznych (zgodnie z proponowanymi szlakami ), a nast ępnie np. wypoczynek nad wod ą. Promocja wszystkich odmian i rodzajów turystyki wiejskiej wymaga harmonizowania wielu wymiarów Ŝycia wsi, w śród których do najwa Ŝniejszych nale Ŝą : naturalne środowisko przyrodniczo – kulturowe, zintegrowana społeczno ść i wyrozumiały wzajemny stosunek gospodarzy i go ści. Mówi ąc o środowisku przyrodniczo - kulturowym , ma si ę zazwyczaj na my śli region o charakterze rolniczym, o zdrowym klimacie, bez zanieczyszcze ń przemysłowych, piel ęgnuj ący własn ą histori ę i tradycj ę kulturow ą, z minimum infrastruktury

65 komunalnej, z dobr ą lokaln ą kuchni ą, w której byłyby wykorzystywane artykuły Ŝywno ściowe produkowane na miejscu metodami ekologicznymi. Osi ą integruj ącą funkcjonowanie społeczno ści lokalnej muszą by ć działania maj ące na celu utrzymanie delikatnej równowagi mi ędzy wymogami ochrony i wzbogacania dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego a potrzebami zapewnienia ludno ści rodzimej godziwych dochodów. Przy tym nale Ŝy uwzgl ędni ć go ścinno ść rozumian ą jako tworzenie warunków do wzajemnego transferu wiedzy i warto ści mi ędzy odwiedzaj ącymi a odwiedzanymi. U podstaw tych działa ń musi jednak le Ŝeć ich neutralno ść ekologiczna, a w zwi ązku z tym, planuj ąc wprowadzenie agroturystyki, nale Ŝy bardzo skrupulatnie przestrzega ć wska źników okre ślaj ących mo Ŝliwo ść społeczno - przyrodniczego wykorzystania środowiska, do których nale Ŝą : wydolno ść fizyczna, okre ślaj ąca liczb ę turystów nie zakłócaj ącą równowagi środowiskowej; wydolno ść ekologiczna, wskazuj ąca na dopuszczalny stopie ń obci ąŜ enia środowiska przyrodniczego, który nie powoduje niszczenie flory; wydolno ść społeczno – psychologiczna, okre ślaj ąca stopie ń obci ąŜ enia mieszka ńców regionu, nie powoduj ący destrukcji wspólnot rodzinnych i lokalnych;

wydolno ść infrastukturalna – wyznaczaj ąca dopuszczalny stopie ń obci ąŜ enia urz ądze ń komunalno – rekreacyjnych, który nie powoduje procesu ich przyspieszonej dekapitalizacji. Do świadczenie wielu krajów europejskich (Austria, Niemcy, Szwecja, Irlandia) wskazuje na pozytywne rezultaty stosowania alternatywnych strategii w rolnictwie, m.in. agroturystyki jako antidotum na konieczno ść likwidowania małych gospodarstw rolnych oraz wsi w tradycyjnym rozumieniu. Rozwój turystyki wiejskiej stwarza szans ę rozwi ązania przynajmniej cz ęś ci problemów polskiej wsi, która spełnia wiele z jej podstawowych wymogów. Dominuj ą niewielkie gospodarstwa rolne, dysponuj ące słab ą gleb ą, a stopie ń uprzemysłowienia jest stosunkowo niski, co juŜ jest istotn ą zalet ą dla potencjalnego turysty. Pami ęta ć nale Ŝy jednak, Ŝe agroturystyka mo Ŝe odnie ść powodzenie tam, gdzie mamy do czynienia ze zorganizowanym działaniem społeczno ści lokalnych. Główne atuty tej działalno ści to szansa kreowania dodatkowych miejsc pracy, a tak Ŝe prawdopodobie ństwo wytworzenia wi ęzi emocjonalnej w stosunku do posiadanych naturalnych i kulturowych zasobów. Innym pozytywnym efektem jest rozbudowanie sieci usług, która umo Ŝliwiaj ąc wielu osobom prac ę, przyczynia si ę tak Ŝe do podnoszenia standardu Ŝycia na wsi.

66 Cele operacyjne: W zakresie rozwoju przedsi ębiorczo ści: • okre ślenie i uzbrojenie terenów przeznaczonych pod zabudow ę i inwestycje, • stosowanie ulg i zwolnie ń podatkowych dla inwestorów, • wsparcie młodych osób rozwa Ŝaj ących mo Ŝliwo ść podj ęcia działalno ści gospodarczej.

W zakresie turystyki, kultury i wypoczynku: • zwi ększenie nakładów finansowych na krzewienie kultury, • sprzyjanie inwestorom, promuj ącym walory przyrodnicze gminy, • promowanie gminy poprzez stałe aktualizowanie stron internetowych i danych w Biuletynie Informacji Publicznej, • udział gminy w targach turystycznych, • stwarzanie warunków do rozwoju agroturystyki, • budowa zbiornika retencyjnego. Osi ągni ęcie powy Ŝszych celów odbywa ć si ę b ędzie poprzez realizacj ę zada ń zaplanowanych we wspomnianej wy Ŝej Strategii Rozwoju Gminy Nowodwór oraz zada ń sprecyzowanych w trakcie opracowywania niniejszego Planu Rozwoju Lokalnego. Zadania te obejmuj ą swoim zakresem działania w sferze finansów, infrastruktury, kultury i o światy, ekologii, restrukturyzacji rolnictwa na terenie gminy, rozwoju turystyki i innych. Nie ulega wątpliwo ści, i Ŝ osi ągni ęcie zamierzonych przez poszczególne programy efektów przyczyni si ę do wielofunkcyjnego rozwoju Gminy Nowodwór i pozwoli zrealizowa ć zaprezentowane w tym dokumencie koncepcje i wizje.

2. Lista zada ń

Projekt nr 1.

Program modernizacji, remontów, budowy i przebudowy dróg w gminie Nowodwór

Cel strategiczny:

Wspieranie przedsi ębiorczo ści i pobudzanie aktywno ści społeczno - gospodarczej mieszka ńców, zapobieganie marginalizacji i wykluczeniu społecznemu ludno ści poprzez tworzenie infrastrukturalnych warunków do podejmowania pozarolniczej działalno ści gospodarczej i wielofunkcyjnego rozwoju gminy.

Cel projektu : Kontynuowanie budowy i rozbudowy dróg

67 Faktem niezaprzeczalnym jest, Ŝe dost ępno ść komunikacyjna gminy rzutuje na rozwój przedsi ębiorczo ści, ści ąganie kapitału zewn ętrznego jak równie Ŝ popraw ę bytu mieszka ńców. W sytuacji, kiedy w gminie Nowodwór dróg utwardzonych jest za mało, a jako ść istniej ących jest zła, zachodzi pilna potrzeba szybkiej ich rozbudowy i modernizacji.

Szczegółowy wykaz inwestycji:

Zakres Szacunkowy Przewidywany Lp. Nazwa miejscowo ści Zadanie rzeczowy w koszt inwestycji termin realizacji km PLN 1. Budowa drogi w Droga gminna miejscowo ściach Zawitała – 1717m 452 000,00 2008 – 2013

Zielony K ąt 2. Budowa drogi w Droga gminna miejscowo ściach Zawitała – 1765m 465 000,00 2008 – 2013

Zielony K ąt 3. Budowa drogi w Droga gminna miejscowo ściach Zawitała – 2350m 618 000,00 2008 – 2013

Dwórzec 4. Budowa drogi w Droga gminna miejscowo ściach Grabów Rycki 1827m 481 000,00 2008 – 2013

– Rycza 5. Budowa drogi w Nowodworze Droga gminna 429m 116 000,00 2008-2013

6. Budowa drogi w Droga gminna miejscowo ściach Grabowce 921m 242 000,00 2008 – 2013

Dolne – Grabowce Górne 7. Budowa drogi w Trzciankach Droga gminna 950m 300 000,00 2008 – 2013

8. Budowa drogi w Grabowie Droga gminna 2000m 526 000,00 2008 – 2013 Szlacheckim 9 Budowa drogi w miejscowo ści Droga gminna 1600 m 450 000,00 2008 – 2013 Jakubówka 10 Przebudowa drogi gminnej Droga gminna 2350 m 1 350 000,00 2008 – 2013 Nowodwór – Grabowce Dolne

Środki potrzebne do realizacji inwestycji w latach 2008 – 2013:

Środki finansowe: ok. 5 000 000 PLN

Źródła finansowania projektu: środki własne gminy (w tym opcjonalnie kredyty) ok . 750 000,00 PLN środki pomocowe z EFRR w ramach RPO WL: 4 250 000,00 PLN

Jednostka odpowiedzialna za realizacj ę projektu: Urz ąd Gminy

Efekt ko ńcowy: polepszenie warunków do inwestowania w pozarolniczą działalno ść gospodarcz ą zwi ększenie dost ępno ści gminy dla potencjalnych inwestorów i turystów,

68 poprawa bytu mieszka ńców, ulepszenie komunikacji wewn ątrzgminnej, zwi ększenie dost ępno ści terenów inwestycyjnych i budowlanych.

Projekt nr 2

Program budowy systemów odprowadzania i oczyszczania ścieków , zbiorowego zaopatrzenia w wod ę oraz wprowadzenie selektywnej gospodarki odpadami stałymi.

Cel strategiczny : Wspieranie przedsi ębiorczo ści i pobudzanie aktywno ści społeczno – gospodarczej mieszka ńców, zapobieganie marginalizacji i wykluczeniu społecznemu ludno ści poprzez tworzenie infrastrukturalnych warunków do podejmowania pozarolniczej działalno ści gospodarczej i wielofunkcyjnego rozwoju gminy.

Szczegółowy wykaz inwestycji:

Zakres Szacunkowy rzeczowy Przewidywany Lp. Nazwa miejscowo ści Zadanie koszt inwestycji (km/m) ilo ść termin realizacji PLN przył ączy Budowa oczyszczalni 1 szt 1. Trzcianki ścieków i 4,5 km/80 szt. 6.000.000,00 2008 – 2010 kanalizacji przył ączy sanitarnej Nowodwór, Rycza, Borki, Budowa Zawitała, Nied źwied ź, Lendo kanalizacji 2009 - 2012 2. Wielkie, Grabów Rycki, sanitarnej/ budowa 5,0 km/800 szt. 8 000 000,00 Grabów Szlachecki, przydomowych Wrzosówka, Grabowce Dolne, oczyszczalni Grabowce Górne ścieków Budowa 69 3. Jakubówka, Przestrze ń, przydomowych 120 szt. 800 000,00 2010 – 2013 Zielony K ąt, Urszulin oczyszczalni ścieków Wprowadzenie 4. Teren Gminy selektywnej - 500 000,00 2009 – 2010 gospodarki odpadami stałymi Budowa instalacji 5. Jakubówka zbiorowego 7 km/ 700 000,00 2008 – 2010 zaopatrzenia w 80 szt wod ę przył ączy

Środki potrzebne do realizacji inwestycji w latach 2007 – 2013:

Środki finansowe:ok. 16 000 000,00 PLN

Źródła finansowania projektu: • środki własne gminy (w tym opcjonalnie kredyty) ok. 2 400 000 PLN • środki pomocowe z EFRR w ramach RPO WL: 13 600 000,00 PLN

Jednostka odpowiedzialna za realizacj ę projektu: Urz ąd Gminy

Efekt ko ńcowy : polepszenie warunków do inwestowania w pozarolnicz ą działalno ść gospodarcz ą zwi ększenie dost ępno ści gminy dla potencjalnych inwestorów i turystów, poprawa bytu mieszka ńców, usprawnienie bie Ŝą cych dostaw wody konsumpcyjnej dla mieszka ńców, zwi ększenie atrakcyjno ści gminy dla inwestorów i turystów, uporz ądkowanie gospodarki ściekowej, zwi ększenie dost ępno ści terenów inwestycyjnych i budowlanych.

Projekt nr 3:

Informatyzacja gminy

Charakterystyka projektu:

Projekt zakłada rozbudow ę regionalnej i lokalnej infrastruktury społecze ństwa informacyjnego, a tak Ŝe wyrównanie dysproporcji w zakresie dost ępu i wykorzystania Internetu oraz innych Technologii Informacyjnych i komunikacyjnych pomi ędzy regionami w Polsce i Unii Europejskiej oraz w układzie wewn ątrz regionanym, a w szczególno ści pomi ędzy du Ŝymi o środkami, a obszarami wiejskimi i małymi miastami.

Cel projektu: 70 • zapewnienie powszechnego, szybszego i bezpiecznego dost ępu do internetu dla przeciwdziałania marginalizacji obszarów wiejskich, • rozwój dost ępu do infrastruktury komunikacji elektronicznej, • wykorzystanie nowych Technologii Informacyjnych i Komunikacyjnych dla realizacji usług publicznych, • rozwój e-usług publicznych spełniaj ących specyficzne potrzeby obywateli, • uŜycie Technologii Informacyjnych i Komunikacyjnych do poprawienia efektywno ści pracy administracji

Źródła finansowania projektu w latach 2008 – 2013: Środki finansowe:ok. 355 000,00 PLN środki własne gminy (w tym opcjonalnie kredyty) ok. 55 000,00 PLN środki pomocowe z EFRR w ramach ZPORR (w tym środki z bud Ŝetu pa ństwa): 300 000,00PLN Jednostka odpowiedzialna za realizacj ę projektu: Urz ąd Gminy Projekt nr 4:

Budowa Stadionu Gminnego w Nowodworze

Charakterystyka projektu:

Koncepcja zakłada powstanie na terenie Gminy Nowodwór Stadionu Gminnego

Cel projektu: • Podniesienie atrakcyjno ści turystycznej gminy, • Zapobieganie patologiom społecznym, przez organizowanie aktywnych form wypoczynku i rekreacji, • Poprawa efektywno ści zaj ęć szkolnych w zakresie WF oraz przyczynienie si ę do rozwijania sportowych hobby uczniów wpływaj ących na popraw ę kondycji fizycznej – gmina mo Ŝe sta ć si ę regionalnym centrum rekreacyjnym, uzyska mo Ŝliwo ść organizacji lokalnych i regionalnych zawodów sportowych, imprez rekreacyjnych i kulturalnych, co mo Ŝe wpłyn ąć na wzrost atrakcyjno ści turystycznej i przyczyni ć si ę do rozwoju pozarolniczej działalno ści mieszka ńców gminy (np. powstanie gospodarstw agroturystycznych, bazy noclegowej itp), • Zapewnienie mieszka ńcom gminy aktywnych form wypoczynku wpływaj ących na popraw ę stanu zdrowia, odci ągni ęcie młodzie Ŝy i dorosłych od u Ŝywek, 71 • Wzrost inicjatyw społeczno – gospodarczych wynikający z wzrostu aktywno ści mieszka ńców dzi ęki uczestnictwu w imprezach kulturalno-rekreacyjnych

Źródła finansowania projektu w latach 2008 – 2013: Środki finansowe: ok. 1 000 000,00 PLN środki własne gminy (w tym opcjonalnie kredyty) ok. 150 000,00 PLN środki pomocowe z EFRR w ramach ZPORR (w tym środki z bud Ŝetu pa ństwa): 850 000,00 PLN

Jednostka odpowiedzialna za realizacj ę projektu: Urz ąd Gminy

Projekt Nr 5:

Budowa sali gimnastycznej przy Zespole Szkół Ogólnokształc ących im. Henryka Sienkiewicza w Grabowie Szlacheckim.

Charakterystyka projektu:

Koncepcja zakłada powstanie na terenie Gminy Nowodwór sali gimnastycznej o wymiarach płyty boiska 24 x 15 m z zapleczem socjalnym.

Cel projektu: • Rozwój sportu dzieci i młodzie Ŝy na terenie gminy. • Poprawa efektywno ści zaj ęć szkolnych w zakresie WF oraz przyczynienie si ę do rozwijania sportowych hobby uczniów wpływaj ących na popraw ę kondycji fizycznej. • Gmina mo Ŝe sta ć si ę regionalnym centrum sportowym i rekreacyjnym, uzyska mo Ŝliwo ść organizacji lokalnych i regionalnych zawodów sportowych, imprez rekreacyjnych i kulturalnych, co mo Ŝe wpłyn ąć na wzrost atrakcyjno ści sportowej i turystycznej gminy oraz przyczyni ć si ę do rozwoju pozarolniczej działalno ści mieszka ńców gminy. • Zapobieganie patologiom społecznym, przez organizowanie imprez i zawodów sportowych z udziałem młodzie Ŝy i dorosłych. • Rozwój bazy sportowej na terenie Gminy Nowodwór.

72 • Zapewnienie mieszka ńcom gminy aktywnych form wypoczynku wpływaj ących na popraw ę stanu zdrowia, odci ągni ęcie młodzie Ŝy i dorosłych od u Ŝywek. • Wzrost inicjatyw społeczno – gospodarczych wynikający z wzrostu aktywno ści mieszka ńców dzi ęki uczestnictwu w imprezach sportowych i kulturalno- rekreacyjnych

Źródła finansowania projektu w latach 2008 – 2013:

Środki finansowe:ok. 1 900 000,00 PLN Szacuje si ę wielko ść niezb ędnych nakładów na ok. środki własne gminy (w tym opcjonalnie kredyty) ok. 285 000,00 PLN środki pomocowe z EFRR w ramach RPO WL: 1 615 000,00 PLN Jednostka odpowiedzialna za realizacj ę projektu: Urz ąd Gminy, ZSO Grabów Szlachecki

IV. Realizacja zada ń i projektów

Programy strategiczne zaprezentowane w Strategii Rozwoju Gminy Nowodwór w niniejszym Planie Rozwoju Lokalnego umiejscowione zostan ą w czasie oraz (o ile to mo Ŝliwe) zaplanowane zostan ą kwoty przeznaczone na realizacj ę poszczególnych programów. Oczywistym jest fakt, i Ŝ precyzja takiego planu maleje w horyzoncie czasowym gdy Ŝ: 1. gmina, jak ka Ŝda organizacja funkcjonuje w zmieniaj ącej si ę rzeczywisto ści społeczno - gospodarczej 2. zmienne s ą czynniki ekonomiczne, 3. zmienne s ą parametry technologiczne i zwi ązane z nimi ceny, 4. zmienne s ą oczekiwania społeczno ści lokalnej. 1. Podział na projekty inwestycyjne

Poni Ŝej, przedstawiono inwestycje, które Gmina Nowodwór planuje zgłasza ć do dofinansowania ze środków programów operacyjnych. W kartach podano przewidywany koszt ka Ŝdego z projektów, krótki opis oraz przewidywany wkład własny. Inwestycje, które nie zostały zawarte w bie Ŝą cym rozdziale, ze wzgl ędu na niewielkie szanse uzyskania dofinansowania, zostały jednak umieszczone w Wieloletnim Planie Inwestycyjnym. Ponadto, te inwestycje, które nie uzyskaj ą dofinansowania b ędą realizowane zgodnie z WPI. Projekt 1:

Nazwa projektu : Program modernizacji, remontów i budowy dróg w gminie Nowodwór. Jednostka organizacyjna realizuj ąca lub koordynuj ąca projekt: Gmina Nowodwór Zgodno ść projektu z priorytetami i celami RPO WL: Zgodno ść z priorytetami RPO WL: Priorytet 5 – Transport Działanie 5.2 – Lokalny układ transportowy

Wspieranie przedsi ębiorczo ści i pobudzanie aktywno ści społeczno – gospodarczej mieszka ńców, zapobieganie marginalizacji i wykluczenia społecznemu ludno ści poprzez tworzenie infrastrukturalnych warunków do podejmowania pozarolniczej działalno ści gospodarczej i wielofunkcyjnego rozwoju gminy. Harmonogram finansowy: Okres Nakłady 2007 - 2013 realizacji inwestycyjne EFRR Udział własny gminy (ł ącznie)

2007-2013 5 000 000,00 4 250 000,00 750 000

74 Projekt 2

Nazwa projektu: Program budowy systemów odprowadzania i oczyszczania ścieków oraz wprowadzenie selektywnej gospodarki odpadami stałymi Jednostka organizacyjna realizuj ąca lub koordynuj ąca projekt: Gmina Nowodwór Zgodno ść projektu z priorytetami i celami RPO WL: Zgodno ść z priorytetami RPO WL: Priorytet VI – Środowisko i czysta energia Działanie 6.1 – Ochrona i kształtowanie środowiska

Zgodno ść z celami strategicznymi Strategii Rozwoju Gminy: Wspieranie przedsi ębiorczo ści i pobudzanie aktywno ści społeczno – gospodarczej mieszka ńców, zapobieganie marginalizacji i wykluczenia społecznemu ludno ści poprzez tworzenie infrastrukturalnych warunków do podejmowania pozarolniczej działalno ści gospodarczej i wielofunkcyjnego rozwoju gminy. Harmonogram finansowy: Okres Nakłady 2007 - 2013 realizacji inwestycyjne EFRR Udział własny gminy (ł ącznie) 2007-2013 16 000 000 13 600 000,00 2 400 000,00

Projekt 3.

Nazwa projektu: Informatyzacja Gminy. Jednostka organizacyjna realizuj ąca lub koordynuj ąca projekt: Gmina Nowodwór Zgodno ść projektu z priorytetami i celami RPO WL: Zgodno ść z priorytetami RPO WL: Priorytet IV – Społecze ństwo informacyjne Działanie 4.1 - Społecze ństwo informacyjne Zgodno ść z celami strategicznymi Strategii Rozwoju Gminy: zwi ększenie dost ępno ści do Internetu oraz innych Technologii Informacyjnych i Komunikacyjnych Harmonogram finansowy: Okres Nakłady 2007 – 2013 realizacji inwestycyjne EFRR Udział własny (ł ącznie) 2007-2013 355 000,00 300 000,00 55 000,00

Projekt 4

Nazwa projektu: Budowa Stadionu Gminnego w Nowodworze Jednostka organizacyjna realizuj ąca lub koordynuj ąca projekt: Gmina Nowodwór Zgodno ść projektu z priorytetami i celami RPO WL: Zgodno ść z priorytetami RPO WL: Priorytet 8 – Infrastruktura społeczna Działanie 8. 2. – Infrastruktura szkolna i sportowa

Zgodno ść z celami strategicznymi Strategii Rozwoju Gminy: Zwi ększenie dost ępno ści do podstawowej infrastruktury sportowej i edukacyjnej.

Harmonogram finansowy: Okres Nakłady 2007 - 2013 realizacji inwestycyjne EFRR Udział własny gminy (ł ącznie) 2007-2013 1 000 000,00 850 000 150 000

75 Projekt 5

Nazwa projektu: Budowa sali gimnastycznej w Grabowie Szlacheckim Jednostka organizacyjna realizuj ąca lub koordynuj ąca projekt: Gmina Nowodwór Zgodno ść projektu z priorytetami i celami RPO WL: Zgodno ść z priorytetami RPO WL: Priorytet 8 – Infrastruktura społeczna Działanie 8. 2. – Infrastruktura szkolna i sportowa zgodno ść z celami strategicznymi Lokalnego Planu Rozwoju i Strategii Rozwoju Gminy: Zwi ększenie dost ępno ści do podstawowej infrastruktury sportowej i edukacyjnej.

Harmonogram finansowy: Okres Nakłady 2007 - 2013 realizacji inwestycyjne EFRR Udział własny gminy (ł ącznie) 2007-2013 1 900 000,00 1 615 000,00 285 000,00

V. Powi ązanie projektów z innymi działaniami realizowanymi na terenie gminy/powiatu/województwa.

Plan Rozwoju Lokalnego to dokument strategiczno - wykonawczy, którego zało Ŝenia powinny wykazywa ć komplementarno ść z zało Ŝeniami dokumentów programowych, stanowi ących podstawy polityki regionalnej na poziomie krajowym i wojewódzkim (m. in. Strategia Rozwoju Województwa, Regionalny Program Operacyjny, Narodowa Strategia Spójno ści). Spójno ść celów Planu Rozwoju Lokalnego z celami tych programów jest, bowiem warunkiem koniecznym jego skutecznej realizacji i wynika z zasady programowania, która jest jedn ą z najwa Ŝniejszych zasad polityki regionalnej Unii Europejskiej. Dzi ęki zastosowaniu tej zasady mo Ŝliwe jest wła ściwe dobranie instrumentów wsparcia do zidentyfikowanych problemów, co z kolei umo Ŝliwia efektywne wykorzystanie dost ępnych środków 10 . Ponadto, ubiegaj ąc si ę o dofinansowanie realizacji poszczególnych inwestycji ze środków strukturalnych nale Ŝy wykaza ć zgodno ść inwestycji z ww. dokumentami. Poni Ŝej wykazano zgodno ść zakładanych kierunków rozwoju Gminy Nowodwór z zało Ŝeniami niektórych dokumentów.

10 Zapis ten dotyczy przede wszystkim krajowych planów rozwoju i programów operacyjnych, jest jednak równie Ŝ prawdziwy dla planów rozwoju lokalnego. 76 1. Powi ązanie z Narodow ą Strategi ą Spójno ści na lata 2007 – 2013

Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Nowodwór jest to Ŝsamy z Narodow ą Strategi ą Spójno ści (dokument z maja 2007, zaakceptowany przez Komisj ę Europejsk ą) w zakresie celów strategicznych oraz priorytetów. Ponadto, diagnoza aktualnego stanu gminy w dziedzinie gospodarczej i społecznej ujawniła problemy i negatywne tendencje jakie wyst ępuj ą w całym kraju i zostały opisane w Narodowej Strategii Spójno ści 11 , s ą to m. in. - Trudna sytuacja na rynku pracy – do ść wysoka stopa bezrobocia szczególnie wśród młodzie Ŝy i kobiet oraz osób nisko wykwalifikowanych. - Niski średni poziom wykształcenia na obszarach wiejskich. - Nierówny dost ęp do usług edukacyjnych uwarunkowany statusem materialnym i miejscem zamieszkania. - Du Ŝe zró Ŝnicowanie w wyposa Ŝeniu w infrastruktur ę wodno – ściekow ą. - Rozproszona sie ć osadnicza. - Nieefektywna struktura sektorowa gospodarki – mimo zmian zbyt wysoki udział zatrudnienia w niskoefektywnym rolnictwie i sektorach tradycyjnych. - Du Ŝe zró Ŝnicowania w rozwoju infrastruktury technicznej, usługowej i społecznej pomi ędzy wi ększymi miastami, a niektórymi obszarami wiejskimi. Tak okre ślone problemy, wraz z innymi, charakterystycznymi dla całego obszaru kraju zostały uwzgl ędnione przy okre ślaniu celów Narodowej Strategii Spójno ści. Komplementarno ść Narodowej Strategii Spójno ści i niniejszego Planu Rozwoju Lokalnego nale Ŝy zauwa Ŝyć tak Ŝe w odniesieniu do celów, jakie maj ą zosta ć osi ągni ęte w wyniku realizacji zało Ŝeń obu dokumentów. Przedstawia to poni Ŝsza tabela:

11 Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia/Narodowa Strategia Spójno ści 2007-2013, Analiza SWOT, s.8 77 Zgodno ść celów Planu Rozwoju Lokalnego Gminy Nowodwór z celami Narodowej Strategii Spójno ści.

Narodowa Strategia Spójno ści Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Nowodwór

Poprawa jako ści kapitału ludzkiego i Rozwój potencjału ludzkiego, wiedzy, zwi ększenie spójno ści społecznej: innowacji i zachowa ń obywatelskich - Wzrost poziomu edukacji społecze ństwa mieszka ńców gminy poprzez: oraz poprawa jako ści kształcenia. - Dalszy rozwój funkcji edukacyjno – - Tworzenie warunków sprzyjaj ących oświatowych w gminie. przedsi ębiorczo ści. - Budow ę i rozbudow ę infrastruktury - Przeciwdziałanie ubóstwu i sportowej. zapobieganie wykluczeniu - Wdra Ŝanie nowoczesnych form społecznemu. edukacji, w tym kształcenia - Wzmocnienie potencjału zdrowotnego ustawicznego osób dorosłych. kapitału ludzkiego. Budowa i modernizacja infrastruktury Równowa Ŝenie rozwoju gminy przy technicznej, maj ącej podstawowe zachowaniu norm ekorozwoju dla znaczenie dla wzrostu podniesienia poziomu Ŝycia konkurencyjno ści Polski i jej regionów, mieszka ńców poprzez: m. in. poprzez: - Popraw ę stanu otaczaj ącego - Zapewnienie i rozwój infrastruktury środowiska naturalnego. ochrony środowiska. - Wsparcie podstawowej infrastruktury społecznej. Podniesienie konkurencyjno ści i Rozwój przedsi ębiorczo ści z sektorem innowacyjno ści przedsi ębiorstw, w tym usług dla kreowania miejsc pracy i szczególnie sektora wytwórczego o wpływów bud Ŝetowych gminy wysokiej warto ści dodanej oraz rozwój poprzez: sektora usług: - Kształtowanie w społeczno ści gminy - Wspieranie działalno ści wytwórczej przedsi ębiorczych postaw. przynosz ącej wysok ą warto ść dodan ą. - Rozwój infrastruktury informatycznej. - Społecze ństwo informacyjne. Wyrównywanie szans rozwojowych i Zmiana charakteru gminy na wspomaganie zmian strukturalnych na osadniczo – rekreacyjn ą i turystyczn ą obszarach wiejskich. poprzez: - Dbanie o ład przestrzenny i jego funkcjonalno ść dla wszystkich mieszka ńców gminy,

Zało Ŝenia Planu Rozwoju Lokalnego odnosz ą si ę tak Ŝe, w dalszej perspektywie, do osi ągni ęcia celu głównego NSS, okre ślonego jako: tworzenie warunków dla wzrostu konkurencyjno ści gospodarki opartej na wiedzy i przedsi ębiorczo ści zapewniaj ącej wzrost zatrudnienia oraz wzrost poziomu spójno ści społecznej, gospodarczej i przestrzennej 12 .

12 Tam Ŝe, strony 40 oraz 45-75. 78 2. Powi ązanie z Regionalnym Programem Operacyjnym Województwa Lubelskiego Regionalny Program Operacyjny Województwa Lubelskiego (RPO) jest głównym dokumentem programowym regionu, wynikaj ącym z obowi ązku planowania procesu wdra Ŝania funduszy strukturalnych na poziomie regionalnym. RPO, dzi ęki diagnozie stanu aktualnego okre śla problemy województwa, cele jego rozwoju oraz priorytety, w ramach, których realizowane b ędą poszczególne działania rozwojowe. Uszczegółowienie RPO wskazuje za ś system, zasady i warunki ubiegania si ę o dofinansowanie projektów w ramach poszczególnych priorytetów i działa ń.

Niniejszy Plan Rozwoju Lokalnego, w rozdziale IV „Realizacja zada ń i projektów inwestycyjnych” zawiera bezpo średnie odniesienie do zapisów RPO, poprzez okre ślenie, które z wymienionych inwestycji i w jakim zakresie mog ą podlega ć dofinansowaniu w jego ramach. Wskazane inwestycje wpisuj ą si ę w odpowiednie priorytety i działania RPO i w ich ramach b ędą zgłaszane do wsparcia, po uprzednim zapewnieniu ich poprawno ści formalnej i merytorycznej w odniesieniu do Uszczegółowienia RPO. Gmina Nowodwór zabezpieczy wymagany wkład własny na realizacj ę wspomnianych inwestycji oraz zapewni ich realizacj ę zgodnie z przepisami UE i krajowymi. Efekty realizacji tych projektów wpłyn ą na osi ągni ęcie zakładanych przez RPO wska źników rezultatów wdra Ŝania środków UE. Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Nowodwór został opracowany z uwzgl ędnieniem zało Ŝeń i celów Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Lubelskiego i jest z nimi w pełni spójny. Ponadto, dla ka Ŝdej inwestycji, dla której Gmina będzie si ę ubiegała o dofinansowanie, zostanie wykazana zgodno ść z celami RPO.

79 VI. Oczekiwane wska źniki osi ągni ęć Planu Rozwoju Lokalnego

Ścisły monitoring projektów finansowanych ze środków Unii Europejskiej, na ka Ŝdym ich etapie, jest jednym z podstawowych warunków ich wła ściwej i efektywnej realizacji. Obowi ązek ten wynika bezpo średnio z zapisów Tytułu IV „Skuteczno ść ” Rozporz ądzenia Rady WE nr 1083/2006 z 11 lipca 2006 r. ustanawiaj ącego przepisy ogólne dotycz ące Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europejskiego Funduszu Społecznego oraz Funduszu Spójno ści 13 . Bior ąc pod uwag ę wymogi rozporz ądzenia - nie tylko w dokumentach operacyjnych na szczeblu krajowym - ale równie Ŝ w Planie Rozwoju Lokalnego znaczny nacisk kładzie si ę na ocen ę przewidywanych efektów realizacji zaplanowanych działa ń. Podstaw ą takiej oceny, ze wzgl ędu na charakter PRL, który jest dokumentem planistycznym, b ędzie oszacowanie przewidywanych efektów realizacji proponowanych działa ń. Zasadnicze znaczenie w śród metod oceny tych efektów, obok standardowych raportów i opisów poszczególnych projektów, maj ą tzw. ilo ściowe metody oceny. Stanowi ą one narz ędzie stosowane w Unii Europejskiej, pozwalające na usystematyzowane oceny i porównywanie realizacji działa ń na etapie ich planowania. Najwa Ŝniejszym elementem prawidłowej oceny jest konieczno ść wyboru takich wska źników i ich miar, do których b ędą miały łatwy dost ęp osoby dokonuj ące takiej oceny tj. na poziomie gminy – pracownicy Urz ędu Gminy, Rada Gminy i mieszka ńcy. Istotn ą rol ą wska źników monitoringu i ewaluacji jest ukazywanie odst ępstw w realizacji projektu od zakładanej sytuacji modelowej, a przez to - identyfikowanie jego słabych i mocnych punktów, co umo Ŝliwia podejmowanie działa ń zaradczych na ka Ŝdym etapie jego realizacji. Wska źniki monitoringu i ewaluacji, poprzez swój wymiar statystyczny, maj ą równocze śnie za zadanie wskazanie stopnia skuteczno ści instytucji zarz ądzaj ących projektem w rozwi ązywaniu problemów rozwoju danego obszaru. W ostatnich latach europejski system ocen ilo ściowych podlegał dynamicznemu rozwojowi, zmierzaj ąc w stron ę zwi ększenia przejrzysto ści i obiektywno ści procesu oceny. W zwi ązku z powy Ŝszym, obecnie mniejszy nacisk kładzie si ę na dane finansowe - zamiast tego wi ększ ą uwag ę przywi ązuje si ę do korzy ści dla konsumentów/beneficjentów mierzone w jednostkach naturalnych. Komisja Europejska pocz ąwszy od pocz ątku okresu programowania 1993 – 1999 zaleca konsekwentnie jednolity system czterech wskaźników słu Ŝą cych ocenie i monitorowaniu projektów współfinansowanych w ramach polityki strukturalnej Wspólnot. W zaleceniach opublikowanych w poradniku metodologicznym The New Programming

13 Rozporz ądzenie Rady WE nr 1083, z dnia 11 lipca 2006, Tytuł IV, artykuł 48. 80 Period 2007-2013 Indicative Guidelines On Evaluation Methods: Monitoring And Evaluation Indicators Working Document No. 2 czytamy: „Przepisy [Komisji Europejskiej; przyp. autora] przewiduj ą zastosowanie logicznej struktury wska źników [...] Sugerowana klasyfikacja odpowiada nast ępuj ącemu ła ńcuchowi wska źników: Wkłady(inputs) > Produkty (outputs) > Rezultaty (results) > Oddziaływania (impacts)” 14 . Wykres . Matryca logiczna struktury wska źników słu Ŝą cych ocenie programów i projektów.

Istotna jest, wi ęc logiczna kolejno ść prezentowania wska źników. Według wytycznych zawartych w cytowanych publikacjach mówimy o czterech rodzajach wska źników (odpowiednio do czterech faz cyklu interwencji): wska źnikach wkładu (input indicators), wska źnikach produktu (output indicators), wska źnikach rezultatu (result indicators) i wska źnikach oddziaływania (impact indicators), przy czym dwa ostatnie ł ącznie bywaj ą okre ślane jako wska źniki celów projektu (objective indicators). Łączny plan finansowy realizacji Planu Rozwoju Lokalnego Gminy Nowodwór na lata 2007-2013 dla projektów inwestycyjnych wspieranych z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach RPO WL wynosi 24 308 084,00 PLN (w tym dotacja z bud Ŝetu pa ństwa). Gmina zakłada w swoich planach równie Ŝ współfinansowanie kwalifikuj ących si ę działa ń z funduszy strukturalnych (EFRR w ramach RPO WL), środkami pochodz ącymi z bud Ŝetu pa ństwa w wysoko ści 15% nakładów inwestycyjnych. Wska źniki oddziaływania mo Ŝemy podzieli ć na rozproszone i odroczone w czasie. Rozproszone to oddziaływanie na sfery nie obj ęte bezpo średnio projektem. Odroczone w

14 Cytat za publikacj ą The New Programming Period 2007-2013 Indicative Guidelines On Evaluation Methods: Monitoring And Evaluation Indicators Working Document No. 2 (przekł. autorów Planu Rozwoju Lokalnego) s.7.

81 czasie to te, które b ędą mierzalne za kilka lub kilkana ście lat. Zaleca si ę szczegółowy pomiar wska źników oddziaływania, cho ć s ą one trudno mierzalne i zrezygnowano z ich wykazywania we wnioskach aplikacyjnych. Warto jednak zauwa Ŝyć, i Ŝ to wła śnie wska źnik oddziaływania mierzony po kilku latach okre śla skuteczno ść projektu dla rozwoju lokalnego. Realizacja Planu Rozwoju Lokalnego b ędzie poddawana sprawdzeniu na poszczególnych etapach oraz na koniec okresu programowania (rok 2015). Zaleca si ę równie Ŝ kontrol ę wska źników (adekwatnych do realizowanych zada ń, wybranych z listy poni Ŝej) co 2 lata. Kontroli podlega ć b ędzie stopie ń realizacji poszczególnych celów, monitorowanie post ępu wdra Ŝania zaplanowanych działa ń, ich zgodno ści z harmonogramem rzeczowo-finansowym, sposób finansowania oraz rezultaty. W wyniku wdro Ŝenia działa ń zaplanowanych w Planie Rozwoju Lokalnego na lata 2007 – 2013 przewiduje si ę osi ągni ęcie w Gminie Nowodwór nast ępuj ących wska źników ogólnych: - liczba utworzonych nowych miejsc pracy, - zwi ększenie ruchu turystycznego, - wzrost ilo ści terenów zurbanizowanych i wyposa Ŝonych w infrastruktur ę techniczn ą, - wzrost poziomu skanalizowania gminy, - polepszenie stanu dróg na terenie gminy - zwi ększenie długo ści dróg o nawierzchni ulepszonej, - poprawa dost ępno ści i jako ści obiektów sportowych, - poprawa stanu środowiska przyrodniczego.

82 VII. Plan finansowy na lata 2007 - 2013

Źródła finansowania projektów w latach 2007 - 2013 (w PLN).

Program źródło 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

środki własne 0,00 75 000,00 225 000,00 150 000,00 150 000,00 75 000,00 75 000,00 Program gminy modernizacji, remontów, budowy, Środki z 0,00 425 000,00 1 275 000,00 850 000,00 850 000,00 425 000,00 425 000,00 przebudowy dróg w EFRR gminie Nowodwór Razem 0,00 500 000,00 1 500 000,00 1 000 000,00 1 000 000,00 500 000,00 500 000,00

Program budowy środki systemów własne 0,00 50 000,00 457 500,00 480 000,00 450 000,00 450 000,00 450 000,00 odprowadzania i gminy oczyszczania Środki z 0,00 0,00 2 592 500,00 2 720 000,00 2 550 000,00 2 550 000,00 2 550 000,00 ścieków, EFRR wprowadzenie selektywnej gospodarki Razem 0,00 50 000,00 3 050 000,00 3 200 000,00 3 000 000,00 3 000 000,00 3 000 000,00 odpadami stałymi środki własne 0,00 20 000,00 30 000,00 42 000,00 30 000,00 0,00 0,00 Budowa systemu gminy

Środki z zaopatrzenia 0,00 0,00 170 000,00 238 000,00 170 000,00 0,00 0,00 EFRR w wod ę,

0,00 20 000,00 200 000,00 280 000,00 200 000,00 0,00 0,00 Razem

środki własne 0,00 100 000,00 24 000,00 24 000,00 87 000,00 00,00 00,00 gminy Budowa Stadionu Środki z Gminnego. 0,00 0,00 136 000,00 136 000,00 493 000,00 00,00 00,00 EFRR

Razem 0,00 100 000,00 160 000,00 160 000,00 580 000,00 00,00 00,00

Środki własne 49278,00 0,00 120 000,00 166 506,00 0,00 0,00 0,00 Budowa sali gminy gimnastycznej w Środki z 0,00 0,00 680 000,00 943 528,00 0,00 0,00 0,00 Grabowie EFRR Szlacheckim Razem 49278,00 0,00 800 000,00 1 110 034,00 0,00 0,00 0,00

środki własne 0,00 1801,80 50514,00 0,00 0,00 0,00 0,00 gminy

Środki z Informatyzacja 0,00 10210,20 286246,00 0,00 0,00 0,00 0,00 EFRR Gminy Razem 0,00 12012,00 336760,00 0,00 0,00 0,00 0,00

Razem środki własne gminy 49278,000 246 801,80 907 014,00 862 506,00 717 000,00 525 000,00 525 000,00

Razem Środki z EFRR 0,00 435 210,20 5 139 746,00 4 887 528,00 4 063 000,00 2 975 000,00 2 975 000,00

Razem 49 278,000 682 012,00 6 046 760,00 5 750 034,00 4 780 000,00 3 500 000,00 3 500 000 ,00

Ogółem środki własne gminy w okresie 2007-2013 3 832 599,80

Ogółem środki z EFRR w okresie 2007-2013 20 475 484,20

VIII. System wdra Ŝania

Plan Rozwoju Lokalnego jest dokumentem ponadkadencyjnym, który okre śla cele i plany działa ń na kilka nast ępnych lat oraz wymaga ci ągłej pracy nad monitorowaniem post ępu w osi ąganiu zało Ŝonych celów. Zasadne jest tak Ŝe aktualizowanie Planu Rozwoju Lokalnego zgodnie ze zmieniaj ącymi si ę problemami i oczekiwaniami lokalnej społeczno ści, ze zmianami regulacji prawnych oraz tendencji społeczno-gospodarczych. Sam proces wdra Ŝania zada ń, okre ślonych w dokumencie jest przedsi ęwzi ęciem zło Ŝonym, wymagaj ącym dobrego przygotowania informacyjnego i stałej komunikacji z otoczeniem zewn ętrznym i wewn ętrznym, poprzez poszukiwanie źródeł finansowania inwestycji oraz poprzez tworzenie konsensusu społecznego dla realizacji projektów. Warto w tym miejscu podkre śli ć, i Ŝ przedkładany Plan Rozwoju Lokalnego jest „własno ści ą" społeczno ści lokalnej - dla niej przede wszystkim był on bowiem opracowywany. Wła ściwy proces wdra Ŝania Planu Rozwoju Lokalnego wymaga m.in. z tego powodu wł ączenia si ę w jego realizacj ę innych osób i instytucji (poza Urz ędem Gminy). Udział lokalnych liderów i lokalnej społeczno ści w działaniach prorozwojowych będzie czynnikiem wspieraj ącym procesy implementacyjne oraz osi ągni ęcie konsensusu, co do hierarchii i harmonogramu realizacji zada ń. Realizacja Planu Rozwoju Gminy Nowodwór uzale Ŝniona jest od wysoko ści pozyskanych środków zarówno krajowych jak i z funduszy strukturalnych. Bior ąc pod uwag ę prognoz ę dopuszczalnej wysoko ści zobowi ąza ń w poszczególnych latach i wysoko ść środków, jakie mog ą by ć wydatkowane bezpo średnio z bud Ŝetu czyli mo Ŝliwo ści finansowe gminy nale Ŝy zauwa Ŝyć, i Ŝ na realizacj ę przyj ętych celów Gmina Nowodwór zabezpieczy 15% wkładu w stosunku do uzyskanych środków wspólnotowych. Instytucj ą Wdra Ŝaj ącą Plan Rozwoju Lokalnego oraz Wnioskodawc ą dla wi ększo ści projektów zgłaszanych do dofinansowania b ędzie Urz ąd Gminy. Instytucja ta jest, bowiem naturalnym podmiotem działaj ącym na rzecz rozwoju lokalnego, na którym ci ąŜą obowi ązki wynikaj ące z ustawy o samorz ądzie gminnym z dnia 8 marca 1990 r 15 . Ponadto, Urz ąd Gminy posiada odpowiedni potencjał kadrowy i finansowy dla pełnienia tej funkcji. Obowi ązki Instytucji Wdra Ŝaj ącej, w odniesieniu do Planu Rozwoju Lokalnego, to przede wszystkim:

15 Ustawa o samorz ądzie gminnym z dn. 8 marca 1990 r., Dz.U. 1990 nr 16 poz. 95, Rozdział 2 ”Zakres działania i zadania gminy”. 84 - monitorowanie dost ępnych źródeł finansowania, krajowych i strukturalnych dla zada ń okre ślonych w Planie Rozwoju Lokalnego, - opracowanie i składanie wniosków o finansowanie zewn ętrzne wraz z niezb ędnymi zał ącznikami, - bezpo średnia realizacja działa ń przewidzianych w Planie w zakresie przygotowania przetargów, gromadzenia dokumentacji bie Ŝą cej, nadzoru nad wykonawc ą pod k ątem terminowo ści i jako ści wywi ązania si ę z zobowi ązania, - bezpo średnie wykonywanie obowi ązków wynikaj ących z konieczno ści informowania o współfinansowaniu przez UE realizowanych projektów. W przypadku Planu Rozwoju Lokalnego kluczow ą postaci ą w procesie jego realizacji i monitoringu jest Wójt Gminy. Kieruj ąc bie Ŝą cą działalno ści ą Urz ędu Gminy, ma on jednocze śnie wpływ zarówno na sam proces opracowywania Planu, jego wdra Ŝania, jak równie Ŝ oceny jego realizacji. Do najwa Ŝniejszych zada ń Wójta w zakresie wdra Ŝania i monitoringu nale Ŝy bezpo średni nadzór nad instytucjami zarz ądzaj ącą i wdra Ŝaj ącą Plan Rozwoju Lokalnego. Zasadne jest tak Ŝe wyznaczenie przez Wójta koordynatora realizacji PRL. Koordynator, jako osoba zaanga Ŝowana bezpo średnio w realizacj ę zada ń wyznaczonych w Planie Rozwoju Lokalnego i dobrze zorientowana w istniej ących realiach gminnych - powinien odgrywa ć wa Ŝną rol ę w procesach wdro Ŝeniowych Planu. Główne zadania koordynatora polegałyby na: - bie Ŝą cej analizie stanu realizacji Planu i koordynacji działa ń poszczególnych instytucji; - obserwacji uwarunkowa ń wewn ętrznych i zewn ętrznych wpływaj ących lub mog ących wpłyn ąć na realizacj ę strategii; - prowadzeniu bazy informacji; - wypracowaniu kryteriów oceny stanu realizacji Planu; - aktywnym poszukiwaniu źródeł finansowania. Wdra Ŝanie Planu Rozwoju Lokalnego na ka Ŝdym etapie podlega weryfikacji i aktualizacji. Opiera ć powinno si ę na odpowiednim rozdziale zada ń realizacyjnych w ramach poszczególnych wydziałów Urz ędu Gminy Nowodwór. Pozwala to na koncentrowanie się na konkretnym przedsi ęwzi ęciu, a tym samym zwi ększa jego efektywno ść .

IX. Sposoby monitorowania, oceny i komunikacji społecznej

Monitorowanie jest systematycznym procesem zbierania i analizowania ilo ściowych i jako ściowych informacji na temat wdra Ŝanych projektów w aspekcie finansowym i rzeczowym, zmierzaj ącym do zapewnienia zgodno ści realizacji projektów i Planu Rozwoju Lokalnego z wcze śniej zatwierdzonymi zało Ŝeniami i celami. Systematyczny charakter monitorowania polega na tym, Ŝe przez cały okres realizacji Planu Rozwoju Lokalnego czy te Ŝ wdra Ŝanych w jego ramach projektów, w regularnych odst ępach czasu (np. miesi ęcznych, kwartalnych lub rocznych), dokonuje si ę zbierania informacji na ich temat. Najpopularniejszą formą zbierania informacji jest raportowanie, czyli przygotowywanie sprawozda ń dotycz ących projektu lub Planu. Dla skuteczno ści monitorowania nie wystarczy jedynie zbieranie informacji. Konieczna jest tak Ŝe analiza tych informacji, która - w razie niezgodno ści pomi ędzy zało Ŝonymi i faktycznymi post ępami w realizacji PRL lub poszczególnych projektów - pozwala na podj ęcie w por ę odpowiednich działa ń naprawczych przez instytucje odpowiedzialne za zarz ądzanie. Generalnym zało Ŝeniem monitorowania jest, bowiem zapewnienie zgodności realizacji projektów i Planu z wcze śniej zało Ŝonymi celami, co jest zgodne z zasad ą programowania polityki regionalnej Unii Europejskiej.

1. Zarz ądzanie i koordynacja

Funkcj ę instytucji zarz ądzaj ącej i koordynuj ącej realizacj ę Planu Rozwoju Lokalnego b ędzie pełnił Zespół ds. Rozwoju, powołany przez Rad ę Gminy Nowodwór. Zakres zada ń instytucji zarz ądzaj ącej i koordynuj ącej powinien obejmowa ć przede wszystkim: a) Zbieranie danych statystycznych i finansowych na temat post ępów wdra Ŝania oraz przebiegu realizacji projektów w ramach Planu Rozwoju Lokalnego oraz ich przedstawianie Komitetowi Monitoruj ącemu 16 , Na etapie przygotowania Planu Rozwoju Lokalnego Instytucja Zarz ądzaj ąca dysponuje zestawem danych statystycznych ilustruj ących aktualn ą sytuacj ę w gminie, jak równie Ŝ wska źnikami, które dzi ęki wsparciu z funduszy strukturalnych powinny zosta ć osi ągni ęte po realizacji danej inwestycji. Aby mo Ŝliwe było z jednej strony bie Ŝą ce śledzenie i analizowanie sytuacji w

16 Szerzej: podrozdział IX.2. 86 otoczeniu programu, jak równie Ŝ monitorowanie zmian wska źników osi ągni ęć celów programu, zadaniem Instytucji Zarz ądzaj ącej i Koordynuj ącej jest zapewnienie sobie dost ępu do aktualnych danych. b) Przygotowanie i przekazanie Komitetowi Monitoruj ącemu rocznego raportu na temat wdra Ŝania Planu Rozwoju Lokalnego. W raporcie przedstawia si ę najwa Ŝniejsze informacje na temat stanu zaawansowania PRL (w tym zdiagnozowanie nieprawidłowo ści), zarówno w aspekcie rzeczowym jak i finansowym a jego tre ść jest przedmiotem konsultacji z Komitetem Monitoruj ącym. c) Zagwarantowanie prawidłowo ści realizacji projektów, w szczególno ści poprzez zapewnienie realizacji projektów zgodnie z ustawodawstwem krajowym dotycz ącym rachunkowo ści, pomocy publicznej i in . d) Zapewnienie zgodno ści realizacji Planu z politykami Wspólnoty. Badanie tej zgodno ści odbywa si ę de facto na poziomie poszczególnych inwestycji. Nale Ŝy zapewni ć zgodno ść inwestycji z politykami horyzontalnymi Unii Europejskiej tj. polityk ą ochrony środowiska, polityk ą równych szans, z zasadami Ustawy prawo zamówie ń publicznych. e) Zapewnienie przygotowania i wdro Ŝenia działa ń w zakresie informacji i promocji Planu Rozwoju Lokalnego , zgodnie z Rozporz ądzeniem Rady WE nr 1083/2006. Według tego dokumentu Instytucja Zarz ądzaj ąca, która koordynuje i odpowiada za proces wdra Ŝania danego Planu Rozwoju Lokalnego przeprowadza działania promocyjne podczas realizacji projektów współfinansowanych ze środków strukturalnych UE.

2. Komitet Monitoruj ący

Drugim podmiotem zaanga Ŝowanym w monitorowanie realizacji Planu Rozwoju Lokalnego jest Komitet Monitoruj ący. Jego zadania mo Ŝna okre śli ć jako: a) Badanie post ępów w zakresie osi ągni ęcia celów Planu Rozwoju Lokalnego – na podstawie raportów przekazywanych przez Instytucj ę Zarz ądzaj ącą i Koordynuj ącą czyli Zespół ds. Rozwoju. Komitet Monitoruj ący analizowa ć będzie ilo ściowe i jako ściowe informacje na temat wdra Ŝanych projektów i całego Planu Rozwoju Lokalnego w aspekcie finansowym i rzeczowym. Je śli w raportach monitoringowych ujawnione zostan ą problemy zwi ązane z wdra Ŝaniem Planu, Komitet Monitoruj ący powinien podj ąć działania maj ące na celu wyeliminowanie pojawiaj ących si ę trudno ści wdro Ŝeniowych.

87 b) Zatwierdzenie rocznych i ko ńcowych raportów z realizacji Planu Rozwoju Lokalnego – przedstawionych przez Instytucj ę Zarz ądzaj ącą. Dla zapewnienia prawidłowo ści działania, w skład Komitetu powinni wej ść przede wszystkim: - Wójt Gminy, - Skarbnik Gminy, - Koordynator realizacji Planu Rozwoju Lokalnego Gminy, - Przedstawiciele Rady Gminy. Zebrania Komitetu Monitoruj ącego odbywa ć si ę b ędą raz na pół roku. Istnieje mo Ŝliwo ść cz ęstszych spotka ń po uprzednim zawiadomieniu członków Komitetu przez Sekretariat Komitetu. Funkcję Sekretariatu Komitetu Monitoruj ącego pełni ć b ędzie sekretariat Gminy Nowodwór. Obowi ązkiem Sekretariatu b ędzie zawiadamianie członków Komitetu o terminach posiedze ń oraz przygotowywanie na w/w posiedzenia szczegółowych informacji na temat post ępów w realizacji Planu Rozwoju Lokalnego w formie standardowego raportu monitoruj ącego (Zał ącznik 1). Kolejnym obowi ązkiem Sekretariatu będzie przygotowywanie protokołów z posiedze ń Komitetu Monitoruj ącego, zawieraj ących ustalenia w/w posiedze ń i przesyłanie ich do członków Komitetu. Na koniec ka Ŝdego podokresu planowania (tzn. styczniu 2014 roku) Komitet Monitoruj ący sporz ądzi raport ko ńcowy, obrazuj ący faktycznie zrealizowane zadania w kontek ście zało Ŝeń Planu Rozwoju Lokalnego. Wszelkie rozbie Ŝno ści pomi ędzy ustaleniami Planu, a jego rzeczywistym wykonaniem będą w w/w raporcie szczegółowo wyja śnione. Raport ko ńcowy b ędzie dost ępny do wgl ądu w Sekretariacie Gminy Nowodwór. W procesie monitorowania Planu Rozwoju Lokalnego przewiduje si ę nast ępuj ące fazy: a) Ocena wst ępna. Rozpocz ęcie realizacji Planu Rozwoju Lokalnego (z dniem wejścia w Ŝycie uchwały Rady Gminy, przyjmuj ącej PRL) i wchodz ących w jego skład projektów poprzedzone zostanie ustaleniem wszelkich parametrów ilo ściowych i jako ściowych (wska źniki okre ślaj ące wyniki realizowanych zada ń). Zostan ą równie Ŝ wyra źnie okre ślone etapy cz ąstkowe realizacji poszczególnych zada ń (termin rozpocz ęcia i zako ńczenia). Przyj ęte raz parametry powinny by ć stosowane przez cały czas realizacji PRL i projektów. b) Monitoring steruj ący.

88 Dotyczy całego okresu wdra Ŝania Planu Rozwoju Lokalnego czyli lat 2007-2015. Zadaniem prowadzonego monitorowania b ędzie wykrycie wszelkich odchyle ń, jakie maj ą miejsce w trakcie realizacji projektu. c) Kontrol ę ko ńcow ą - ewaluacj ę efektów. Ogólnym celem ewaluacji jest podwy Ŝszanie stopnia adekwatno ści, efektywno ści i znaczenia rezultatów wynikaj ących z programów finansowanych przez Uni ę Europejsk ą. Głównym zadaniem jest, zatem d ąŜ enie do stałego ulepszania skuteczno ści interwencji publicznej, rozumiane nie tylko jako pozytywne rezultaty społeczne lub gospodarcze zwi ązane bezpo średnio z programem, lecz tak Ŝe jako zwi ększenie przejrzysto ści i promowania działa ń podejmowanych przez władze publiczne. Ocena ko ńcowa powinna okre śli ć na ile zakładane w Planie Rozwoju Lokalnego cele zostały osi ągni ęte oraz ustali ć przyczyny wszelkich odchyle ń w realizacji. Ewaluacja posłu Ŝy za podstaw ę sprawdzenia, czy planowane efekty s ą zgodne z przyj ętymi celami i ich miarami. W trakcie ewaluacji zostanie równie Ŝ dokonana analiza podejmowanych działa ń koryguj ących. Wnioski z ewaluacji zostan ą wykorzystane w trakcie realizacji kolejnych, podobnych projektów w przyszło ści. S ą one równie Ŝ kluczowe dla prawidłowego planowania kolejnych edycji Planu Rozwoju Lokalnego Gminy Nowodwór. 3. Ocena i komunikacja społeczna

Podstawowym warunkiem wiarygodno ści i skuteczno ści ewaluacji jest jej niezale Ŝno ść . Z warunku tego wynika konieczno ść utworzenia niezale Ŝnej organizacyjnie od zespołów zaanga Ŝowanych w proces wdra Ŝania i monitorowania Planu Rozwoju Lokalnego komórki ewaluacyjnej w strukturze Urz ędu Gminy Nowodwór, w skład, której wchodziłby jeden lub wi ęcej pracowników zajmuj ących si ę ewaluacj ą ex-post. Celem tej ewaluacji jest okre ślenie faktycznych efektów zrealizowanych projektów w ramach Planu. Pracownik komórki ewaluacyjnej do 31 stycznia ka Ŝdego roku przygotowuje raport ewaluacyjny (wg formatu zamieszczonego w Zał ączniku 2) dotycz ący roku poprzedniego. W raporcie tym znajduj ą si ę w szczególno ści informacje o: - skuteczno ści - kryterium to pozwala okre śli ć czy cele danego projektu (jak i całego Planu) okre ślone na etapie programowania zostały osi ągni ęte, - efektywno ści - kryterium to porównuje zasoby finansowe zaanga Ŝowane przy realizacji projektu i Planu z rzeczywistymi osi ągni ęciami projektu i Planu na poziomie produktu, rezultatu lub oddziaływania, - uŜyteczno ści - kryterium to pozwala oceni ć faktyczne efekty projektu i Planu na poziomie produktu, rezultatu i oddziaływania w nawiązaniu do wcze śniej zdefiniowanych w Planie Rozwoju Lokalnego potrzeb i problemów. 89 Władze samorz ądowe Gminy w trakcie wdra Ŝania Planu Rozwoju Lokalnego musz ą znale źć skuteczn ą metod ę przekazywania informacji do otoczenia. Powinny takŜe zwróci ć baczn ą uwag ę na sprawny system przyjmowania informacji z otoczenia, od partnerów społecznych. Mo Ŝemy wyró Ŝni ć dwa główne typy otoczenia społecznego, z którym władze gminy musz ą si ę komunikowa ć. Po pierwsze jest to otoczenie wewn ętrzne, obejmuj ące pracowników urz ędu, którzy uczestnicz ą bezpo średnio w administrowaniu gmin ą, ich wiedz ę, motywacj ę, umiej ętno ści praktyczne, kompetencje interpersonalne, lecz tak Ŝe zasoby organizacji. Otoczenie zewn ętrzne dzielimy na bli Ŝsze i dalsze. Pierwsze - obejmuje przede wszystkim ogół mieszka ńców gminy, w którym jednak mo Ŝna wyró Ŝni ć szereg grup nieformalnych, organizacji, stowarzysze ń i instytucji czy przedsi ębiorstw. Drugie, czyli, otoczenie zewn ętrzne dalsze jest to faktyczne otoczenie gminy jako wspólnoty terytorialnej – s ąsiednie gminy, struktury powiatowe, wojewódzkie i ogólnopa ństwowe. Obszary działa ń w zakresie komunikacji dwustronnej i współpracy władz Gminy ze społeczno ści ą lokaln ą to: - informacja o post ępach wdra Ŝania Planu Rozwoju Lokalnego – ka Ŝdy, zainteresowany mieszkaniec gminy b ędzie miał mo Ŝliwo ść uzyskania informacji o aktualnym stanie prac wdro Ŝeniowych Planu Rozwoju Lokalnego w siedzibie sekretariatu Urz ędu Gminy, wraz z wgl ądem w dokumentacj ę (raporty monitoringowe, raporty ewaluacyjne), - mo Ŝliwo ść udziału mieszka ńców w posiedzeniach Komitetu Monitoruj ącego (po wcze śniejszym zgłoszeniu swojej obecno ści), - podj ęcie współpracy z mediami lokalnymi - podawanie informacji o wdra Ŝanych projektach w mediach lokalnych przynajmniej raz w roku, - informacje z prac Komitetu Monitoruj ącego zamieszczane na stronie www.nowodwor.netbip.pl Ponadto, jak wspomniano powy Ŝej, instytucja zarz ądzaj ąca i koordynuj ąca (Zespół ds. Rozwoju) zapewnia realizacj ę koniecznych działa ń informacyjnych i promocyjnych w zakresie pomocy z funduszy strukturalnych. Ma to na celu przede wszystkim informowanie: - potencjalnych i faktycznych odbiorców pomocy o moŜliwo ściach wsparcia inwestycji ze środków strukturalnych Unii Europejskiej, - opinii publicznej o zakresie i wymiarze pomocy unijnej dla poszczególnych projektów oraz o rezultatach tych działa ń.

90 Działania promocyjne b ędą zgodne z wymogami UE w sprawie środków informacyjnych i promocyjnych stosowanych przez Pa ństwa Członkowskie odno śnie pomocy z funduszy strukturalnych. Zgodnie z przepisami celem przewidzianych w nim działa ń jest zapoznanie beneficjentów projektów (mieszka ńców obszaru) i szerszej opinii publicznej z mo Ŝliwo ściami, jakie stwarzaj ą środki Unii Europejskiej oraz zapewnienie przejrzysto ści absorpcji funduszy strukturalnych. Zapewnienie informacji zwrotnej od mieszka ńców jest jednym z elementów umo Ŝliwiaj ących efektywne wdra Ŝanie Planu Rozwoju Lokalnego oraz ocen ę podj ętych działa ń promocyjnych. Systematyczne zbieranie danych i ich gromadzenie jest z kolei czynnikiem ułatwiaj ącym dalsze prace w tym zakresie. Celem oceny podj ętych działa ń marketingowych jest odpowied ź na pytania: Czy wszyscy mieszka ńcy regionu maj ą wystarczaj ącą wiedz ę o działaniach realizowanych przez Urz ąd Gminy? W przypadku problemów z promocj ą działania te powinny by ć korygowane w miar ę zapisów projektu. W prasie lokalnej i regionalnej oraz w Internecie podawane b ędą systematycznie informacje na temat zaanga Ŝowania finansowego UE w realizacj ę projektów oraz stanie zaawansowania realizacji zada ń i ich efektów w ramach Planu. X. Współpraca samorz ądu z organizacjami pozarz ądowymi – partnerstwo publiczno-społeczne.

1. Uwarunkowania współpracy

Fundamentem wyznaczaj ącym podstawy współpracy pa ństwa, w tym samorz ądów terytorialnych i organizacji pozarz ądowych jest zasada subsydiarno ści, zapisana w preambule Konstytucji RP. Zakłada ona, Ŝe pa ństwo bierze na siebie tylko te zadania, których nie s ą w stanie rozwi ąza ć obywatele i ich wspólnoty. Praktyczn ą konsekwencj ą przyj ęcia tej zasady jest decentralizacja pa ństwa i przekazywanie władzy lokalnej wspólnotom samorz ądowym. Obok tego procesu powinien si ę dokonywa ć proces przekazywania cz ęś ci kompetencji pa ństwa obywatelom dobrowolnie zrzeszaj ącym si ę dla rozwi ązywania zada ń społecznych. Przemawiaj ą za tym nie tylko wzgl ędy ideowe, ale i praktyczne. Nie chodzi tylko o to, Ŝe obywatele maj ą prawo sami definiowa ć swoje problemy i liczy ć na pomoc pa ństwa w ich rozwi ązywaniu, ale tak Ŝe o to, i Ŝ w wielu dziedzinach organizacje te szybciej i taniej potrafi ą rozwi ąza ć problemy ni Ŝ administracja rz ądowa i samorz ądowa. Partnerstwo publiczno-społeczne jest, wi ęc kwintesencj ą konstytucyjnej zasady pomocniczo ści, której szczególnego znaczenia nadaje stwierdzenie: tak mało pa ństwa, jak to jest mo Ŝliwe, tak du Ŝo pa ństwa, jak to jest konieczne. W tym kontek ście, niezb ędne jest nadanie odpowiedniego znaczenia inicjatywom obywatelskim, z udziałem sektora 91 organizacji pozarz ądowych, poprzez tworzenie warunków dla rozwoju instytucji społecze ństwa obywatelskiego, dialogu obywatelskiego, postaw obywatelskich kształtuj ących ró Ŝnorodne formy partycypacji społecznej, a tym samym przyczynienie si ę do dynamicznego rozwoju koncepcji uspołecznionej formuły usług społecznych. Przyszło ści ą jest model, w którym sektor społeczny wspiera, a nie wypiera pa ństwo w realizacji zada ń socjalnych. Model, w którym sektor społeczny tworzy zorganizowany i oddolny nacisk na władze publiczne poszerzaj ąc tym samym uczestnictwo obywateli i ich organizacji w systemie demokratycznym. Podstawowym faktem, który winni u świadamia ć sobie wszyscy samorz ądowcy i pozarz ądowcy jest to, Ŝe podmiotem ich działania s ą ludzie. Zarówno samorz ąd lokalny, jak i organizacje pozarz ądowe, cho ć w oparciu o ró Ŝne podstawy (samorz ąd z mocy prawa, organizacje dobrowolnie) s ą reprezentantami społeczno ści. Obie te instytucje, znów w ró Ŝny sposób i na ró Ŝnych zasadach, d ąŜą do wspólnego celu. Jest nim zaspokajanie potrzeb społecznych, słu Ŝenie ludziom, którzy wybrali swoich przedstawicieli do tych instytucji. Zrozumienie tego, sk ądin ąd oczywistego faktu, nie jest wcale powszechne, a jest to przecie Ŝ fundament współdziałania, w ramach wspólnej misji, jak ą jest dobro społeczno ści lokalnej. Organizacje pozarz ądowe z reguły s ą znaczniej bli Ŝej ludzi, wyrastaj ą w odpowiedzi na ich konkretne potrzeby. Administracja natomiast cz ęsto (na całym świecie zreszt ą) zapomina o swojej misji, o tym, komu słu Ŝy. Świadomo ść misji, nadanie podmiotowo ści ludziom uruchamia proces uwłaszczenia obywateli, przywrócenia im podmiotowo ści poprzez tworzenie mo Ŝliwo ści wpływania na własne sprawy. Jednym z nurtów takiego procesu uwłaszczenia obywateli jest budowanie współpracy władz lokalnych z organizacjami pozarz ądowymi, które pełni ą funkcj ę uspołeczniania Ŝycia zbiorowego. Organizacje, o czym była ju Ŝ mowa, powstaj ą tam, gdzie pojawiaj ą si ę niezaspokojone potrzeby. Najcz ęś ciej s ą odpowiedzi ą na problemy dnia codziennego, gdy Ŝ te wła śnie s ą najbardziej istotne. Cz ęść organizacji w sposób świadomy pozostaje na tym poziomie działania. To jest ich misja, tak określiły swoj ą rol ę i miejsce: pomaga ć wtedy, gdy pojawia si ę problem. Najcz ęś ciej zreszt ą uzupełniaj ą w ten sposób działania samorz ądu i pa ństwa. Jednak inne organizacje staraj ą si ę poszukiwa ć przyczyn problemów, a nie tylko łagodzi ć ich skutki. To jest skuteczna metoda rozwi ązywania problemów, ale trudna, bo wymagaj ąca umiej ętno ści i wytrwało ści w docieraniu do rzeczywistych źródeł problemów, spojrzenia ponad codzienno ści ą. Wiele organizacji, które w tym wła śnie upatruj ą swoj ą rol ę, stara si ę dociera ć do źródeł problemów i rozwi ązywa ć je, i to zarówno w skali lokalnej, jak i ogólnopolskiej.

92 Nie jest to równie Ŝ łatwe dla samorz ądowców, którzy bardzo cz ęsto przygniecieni są problemami dnia codziennego: dziurawymi jezdniami czy brakiem pieni ędzy na wypłat ę zasiłków z pomocy społecznej. Ale tak Ŝe w śród nich istnieje wiele przykładów stara ń o patrzenie na problemy w dłu Ŝszym horyzoncie czasowym i okre ślanie celów, które odnosz ą si ę do źródeł problemów, a nie tylko do ich skutków - w my śl twierdzenia, Ŝe lepiej zapobiega ć ni Ŝ leczy ć. Przykładem takiego podej ścia jest m. in. niniejszy Plan Rozwoju Lokalnego. Świadomo ść tego, Ŝe w działaniu najwa Ŝniejsze s ą rezultaty wi ąŜ e si ę ści śle ze świadomo ści ą misji, celów. My ślenie w kontek ście efektów podejmowanych działa ń wymaga planowania i to w dłu Ŝszym horyzoncie czasowym. Finansowa ć nale Ŝy, bowiem nie działania, ale ich wyniki. Dobrze znane s ą sytuacje, w których mo Ŝna je osi ągn ąć bardzo prostymi, tanimi sposobami. Nie da si ę ich jednak zawsze zastosowa ć, cz ęsto trzeba wybra ć sposób dro Ŝszy i niekoniecznie gwarantuj ący osi ągni ęcie zakładanych rezultatów tylko, dlatego, Ŝe tak mówi ą przepisy. To bardzo cz ęsto problem administracji, którego rozwi ązaniem mog ą by ć organizacje pozarz ądowe, elastyczne i - mi ędzy innymi dzi ęki temu-skuteczne w działaniu. Władza samorz ądowa z mocy prawa jest gospodarzem w swojej gminie. Dobry gospodarz to nie zawsze ten, który sam wszystko potrafi zrobi ć najlepiej, ale przede wszystkim ten, który potrafi dobrze kierowa ć innymi. Władze samorz ądowe powinny przede wszystkim tworzy ć warunki do współpracy, z wszystkimi tymi, którzy działaj ą dla dobra społeczno ści lokalnej, w tym z organizacjami pozarz ądowymi. Ten postulat staje si ę istotniejszy w świetle szerszych mo Ŝliwo ści pozyskiwania środków finansowych na inwestycje, które realizowane b ędą w ramach partnerstwa publiczno-prywatnego. Istotne jest tez zsynchronizowanie działa ń na rzecz rozwoju danej miejscowo ści oraz zwi ększenie szans na uzyskanie dofinansowania m. in. w Programie Rozwoju Obszarów Wiejskich, Działanie „Odnowa i rozwój wsi”. Ponadto, władze lokalne, w ramach bycia gospodarzem w swojej gminie, zobowi ązane s ą do świadczenia okre ślonego zakresu usług o okre ślonych standardach. W przeciwie ństwie do nich organizacje tworzone s ą dobrowolnie, same okre ślaj ą to, co robi ą. W okre śleniu ról pomaga zidentyfikowanie i przekonanie si ę nawzajem o swoich atutach. Samorz ąd, na przykład ma mo Ŝliwo ść kreowania warunków i regulacji dotycz ących ró Ŝnych sfer Ŝycia publicznego, posiada zasoby i środki do prowadzenia działa ń na rzecz mieszka ńców, ma dost ęp do ró Ŝnych źródeł informacji. Organizacje natomiast s ą elastyczne, nie są, bowiem skr ępowane tyloma przepisami, co samorz ąd, mog ą by ć, zatem znacznie bardziej innowacyjne, maj ą lepsze rozpoznanie potrzeb

93 społecznych, mog ą efektywniej świadczy ć usługi dla mieszka ńców. Dobre poznanie siebie nawzajem, okre ślenie własnych atutów i słabo ści pozwala precyzyjnie wskaza ć okre śli ć role obu partnerów. Ró Ŝnice w mo Ŝliwo ściach ich działania i w tym, czym dysponuj ą stanowi ą sił ę współpracy, w której obaj partnerzy mog ą uzupełnia ć si ę, pomna Ŝaj ąc efekty współdziałania. 2. Organizacje pozarz ądowe jako partner samorz ądu terytorialnego

Organizacje s ą reprezentantem społeczno ści lokalnej, wyrazicielem potrzeb, d ąŜ eń i oczekiwa ń tej społeczno ści (lub jej grup). To powoduje, Ŝe dla samorz ądu organizacje stanowi ą znakomity “pas transmisyjny”, którym przepływaj ą informacje zarówno od ludzi do samorz ądu, jak i od samorz ądu do społecze ństwa. Organizacje jako reprezentant społeczno ści powinny mie ć, zatem mo Ŝliwo ść wypowiadania si ę w sprawach wa Ŝnych dla społeczno ści i współuczestniczy ć w podejmowaniu istotnych dla mieszka ńców decyzji. Główne formy współpracy to: stała współpraca informacyjna, konsultacje, współudział w podejmowaniu decyzji przez władze samorz ądowe. Organizacje świadcz ą równie Ŝ, o czym była ju Ŝ mowa, pomoc bezpo średni ą na rzecz mieszka ńców społeczno ści lokalnej. Dysponuj ą w tym zakresie potencjałem, wiedz ą i do świadczeniami. Mog ą by ć, zatem znakomitym wykonawc ą zada ń publicznych, których zakres i sposób realizacji okre śla samorz ąd. Organizacje obok wykonywania zlecanych przez samorz ąd zada ń publicznych, proponuj ą zupełnie niekonwencjonalne, nowatorskie sposoby rozwi ązywania problemów. Pełni ą funkcj ę innowacyjn ą i w tym zakresie samorz ąd równie Ŝ powinien z nimi współpracowa ć wspieraj ąc realizacj ę takich wła śnie innowacyjnych działa ń. Programy współpracy najcz ęś ciej przewiduj ą nast ępuj ące formy współdziałania pomi ędzy samorz ądem i organizacjami pozarz ądowymi: - konsultowanie decyzji podejmowanych przez władze samorz ądowe z organizacjami pozarz ądowymi, najlepiej w ustalonym wspólnie trybie i formie, - zaproszenie organizacji pozarz ądowych do współtworzenia strategii rozwoju lokalnego, do szczególnego znaczenia nabiera w tworzeniu regionalnych planów rozwoju nowych województw samorz ądowych - okre ślenie zasad i procedur ubiegania si ę przez organizacje pozarz ądowe o dotacje z bud Ŝetu samorz ądowego na realizacj ę innowacyjnych projektów słu Ŝą cych mieszka ńcom danej społeczno ści lokalnej, - uwzgl ędnianie organizacji pozarz ądowych w przetargach na wykonywanie zada ń publicznych,

94 - stanowienie prawa lokalnego (uchwały Rad Samorz ądów), które w sposób kompleksowy okre ślaj ą cele, zasady, mechanizmy i formy współpracy samorz ądu i organizacji pozarz ądowych. - ró Ŝne formy wspierania działa ń organizacji, na przykład: (mo Ŝliwo ść korzystania z infrastruktury posiadanej przez samorz ąd; organizacje bezpłatne lub na zasadach preferencyjnych mog ą korzysta ć z lokali, sal na szkolenia i konferencje, środków transportu, mo Ŝliwo ść korzystania z informacji posiadanych przez samorz ąd, mo Ŝliwo ść korzystania z wiedzy i do świadcze ń ekspertów samorz ądowych, mo Ŝliwo ść korzystania z kanałów promocyjnych gminy, mo Ŝliwo ść korzystania z kontaktów zagranicznych gminy, mo Ŝliwo ść udzielania przez gmin ę rekomendacji dla organizacji pozarz ądowych, mo Ŝliwo ść korzystania ze szkole ń i to zarówno w zakresie merytorycznych zagadnie ń, jak i w zakresie rozwoju organizacyjnego, jak te Ŝ dotycz ących funkcjonowania władz samorz ądowych, urz ędu gminy, etc 17 ).

Zał ącznik 1.

Raport monitoringowy z realizacji projektu

1. Tytuł projektu

17 Por. Tomasz Schimanek „Organizacje pozarz ądowe w Polsce”.

95 ......

2.Kolejny numer raportu monitoringowego i okres objęty raportem

......

3. Dane teleadresowe osoby przygotowującej

......

4. Opis działań zrealizowanych w okresie objętym raportem monitoringowym

......

5. Harmonogram realizacji projektu a) planowany Etapy realizacji Rok 200... Rok 200... Rok 200... Rok 200... projektu I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV

b) rzeczywisty Etapy realizacji Rok 200... Rok 200... Rok 200... Rok 200... projektu I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV

6. Działania jakie zostaną zrealizowane w najbliŜszym czasie

......

7. Informacje o problemach związanych z realizacją projektu

......

- Finansowa realizacja projektu

Etapy Źródło 1 Źródło 2 Źródło 3 Razem realizacji Planowane Faktyczne Planowane Faktyczne Planowane Faktyczne Planowane Faktyczne projektu wydatki wydatki wydatki wydatki wydatki wydatki wydatki wydatki

RAZEM

Zał ącznik 2.

TABELA EWALUACYJNA

Metryka projektu: Obszar strategii

Cel strategiczny

Program operacyjny

97 Zadanie

Koordynator

Termin realizacji zadania

98 Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Nowodwór na lata 2005 – 2013 (aktualizacja 2008)

Karta realizacji projektu

L.p. Planowane działania Podj ęte działania Efekty Przyczyny odchyle ń Propozycje działa ń

- Opis i planowany termin - Opis i termin podj ętych działa ń 1 2 3 4 5 6 7 8 9

strona 99