Davranışsal İnhibisyon Sistemi / Davranışsal Aktivasyon Sistemi Ölçeği’Nin Türkçeye Uyarlanması: Geçerlik Ve Güvenirlik Çalışması

http://www.iudergi.com/index.php/psikoloji Psikoloji Çalışmaları Dergisi 32-2 (2012) 1-22

Davranışsal İnhibisyon Sistemi / Davranışsal Aktivasyon Sistemi Ölçeği’nin Türkçeye Uyarlanması: Geçerlik ve Güvenirlik Çalışması

Simge Şişman* İstanbul Üniversitesi Turkish Adaptation of Behavioral Inhibition System / Behavioral Activation System Scales (BIS/BAS Scales): Validity and Reliability Studies Özet Abstract Gray’in (1987, 1990) önerdiği Pekiştirmeye According to the Reinforcement Sensitivity Duyarlılık Teorisi’ne göre, ceza (Davranışsal Theory (Gray, 1987, 1990), there are two ba- İnhibisyon Sistemi-DİS) ve ödül (Davranışsal sic motivational systems which are sensitive to Aktivasyon Sistemi-DAS) sinyallerine duyarlı signals of reward (Behavioral Activation Sys- olan iki temel motivasyonel sistem vardır. Bu iki tem-BAS) and punishment (Behavioral Inhibition sistemi incelemek için en sık kullanılan ölçek ise, System-BIS). One of the most commonly used Carver ve White (1994) tarafından geliştirilen instrument for evaluating these two systems is DİS/DAS Ölçeği’dir. Bu çalışmanın amacı, DİS/ BIS/BAS Scales (Carver and White, 1994). The DAS Ölçeği’nin Türkçeye uyarlanması ile ge- purpose of this study is to determine the validity çerlik ve güvenirliğinin tespit edilmesidir. Türk- and reliability of the Turkish version of the BIS/ çeye çevrilen ölçek 371 üniversite öğrencisine BAS Scales. The Turkish scale was administered uygulanmıştır. Geçerlik çalışmasında; temel to 371 college undergraduates. In order to de- bileşenler analizi ile açıklayıcı faktör analizi termine the validity of the scale; exploratory yürütülmüş, Pearson korelasyon analizi ile alt factor analysis was conducted using principal ölçekler arasındaki ilişki incelenmiş ve birle- components analysis, inter-correlations among şen geçerlik tespiti için ise 89 öğrenciye ayrıca the subscales were examined with Pearson cor- Heyecan Arama Ölçeği-V ve I-7 Dürtüsellik relation analysis, Sensation Seeking Scale-V Ölçeği de uygulanmıştır. Güvenirlik çalışmasın- and I-7 Impulsiveness Questionnaire were also da, cronbach alfa katsayıları ile test-tekrar test administered to 89 subjects for convergent va- güvenirlik değerleri saptanmıştır. Faktör analizi, lidity. For the reliability study, Cronbach’s alpha orijinal ölçekteki 4-faktörlü yapıyı (davranışsal coefficients and test-retest reliability values were inhibisyon, eğlence arayışı, ödüle duyarlılık ve calculated. Factor analysis indicated that the dürtü) desteklemiştir. Ayrıca, alfa ve güvenirlik same 4-factor structure (behavioral inhibition, değerleri anlamlı olup uygulanan üç ölçeğin fun seeking, reward responsiveness and drive). benzer alt ölçekleri arasında beklenen yönde Alpha and reliability values were significant korelasyonlar elde edilmiştir. Sonuçlar, Türkçe and the expected correlations were determined DİS/DAS Ölçeği’nin geçerli ve güvenilir bir among the similar subscales of the three scales. ölçek olduğunu göstermektedir. These results suggested that the Turkish BIS/BAS Scales is a valid and reliable measure. Anahtar Kelimeler: Davranışsal İnhibisyon Key words: Behavioral Inhibition System/ Sistemi/Davranışsal Aktivasyon Sistemi Ölçeği Behavioral Activation System Scales (BIS/BAS (DİS/DAS Ölçeği), geçerlik, güvenirlik. Scales), validity, reliability.

* Yazışma Adresi: İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Psikoloji Bölümü, 34459 Beyazıt İstanbul, Türkiye ([email protected]) 2 Şişman / Psikoloji Çalışmaları Dergisi 32-2 (2012) 1-22

Giriş uyku ve uyanıklık durumundan sorum- Kişilik özelliklerinin beyin işlevle- lu olan ARAS (Ascending Reticular rindeki bireysel farklılıklar açısından Activation System) sistemindeki ak- ele alındığı en etkili biyolojik ve fiz- tivasyonlara bağlarken, diğer kişilik yolojik temelli kişilik teorileri Hans J. boyutu olan nörotisizm açısından gö- Eysenck ve Jeffrey A. Gray tarafından rülen bireysel farklılıkları ise, daha öne sürülmüştür (Matthews ve Gilli- çok limbik sistem aktivasyonlarına ve land, 1999; Pickering, 1997). Her iki duygusal kararsızlık durumuna bağ- teorisyen de beyin işlevlerini, kişilik lamıştır. Ona göre, içedönük kişiler ve davranışla ilgili önemli alanları kap- anksiyete bozukluklarını geliştirme- sayan basit bir kavramsal sinir siste- ye daha yatkındır çünkü daha güçlü mi vasıtasıyla tanımlayabileceğimiz koşullu duygusal tepkiler gösterme varsayımından yola çıkmıştır (Corr, eğilimdedirler. Gray ise, temeli daha 2004). çok hayvan çalışmalarına dayanan bi- Gray’in biyopsikolojik kişilik yopsikolojik kişilik teorisinde kişilik teorisi (Gray 1970, 1987 ve 1990), ile pekiştirme (ödül veya ceza) ara- başlangıçta Eysenck’in (1967) kişilik sındaki ilişkiye vurgu yapmıştır. Bu için öne sürdüğü biyolojik modelin vurgu sebebiyle de teori günümüzde bir modifikasyonu olsa da, daha sonra Pekiştirmeye Duyarlılık Teorisi (Re- alternatif bir teori haline gelmiştir. Bu inforcement Sensitivity Theory-RST) iki teori temelde, beyinde kişilik ile il- adıyla bilinmektedir (Corr, 2004; Corr gili olduğu düşünülen bazı özel alanlar ve Perkins, 2006; Matthews ve Gilli- veya sistemler ile vurguladıkları kişi- land, 1999). Gray (1970), Eysenk’in lik boyutları açısından farklılaşırlar. önerdiği kişilik boyutlarının daha çok Her iki teorinin de gelişim süreçlerini ceza ve ödüle karşı duyarlılıkların tü- karşılaştırmalı olarak kapsamlı şekilde revleri olarak düşünmüştür. Dışadö- inceleyen çalışmaların (Corr, 2004; nüklük-içedönüklük boyutu, ceza ve Corr ve Perkins, 2006; Matthews ve ödüle karşı duyarlılıkların dengesini Gilliland, 1999) aktarımlarına göre, yansıtırken, nörotisizm boyutu ise Eysenck’in önerdiği kişilik yapısı, her ikisinin birleşik gücünü yansıtır. birbirinden bağımsız, iki uçlu bir mo- Gray’e (1987, 1990) göre, anksiyete dele sahiptir. Bu modelin bir ucunda bir ceza mekanizması ile ilişkili iken, içedönüklük-dışadönüklük boyutları dürtüsellik ise bir ödül mekanizması bulunurken, diğer ucunda ise nöroti- ile ilişkilidir. Buna göre, daha dürtü- sizm-kararlılık/istikrarlılık boyutları sel olan kişiler ödül sinyallerine karşı bulunmaktadır. Eysenck, dışadönük- daha duyarlıyken, anksiyete düzeyi içedönük kişilik boyutu açısından yüksek olan kişiler de ceza sinyallerine görülen bireysel farklılıkları beyinde karşı daha duyarlıdır. Bu bakımdan, Şişman / Psikoloji Çalışmaları Dergisi 32-2 (2012) 1-22 3

Eysenck’in kişilik teorisi dışadönük- görmektedir. Gray’e göre yüksek DİS lük, nörotisizm ve uyarılma üzerine aktivasyonu ise, daha fazla duyarlı- vurgu yaparken, Gray’in teorisi daha lık yaratacağı için korku, anksiyete, çok dürtüsellik, anksiyete, yaklaşma ve hayal kırıklığı, üzüntü gibi olumsuz kaçınma motivasyonu üzerine vurgu duyguların oluşmasında rol almakta- yapmaktadır (Corr ve Perkins, 2006). dır. Davranışsal Aktivasyon Sistemi Pekiştirmeye Duyarlılık Teorisi’ne (DAS)’nin ise, özellikle mezolimbik göre, anksiyete ve dürtüsellik gibi ki- dopaminerjik yolaklarda merkezi bir şilik boyutları beyinde iki temel mo- role sahip olduğu düşünülmektedir. tivasyonel sistemin çalışmasındaki bi- Ödül sinyallerine duyarlı olan DAS, reysel farklılıklar ile ilişkilidir (Corr, daha çok bir ödül olasılığında yak- 2008: 1-43; Gray, 1987, 1990; Gray ve laşma davranışının oluşmasında rol McNaughton, 2000). Bu sistemlerden aldığından ödül sistemi olarak da ta- biri, çevresel uyaranlara karşı yaklaş- nımlanmaktadır. Bu sistemin, kişilerin ma davranışını (approach behavior) amaca yönelik davranışları yapmak diğeri ise kaçınma davranışını (avoi- üzere çaba sarf etmeleri ile olası ödül dance behavior) düzenler. Bu sistemler ipuçlarına maruz kaldıkları zaman- sırasıyla “Davranışsal Aktivasyon Sis- larda olumlu duyguların oluşmasında temi” (Behavioral Approach/Activati- sorumlu olduğu düşünülmektedir. Bu on System-BAS) ve “Davranışsal İnhi- sebeple yüksek DAS aktivasyonunun, bisyon Sistemi” (Behavioral Inhibition dürtüsel davranışlara sebep olabileceği System-BIS) olarak adlandırılmıştır. ileri sürülmüştür (Corr, 2008: 1-43; Davranışsal İnhibisyon Sistemi (DİS), Gray, 1987, 1990; Gray ve McNaugh- beyin sapı ve beyin sapının frontal ton, 2000). lobtaki neokortikal projeksiyonlarını Pekiştirmeye Duyarlılık Teorisi’nde içeren septo-hipokampal yolakla ilgi- tanımlanan ödül ve ceza sistemlerinin, li sistem şeklinde tarif edilmektedir. farklı hastalık gruplarını araştırmaya Gray bu fizyolojik sistemin, özellikle yönelik bir model sunduğu açıkça anksiyete yaratan durumlarda veri- görülmektedir. Pek çok araştırmacı lecek tepkileri kontrol ettiğini, ceza DİS/DAS aktivasyonu ile anksiyete sinyalleri ile yeni ve kesin olmayan bozuklukları, depresyon, dikkat ek- uyaranlara karşı duyarlı olduğunu sikliği ve hiperaktivite bozukluğu ifade etmiştir. DİS, daha çok bir ceza (DEHB), psikopati, yeme bozukluk- olasılığında kaçınma davranışlarını dü- ları, şizofreni, madde bağımlılığı ve zenlediğinden ceza sistemi olarak da kişilik bozuklukları gibi çeşitli psi- tanımlanmaktadır. Bu sistem, olumsuz kopatoloji türleri arasında bir ilişki veya acı verici sonuçlara sebep olabi- olduğunu iddia etmiştir (Bijttebie, lecek davranışları engelleyici bir görev Beck, Claes ve Vandereycken, 2009). 4 Şişman / Psikoloji Çalışmaları Dergisi 32-2 (2012) 1-22

Gray’in hipotezleri ile tutarlı olarak şadönüklük, risk alma, heyecan arama, birçok çalışmada yüksek DİS akti- maceraperestlik gibi kişilik boyutları vasyonu veya düşük düzeydeki DAS ile yüksek DİS aktivasyonunun ise aktivasyonunun anksiyete belirtileri ile içedönüklük, nevrotiklik ve anksiyete ilişkili olduğu gösterilmiştir (Beevers kişilik boyutları ile ilişkili olduğu ile- ve Meyer, 2002; Johnson, Turner ve ri sürülmüştür (Gray, 1990; Patterson Iwata, 2003; Kimbrel, Nelson-Gray ve Newman, 1993; Zuckerman, 1990; ve Mitchell, 2007; Muris, Meesters, de Zuckerman, Ball ve Black, 1990). Kanter ve Timmerman, 2005). Depres- Sonuç olarak, bahsedilen çalışma- yon üzerine yapılan çalışmalarda ise, ların Gray’in teorisini görgül veriler- depresyonda olan kişilerin DAS akti- le desteklendiğini söylemek yanlış vasyonunun kontrol grubuna göre daha olmayacaktır. Bu sebeple, teorinin düşük olduğu (Kasch, Rottenberg, Ar- çalışılabilmesi için geçerli ve güve- now ve Gotlib, 2002; Pinto-Meza ve nilir ölçüm araçlarına önemli ölçüde ark., 2006) ve DAS aktivasyonu ile bir gereksinim bulunmaktadır. Bu- depresif belirtiler arasında negatif yön- nunla birlikte literatür, teoriyi insan de bir ilişki söz konusu olduğu ifade davranışı üzerinde ölçmeye yönelik edilmiştir (Beevers ve Meyer, 2002; kullanılabilecek yapılandırılmış test Jones ve Day, 2008). Bu çalışmaların veya ölçekler açısından pek de zengin yanı sıra yine düşük DİS aktivasyo- değildir (Cogswell, Alloy, van Dul- nunun DEHB dikkat eksikliği boyutu men ve Fresco, 2006; Corr, 2001). (Mitchell ve Nelson-Gray, 2006; Quay, Ülkemizde Türkçe adaptasyonu ve 1997) ile psikopatiye (Fowles, 1980; güvenirlik çalışması Bulduk ve Ce- Hughes, Moore, Morris ve Corr, 2012; sur (2003) tarafından yapılmış olan Newman, MacCoon, Vaughn ve Sadeh, Gray-Wilson Kişilik Ölçeği (Wilson, 2005); yüksek DAS aktivasyonunun Barrett ve Gray, 1989; Wilson, Gray ve ise DEHB hiperaktivite boyutu (Mitc- Barrett, 1990), Gray’in kişilik teorisini hell ve Nelson-Gray, 2006) ile başta temel alarak geliştirilen ilk ölçekler alkol bağımlılığı olmak üzere çeşitli arasında yer almaktadır. Ölçekte altı madde bağımlılıkları (Franken, Muris farklı davranışsal boyutu (yaklaşma, ve Georgieva, 2006; Loxton ve Dawe, aktif kaçınma, pasif kaçınma, sönme, 2001, 2007; Pardo, Aguilar, Molinuevo dövüş ve kaç) ölçen toplam 110 mad- ve Torrubia, 2007; Simons, Dvorak de bulunmaktadır (Bulduk ve Cesur, ve Batien, 2008) ve kumar oynama 2008). Ancak Gray’in teorisi üzerine gibi riskli davranışlara (O’Connor, yapılan çalışmalar incelendiğinde, tüm Stewart ve Watt, 2009) sebep olabi- dünyada teoriyi ölçmeye yönelik en leceği belirtilmiştir. Kısacası yüksek yaygın olarak kullanılan ölçüm ara- DAS aktivasyonunun, dürtüsellik, dı- cının, Carver ve White (1994) tara- Şişman / Psikoloji Çalışmaları Dergisi 32-2 (2012) 1-22 5 fından İngilizce geliştirilen “Davra- rum, 4= Hiç katılmıyorum) kendilerini nışsal İnhibisyon Sistemi/Davranış- değerlendirirler. sal Aktivasyon Sistemi Ölçeği-DİS/ DİS/DAS Ölçeği’nin orijinal ça- DAS Ölçeği” (Behavioral Inhibition lışması (Carver ve White, 1994), 732 System/Behavioral Activation System üniversite öğrencisi (374 kadın, 358 er- Scales-BIS/BAS Scales) olduğu tespit kek) ile yürütülmüş olup yapılan açık- edilmiştir. Ölçeğin davranışsal inhibis- layıcı faktör analizi ölçeğin, 4-faktörlü yon ve davranışsal aktivasyon olmak (davranışsal inhibisyon, eğlence arayı- üzere iki alt ölçeği bulunmakta olup şı, ödüle duyarlılık, dürtü) bir yapıya davranışsal aktivasyon alt ölçeği de sahip olduğunu göstermiştir. Doğru- eğlence arayışı (fun seeking), ödüle layıcı faktör analizi ile ölçeğin psiko- duyarlılık (reward responsiveness) ve metrik özelliklerini test eden sonraki dürtü (drive) olmak üzere olmak üzere çalışmalarda da, bu 4-faktörlü yapının 3 alt ölçekten oluşmaktadır. Davranış- aynı şekilde tespit edildiği görülmüştür sal inhibisyon alt ölçeğinde, “Önemli (Cooper, Gomez ve Aucote, 2007; He- bir şeyi kötü yaptığımı düşündüğümde ubeck, Wilkinson ve Cologon, 1998; endişelenirim” gibi daha çok Gray’in Ross, Millis, Bonebright ve Bailley, önerdiği kaçınma sistemine (DİS) ve 2002). Ayrıca, ölçeğin geçerliğini 18- anksiyete düzeyine yönelik yedi mad- 79 yaş aralığında toplam 2725 kişi gibi de bulunmaktadır. Yaklaşma sistemine geniş bir örneklem üzerinde sınayan (DAS) ve dürtüsellik düzeyine yönelik bir çalışmada (Jom ve ark., 1999) ise, geliştirilen diğer üç alt ölçekten ise, ölçeğin alt ölçekleri için cronbach alfa eğlence arayışı alt ölçeğinde, “Eğlen- güvenirlik katsayılarının .65 ile .83 celi olacağını düşündüğüm yeni şeyleri arasında değiştiği bildirilmiştir. denemeye her zaman istek duyarım” DİS/DAS Ölçeği; Gray-Wilson gibi dört madde, ödüle duyarlılık alt Kişilik Ölçeği, Eysenck Kişilik ölçeğinde “İstediğim şeyi elde ettiğim- Ölçeği (The Eysenck Personality de, heyecanlı ve enerji dolu olurum” Questionnaire-EPQ) ve Üç Boyutlu gibi beş madde ve dürtü alt ölçeğinde Kişilik Ölçeği (Tridimentional. Perso- ise “İstediğim şeyleri elde etmek için, nality Questionnaire-TPQ) gibi alanda her yolu denerim” gibi dört madde benzer kişilik özelliklerini (dürtüsel- bulunmaktadır. Ölçekte yer alan 24 lik, maceraperestlik, dışadönüklük- maddenin dördü doldurma maddesi içedönüklük, disinhibisyon, heyecan olduğundan, değerlendirme 20 madde arama vb.) ölçmek üzere kullanılan üzerinden yapılmaktadır. Katılımcılar, diğer kişilik testlerine kıyasla olduk- her bir madde için 4’lü likert tipi bir ça kısa zamanda tamamlanabilmesi ölçek ile (1= Tamamen katılıyorum, 2= ve özellikle de Gray’in Pekiştirmeye Biraz katılıyorum, 3= Biraz katılmıyo- Duyarlılık Teorisi’ne en duyarlı test 6 Şişman / Psikoloji Çalışmaları Dergisi 32-2 (2012) 1-22 olarak görülmesi sebebiyle pek çok tanmasıdır. Ölçeğin Türkçe çevirisi dile çevrilmiştir. Ölçeğin Fransızca üzerine ilk pilot çalışmalar 2008 yı- (Caci, Deschaux ve Baylé, 2007), Al- lında yapılmış (Şişman, 2008; Şişman, manca (Strobel, Beauducel, Debener Ayçiçeği-Dinn ve Dinn, 2008) olup ve Brocke, 2001), Romence (Sava süreç hakkında orijinal ölçeği gelişti- ve Sperneac, 2006), Lehçe (Mül- ren yazarlar bilgilendirilerek onayları ler ve Wytykowska, 2005), Norveç- alınmıştır. Pilot çalışma sonrasında ge- çe (Bjørnebekk, 2009), Hollandaca çerlik ve güvenirlik çalışmasının daha (Franken, Muris ve Rassin, 2005; Yu, geniş bir öğrenci örneklemi üzerinde Branje, Keijsers ve Meeus, 2011), yürütülmesi hedeflenmiş olduğundan Japonca (Hashimoto, Mojaverian ve bu çalışmada, elde edilen son veriler Kim, 2012; Takahashi ve ark., 2007) rapor edilmiştir. ve Sri Lanka dilinde (Dissabandara ve ark., 2011) versiyonları bulunmakta Yöntem olup ayrıca Avustralya (Gomez, Co- Örneklem oper ve Gomez, 2005; Jom ve ark., Bu çalışmaya, İstanbul Üniver- 1999), İngiltere (Cooper, Gomez ve sitesi Edebiyat Fakültesi’nin fark- Aucote, 2007; Leone ve ark., 2001), lı bölümlerinde okumakta olan 281 Belçika (Mardaga ve Hansenne, 2007) kadın, 90 erkek olmak üzere toplam ve İtalya (Leone ve ark., 2001) gibi ül- 371 üniversite öğrencisi katılmıştır. kelerde İngilizce konuşan popülasyon Katılımcıların yaş aralığı 18-25 olup için de geçerlik ve norm çalışmaları yaş ortalaması 20.74’tür (Ss= 1.87). mevcuttur. Erkek katılımcıların yaş ortalaması Pekiştirmeye Duyarlılık Teorisi ile 21.34 (Ss= 1.97), kadın katılımcıla- psikopatoloji arasındaki güçlü ilişkiyi rın yaş ortalaması ise 20.55’tir (Ss= ortaya koyan çalışmalar dikkate alındı- 1.81). Çalışmaya katılan 371 öğren- ğında, DİS/DAS Ölçeği’nin ülkemizde cinin % 36’sı 1. Sınıfta (n=133), % de aynı amaçla yapılacak çalışmalar- 23’ü 2. sınıfta (n=86), % 24’ü 3. sınıfta da ve klinikte kullanılabilmesi için, (n=88) ve % 17’si ise 4. sınıfta (n=64) ölçeğin Türkçeye kazandırılması ve okumaktadır. Katılımcılar, gönüllülük Türkçe formun temel psikometrik esasına göre araştırmaya katılmış olup özelliklerinin belirlenmesine ihtiyaç hiçbirinde herhangi bir psikiyatrik ve/ duyulmaktadır. veya nörolojik bir hastalık ya da her- Bu çalışmanın amacı, Carver ve hangi bir bilinç kaybı/kafa travması White (1994) tarafından geliştirilmiş hikayesi bulunmamaktadır. ve pek çok dile çevrilmiş olan DİS/ Test-tekrar test güvenirliği incele- DAS Ölçeği’nin Türkçeye uyarlanma- mesi amacıyla DİS/DAS Ölçeği, 100 sı ile geçerlik ve güvenirliğinin sap- kişiye (51 kadın, 49 erkek) 4 hafta Şişman / Psikoloji Çalışmaları Dergisi 32-2 (2012) 1-22 7 arayla tekrar uygulanmıştır. Ölçeği de ve dürtü alt ölçeğinde ise 4 madde tekrar alan öğrencilerin yaş ortalama- bulunmaktadır. Ölçekte yer alan 24 sı 19.40’tır (Ss= 2.41). Ayrıca, ölçe- maddenin dördü doldurma maddesi ğin geçerlik çalışmasında kullanmak olduğundan, değerlendirme 20 madde üzere 89 kişiye (60 kadın, 29 erkek) üzerinden yapılmaktadır. Katılımcılar, DİS/DAS Ölçeği ile birlikte Heyecan her bir maddede 4’lü likert tipi bir öl- Arama Ölçeği-V ve I-7 Dürtüsellik Öl- çek ile (1= Tamamen katılıyorum, 2= çeği de uygulanmış olup üç ölçeği de Biraz katılıyorum, 3= Biraz katılmıyo- dolduran katılımcıların yaş ortalaması rum, 4= Hiç katılmıyorum) kendilerini ise 22.21’dir (Ss= 2.38). değerlendirirler. Ölçek bireysel olarak veya grup halinde uygulanabilir. Uy- Veri Toplama Araçları gulaması oldukça kısa sürdüğü için Bu çalışmada Türkçeye çevrilen herhangi bir süre kısıtlaması yoktur DİS/DAS Ölçeği’nin yanı sıra, Heye- ancak değerlendirme yapılabilmesi can Arama Ölçeği-V ve I-7 Dürtüsellik için her bir maddenin eksiksiz şekil- Ölçeği de uygulanarak katılımcıların de cevaplanmış olması gerekmektedir. benzer özellikleri ölçmeye duyarlı Puanlamada 2. ve 22. maddeler dı- ölçeklerden elde ettikleri puanlar ara- şındaki tüm maddeler ters çevrilerek sındaki ilişki incelenmek istenmiştir. hesaplanır. Ölçeğin orijinal geçerlik ve güve- 1. Davranışsal İnhibisyon Siste- nirlik çalışması, 732 üniversite öğren- mi / Davranışsal Aktivasyon Sistemi cisi (374 kadın, 358 erkek) ile yapılmış Ölçeği (DİS/DAS Ölçeği) (Behavioral olup cronbach alfa güvenirlik katsayısı Inhibition System / Behavioral Acti- davranışsal inhibisyon alt ölçeği için vation System Scales) .74, eğlence arayışı alt ölçeği için .66, Carver ve White (1994) tarafından ödüle duyarlılık alt ölçeği için .73 ve geliştirilen DİS/DAS Ölçeği, “davra- dürtü alt ölçeği için .76 olarak bu- nışsal inhibisyon (behavioral inhibi- lunmuştur (Carver ve White, 1994). tion)” alt ölçeği ile davranışsal akti- Aynı çalışmada ölçek 113 üniversite vasyon (behavioral activation) başlığı öğrencisine 8 hafta arayla verilmiş ve altında yer alan “eğlence arayışı” (fun test-tekrar test güvenirliği davranışsal seeking), “ödüle duyarlılık” (reward inhibisyon alt ölçeği için .66, eğlen- responsiveness) ve “dürtü” (drive) ol- ce arayışı alt ölçeği için .69, ödüle mak üzere toplam 4 alt ölçekten ve 24 duyarlılık alt ölçeği için .59 ve dürtü maddeden oluşmaktadır. Davranışsal alt ölçeği için .66 olarak saptanmıştır inhibisyon alt ölçeğinde 7 madde, eğ- (Carver ve White, 1994). lence arayışı alt ölçeğinde 4 madde, DİS/DAS Ölçeği’nin çeviri aşama- ödüle duyarlılık alt ölçeğinde 5 mad- sında, öncelikle İngilizce ölçek her iki 8 Şişman / Psikoloji Çalışmaları Dergisi 32-2 (2012) 1-22 dile de hakim ve aynı zamanda alanda 40 maddeden bazıları atılarak HAÖ-V çalışan iki uzman tarafından Türkçe- Türkçe formu 33 madde olarak düzen- ye çevrilmiştir. Daha sonra yazar ve lenmiştir. HAÖ-V Türkçe formunun bir dil uzmanı tarafından bu iki çeviri cronbach alfa güvenirlik katsayıları, kontrol edilerek gözden geçirilmiş ve tüm ölçek için .81, heyecan ve mace- İngilizce maddelerin Türkçe karşılığı- ra arama alt ölçeği için .68, deneyim nı en iyi yansıtan ifadeler seçilmiştir. arama alt ölçeği için .55, disinhibisyon Seçilen ifadelerin başka bir dil uzmanı alt ölçeği için .71 ve çabuk sıkılma tarafından da İngilizceye geri çevril- alt ölçeği için .63 olarak bulunmuştur. mesi sağlanmıştır. Geri çevirisi yapı- Ayrıca, test lise öğrencilerine bir ay lan ölçek ile orijinal İngilizce ölçek arayla verildiğinde, test-tekrar test gü- arasındaki tutarlılığın yazar tarafından venirliğinin tüm ölçek için .88 olduğu incelenmesi ile Türkçe çeviri aşaması saptanmıştır (Beyaz, 2004: 60-66). tamamlanmıştır. 3. I-7 Dürtüsellik Ölçeği (I-7 2. Heyecan Arama Ölçeği-V Impulsiveness Questionnaire) (HAÖ-V) (Sensation Seeking Scale-V) I-7 Dürtüsellik Ölçeği, macerape- Heyecan arama; değişik, yeni ve restlik, dürtüsellik ve empati olmak yoğun duygu ve/veya deneyimleri üzere üç davranışsal boyutu ölçmek arama, bu duygu ve/veya deneyim- için geliştirilmiş 53 soruluk bir ölçektir leri elde etmek için risk almaya is- (Eysenck, Pearson, Easting ve Allsopp, tekli olma şeklinde tanımlanmaktadır 1985). (Zuckerman, 1990). Heyecan Arama Ölçeğin Türkçe geçerlik ve güve- Ölçeği, ilk kez 1971 yılında Zucker- nirlik çalışması, Ayçiçeği-Dinn, Arıcak man tarafından geliştirilmiştir. Ölçek ve Dinn (2013) tarafından yapılmıştır. daha sonra tekrar gözden geçirilerek 1525 üniversite öğrencisi ile yapılan 40 maddeden oluşan HAÖ-V formu çalışma sonucunda, bazı maddeler oluşturulmuştur (Zuckerman, Eysenck çıkartılmış ve ölçeğin Türkçe formu ve Eysenck, 1978). Ölçeğin heyecan ve 30 soru olarak düzenlenmiştir. Türk- macera arama, deneyim arama, disin- çe formun dürtüsellik alt boyutu için hibisyon ve çabuk sıkılma olmak üzere cronbach alfa güvenirlik katsayısı .82, dört alt boyutu bulunmaktadır. Katı- maceraperestlik alt boyutu için cron- lımcılar, A ve B seçeneğinden oluşan bach alfa güvenirlik katsayısı .75 ve 2’li bir likert tipi ölçek ile kendilerini empati alt boyutu için cronbach alfa değerlendirirler. güvenirlik katsayısı .68 olarak bulun- Ölçeğin Türkçe çevirisi Beyaz ta- muştur. Ayrıca test, 4 hafta arayla 145 rafından (2004) yapılmış olup madde üniversite öğrencisine verilmiş ve test- analizi sonucunda orijinal formdaki tekrar test güvenirliği dürtüsellik alt Şişman / Psikoloji Çalışmaları Dergisi 32-2 (2012) 1-22 9 boyutu için .66, maceraperestlik alt Bulgular boyutu için .73 ve empati alt boyutu için .70 olarak saptanmıştır (Ayçiçeği- Geçerlik Çalışması Dinn, Arıcak ve Dinn, 2013). 1- Açıklayıcı Faktör Analizi: Örneklem yeterliliğini gösteren İşlem KMO katsayısının oldukça yüksek İstanbul Üniversitesi Psikoloji olması (.77) ve faktör analizinin geçer- Bölümü’nde yürütülen çalışmada ka- liliğini sınayan Bartlett testi sonucunun tılımcılar kendilerine verilen ölçekleri da anlamlı olması (p < .0001) faktör bazen grup olarak bazen de bireysel analizinin yapılabileceğini göstermiş olarak sessiz bir odada doldurulmuş olup ölçeğin faktör yapısı, temel bile- ve ardından araştırmacıya teslim edil- şenler analizi yapılarak incelenmiştir. miştir. Test-tekrar test güvenirliği in- DİS/DAS Ölçeği’nde, davranışsal incelemesi için, ölçek 100 öğrenciye 4 hibisyon, eğlence arayışı, ödüle duyar- hafta arayla tekrar verilmiştir. Birleşen lılık ve dürtü gibi farklı dört alt ölçek geçerliği tespiti için ise, 89 öğrenciye yer aldığı için faktör analizinde vari- hem DİS/DAS Ölçeği hem de HAÖ-V max döndürme işlemi uygulanmıştır. ve I-7 Dürtüsellik Ölçeği uygulanmış- Ölçeğin dört doldurma maddesi dışın- tır. da kalan 20 madde ile yapılan faktör analizi sonucunda, orijinal çalışmada Analiz saptanan (Carver ve White, 1994) ve Geçerlik çalışmasında; temel bile- farklı çalışmalar (Cooper, Gomez ve şenler analizi ile ölçeğin faktör yapısı Aucote, 2007; Heubeck, Wilkinson ve tespit edilmeye çalışılmış, Pearson Cologon, 1998; Jom ve ark., 1999) ile korelasyon analizi ile alt ölçekler ara- desteklenen 4-faktörlü yapının ölçeğin sındaki ilişki incelenmiş ve HAÖ-V Türkçe formu için de oluşması beklen- ile I-7 Dürtüsellik Ölçeği’nin ilgili alt miş olup analiz sonuçları bu beklentiyi ölçeklerinden elde edilen puanlarla doğrulamıştır. Aynı alt ölçekte bulunan birleşen geçerlik tespiti yapılmıştır. maddelerin aynı faktöre yüklenmesi Güvenirlik çalışmasında ise, ölçeğin ile birlikte tüm maddelerin dört fak- test-tekrar test korelasyonları ile iç tu- tör altında toplandığı tespit edilmiş ve tarlılık güvenirliği için cronbach alfa böylece hiçbir maddenin atılmasına güvenirlik katsayıları hesaplanmıştır. gerek kalmamıştır. Varimax döndür- Ayrıca ölçekten elde edilen alt ölçek mesi sonucu elde edilen faktör yükleri puanlarının cinsiyet açısından fark Tablo 1’de gösterilmiştir. gösterip göstermediği bağımsız ör- neklemli t testi yapılarak incelenmiştir. 10 Şişman / Psikoloji Çalışmaları Dergisi 32-2 (2012) 1-22

2- Alt Ölçekler Arasındaki Kore- incelenmiştir. Yapılan analiz sonu- lasyon: cunda, eğlence arayışı alt ölçeği ile DİS/DAS Ölçeği’nde yer alan öğrencilere verilen diğer iki ölçeğin alt ölçekler arasındaki ilişki Pearson tüm alt ölçekleri arasında anlamlı ko- korelasyon analizi yapılarak incelen- relasyonlar bulunmuştur (Bkz. Tablo miştir. Ölçeğin eğlence arayışı, ödüle 3). Dürtü alt ölçeği ile I-7 Dürtüsel- duyarlılık ve dürtü alt ölçekleri DAS lik Ölçeği’nde yer alan dürtüsellik ile ilgili olduğu için özellikle bu alt alt ölçeği arasında (r= .22, p < .05); ölçekler arasında pozitif yönde bir ko- davranışsal inhibisyon alt ölçeği ile relasyon olması beklenmiştir. Yapılan yine I-7 Dürtüsellik Ölçeği’nde yer analiz sonucunda, DAS ile ilgili olan alan maceraperestlik alt ölçeği (r= üç alt ölçek arasındaki korelasyonların -.21, p < .05) ve HAÖ-V’in heyecan anlamlı ve pozitif yönde olduğu tespit ve macera arama alt ölçeği arasında edilmiştir (Bkz. Tablo 2a). Bu üç alt (r= -.26, p < .02) da anlamlı ve negatif ölçeğin tek tek davranışsal inhibisyon yönde korelasyonlar tespit edilmiştir. alt ölçeği ile ilişkisine bakıldığında Ayrıca, beklenen şekilde davranışsal ise; eğlence arayışı (r= -.06, p > .05) inhibisyon alt ölçeği ile diğer iki tes- ve dürtü (r= -.04, p > .05) alt ölçekleri tin tüm alt ölçekleri arasında negatif ile davranışsal inhibisyon alt ölçeği yönlü bir korelasyon söz konusudur arasında anlamlı olmayan negatif bir (Bkz. Tablo 3). korelasyon olduğu, ödüle duyarlılık alt ölçeği ile davranışsal inhibisyon alt ölçeği arasındaki korelasyonun pozitif yönde ve anlamlı olduğu (r= .28, p < .0001) saptanmıştır (Bkz. Tablo 2a). Alt ölçekler arasında tespit edilen bu korelasyonlar, ölçeğin orijinal çalış- masında saptanan korelasyonlar (Bkz. Tablo 2b) ile uyumludur.

3- Birleşen Geçerlik: I-7 Dürtüsellik Ölçeği’nin dürtü- sellik ve maceraperestlik alt ölçekleri ve HAÖ-V’in alt ölçekleri ile DİS/ DAS Ölçeği’nin alt ölçekleri arasın- daki ilişki, her üç testi de dolduran 89 öğrenciden elde edilen verilere Pearson korelasyon analizi yapılarak Şişman / Psikoloji Çalışmaları Dergisi 32-2 (2012) 1-22 11

Tablo 1. Varimax Döndürmesi Sonucu Elde Edilen Faktör Yükleri (N=371)

Alt Ölçekler ve Maddeler Faktör 1 Faktör 2 Faktör 3 Faktör 4

Davranışsal İnhibisyon Madde 2 .43 Madde 8 .63 Madde 13 .59 Madde 16 .75 Madde 19 .58 Madde 22 .51 Madde 24 .62

Ödüle Duyarlılık Madde 4 .47 Madde 7 .64 Madde 14 .45 Madde 18 .63 Madde 23 .53

Eğlence Arayışı Madde 5 .57 Madde 10 .75 Madde 15 .65 Madde 20 .64

Dürtü Madde 3 .80 Madde 9 .80 Madde 12 .49 Madde 21 .56

Not: .40’dan düşük faktör yükleri tabloda yer almamıştır. 12 Şişman / Psikoloji Çalışmaları Dergisi 32-2 (2012) 1-22

Tablo 2a. DİS/DAS Ölçeği Türkçe Formu Alt Ölçekler Arasındaki Ko- relasyon Değerleri

Davranışsal Ödüle Eğlence (N=371) Dürtü İnhibisyon Duyarlılık Arayışı Davranışsal İnhibisyon 1.00 Ödüle Duyarlılık .28* 1.00 Eğlence Arayışı -.06 .26* 1.00 Dürtü -.04 .32* .38* 1.00 * p < .0001

Tablo 2b. Orijinal DİS/DAS Ölçeği* Alt Ölçekler Arasındaki Anlamlı Korelasyon Değerleri

Davranışsal Ödüle Eğlence (N=732) Dürtü İnhibisyon Duyarlılık Arayışı Davranışsal İnhibisyon 1.00 Ödüle Duyarlılık .28 1.00 Eğlence Arayışı -.08 .36 1.00 Dürtü -.12 .34 .41 1.00 * Carver ve White, 1994; p < .05

Tablo 3. DİS/DAS Ölçeği, Heyecan Arama Ölçeği-V ve I-7 Dürtüsellik Ölçeği’nin Alt Ölçekleri Arasındaki Korelasyon Değerleri (N=89)

Davranışsal Ödüle Eğlence Dürtü İnhibisyon Duyarlılık Arayışı Heyecan Arama Ölçeği-V Heyecan ve Macera Arama -.26** .05 .21* .05 Deneyim Arama -.12 -.05 .27** .05 Disinhibisyon -.07 -.00 .26** .03 Çabuk -.04 .21* .32*** .02 Sıkılma I-7 Dürtüsellik Ölçeği Dürtüsellik -.03 .09 .40*** .22* Maceraperestlik -.21* .05 .33*** .09 * p < .05, ** p < .02, *** p < .001 Şişman / Psikoloji Çalışmaları Dergisi 32-2 (2012) 1-22 13

Güvenirlik Çalışması 2- Test-Tekrar Test Güvenirliği: 1- İç Tutarlılık Güvenirliği: Ölçeğin 100 öğrenciye 4 hafta DİS/DAS Ölçeği Türkçe formunun arayla uygulanması ile elde edilen iç tutarlılık güvenirliğini tespit etmek test-tekrar test korelasyon değerleri; amacıyla alt ölçeklerin cronbach alfa davranışsal inhibisyon alt ölçeği için güvenirlik katsayıları hesaplanmış .69, ödüle duyarlılık alt ölçeği için .59, olup davranışsal inhibisyon alt ölçe- eğlence arayışı alt ölçeği için .58 ve ği için .69, ödüle duyarlılık alt ölçeği dürtü alt ölçeği için .80 olarak tespit için .57, eğlence arayışı alt ölçeği için edilmiştir (Bkz. Tablo 4). .63 ve dürtü alt ölçeği için .69 olarak saptanmıştır (Bkz. Tablo 4).

Tablo 4. DİS/DAS Ölçeği Türkçe Formu ile Orijinal Ölçeğin* İç Tutarlılık Katsayıları ve Test-Tekrar Test Korelasyon Değerlerinin Karşılaştırılması

Türkçe Ölçek Orijinal İngilizce Ölçek Test-Tekrar Test (r) Test-Tekrar Test (r) Alt Ölçekler α α (4 hafta ara ile) (8 hafta ara ile) Davranışsal İnhibisyon .69 .69** .74 .66 Ödüle Duyarlılık .57 .59** .73 .59 Eğlence Arayışı .63 .58** .66 .69 Dürtü .69 .80** .76 .66 * Carver ve White, 1994, ** p < . 001,

Cinsiyet Etkisi İncelemesi davranışsal inhibisyon (t (369)= -4.45, Toplam 371 üniversite öğrenci- p < .001) ve ödüle duyarlılık (t (369)= sinden elde edilen verilere göre, DİS/ -3.17, p < .003) alt ölçek puanları üze- DAS Ölçeği alt ölçek ortalama puan- rinde anlamlı bir etkiye sahip olduğunu ları sırasıyla, davranışsal inhibisyon göstermiştir. Kadın katılımcıların her için 21.02 (Ss=3.32), ödüle duyarlılık iki alt ölçekten elde ettikleri ortalama alt ölçeği için 18.41 (S=1.65), eğlence puanlar, erkek katılımcıların elde ettik- arayışı alt ölçeği için 11.79 (S=2.20), leri ortalama puanlardan daha yüksek- dürtü alt ölçeği için ise 11.38 (S=2.38) tir (Bkz. Tablo 5). Eğlence arayışı (t olarak saptanmıştır (Bkz. Tablo 5). Alt (369)= -.32, p= .75) ve dürtü (t (369)= ölçek puanlarının cinsiyet açısından -.39, p= .70) alt ölçeklerinden elde edi- fark gösterip göstermediği ise bağım- len puanların ise, cinsiyet açısından sız örneklemli t testi yapılarak ince- anlamlı şekilde farklılaşmadığı tespit lenmiştir. Analiz sonuçları cinsiyetin, edilmiştir. Cinsiyete göre elde edilen 14 Şişman / Psikoloji Çalışmaları Dergisi 32-2 (2012) 1-22 bu bulgular ölçeğin orijinal çalışma- ort: 17.27) alt ölçeklerinde erkeklere sındaki sonuçlar ile tutarlıdır. Carver göre daha yüksek puan aldıklarını ra- ve White (1994), benzer şekilde ka- por etmiştir. Katılımcıların cinsiyete dınların hem davranışsal inhibisyon göre DİS/DAS Ölçeği’nden aldıkları (kadınlar için ort: 21.09; erkekler için ortalama puanlar ve standart sapma ort: 18.84) hem de ödüle duyarlılık değerleri Tablo 5’te sunulmuştur. (kadınlar için ort: 17.90; erkekler için Tablo 5. Cinsiyete Göre DİS/DAS Ölçeği Alt Ölçeklerinden Alınan Ortalama Puanlar ve Standart Sapma Değerleri (Aralık: 18-25 yaş)

Alt Ölçekler Cinsiyet N X Ss Davranışsal İnhibisyon Erkek 90 19.70 3.24 Kadın 281 21.45 3.24 Toplam 371 21.02 3.32 Ödüle Duyarlılık Erkek 90 17.93 1.77 Kadın 281 18.56 1.58 Toplam 371 18.41 1.65 Eğlence Arayışı Erkek 90 11.72 2.35 Kadın 281 11.81 2.16 Toplam 371 11.79 2.20 Dürtü Erkek 90 11.30 2.70 Kadın 281 11.41 2.28 Toplam 371 11.38 2.38

Tartışma geçerlik tespiti yapılmıştır. Güvenirlik Bu çalışmada, Carver ve White çalışmasında ise, ölçeğin test-tekrar (1994) tarafından geliştirilmiş olan test güvenirliği incelenmiş ve cron- DİS/DAS Ölçeği’nin Türkçeye uyar- bach alfa güvenilirlik katsayıları he- lanması ile geçerlik ve güvenirliğinin saplanmıştır. Ayrıca cinsiyete göre alt saptanması amaçlanmış ve böylece ölçeklerden elde edilen toplam puanlar mevcut ölçeğin ülkemizde çeşitli ça- karşılaştırılmıştır. lışmalarda veya kliniklerde kullanıla- Temel bileşenler analizi kullanıla- bilmesi hedeflenmiştir. rak yapılan faktör analizi sonucunda, Türkçeye çevrilen DİS/DAS ölçeğin Türkçe formunun orijinal ölçek Ölçeği’nin geçerlik çalışmasında, ile benzer şekilde 4-faktörlü bir yapı ölçeğin faktör yapısı ile alt ölçekler sergilediği görülmüştür. Faktör yük- arasındaki ilişki incelemiş ve birleşen lerini gösteren Tablo 1’de incelendi- Şişman / Psikoloji Çalışmaları Dergisi 32-2 (2012) 1-22 15

ğinde (.40’tan küçük faktör yüklerinin mun, hem orijinal çalışmada (Carver tabloda yer almadığı da düşünülürse) ve White, 1994; Bkz. Tablo 2b) hem de orijinal ölçekte ilgili alt ölçek için ya- ölçeğin Fransızca (Caci, Deschaux ve zılmış olan maddelerin ölçeğin Türkçe Baylé, 2007) ve Lehçe formları (Mül- formunda da yine aynı faktöre yük- ler ve Wytykowska, 2005) için yapılan lendiği göze çarpmaktadır. Daha önce geçerlik ve güvenirlik çalışmalarında de bahsedildiği gibi, ölçeğin Türkçe da tespit edildiği saptanmıştır. Bu ba- formu için tespit edilen davranışsal kımdan Türkçe formdan elde edilen inhibisyon, ödüle duyarlılık, eğlence alt ölçek korelasyonlarına dair bul- arayışı ve dürtü boyutlarından oluşan gular da, faktör yapısında olduğu gibi 4’lü faktör yapısı, pek çok çalışma ile alandaki diğer çalışmalarla tutarlıdır. de desteklenmiştir (Cooper, Gomez ve Benzer şekilde, kadınların erkeklere Aucote, 2007; Heubeck, Wilkinson ve göre ödüle duyarlılık ve davranışsal Cologon, 1998; Ross, Millis, Boneb- inhibisyon alt ölçeklerinde daha yük- right ve Bailley, 2002). sek puan almaları, farklı ülkelerdeki Alt ölçek korelasyonlarına baktığı- geçerlik çalışmaları ile uyumlu oldu- mızda yine benzer bir tablo ile karşı- ğundan (örn, Fransa: Caci, Deschaux laşılmaktadır. Ölçeğin eğlence arayışı, ve Baylé, 2007; Avustralya: Jom ve ödüle duyarlılık ve dürtü alt ölçekleri ark., 1999; Belçika: Mardaga ve Han- DAS ile ilgili olduğu için özellikle senne, 2007) bu durumun ölçeğin sa- bu alt ölçekler arasında pozitif yön- dece Türkçe formu için geçerli olduğu de bir korelasyon olması beklenmiş sonucuna varılmaması gerekir. olup analiz sonuçları bu beklentiyi Birleşen geçerlik incelemesi için doğrulamıştır. Aynı zamanda ölçek HAÖ-V ve I-7 Dürtüsellik Ölçeği’nin Gray’in Pekiştirmeye Duyarlılık Teo- alt ölçekleri ile DİS/DAS Ölçeği alt risi’ndeki sistemleri ölçmeye yönelik ölçekleri arasında saptanan korelas- geliştirildiğinden, yapı gereği bu üç yon değerleri ise, ölçeğin Türkçe for- alt ölçek ile davranışsal inhibisyon alt munun dürtüsellik, maceraperestlik, ölçeği arasında ise negatif yönde bir heyecan arama gibi benzer özellikleri korelasyon bulunması beklenmiş ve ölçmeye yönelik testler ile yüksek bir bu beklenti de kısmen doğrulanmıştır. korelasyona sahip olduğunu ortaya Sadece ödüle duyarlılık alt ölçeği ile koymuştur. davranışsal inhibisyon alt ölçeği ara- Geçerlik çalışması sonucunda elde sındaki korelasyonun negatif yönlü edilen literatürle uyumlu bu bulgular olmadığı hatta bu ilişkinin anlamlı ve ile anlamlı test-tekrar test güvenirlik pozitif önde olduğu tespit edilmiştir. değerleri ile iç tutarlılık katsayıları, Bununla birlikte ödüle duyarlılık alt Türkçe DİS/DAS Ölçeği’nin geçerli ölçeği açısından tespit edilen bu duru- ve güvenilir bir ölçek olduğuna işaret 16 Şişman / Psikoloji Çalışmaları Dergisi 32-2 (2012) 1-22 etmektedir. Ancak bu çalışmanın el- bu çalışma DİS/DAS Ölçeği’ni Türkçe- bette bazı sınırlılıkları bulunmaktadır. ye kazandıran ve Türkçe formun temel Birincisi, örneklemde erkek katılımcı psikometrik özelliklerinin sınandığı sayısı kadın katılımcı sayısına oran- bir çalışma olup gelecekte belirtilen la daha düşüktür. Bununla birlikte eksiklikleri tamamlayacak çalışmalar ölçeğin farklı ülkelerdeki çeviri ça- yapılarak özellikle kültürümüze özgü lışmalarında da benzer kadın-erkek farklılıklar detaylı şekilde sorgulan- katılımcı sayısı dağılımı olduğu göze malıdır. çarpmaktadır (Polonya: 237 kadın, 66 erkek; Hollanda: 165 kadın, 81 erkek; Teşekkür Fransa: 109 kadın, 35 erkek; Roman- Çalışma sürecindeki değerli katkı- ya: 237 kadın, 103 erkek gibi.) Yine ları için Prof. Dr. Ayşe Ayçiçeği-Dinn, de bu çalışmada cinsiyet açısından Doç. Dr. Sevtap Cinan, Yrd. Doç. Dr. tespit edilen bulguların her ne kadar Hanife Özlem Sertel-Berk ve Psk. Dr. bazı çalışmalarla uyumlu olsa da ni- Wayne Dinn’e teşekkürlerimi sunarım. hai bir sonuç olmadığı, kadın-erkek sayısının birbirine daha yakın olduğu örneklemlerde yapılacak cinsiyet kar- Davranışsal İnhibisyon Sistemi / Davra- şılaştırmalarının daha sağlıklı olacağı nışsal Aktivasyon Sistemi Ölçeği düşünülmektedir. İkinci sınırlılık ise, Bu testteki her madde, insanların kendilerin- örneklemin üniversite öğrencilerinden den bahsederken kullandıkları bazı ifadeleri oluşmuş olmasıdır. Ölçeğin orijinal tanımlamaktadır. Lütfen her maddeyi okuyu- çalışması (Carver ve White, 1994) ile nuz ve size ne kadar uygun olup olmadığına farklı dillerdeki norm çalışmaları da karar veriniz. Her madde için, 4 seçenekten çoğunlukla öğrenci örneklemlerini (Tamamen katılıyorum, Biraz katılıyorum, kullanmış olsa da, farklı yaş gruplarına Biraz katılmıyorum, Hiç katılmıyorum) sizi yapılacak uygulamalar ve bu uygula- en iyi tarif eden seçeneği işaretleyiniz. Lüt- fen hiçbir maddeyi boş bırakmayınız ve her malardan elde edilecek verilerin psi- madde için sadece bir seçenek işaretleyiniz. kometrik değerlendirilmesi kuşkusuz Cevaplarınızın tutarlı olup olmayacağın- önemlidir. Aynı zamanda Türkçe DİS/ dan endişe duymadan her maddeyi tek bir DAS Ölçeği, belli hastalık gruplarında maddeymiş gibi cevaplayınız. Lütfen olabil- yer alan kişilere (örn, kişilik ve anksi- diğince dürüst olunuz ve samimi cevaplar yete bozuklukları, madde bağımlılığı, veriniz. depresyon vb.) uygulanarak sağlıklı 1- Bir insanın ailesi, hayatındaki en önem- kişilerin puanları ile karşılaştırılabilir- li şeydir. se, ülkemizde Gray’in biyopsikolojik 1=Tamamen katılıyorum 2= Biraz katılı- kişilik teorisini daha iyi test edebilme yorum 3= Biraz katılmıyorum 4= Hiç ka- şansı elde edilmiş olacaktır. Kısacası, tılmıyorum Şişman / Psikoloji Çalışmaları Dergisi 32-2 (2012) 1-22 17

2- Başıma kötü bir şey gelmek üzere olsa 9- Bir şeyi istediğimde, genellikle onu elde bile, nadiren korkarım veya sinirlenirim. etmek için elimden ne geliyorsa yaparım. 1=Tamamen katılıyorum 2= Biraz katılı- 1=Tamamen katılıyorum 2= Biraz katılı- yorum 3= Biraz katılmıyorum 4= Hiç ka- yorum 3= Biraz katılmıyorum 4= Hiç ka- tılmıyorum tılmıyorum

3- İstediğim şeyleri elde etmek için, her 10- Çoğu zaman bir şeyleri başka bir se- yolu denerim. bep olmaksızın, sırf eğlenceli olabilecek 1=Tamamen katılıyorum 2= Biraz katılı- diye yapmak isterim. yorum 3= Biraz katılmıyorum 4= Hiç ka- 1=Tamamen katılıyorum 2= Biraz katılı- tılmıyorum yorum 3= Biraz katılmıyorum 4= Hiç ka- tılmıyorum 4- Bir şeyi yapmakta iyiysem, onu devam ettirmeyi severim. 11- Saç kestirmek gibi şeylere zaman bul- 1=Tamamen katılıyorum 2= Biraz katılı- mak benim için zordur. yorum 3= Biraz katılmıyorum 4= Hiç ka- 1=Tamamen katılıyorum 2= Biraz katılı- tılmıyorum yorum 3= Biraz katılmıyorum 4= Hiç ka- tılmıyorum 5- Eğlenceli olacağını düşündüğüm yeni şeyleri denemeye her zaman istek duya- 12- İstediğim şeyi elde etmek için bir ihti- rım. mal görürsem, hemen harekete geçerim. 1=Tamamen katılıyorum 2= Biraz katılı- 1=Tamamen katılıyorum 2= Biraz katılı- yorum 3= Biraz katılmıyorum 4= Hiç ka- yorum 3= Biraz katılmıyorum 4= Hiç ka- tılmıyorum tılmıyorum

6- Nasıl giyindiğim benim için önemlidir. 13- Birisinin bana kızgın olduğunu bil- 1=Tamamen katılıyorum 2= Biraz katılı- diğimde veya düşündüğümde, oldukça yorum 3= Biraz katılmıyorum 4= Hiç ka- endişelenirim veya üzülürüm. tılmıyorum 1=Tamamen katılıyorum 2= Biraz katılı- yorum 3= Biraz katılmıyorum 4= Hiç ka- 7- İstediğim şeyi elde ettiğimde, heyecanlı tılmıyorum ve enerji dolu olurum. 1=Tamamen katılıyorum 2= Biraz katılı- 14- İstediğim bir şey için bir fırsat yaka- yorum 3= Biraz katılmıyorum 4= Hiç ka- ladığımda hemen heyecanlanırım. tılmıyorum 1=Tamamen katılıyorum 2= Biraz katılı- yorum 3= Biraz katılmıyorum 4= Hiç ka- 8- Eleştirilme veya azarlanma beni ol- tılmıyorum dukça incitir. 1=Tamamen katılıyorum 2= Biraz katılı- 15- Çoğu zaman düşünmeden o an aklıma yorum 3= Biraz katılmıyorum 4= Hiç ka- eseni yaparım. tılmıyorum 1=Tamamen katılıyorum 2= Biraz katılı- yorum 3= Biraz katılmıyorum 4= Hiç ka- tılmıyorum 18 Şişman / Psikoloji Çalışmaları Dergisi 32-2 (2012) 1-22

16- Eğer hoş olmayan bir şeyin olacağını 23- Bir yarışmayı kazanmak beni heye- düşünürsem, genellikle oldukça “geri- canlandırırdı. lirim”. 1=Tamamen katılıyorum 2= Biraz katılı- 1=Tamamen katılıyorum 2= Biraz katılı- yorum 3= Biraz katılmıyorum 4= Hiç ka- yorum 3= Biraz katılmıyorum 4= Hiç ka- tılmıyorum tılmıyorum 24- Hata yapmaktan endişelenirim. 17- Çoğu zaman insanların neden öyle 1=Tamamen katılıyorum 2= Biraz katılı- davrandıklarını merak ederim. yorum 3= Biraz katılmıyorum 4= Hiç ka- 1=Tamamen katılıyorum 2= Biraz katılı- tılmıyorum yorum 3= Biraz katılmıyorum 4= Hiç ka- tılmıyorum 1. Faktör / Davranışsal İnhibisyon= 2, 8, 13, 16, 19, 22, 24 18- Başıma iyi şeylerin gelmesi, beni çok 2. Faktör / Ödüle Duyarlılık= 4, 7, 14, 18, olumlu etkiler. 23 1=Tamamen katılıyorum 2= Biraz katılı- 3. Faktör / Eğlence Arayışı= 5, 10, 15, 20 yorum 3= Biraz katılmıyorum 4= Hiç ka- 4. Faktör / Dürtü= 3, 9, 12, 21 tılmıyorum Doldurma maddeleri= 1, 6, 11, 17 * 2. ve 22. maddeler dışındaki tüm mad- 19- Önemli bir şeyi kötü yaptığımı düşün- deler ters çevrilerek hesaplanır. düğümde endişelenirim. 1=Tamamen katılıyorum 2= Biraz katılı- yorum 3= Biraz katılmıyorum 4= Hiç ka- tılmıyorum Kaynaklar

20- Heyecan ve yeni duygular yaşamayı Ayçiçeği-Dinn, A., Arıcak, T., & Dinn, W. çok isterim. M. (2013). Psychometric properties of 1=Tamamen katılıyorum 2= Biraz katılı- the Turkish I-7 Impulsiveness Questi- yorum 3= Biraz katılmıyorum 4= Hiç ka- onnaire. Personality and Individual Dif- tılmıyorum ferences, (Değerlendirme aşamasında). Beevers, C. G., & Meyer, B. (2002). Lack of 21- Bir şeyi elde etmeye çalıştığım zaman positive experiences and positive expec- “kural tanımam”. tancies mediate the relationship betwe- 1=Tamamen katılıyorum 2= Biraz katılı- en BAS responsiveness and depression. yorum 3= Biraz katılmıyorum 4= Hiç ka- Cognition and Emotion, 16, 549-564. tılmıyorum Beyaz, Ş. (2004). Heyecan Arama Gerek- sinimi ve Akran Baskısının Ergenlerin 22- Arkadaşlarıma kıyasla çok az korkum Risk Alma Eğilimleriyle İlişkisi. Yayın- vardır. lanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 1=Tamamen katılıyorum 2= Biraz katılı- Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, yorum 3= Biraz katılmıyorum 4= Hiç ka- Ankara. tılmıyorum Bijttebier, P., Beck, I., Claes, L., & Vande- reycken, W. (2009). Gray’s Reinforce- ment Sensitivity Theory as a framework Şişman / Psikoloji Çalışmaları Dergisi 32-2 (2012) 1-22 19

for research on personality-psychopatho- Biobehavioral Reviews, 28, 317-332. logy associations. Clinical Psychology Corr, P. J., & Perkins, A. M. (2006). The role Review, 29, 421-430. of theory in the psychophysiology of Bjørnebekk, G. (2009). Psychometric pro- personality: From Ivan Pavlov to Jeffrey perties of the scores on the Behavioral Gray. International Journal of Psychoph- Inhibition and Activation Scales in a ysiology, 62/3, 367-76. sample of Norwegian children. Educa- Corr, P. J. (2008). Reinforcement sensitivity tional and Psychological Measurement, theory (RST): Introduction. In P. J. Corr 69/4, 636-654. (Ed), The reinforcement sensitivity the- Bulduk, S., & Cesur, S. (2003). Kişilikte ory of personality (s. 1-43). Cambridge: Heyecanların Rolü: Gray-Wilson Kişilik Cambridge University Press. Ölçeği, Psikometrik Araştırma Enstitüsü Dissabandara, L., Loxton, N., Dias, S., Dag- Yayınları, Çantay Kitabevi, İstanbul. lish, M., & Stadlin, A. (2011). Psycho- Caci, H., Deschaux, O., & Baylé, F. J. metric properties of three personality (2007). Psychometric properties of the inventories translated to Sinhalese. Sri French versions of the BIS/BAS scales Lanka Journal of Psychiatry, 2/1, 13-17. and the SPSRQ. Personality and Indivi- Eysenck, H. J. (1967). The biological basis dual Differences, 47, 987-998. of personality. Springfield, C. C. Tho- Carver, C. S. & White, T. L. (1994). Beha- mas. vioral inhibition, behavioral activation, Eysenck, S., Pearson, P., Eastıng, G., All- and affective responses to impending sopp, J. (1985). Age norms for impulsi- reward and punishment: The BIS/BAS veness, venturesomeness, and empathy Scales. Journal of Personality and Social in adults. Personality and Individual Psychology, 67/2, 319-333. Differences, 6/5, 613-619. Cogswell, A., Alloy, L. B., van Dulmen, Fowles, D. C. (1980). The three arousal mo- M. H. M., & Fresco, D. M. (2006). A del: Implications of Gray’s two-factor psychometric evaluation of behavioral learning theory for heart rate, electroder- inhibition and approach self-report me- mal activity, and psychopathy. Psychoph- asures. Personality and Individual Die- ysiology, 17, 87-104. rences, 40, 1649-1658. Franken, I. H. A., Muris, P., & Rassin, E. Cooper, A., Gomez, R., & Aucote, H. (2007). (2005). Psychometric properties of The Behavioural Inhibition System and the Dutch BIS/BAS scales. Journal of Behavioural Approach System (BIS/ Psychopathology and Behavioral As- BAS) Scales: Measurement and struc- sessment, 27, 25-30. tural invariance across adults and ado- Franken, I. H. A., Muris, P., & Georgieva, lescents. Personality and Individual I. (2006). Gray’s model of personality Differences, 43, 295-305. and addiction. Addictive Behaviors, 31, Corr, P. J. (2001). Testing problems in J. A. 399-403. Gray’s personality theory: A commen- Gomez, R., Cooper, A., & Gomez, A. (2005). tary on Matthews and Gilliland (1999). An item response theory analysis of the Personality and Individual Differences, Carver & White (1994) BIS/BAS Scales. 30, 333-352. Personality and Individual Differences, Corr, P. J. (2004). Reinforcement sensitivity 39, 1093-1103. theory and personality. Neuroscience and Gray, J. A. (1970). The psychophysiologi- 20 Şişman / Psikoloji Çalışmaları Dergisi 32-2 (2012) 1-22

cal basis of introversion-extraversion. and behavioral activation: Factor structu- Behaviour Research and Therapy, 8/3, re, validity and norms in a large commu- 249-266. nity sample. Personality and Individual Gray, J. A. (1987). Perspectives on anxiety Differences, 26, 49-58. and impulsivity: A commentary. Journal Kasch, K. L., Rottenberg, J., Arnow, B. A., of Reseach in Personality, 21, 493-509. & Gotlib, I. H. (2002). Behavioral acti- Gray, J. A. (1990). Brain systems that media- vation and inhibition systems and the se- te both emotion and cognition. Cognition verity and course of depression. Journal and Emotion, 4, 269-288. of Abnormal Psychology, 111, 589-597. Gray, J. A. & McNaughton, N. (2000). The Kimbrel, N. A., Nelson-Gray, R. O., & neuropsychology of anxiety: An enquiry Mitchell, J. T. (2007). Reinforcement into the functions of the septo-hippo- sensitivity and maternal style as predic- campal system (2. Ed.). Oxford: Oxford tors of psychopathology. Personality and University Press. Individual Differences, 42, 1139-1149. Hashimoto, T., Mojaverian, T., & Kim, H. S. Leone, L., Perugini, M., Bagozzi, R. P., Pi- (2012). Culture, interpersonal stress, and erro, A., & Mannetti, L. (2001). Cons- psychological distress. Journal of Cross- truct validity and generalizability of the Cultural Psychology, 43/4, 527-532. Carver-White behavioural inhibition Heubeck, B., Wilkinson, R., & Cologon, system/behavioural activation system J. (1998). A second look at Carver and scales. European Journal of Personality, White’s (1994) BIS/BAS scales. Per- 15, 373-390. sonality and Individual Differences, 25, Loxton, N. J., & Dawe, S. (2001). Alcohol 785-800. abuse and dysfunctional eating in ado- Hughes, K. A., Moore, R. A., Morris, P. H., lescent girls: The influence of individual & Corr, P. J. (2012). Throwing light on differences in sensitivity to reward and the dark side of personality: Reinfor- punishment. International Journal of cement sensitivity theory and primary/ Eating Disorders, 29, 455-462. secondary psychopathy in a student Loxton, N. J., & Dawe, S. (2007). How population. Personality and Individual do dysfunctional eating and hazardous Differences, 52, 532-536. drinking women perform on behavio- Johnson, S. L., Turner, R. J., & Iwata, N. ral measures of reward and punishment (2003). BIS/BAS levels and psychiat- sensitivity? Personality and Individual ric disorder: An epidemiological study. Differences, 42, 1163-1172. Journal of Psychopathology and Beha- Mardaga, S., & Hansenne, M. (2007). Rela- vioral Assessment, 25, 25-36. tionships between Cloninger’s biosocial Jones, S., & Day, C. (2008). Self appraisal model of personality and the Behavio- and behavioral activation in the pre- ral Inhibition/ Activation Systems (BIS/ diction of hypomanic personality and BAS). Personality and Individual Diffe- depressive symptoms. Personality and rences, 42, 715-722. Individual Differences, 45, 643-648. Matthews, G., & Gilliland, K. (1999). The Jorm, A. F., Christensen, H., Henderson, personality theories of H. J. Eysenck A. S., Jacomb, P. A., Korten, A. E., & and J. A. Gray: A comparative review. Rodgers, B. (1999). Using the BIS/BAS Personality and Individual Differences, scales to measure behavioral inhibition 26, 583-626. Şişman / Psikoloji Çalışmaları Dergisi 32-2 (2012) 1-22 21

Mitchell, J. T., & Nelson-Gray, R. O. (2006). igdemont, D., Perez, V., & Torrubia, R. Attention-deficit/hyperactivity disor- (2006). Behavioral inhibition and beha- der symptoms in adults: Relationship vioral activation systems in current and to Gray’s behavioral approach system. recovered major depression participants. Personality and Individual Differences, Personality and Individual Differences, 40, 749-760. 40, 215-226. Muris, P., Meesters, C., De Kanter, E., & Quay, H. C. (1997). Inhibition and attention Timmerman, P. E. (2005). Behavioral in- deficit hyperactivity disorder. Journal of hibition and behavioral activation system Abnormal Child Psychology, 25, 7-13. scales for children: Relationships with Ross, S. C., Millis, S. R., Bonebright, T. L., Eysenck’s personality traits and psycho- & Bailley, S. E. (2002). Confirmatory pathological symptoms. Personality and factor analysis of the Behavioral Inhibi- Individual Differences, 38, 831-841. tion and Activation Scales. Personality Müller, J. M. & Wytykowska, A. M. (2005). and Individual Differences, 33, 861-865. Psychometric properties and validati- Sava, F. A., & Sperneac, A. M. (2006). on of a Polish adaptation of Carver and Sensitivity to reward and sensitivity to White’s BIS/BAS scales. Personality punishment rating scales: A validation and Individual Differences, 39, 795-805. study on the Romanian population. Per- Newman, J. P., MacCoon, D. G., Vaughn, sonality and Individual Differences, 41, L. J., & Sadeh, N. (2005). Validating 1445-1456. a distinction between primary and se- Simons, J. S., Dvorak, R. D., & Batien, B. D. condary psychopathy with measures of (2008). Methamphetamine use in a rural Gray’s BIS and BAS constructs. Journal college population: Associations with of Abnormal Psychology, 114, 319-323. marijuana use, sensitivity to punishment, O’Connor, R. M., Stewart, S. H., & Watt, M. and sensitivity to reward. Psychology of C. (2009). Distinguishing BAS risk for Addictive Behaviors, 22, 444-449. university students’s drinking, smoking, Strobel, A., Beauducel, A., Debener, S., & and gambling behaviors. Personality and Brocke, B. (2001). A German version Individual Differences, 46, 514-519. of Carver and White’s BIS/BAS scales. Pardo, Y., Aguilar, R., Molinuevo, B., & Zeitschrift für Differentielle und Diag- Torrubia, R. (2007). Alcohol use as a be- nostische Psychologie, 22/3, 216-227. havioral sign of disinhibition: Evidence Şişman, S. (2008). Sigara Kullanımı: Klinik from J.A. Gray’s model of personality. Sunum ve Nöropsikolojik Performans Addictive Behaviors, 32, 2398-2403. Profili. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Patterson, C. M., & Newman, J. P. (1993). Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bi- Reflectivity and learning from aversive limler Enstitüsü, İstanbul. events: Toward a psychological mecha- Şişman S., Ayçiçeği-Dinn, A., & Dinn, W. nism for the syndromes of disinhibition. M. (2008). Davranışsal İnhibisyon Sis- Psychological Review, 100/4, 716-736. temi/ Davranışsal Aktivasyon Sistemi Pickering, A. D. (1997). The conceptual Ölçeği’nin Üniversite Öğrencileri için nervous system and personality: From Güvenirlik ve Geçerlik Çalışması. 15. Pavlov to neural networks. European Ulusal Psikoloji Kongresi, 3-5 Eylül Psychologist, 2, 139-163. 2008, İstanbul. Pinto-Meza, A., Caseras, X., Soler, J., Pu- Takahashi, Y., Yamagata, S., Kijima, N., Shi- 22 Şişman / Psikoloji Çalışmaları Dergisi 32-2 (2012) 1-22

gemasu, K., Ono, Y., & Ando, J. (2007). Gray’s temperament model: Develop- ment of a Japanese version of BIS/BAS scales and a behavior genetic investigati- on using the twin method. The Japanese Journal of Personality, 15, 276-289. Wilson, G. D., Barrett, P. T., & Gray, J. A. (1989). Human reactions to reward and punishment: A questionnaire examinati- on of Gray’s personality theory. British Journal of Psychology, 80, 509-515. Wilson, G. D., Gray, J. A., & Barrett, P. T. (1990). A factor analysis of the Gray- Wilson personality questionnaire. Per- sonality and Individual Differences, 11, 1037-1045. Yu, R., Branje, S. J. T., Keijsers, L., & Me- eus, W. H. J. (2011). Psychometric Cha- racteristics of Carver and White’s BIS/ BAS Scales in Dutch Adolescents and Their Mothers. Journal of Personality Assessment, 93/5, 500-507. Zuckerman, M. (1971). Dimensions of sensation seeking. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 36/1, 45-52. Zuckerman, M., Eysenck, S., & Eysenck, H. J. (1978). Sensation seeking in Eng- land and America: Cross-cultural and sex comparisons. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 46/1, 139-149. Zuckerman, M. (1990). The psychophysiology of sensation seeking. Journal of Personality, 58/1, 313-345. Zuckerman, M., Ball, S., & Black, J. (1990). Influences of sensation seeking, gender, risk appraisal, and situational motivation on smoking. Addictive Behaviors, 15/3, 209−220.