HERPETOLOJİ (Ders Kitabı)
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Ege Üniversitesi Yayınları Fen Fakültesi Yayın No. 194 HERPETOLOJİ (Ders Kitabı) Abidin BUDAK Bayram GÖÇMEN Fen Fakültesi Biyoloji Bölümü Zooloji Anabilim Dalı Bornova-İzmir 2005 Ege Üniversitesi Yayınları Fen Fakültesi Yayın No. 194 HERPETOLOJİ (Ders Kitabı) (1. Baskı) Prof. Dr. Abidin BUDAK Doç. Dr. Bayram GÖÇMEN Ege Üniversitesi Fen Fakültesi Biyoloji Bölümü Zooloji Anabilim Dalı Ege Üniversitesi Basımevi Bornova-İzmir 2005 HERPETOLOJİ Prof. Dr. Abidin BUDAK, Doç. Dr. Bayram GÖÇMEN 2005, Birinci Baskı Ege Üniversitesi Yönetim Kurulu’nun 22.02.2005 tarih ve 2/2 sayılı kararı ile basılmıştır. © Bu kitabın tüm yayın hakları Ege Üniversitesi’ne aittir. Kitabın tamamı ya da hiçbir bölümü yazarının önceden yazılı izni olmadan elektronik, optik, mekanik ya da diğer yollarla kaydedilemez, basılamaz, çoğaltılamaz. Ancak kaynak olarak gösterilebilir. Ön ve Arka Kapaklar: Triturus vittatus (Ön Kapakta yer alan Şeritli Semender, Foto: Dr. Mehmet K. ATATÜR) fotoğrafı hariç, diğerleri Dr. Bayram GÖÇMEN tarafından çekilmiş ve dizayn edilmiştir. Fotoğraflarla ilgili detaylar için kitabın en arka sayfasına bakınız. Basım Yeri: Ege Üniversitesi Basımevi Bornova, İzmir Tel : 0232 388 10 22 / 2066 e-mail : [email protected] ISBN 975-483-658-2 iii Herpetoloji’ye Katkısı Olan Bazı Merhum Bilim Adamları *** Bu eseri Değerli Babalarımız Merhum Rıza BUDAK (1907-1989) Ve Merhum İrfan SALİH GÖÇMEN (1920-1994)’nin aziz hatıralarına ithaf ediyoruz. *** v ÖNSÖZ Herpetoloji dersi, Ege Üniversitesi Fen Fakültesi Biyoloji Bölümü Zooloji Öğretim Programı’nda 1970’ li yıllardan itibaren okutulmaktadır. Dersin açılmasına öncülük yapan ve 1980 yılına kadar işleyen, Hocamız Merhum Prof. Dr. Muhtar BAŞOĞLU’dur. Kendisinin gerek manuskript halindeki ders notlarından, gerekse yayımlamış olduğu çalışmalarından bu eserde büyük ölçüde yararlanılmıştır. Kitap esas olarak, yurdumuzda temsilcileri bulunan grupların morfolojileri, anatomileri, üreme biyolojileri, dağılışları ve teşhisleri üzerine tesis edilmiştir. Bunlar, Urodela (Kuyruklu Kurbağalar), Anura (Kuyruksuz Kurbağalar), Testudinata (Kaplumbağalar), Sauria (Kertenkeleler) ve Ophidia (Yılanlar)’dır. Her bir türün ve üst kategorilerinin Latince veya latinceleştirilmiş isimlerinin Türkçe anlamları da ilave edilmiştir. Kitapta Rhynchocephalia (Kalak Başlılar) ve Crocodilia (Timsahlar) gruplarının kısa tutulması, ayrıca dünyada yaygın pek çok kurbağa ve sürüngen türünden ancak en bilinenlerinden bahsedilmesinin nedeni, kitabın bir yarıyıllık ders programını aşmaması ile ilgilidir. Yurdumuz Flora ve diğer Fauna elementleri bakımından olduğu gibi, Amphibi ve Reptil türleri bakımından da, çok önemli Zoocoğrafik konumdadır; Trakya’dan Avrupalı, Kafkaslar ve Doğu Anadoludan Asyalı, Suriye ve Irak’dan Afrikalı kurbağa ve sürüngen türlerinin adeta harmanlandığı emsali olmayan bir kara parçasıdır. Çevremizi, yurdumuzu tanımak, diğer değerler yanında bunların da kaçırılmasını, yok edilmesini önlemek görevlerimiz arasında olmalıdır. Diğer bir husus, yılanlar genelde sevilmeyen ve korkulan hayvan türleridir. Yurdumuzda büyük çoğunluğu zehirsiz olduğu halde zehirli tür zannedilerek görüldüğü yerde öldürülmektedir. Bu, bilgisizlikten ileri gelir. Yok edilmeleri Doğa’daki dengeli düzeni bozar, besinlerini teşkil eden tarla fareleri ve başka hayvan türlerinin biyolojik kontrolünü güçleştirebilir. Kaldı ki, zehirli yılan türlerinden sağlanan zehir pek çok ilaç içeriğinde kullanılmaktadır. Bu nedenle bazı ülkeler Serpentarium (Yılan çiftliği) kurmak suretiyle yılan zehrini bilimin ve insanlığın hizmetine sunarak ekonomik katkı da sağlamaktadır. Unutmayalım ki, yılan sadece taciz edildiğinde saldırır. Bir kitabın ortaya çıkışı sadece yazarları ile sınırlandırılamaz. Başlangıçta bizi bilgilendiren, katkıda bulunan hocalarımıza ve meslektaşlarımıza gönül borcumuzu özellikle belirtiriz. Fotoğraf temininde yardımcı olan ve manuskript ile ilgili uyarılarından yararlandığımız, değerli dostumuz ve meslektaşımız Prof. Dr. Mehmet K. ATATÜR’e çok teşekkür ederiz. Kitabımızın, başta dersi alan Zooloji öğrencilerinin yanında ilgi duyanlara (biyolog, ekolog, ziraatçi, bazı askeri birimler v.b.) da yararlı olacağına inanıyoruz. Gösterilen dikkate rağmen bazı yazım ve kavram hatalarının metin ya da şekillere sızmış olması olasılığı kaçınılmazdır. Bu yöndeki meslektaşlarımızdan ve öğrencilerimizden gelecek düzeltme önerilerini memnuniyetle karşılayacağımızı belirtir, şimdiden teşekkür ederiz. Kitabın basımı esnasında göstermiş oldukları büyük gayret ve titiz çalışmadan ötürü Ege Üniversitesi Basımevi personeline şükranlarımızı sunuyoruz. Bornova – 12 Mart 2005 Abidin BUDAK - Bayram GÖÇMEN vii İÇİNDEKİLER GİRİŞ ........................................................................................................... 1 HERPETOLOJİNİN TARİHÇESİ ............................................................. 1 TÜRKİYE HERPETOFAUNASI TARİHÇESİ ........................................ 5 Classis 1: Amphibia (=Batrachia) (Kurbağalar, İki Yaşamlılar) ....... 7 Kurbağaların Başlıca Özellikleri .............................................................. 8 Ordo 1: Apoda (=Gymnophiona) (Bacaksız Kurbağalar) ...................... 15 Ordo 2 : Urodela (=Gradientia) (Kuyruklu Kurbağalar) ...................... 17 Ordo 3: Anura (=Salientia) (Kuyruksuz Kurbağalar) ............................ 34 Kurbağalarda Hareket .............................................................................. 60 Kurbağalarda Deri ve Türevleri ............................................................... 60 Kurbağalarda Sindirim Sistemi ................................................................ 64 Kurbağalarda Solunum Sistemi ................................................................ 65 Kuyruksuz Kurbağalarda Üreme Davranışları (Stratejileri) ................ 69 Kurbağaların Çevreyle ve İnsanla İlişkileri ............................................. 73 Classis 2: Reptilia (Sürüngenler) .......................................................... 75 Sürüngenlerin Başlıca Özellikleri ............................................................. 75 Ordo 1: Rhynchocephalia (Kalak Başlılar) .............................................. 89 Ordo 2: Chelonia (=Testudinata) (Kaplumbağalar) ............................... 90 Ordo 3: Crocodilia (Timsahlar) ................................................................ 105 Ordo 4: Squamata (Pullular) .................................................................... 108 Subordo 1: Sauria (=Lacertilia) (Kertenkeleler) .................................. 109 Subordo 2: Amphisbaenia (Kör Kertenkeleler) ................................... 148 Subordo 3: Serpentes (=Ophidia) (Yılanlar) ........................................ 151 Yılan Zehri ............................................................................................... 188 Zehirlenmede İlk Yardım ....................................................................... 189 Sürüngenlerde Deri ve Türevleri ........................................................... 191 Sürüngenlerde Hareket .......................................................................... 197 Sürüngenlerde Beslenme ................................................................................ 200 Sürüngenlerde Aktivite ve Vücut Sıcaklığı ........................................... 201 Sürüngenlerde Üreme ..................................................................................... 202 Sürüngenlerin Dağılışı .......................................................................................... 204 Yılan ve İnsan İlişkileri .......................................................................................... 204 YARARLANILAN KAYNAKLAR ............................................................. 207 DİZİN .............................................................................................................. 213 GİRİŞ 1 GİRİŞ Herpetoloji, kurbağa ve sürüngen bilimi olup, “herpeton” Eski Yunanca’da sürüngen, logos ise bilim anlamındadır. Herpeton sürüngen olduğuna göre bu bilim kolunun yalnız sürüngenleri kapsaması icap eder. Fakat amfibiler de dahil edilmiştir. Bunun bazı nedenleri vardır: bu iki sınıf (Classis) birbirine çok yakındır. Her ikisi de omurgalılardan kara omurgalılarının (Superclassis: Tetrapoda) iki aşağı sınıfını teşkil ederler. Her iki sınıf da “poikilotherm” (poikilo: değişken, therm: sıcaklık), yani “soğukkanlı” hayvanlardır. Aorta yayları çift, kalpleri iki kulakçık (atrium) ve tek karıncıktan (ventriculus) yapılmıştır. Diğer bir sebep ise zoolojideki uzmanlaşma ile ilgili geleneksel olan tutumdur. Bu tutuma göre omurgalılar; Mammaloji, Ornitholoji, İchthyoloji ve Herpetoloji şeklinde gruplandırılır. Bu şekilde gruplamanın bir sebebi de bu hayvan grupların tür sayısı bakımından büyüklüğü ile ilgilidir. Sözgelimi; Memeliler 3200 tür, Kuşlar 8600 tür, Sürüngenler 6000 tür ve Kurbağalar 2100 türdür. Görüleceği gibi en az tür sayısı amfibilerdedir. Bunlar bir ek olarak reptillere ilave olmuştur. Eski sistematikçiler de memeli, kuş, ve balıkları ayırdığı halde kurbağa ve sürüngenleri tek grup altında toplamışlardır. Örneğin LINNAEUS 1758 tarihli “Systema Naturae” adlı eserinde, omurgalıları sadece Mammalia, Aves ve Amphibia diye sınıflara ayırmıştır. HERPETOLOJİNİN TARİHÇESİ 1. ARISTO (M.Ö. 384- 322): İlk çağda yaşamıştır (Y. Aristoteles: değerli, kıymetli). Biyolojinin ve sistematiğin öncüsü olmuştur. Büyük İskender’e hocalık yapmış, imparatorluğun genişlemesiyle Mısır’dan Hindistan’a kadar bilinmeyen hayvan ve bitki türlerini inceleme