Park Mużakowski I Atrakcje Geoturystyczne Okolic Łęknicy

Park Mużakowski i atrakcje geoturystyczne okolic Łęknicy

Muskauer Park und die geotouristischen Sehenswürdigkeiten in der Umgebung von Łęknica

Autorzy:/Texte: Tomasz Heyduk • Leszek Jerzak • Jacek Koźma • Roman Sobera

Tłumaczenie:/Übersetzung: Łukasz Bieniasz

Redakcja:/Herausgeber: Jacek Koźma

Łęknica, 2005 UNIA EUROREGION EUROPEJSKA NYSA

Projekt jest doﬁnansowany ze środków pomocowych Unii Europejskiej programu Phare CBC w ramach projektów Euroregionu „Nysa” Niniejsza publikacja została wsparta ze środków pomocy Unii Europejskiej. Wyrażone w niej poglądy są poglądami Ośrodka Kultury Sportu i Rekreacji w Łęknicy i w żadnym przypadku nie mogą być utożsamiane z oﬁcjalnym stanowiskiem Unii Europejskiej

Das Vorhaben wurde im Rahmen der Projekte der Euroregion „Neiße” aus den Hilfsmitteln des Phare-CBC-Programms der Europäischen Union ﬁnanziell gefördert.

Wszelkie prawa zastrzeżone

Wydawca, skład, druk i oprawa: © "CHROMA" DRUKARNIA Krzysztof Raczkowski na zlecenie i przy współpracy Ośrodka Kultury, Sportu i Rekreacji w Łęknicy www.chroma.pl

ISBN 83-922412-2-3

NAKŁAD: 1000 egz., 2005 r. 3

Spis treści

Barbara Furmanik Park Mużakowski ...... 5 Roman Sobera Miasto Łęknica ...... 25 Jacek Koźma Łuk Mużakowa - zapis dawnych zlodowaceń ...... 42 Tomasz Heyduk Pojezierze antropogeniczne ...... 63 Jacek Koźma Geotopy, geoturystyka i geopark ...... 68 Leszek Jerzak Przyroda Łuku Mużakowa ...... 72

Wybrana literatura źródłowa ...... 90 Autorzy zdjęć ...... 91 4

Inhalt

Barbara Furmanik Der Muskauer Park ...... 5 Roman Sobera Die Stadt Łeknica ...... 25 Jacek Koźma Muskauer Faltenbogen – Zeugnis der alten Vergletscherung ...... 42 Tomasz Heyduk Anthropogene Seeplatte ...... 63 Jacek Koźma Geotope, Geotouristik und Geopark ...... 68 Leszek Jerzak Flora und Fauna des Muskauer Faltenbogens ...... 72

Ausgewählte Quellenverzeichnis ...... 90 Fotos ...... 91 5 Park Mużakowski Der Muskauer Park Barbara Furmanik Barbara Furmanik

Park Mużakowski jest niewątpliwie jednym Co należy podkreślić – Park jest też jedynym niu mu dawnej świetności. Owa współpraca z najważniejszych i najpiękniejszych przykła- w Europie przykładem ścisłej współpracy zaowocowała wpisem Parku Mużakowskiego dów dzieł sztuki ogrodowej XIX wiecznej dwu organizacji z dwu różnych państw, które na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Europy. W przeciągu niespełna wieku jego od wielu lat wspólnie prowadzą prace na rzecz W dniu 2 lipca 2004 roku Komitet właściciele, książę Hermann von Pückler- ochrony i konserwacji parku i przywróce- Światowego Dziedzictwa UNESCO na swej Muskau, książę Fryderyk Niderlandzki i rodzina hrabiego von Arnim, wspomagani wiedzą i talentem cenionych ówcześnie architek- tów, ogrodników i budowniczych stworzyli w malowniczej dolinie rzeki Nysy Łużyckiej park – idealny krajobraz, usiany pawilonami, mostami, ustronnymi zakątkami i średnio- wiecznymi dębami. Park stał się rewolucjoni- stą w swojej formie, pionierem stylu krajobrazowego w środkowej Europie, miejscem uni- katowym, o którym się mówiło i pisało, które trzeba było odwiedzić. Park Mużakowski położony jest po obu brzegach Nysy Łużyckiej rzeki, która dzisiaj stanowi granicę polsko-niemiecką. Mimo tego administracyjnego podziału powstałe- go po II Wojnie Światowej oraz dwu admi- nistratorów zarządzających obiektem z Pol- ski (Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków) i Niemiec (Fundacja Fürst-Pückler- Park Bad Muskau), Park nadal jest integralną, nierozłączną całością kompozycyjną. Strona polska zajmuje 522 ha, natomiast strona nie- 1. Park Mużakowski, widok na zamek 1. Muskauer Park. Blick zum Schloss miecka 206 ha. 6

2. Widok na Zamek 2. Blick zum Schloss 7 28 sesji w Suzhou (Chiny) jednogłośnie zde- Trochę historii ojcu. Dla księcia był to początek jego życio- cydował o wpisaniu Parku Mużakowskiego/ Rodzina von Pückler od wieków posia- wego dzieła – parku w zupełnie nowym stylu, Muskauer Park na Listę Światowego dała swoją siedzibę rodową w Muskau. Na podpatrzonym podczas zagranicznych podró- Dziedzictwa UNESCO, jako arcydzieło geniu- początku wieku XIX był to zamek z otaczają- ży do Anglii i Irlandii. Park stał się miejscem szu ludzkiego, wyjątkowy przykład europej- cym go parkiem położonym nad rzeką Nysą. ogrodniczych, architektonicznych i inżynier- skiego parku krajobrazowego, który wywarł W 1811 roku książę Hermann von Pückler- skich doświadczeń, których obserwacje i wyni- ogromny wpływ na europejską sztukę ogro- Muskau odziedziczył go po zmarłym nagle ki Pückler przekazał później w wydanym dową i wyznaczył nowe tendencje w rozwoju architektury krajobrazu.

3. Moment przed odsłonięciem tablicy UNESCO w Parku Mużakowskim 3. Kurz vor der Enthüllung einer Tafel, die zum Gedenken an die Eintragung auf die Welterbeliste UNESCO gestellt wird 4. Nad Nysą Łużycką w Parku 4. An der Lausitzer Neisse im Park 8 w 1834 roku traktacie “Szkice o ogrodnictwie nieco ponad 250 ha. Majątek postanowiono i ogrodami ozdobnymi oraz park górski, nato- krajobrazowym”. więc sprzedać. miast po stronie polskiej park krajobrazowy. W latach 1815-1845 stara rodowa rezyden- Po sprzedaży dóbr w 1845 roku, prace nad Wschodnia – polska część Parku została włą- cja rozrosła się w rozległe założenie parko- realizacją projektu Pücklera kontynuowane czona do gospodarstwa Lasów Państwowych, we w stylu krajobrazowym. Przebudowano były przez kolejnych właścicieli założenia. w którym pozostawała prawie do końca lat zamki i otoczono je sztuczną rzeką – Nysą Książę Fryderyk Niderlandzki kazał prze- 80-tych. Hermana. Przemodelowano teren, zmieniono budować i zmodernizować niektóre budow- Od tego to czasu Park Mużakowski jest układ dróg, wybudowano budowle ogrodowe le parkowe. W tym okresie we wschodniej przedmiotem polsko-niemieckiego projektu i mosty przez Nysę, nasadzono tysiące drzew części Parku powstało Arboretum, dzieło rewaloryzacji, współpracy Krajowego Ośrodka i krzewów. Majątek obejmował teraz centrum Eduarda Petzolda, cenionego wówczas ogrod- Badań i Dokumentacji Zabytków i Fundacji rezydencjonalne z dwoma zamkami otoczo- nika. Kolekcja licząca prawie 3000 rodzimych Fürst-Pückler-Park Bad Muskau. nymi ogrodami kwiatowymi, ogród spacero- i introdukowanych gatunków roślin drzewia- wy – pleasureground oraz park krajobrazowy. stych i krzewiastych zyskała miano najbardziej Przyroda Całość została perfekcyjnie wpisana w natu- znaczącej w Niemczech. ralne wnętrze doliny Nysy, gdzie budowle par- Po śmierci Fryderyka Niderlandzkiego Niesamowitym atutem Parku Mużako- kowe wtapiały się w krajobrazowe tło. Całość w 1883 roku dobra Muskau przejęła rodzina wskiego, który wyróżnia go spośród innych stworzyła kompozycję w wielkim stylu, ujętą von Arnim. W jej posiadaniu majątek pozostał obiektów parkowych, jest również jego poło- na podobieństwo galerii obrazów oglądanych do 1945 roku. Arnimowie kontynuowali myśl żenie geograficzne oraz olbrzymie bogactwo kolejno przez widza poruszającego się po Pücklera, starając się godnie naśladować jego flory i fauny. odpowiednio wytyczonych drogach. idee. W parku wprowadzono uzupełnienia Łęknica, a więc i sam Park, leżą na obszarze W realizacji projektu brali udział znakomi- i modyfikacje. W latach 1886-1888 w miejscu Łuku Mużakowskiego, spiętrzenia czwarto- ci współpracownicy: Karl Friedrich Schinkel, przeznaczonym przez Pücklera na wzniesienie rzędowego, składającego się z szeregu wznie- autor projektu przebudowy budynków rezy- Kaplicy Grobowej powstało Mauzoleum pro- sień ułożonych w kształt podkowy, przecię- dencji i budowli parkowych, malarz August jektu Juliusza Raschdorffa, wybudowane dla tych doliną rzeki Nysy Łużyckiej. Ta natural- Schirmer, angielski architekt John Adey zmarłej tragicznie żony hrabiego von Arnim. nie ukształtowana struktura tarasowa terenu Repton oraz bliski współpracownik, ogrod- W pierwszych latach XX wieku w central- wraz z wzniesieniami i wąwozami, a także jej nik Jacob Heinrich Rehder. nym punkcie kompozycji Parku ustawiono specyficznym, łagodnym klimatem, została po Wielki zapał do zmian stopował pogłę- pomnik ku czci jego twórcy – księcia Hermana mistrzowsku wykorzystana przy kreowaniu biający się kryzys finansowy. Prace prowa- von Pückler. przez księcia Pücklera parku krajobrazowego. dzone bowiem na tak ogromną skalę oraz W konsekwencji II Wojny Światowej Park Dzięki specyficznemu klimatowi wykształciły podróże księcia, pochłaniały znaczne sumy. został podzielony granicą państwową na Nysie się tu naturalne siedliska roślinne będące też Z pierwotnej koncepcji parku, obejmującej Łużyckiej. Po stronie niemieckiej znalazło się ostoją dla wielu gatunków zwierząt. ponad 700 ha, Pückler zrealizował zaledwie centrum rezydencjonalne z dwoma zamkami 9

5. Widok na Wiadukt 5. Blick zum Viadukt 10 W Parku występuje drzewostan składają- wadzonych. Do dziś w Arboretum zachowały kotki, grzebiuszki, traszki), ssaki (jelenie, sarny, cy się prawie wyłącznie z gatunków rodzi- się fragmenty dawnej kolekcji różnych odmian dziki, lisy, zające, kuny, borsuki), czy ponad mych buka, dębu, grabu i lipy. Sprzyjają temu dębów. Należy też zwrócić uwagę na bogatą 100 gatunków ptaków (kruki, pliszki, sroki, naturalne siedliska buczyny, grądów i łęgów. warstwę krzewów (derenie, trzmieliny, żylist- sójki, gile, czyżyki, skowronki, dzięcioły, mysi- Za to teren Arboretum wyróżnia się zróżnico- ki, janowce, ligustry) i runo parkowe (jaskry, króliki, pełzacze, dudki, bociany białe i czarne, wanym drzewostanem z roślin sztucznie wpro- przytulie, storczyki). kaczki, czaple, żurawie, czy drapieżne myszo- Bogactwo flory pociąga za sobą również łowy, jastrzębie i krogulce). zróżnicowanie fauny. Na terenie Parku spotkać można gady (węże, żmije, jaszczurki, padalce, zaskrońce), płazy (ropuchy, żaby zielone, rze-

6. Widok w Parku Mużakowskim 6. Landschftsbild im Muskauer Park 7. Kanień Pücklera 7. Pückler-Stein 11 Spacerem po Parku niesamowitej atmosfery miejsca i aby móc ne przez Pücklera oprowadzają po terenie Przybysze jadący z Żar w kierunku polsko- podziwiać najważniejsze i najbardziej spek- całego założenia w tak przemyślany sposób, -niemieckiego przejścia granicznego w Łękni- takularne widoki. Pierwsze kroki kieruje się aby za kolejnym zakrętem zaskakiwać nową cy już z daleka mogą cieszyć się wspaniałym więc do Kamienia Pücklera, głazu z meda- budowlą, ciekawym drzewem, czy pięknymi widokiem Parku – Arboretum i Pól Brono- lionem z podobizną księcia, wystawionego widokami. Wybór trasy spaceru zależy już wickich. przez rodzinę von Arnim dla upamiętnienia tylko od woli i kaprysu zwiedzającego. Arboretum założone w drugiej połowie założyciela Parku. Po drodze mija się okazały XIX wieku przez Eduarda Petzolda jest uni- średniowieczny dąb Klementyny i łąkę łagod- katową kolekcją ponad 3000 gatunków drzew nie opadającą ku Nysie Łużyckiej. Wiekowe i krzewów. Swym charakterem przypomina dęby były dla Pücklera bardzo ważnym ele- naturalny las, jednak wnikliwe oko zwiedzają- mentem kompozycyjnym. Wnosiły nie tylko cego może wychwycić zarówno dawne alejki, majestat i piękno, ale również swoistą moc jak różnorodność i mnogość gatunków roślin, i symbolikę. Najokazalsze drzewa książę które nigdy nie wyrosłyby tu w naturalnych uczcił nadając im imiona kobiet i germań- warunkach. skich bogów. Ze wzgórza Hilke, na którym Pola Bronowickie są nierozłącznym ele- stoi Kamień Pücklera roztacza się przepięk- mentem i dopełnieniem Parku. Mało kto wie, na panorama z widokami na Nysę Łużycką że pośród nich istniała kiedyś założona przez z Mostem Podwójnym spinającym jej brzegi Pücklera ornamentalna farma – gospodarstwo i niemiecką część Parku z Zamkiem Starym z domem zarządcy. Prowadziła do niej aleja i Nowym, Oranżerią i otaczającymi je malow- kasztanowców, istniejąca do dziś. Po samym niczymi ogrodami. Spod Kamienia należy gospodarstwie pozostały tylko ruiny domu przejść dalej do Mostu Królewskiego, który i zabudowań, zatopione w bujnej roślinności, góruje nad wąwozem przecinającym skarpę jednak pola nadal tworzą otulinę dla Parku. pierwszego tarasu. Pierwotnie most miał kon- Kontynuując podróż przez Łęknicę ulicą strukcję drewnianą, obsadzoną dzikim winem. 1 Maja, należy skręcić w prawo w ulicę W 1854 roku została ona zamieniona budow- Hutniczą, aż dojedzie się do drewnianego lą murowaną, którą można oglądać do dziś. Pawilonu Informacyjnego. To w nim można Do Pawilonu Informacyjnego wraca się drogą uzyskać informacje o Parku i właśnie stąd biegnącą wzdłuż rzeki, z której ogląda się Park zaczyna się zwiedzanie jego polskiej części. z zupełnie innej perspektywy. Jeśli nie ma się zbyt dużo czasu, należy Prawdziwa podróż po Parku Mużakowskim przejść najkrótszą trasą obiegającą central- trwać musi jednak znacznie dłużej. Drogi 8. Spacerem po Parku Mużakowskim ną część Parku, aby poczuć choć namiastkę i ścieżki zaprojektowane i poprowadzo- 8. Spaziergang durch den Park 12

9. Po parkowych alejkach 9. Parkgassen 13 Na uwagę zasługuje szereg budowli i zakąt- Mauzoleum usytuowane było na krawę- budowla została zniszczona podczas dzia- ków, które trzeba odwiedzić. dzi górnego, wschodniego tarasu rzecznego, łań II Wojny Światowej. Dzisiaj na jej miej- Domek Angielski usytuowany jest w dalszej, na zamknięciu głównej osi widokowej biegną- scu wybudowano nasyp naśladujący obrys jej północnej części Parku. Inspiracją dla powsta- cej z Nowego Zamku na Park. Ta neogotycka fundamentów i ustawiono granitowy krzyż, nia tego miejsca były malownicze wsie angiel- budowla wzniesiona na planie krzyża powstała który jest widoczny nawet z odległych miejsc skie, które Pückler widywał podczas swych w latach 1886 - 1888 dla upamiętnienia śmier- Parku. Jednocześnie z Mauzoleum można podróży. Dlatego też teren ten nazywany ci żony hrabiego von Arnim. Mauzoleum było podziwiać widoki na łąkę, park i oba Zamki był czasami Anglią. W rzeczywistości nie był też miejscem pochówku hrabiego, jego dru- z Oranżerią po drugiej stronie Nysy Łużyckiej. to jeden budynek, a cały kompleks obejmu- giej żony i innych członków rodziny. Niestety jący karczmę, domek karczmarza, krytą krę- gielnię, strzelnicę, altany i pawilon taneczny. Domek Angielski powstał już w 1820 roku i istniał praktycznie do II Wojny Światowej. Dzisiaj teren Domku Angielskiego jest mało czytelny, zachowały się jedynie ruiny kręgielni i fundamenty niektórych pawilonów. Miejscem, do którego warto dotrzeć jest Dąb Hermana otoczony kręgiem kamiennych siedzisk. Było to okazałe drzewo pod którym, jak podaje legenda, w dawnych czasach odby- wały się sądy. W 1991 roku dąb został powa- lony od uderzenia pioruna. Dwa lata później w pniu pozostałym po Dębie Hermana posa- dzono młode drzewo, aby kontynuowało tra- dycję tego miejsca. W drodze powrotnej idąc od Dębu Hermana mija się Wzgórze Marii. Jest ono jednym ze wzniesień w centralnej części Parku, którego nazwa pochodzi od obrazu Matki Boskiej ustawionego na wzgórzu za czasów Pücklera. Wzgórze jest kolejnym miejscem, z którego roztaczają się malownicze widoki na Park. 10. Spacerem po Parku 10. Spaziergang durch den Park 14 Jeśli doszło się do Mauzoleum, warto też Most Arkadowy to kolejna budowla, Spacerując po Parku Mużakowskim należy przejść do Szkółek. Szkółki funkcjonowały już która zachowała się jeszcze z czasów księcia pamiętać, że po drugiej stronie Nysy Łużyckiej za czasów Pücklera jako teren, gdzie produko- Pücklera. Most biegnie nad głębokim wąwo- znajduje się jego druga, integralna część. wano materiał roślinny dla Parku. W okresie zem, w sąsiedztwie Mauzoleum i Szkółek. Widziane z daleka widoki na Zamek Stary powojennym były też zapleczem gospodar- Choć jego obecny stan nie jest dobry, niewąt- i Nowy, Oranżerię, otaczający je ogród kwia- czym ze szklarniami i sadem. Dzisiaj miejsce pliwie urzeka górując nad terenem. towy, czy Park Górski, nie oddadzą ich praw- to straciło swoją funkcję użytkową, przycią- Kolejnym mostem parkowym, będącym dziwej natury i klimatu. Warto więc przejść na ga jednak malowniczością otoczenia Jeziora swego rodzaju bramą do Parku jest Wiadukt. stronę niemiecką i spędzić tam trochę czasu, Słowików i starego sadu oraz różnorodnością Został on zbudowany w 1863 roku przez tym bardziej, że swoim charakterem i kompo- roślin i ptaków. Fryderyka Niderlandzkiego. zycją znacznie odbiega ona od polskiej części Parku. Podczas spaceru na pewno zachwycą ogrody kwiatowe okalające zamki: Ogród Niebieski, Ogród Panów, Ogród Zamkowy, Zamki, Oranżeria, inne budowle i piękne widoki na wschodnią stronę.

Informacje praktyczne

Strona polska Informacja turystyczna: Pawilon Informacyjny ul. Wybrzeżna 25, Łęknica tel. 068 375 37 61 Wstęp: wolny

Strona niemiecka Informacja turystyczna: Biuro Informacyjne w Nowym Zamku tel. 03577 515 25 Wstęp: wolny 11. Dąb Hermana 11. Hermanneiche 15 Was ist in diesem Park betonenswert? – Am 2 Juni 2004 hat der Ausschuss der Welterbe Dieser Park ist das einzige Beispiel in Europa UNESCO anlässlich seiner 28-sten Satzung Der Muskauer Park dient zweifellos für das für enge Zusammenarbeit zwei Organisationen in Suzhou (China) einstimmig entschieden, wichtigste und schönste Beispiel der Gar- aus zwei verschiedenen Ländern, die seit den Muskauer Park auf die Welterbeliste tenkunst des XIX Jahrhunderts in Euro- mehreren Jahren gemeinsam zugunsten des UNESCO einzutragen, weil er ein Werk des pa. Innerhalb von 100 Jahren haben seine Schutzes, der Pflege und der Wiedergewinnung menschlichen Genius in ich trägt und zugleich Besitzer – Fürst Pückler, Fürst Friedrich des alten Glanzes des Parks arbeiten. Diese ein besonderes Beispiel für die europäische von Niederlande und die Familie des Grafen Zusammenarbeit hat die Eintragung des Parks Landschaftsparkkunst bildet, das einen gro- von Arnim, die von den damals hochgeschätz- auf die Welterbeliste UNESCO zum Ergebnis. ßen Einfluss auf die europäische Gartenkunst ten Gärtner, Architekten und Baumeister mit ihrem Wissen und ihrer Begabung unterstützt waren, in dem malerischen Tal der Lausitzer Neisse einen Park geschaffen – eine ideale Landschaft, die mit den Pavillons, Brücken, entlegenen Plätzen und mittelalterlichen Eichen beschmückt wurde. Der Park wurde zum Revolutionär in seiner Form, zum Pionier des Landschaftsstils in Mitteleuropa, zum einzigartigen Ort, über den man viel gesprochen und geschrieben hat, den man unbedingt besuchen musste. Der Muskauer Park liegt auf beiden Ufern der Lausitzer Neisse, eines Flusses, der heute die deutsch-polnische Grenze bildet. Trotz dieser politischen Teilung, die eine Folge des II Welt Krieges ist und trotz der Tat- sache, dass er zwei Verwalter hat (Zentrum zur Erforschung und Dokumentation von Denkmalen aus Polen und die Stiftung Fürst- Pückler-Park Bad Muskau aus Deutschland) bildet der Park immer noch eine integrale und untrennbare Komposition. Die polnische Seite umfasst 522 ha und die deutsche 206 ha. 12. Most Arkadowy 12. Arkadenbrücke 16 ausgeübt hat und neue Tendenzen in der in das naturelle Inneren des Neiße Tales hin- Landschaftsarchitektur bestimmt hat. eingeschrieben, wo auch die Gartenbauwerke harmonisch in der Landschaft zerfließen. Ein Biss aus der Geschichte Das alles schuf eine Komposition im gro- ßen Stil, die den Spazierenden in eine Art der Die Familie von Pückler besitzt seit Urzeiten Bildergalerie setzt und ihm Schritt für Schritt, sein Erbgut in Muskau. Zu Anfang des XIX mittels eines spezifischen Wegesystems die Jahrhunderts umhüllte diesen Schloss ein Bilder bewundern lässt. An der Verwirklichung Garten, der an der Neisse gelegen war. Im dieses Projekts nahmen namhafte Mitarbeiter Jahre 1811 erbte Herrmann von Pückler teil: Karl Friedrich Schinkel – Verfasser das Anwesen Muskau nach dem unerwar- der Bebauungspläne der Residenz und der teten Tode seines Vaters. Für den Fürsten Gartenbauwerke, August Schirmer – ein war das der Anfang seines Lebenswerkes Maler, John Adey Repton – ein englischer – eines Parks in einem ganz anderen Stil, Architekt und ein enger Mitarbeiter Pücklers, den er während seiner ausländischen Reisen ein Gärtner – Jacob Heinrich Rehder. (England und Nord Irland) beobachten konn- Den Schaffenseifer störte aber die finanziel- te. Der Park wurde zum Boden von Garten-, le Krise. Die Arbeiten, die im großen Maßstab Architektur- und Inginieurexperimenten und geplant und realisiert wurden, und die Reisen die Beobachtungen und die Ergebnisse, die des Fürsten kosteten viel Geld. Aus den daraus erfolgten, publizierte Pückler später Urplänen, die über der Bebauung von 700 ha im ahre 1834 in einem Aufsatz „Andeutungen sagten, wurde nur 250 ha gemacht. Man traf über Landschaftsgärtnerei“. die Entscheidung das Erbgut zu verkaufen. In den Jahren 1815-1845 wurde das Nach dem Verkauf des Anwesens im jah- Erbwesen zu einer großen Parkanlage im re 1845 setzte der nächste Besitzer des Landschaftsstil. Die Schlösser wurden umge- Parks die Arbeiten fort. Der Fürst Friedrich baut und mit einem künstlich geschaffenen der Niederlande befahl manche Bauwerke Fluss umhüllt – mit Herrmanns Neiße. Das zu modernisieren und umzubauen. In die- Terrain wurde neu gestaltet, das Wegenetz 13. Zamek Mużakowski ser Zeit entstand im Park das Arboretum wurde geändert, neueGartenbauwerke und 13. Muskauer Schloss – es ist ein Werk von Eduard Petzold. Er Brücken über der Neiße neu gebaut, Bäume war ein berühmter und geschätzter Gärtner und Sträucher hunderterlei gepflanzt. mit zwei Blumengärten umhüllt waren, aus damals. Die Sammlung, die aus 3000 inlän- Das Gut bestand ab diesem Moment dem einem Spazierpark – pleasureground und aus dischen und ausländischen Gattungen der Residenzzentrum mit zwei Schlössern, die dem Landschaftspark. Das Ganze wurde ideal baumartigen und strauchartigen Pflanzen 17

14. Zimowy krajobraz Parku Mużakowskiego 14. Winterlandschaft im Muskauer Park 18 bestand, erwarb den Ruf der Bedeutendsten Jahren 1886-1888 wurde auf einer Anhöhe, Infolge des II Welt Krieges wurde der Park in Deutschland. auf der Pückler sich eine Grabkapelle zu bau- mit der Staatsgrenze, die die Lausitzer Neisse Nach dem Tode des Fürsten Friedrich der en wünschte, ein Mausoleum gebaut. Das bildet, geteilt. Auf der deutschen Seite blieb Niederlande übernahm im Jahre 1883 das Gut Projekt dazu machte Julius Raschdorf. Dieses das Residenzzentrum mit zwei Schlössern, in Muskau die Familie von Arnim. In ihrem Mausoleum wurde für tragisch gestorbene mit den Schmuckgärten und auch mit dem Besitz blieb es bis zum Jahre 1945. Die Familie Ehefrau des Grafen von Arnim beabsichtigt. Bergpark, auf der polnischen Seite hinge- von Arnim setzte auch die Verwirklichung der Zu Anfang des XX Jahrhunderts stellte man gen der Landschaftspark. Der östliche (pol- Gedanken Pücklers fort. Sie bemühten sich im Mittelpunkt der Parkkomposition einen nische) Teil gelang fast bis zum Ende der seine Ideen möglichst treu zu bleiben. Der Denkmal zum Andenken an den Fürsten 80- jahre unter die Verwaltung des staatlichen Park wurde ergänzt und modernisiert. In den Herrmann von Pückler. Förstersamtes in Polen. Seit dieser Zeit ist der Muskauer Park ein Objekt des polnisch-deutschen Aufwer- tungsprojekts und der Zusammenarbeit des Landeszentrum zur Erforschung und Dokumentation von Denkmalen mit der Stiftung Fürst-Pückler-Park in Bad Muskau.

Die Natur

Zum unheimlichen Vorteil des Muskauer Parks gehört seine geographische Lage und enormes Reichtum der Natur, wodurch er sich unter den anderen Parkanlagen aus- zeichnet. Die Stadt Łęknica und auch der Park liegen auf dem Gebiet des Muskauer Faltenbogens, der sich im Quartär auf- türmte. Er besteht größtenteils aus einer Reihe von Anhöhen, die ein großes Hufeisen bilden und den die Lausitzer Neisse durchfließt. Diese naturell gestal- tene Terrarstruktur des Terrains, mit ihren 15. Zimową porą w Parku 15. Winter im Park Anhöhen und Hohlwegen, mit ihrem spe- 19

17. W Parku Mużakowskim 17. Im Muskauer Park

die gleichzeitig zum Zufluchtsort für viele Arboretum ein Fragment damaliger Sammlung 16. Wiadukt 16. Viadukt Tierarten wurde. verschiedener Eichen zu sehen. Unsere auf- Im Park wächst der Waldbestand, der fast merksamkeit sollen wir auch auf das reiche vollkommen nur aus heimischen Gattungen Auftreten von verschiedenen Sträuchern zifischen milden Klima, wurde meisterhaft bei der Buchen, der Eichen, der Weißbuchen (u. a. Kornelkirschen, Spindelbaum) und von der Schaffung des Landschaftsparks von Fürst und der Linden besteht. Das Terrain von Parkpflanzen (Hahnenfuss, Knabenkraut) len- von Pückler ausgenutzt. Arboretum zeichnet sich durch ihren ver- ken. Dank des spezifischen Klimas bildeten sich schiedenartigen Waldbestand der künst- Die reiche Welt der Flora bringt mit sich hier naturelle Nischen für Pflanzen heraus, lich eingepflanzten Bäume. Bis heute ist im die Mannigfaltigkeit der Tierarten. Auf der 20 Spaziergang durch den Park Parkgelände sind folgende zu treffen: Reptilien men und Sträuchern. Mit ihrem Charakter (Schlange, Natter, Eidechse, Blindschleiche, Die aus Żary in der Richtung polnisch-deut- erinnert es nur an einen naturell gewachse- Ringelnatter), Amphibien (Kröte, Frosch, schen Grenzübergangs in Łeknica fahrenden nen Wald, aber das forschende Auge eines Laubfrosch, Molch), Säugetiere (Hirsch, Reh, Besucher können schon aus der Ferne den Besuchers wird ohne weiteres die alten Wildschwein, Fuchs, Hase, Dachs), über schönen Blick auf den Park genießen – auf das Gassen, die Vielheit und die Mannigfaltigkeit 100 Gattungen von Vögel (Rabe, Elster, Arboretum und die Braunsdorfer Felder (Pola der Pflanzgattungen, die hier naturell nie Gimpel, Zeisig, Lerche, Specht, Goldhänchen, Bronowickie). Das Arboretum wurde in der wachsen würden, leicht erkennen. Wiedekopf, Weißer und Schwarzer Storch II Hälfte des XIX Jahrhunderts von Eduard Die Braunsdorfer Felder sind als ein un- Ente, Fischreiher, auch Raubvögel wie Petzold gegründet und bildete eine einzigar- zertrennliches Element und zugleich als eine Mäusebussard, Habicht, Sperber) tige Sammlung über 3000 Gattungen von äu- Ergänzung des Parks zu betrachten. Fast niemand weiß es, dass auf diesen Feldern ein ornamentales Vorwerk gab, zu wel- chen eine Kastanienallee, die bis heute ist, leitete. Nach den Gebäuden blieben nur Ruinen, die mit dem Grün bewachsen sind. Die Felder selbst spielen weiter ihre Rolle einer Umhüllung des Parks. Wenn man die Reise fortsetzen, muss man weiter die der Ersten Maj-Strasse (ul. 1 Maja) entlang fahren, dann rechts in die Hutnicza-Strasse (ul. Hutnicza) abbiegen, dann mit dieser Strasse geradeaus, bis man das Informationspavillon aus holz erreicht. Hier kann man die Informationen über Park bekommen und hier ist auch der Anfangspunkt jeglicher Besichtigung des polnischen Teiles des Parks. Wenn nicht zu viel Zeit zur Verfügung steht, soll man den kürzesten Weg nehmen, der aber uns den zentralen Teil des Parks zeigt, um zumindest ein bisschen die Stimmung dieses Ortes zu spüren und um die schönsten 18. Na spacerze 18. Beim Spazieren. und imposantsten Ansichten bewundern zu 21 können. Die ersten Schritte führen uns direkt zu dem Pücklerstein (ein Stein mit einer Medaillon, auf der ein Bildnis des Fürsten verewigt wurde), den die Familie von Arnim zum Andenken an den Fürsten gestellt hat. Unterwegs sehen wir eine Klementineneiche und schöne Wiese, die sanft in den Fluss, die Lausitzer Neisse, fällt. Die alten Eichen mach- ten einen wichtigen Kompositionspunkt für Pückler aus. Sie gaben dem Park nicht nur viel Schönheit und Erhabenheit, aber auch eigen- tümliche Symbolik und Macht. Die pracht- vollsten Bäume ehrte der Fürst mit den Namen der Weiber und der germanischen Götter. Aus der Hilke Höhe, auf der Pücklerstein steht, bietet sich ein spektakuläres Anblick auf die Lausitzer Neisse mit einer Doppelbrücke, die das polnische Ufer mit dem deutschen Ufer, auf dem das Alte und Neue Schloss, die Orangerie und die malerischen Gärten zu sehen sind, verbindet. Aus der Gegend vom Pücklerstein soll man sich weiter in die Richtung der Königsbrücke begeben. Diese Brücke übertriumphiert den Hohlweg, der die 19. Spacerując po Parku 19. Spaziergang durch den Park erste Terrasse durchschneidet. Ursprünglich war es eine Holzbrücke, die mit wildem Wein dieser Perspektive sieht der Park ganz anders schen können. Die Wahl der Strecken unseres bewachsen war. aus. Spazierganges hängt nur von unserem Willen Die wahre Reise durch den Park soll aber und von unserer Laune ab. Im Jahre 1845 hat man daraus eine Mau- viel länger dauern. Die Wege und die Gassen Es gibt viele Bauwerke und Plätze, die viel erbrücke gemacht und das können wir wurden auf so einer durchdachten Weise von Aufmerksamkeit verdienen und die man unbe- bis heute bewundern. Wenn man zum Pückler geleitet, damit sie den Besucher hinter dingt sehen muss. Informationszentrum zurückkehren will, soll jeder Kurve mit nächstem Bauwerk, interes- Englisches Haus liegt ein bisschen entfernt man den Weg der Neisse entlang nehmen. Aus santem Baum oder schönen Ansichten überra- in dem nördlichen Teil des Parks. 22

20. W Parku Mużakowskim 20. Im Muskauer Park 23 Für Inspiration zur Entstehung dieses Ortes Kreuzes erhoben. In diesem Mausoleum wur- dienen die malerischen Dörfer in England, den der Graf, seine zweite Frau und andere die Pückler während seiner Reisen besichtig- Familienmitglieder begraben. Leider wurde te. Wahrscheinlich deswegen trug dieser Teil dieses Bauwerk im II Welt Krieg total zerstört. des Parks die Bezeichnung „England“. In der Auf diesem Ort wurde ein Erdhügel in Form Wirklichkeit war das nicht nur ein Gebäude, des Grundrisses des Mausoleums gebildet und sondern ein Komplex mit einem Wirtshaus, darauf ein Granitkreuz, das man sogar aus weit einer Kegelbahn, einer Schiessscharte, einem entfernten Orten im Park sieht, gestellt. Aus Tanzpavillon und einigen Gartenlauben. Mausoleum hat man wunderschöne Ansichten Englisches Haus entstand im Jahre 1820 und auf die Wiese, den Park und beide Schlösser stand fast bis zum II Welt Krieg. Heutzutage mit der Orangerie auf der anderen Seite des ist dieses Terrain wenig erkennbar. Übrig Parks. geblieben sind nur die Ruinen der Kegelbahn Wenn man schon an das Mausoleum und Fundamente mancher Pavillons. gelangt ist, ist es gut, noch die Baumschulen Ein Ort, den man unbedingt erreichen soll, anzusehen. Sie funktionierten schon zur ist die Herrmanns Eiche, um den die steiner- Pücklers Zeiten. Dort wurde das Pflanzmat nen Sitzplätze stehen. Es war ein prächtiger erial „hergestellt“. In der Nachkriegszeit gab Baum, vor dem, laut einer Sage, lange her es hier auch mehrere Gewächshäuser und ein Gerichtsverhandlungen stattfanden. Im Jahre Obstgarten. Heute verlor dieses Gebiet sei- 1991 wurde dieser Baum von einem Blitz zer- nen Nutzungscharakter, besitzt aber dage- stört. Zwei Jahre später hat man in seinem gen durch die malerische Landschaft des Baumstamm eine neue junge Eiche einge- Lerchensees, des alten Obstgartens eine große pflanzt, derer Aufgabe ist, die Tradition des Anziehungskraft. Ortes fortzusetzen. Die Arkadenbrücke zählt zu den wichtigs- Im Rückweg geht man neben dem ten Elementen, die seit Pücklers Zeiten noch Marienberg. Das ist eine von vielen Anhöhen stehen. Diese Brücke überragt eine große 21. Okazały dąb w Parku Mużakowskim im Hauptteil des Parks. Ihr Name kommt vom 21. Prachtvolle Eichen im Muskauer Park Schlucht. Sie liegt in der Nachbarschaft zu Bild Muttergottes, welches hier zur Zeiten Mausoleum und Baumschulen. Obwohl ihr Pücklers aufgestellt wurde. Diese Anhöhe ist - aus dem Neuen Schloss auf dem Park. heutiger Zustand nicht zu gut ist, beeindruckt ein nächster Ort, aus welchem sich ein hervor- Dieses neugotische Bauwerk entstand in den sie immer noch mit ihrer Erhabenheit. ragender Anblick auf die Landschaft bietet. Jahren 1886-1888 zum Andenken an den Das Mausoleum steht am Rande der oberen Todestag der Ehefrau des Grafen von Arnim. Flussterrasse, am Ende der Hauptsichtachse Die Fundamente wurden in Form eines 24 Praktisches:

Polnischer Teil: Touristischer Informationspunkt: Informationspavillon Ul. Wybrzeżna 25 , Łęknica Tel. 68/3753761 Eintritt frei

Deutscher Teil: Touristischer Informationspunkt: Informationsbüro im Neuen Schloss Tel. 03577/51525

22. Most Podwójny zimową porą 22. Doppelbrücke im Winter

Nächste Parkbrücke ist der Viadukt, der Erleben. Es ist fast wie eine moralische zugleich als ein spezifisches Eingangstor fun- Pflicht, die deutsche Seite zu besuchen, zumal gieren kann. Friedrich der Niederlande hat sie dass sie sich mit ihrem Charakter und Stil von im Jahre 1863 gebaut. dem polnischen Teil des Parks ändert. Großen Wenn man einen Spaziergang durch den Eindruck machen bestimmt während des Park macht, soll man nie vergessen, dass auf Spaziergangs: der Blaue Garten, Herrengarten, der anderen Seite der zweite, integrale, Teil des Schlossgarten, beide Schlösser, Orangerie und Parks ist. Aus der Ferne gesehene Schlösser, schöne Anblicke auf den östlichen Teil. Orangerie, Blumen, Gärten oder Bade Park garantieren kein wahres Wahrnehmen und 25 Miasto Łęknica Die Stadt Łeknica Roman Sobera Roman Sobera

Położenie komunikacyjnych w regionie. Obecnie funk- zachodniej granicy Polski), które łączy dla zwie- Łęknica (położona na wysokości 155 m cjonują: most graniczny Łęknica - Bad Muskau dzających obie części Parku Mużakowskiego. n.p.m., 14o 44’ na wschód od Greenwich, dla ruchu pieszego i samochodów oraz tury- Na renowację i przywrócenie swoich daw- 51o 32’ na północ od równika) jest miastem styczne przejście związane z tak zwanym nych funkcji czekają nieczynny most kolejo- nadgranicznym, znajdującym się w południo- mostem podwójnym (pierwsze tego typu na wy, oraz w niedalekiej przyszłości, most dro- wo-zachodniej części województwa lubuskiego, na prawym brzegu rzeki Nysy Łużyckiej stano- wiącej granicę z Niemcami. W bezpośrednim sąsiedztwie Łęknicy, na lewym brzegu Nysy Łużyckiej, położone jest miasto Bad Muskau. Po stronie polskiej Łęknica graniczy z gminami Trzebiel i Przewóz. Administracyjnie Łęknica jest gminą miejską, wchodzącą w skład powiatu żarskiego i jako najmniejsza terytorialnie zajmuje powierzchnię 16,4 km2. Przygraniczna Łęknica jest punktem począt- kowym drogi krajowej nr 12, która po 722 km doprowadzi nas do Dorohuska – przejścia granicznego z Ukrainą. W kierunku północ- nym droga ta zapewnia również połącze- nie Łęknicy z międzynarodową trasą nr 18 Wrocław – Berlin biegnącą w odległości 17 km na północ od miasta (skrzyżowanie tych dróg to zjazd do miejscowości Królów) oraz na zachód z miastami Budziszyn i Dre- zno w Niemczech oraz dalej na południe z Libercem w Czechach. Łęknica na nowo staje się miastem mostów, 23. Drogowe szlaki z Łęknicy 23. Strecken aus Łęknica co wpływa na sukcesywną poprawę warunków 26 gowy Łęknica – Krauschwitz i następny most Wendyjska Wieska, później Luknić i Lugnitz, na terenie Parku Mużakowskiego tzw. „most która dała początek powojennej Łęknicy. angielski”. Atrakcyjność położenia terenu miejskiej Powojenne zmiany gminy Łęknica ilustruje także obecna struktura użytkowania gruntów. Zdecydowanie prze- Z dniem 22 lutego 1945 r zakończył się ważają tu tereny leśne, które stanowią 65,8% w Łęknicy okres II wojny światowej. Wojska ogólnej powierzchni Łęknicy, kolejno użytki polskie nie brały udziału w walkach o miasto, rolne, stanowią ok. 24% powierzchni, a obsza- a polskie Oddziały Wojsk Ochrony Pogranicza ry zurbanizowane lub przewidziane pod zabu- zaczęły pełnić służbę graniczną od jesieni dowę zajmują nie więcej jak 10,1% powierzch- 1945 r. ni gminy. W czasie działań wojennych Łęknica zosta- ła zniszczona w 70%, w tym most drogowy Z dawnych kart historii miasta i kolejowy. Ponadto znacznemu zniszczeniu uległy ważne obiekty przemysłowe - kopal- Miasto powstało po II wojnie światowej nia węgla brunatnego szyb „Babina” w 40%, w wyniku ustalenia granicy polsko-niemieckiej huta szkła w 30% i dachówczarnia w 50%. na Nysie Łużyckiej. Do tego momentu obecna Pierwszymi mieszkańcami Łęknicy byli osadni- Łęknica była prawobrzeżnym przedmieściem cy wojskowi. We wrześniu 1945 roku, po roz- sąsiedniego Bad Muskau, łużyckiego miastecz- minowaniu ulic miasta przez jednostkę sape- ka o średniowiecznym rodowodzie, leżącego rów, zaczęli przybywać nowi osadnicy z cen- po zachodniej stronie rzeki. W miejscu tym, tralnych województw Polski. Osiedlali się też położonym przy przeprawie rzecznej, z istnie- Polacy powracający z robót przymusowych. jącej już w 600 r. n.e. osady Serbów Łużyckich Przejściowo zatrzymali się w Łęknicy repa- o nazwie „Mużaków” rozwinęło się późniejsze trianci z Francji i Belgii. W 1958 r. w ramach miasteczko Muskau. Dobra Muskau, rozrasta- repatriacji ze Związku Radzieckiego przyje- jące się dynamicznie pod zarządami kolejnych chało do Łęknicy osiemnaście rodzin. właścicieli, uzyskały z czasem liczne przywile- 24. Dawny dworzec kolejowy Łęknica powstała w 1945 r. z połącze- je, stając się w końcu Państwem Stanowym. 24. Alter Bahnhof nia prawobrzeżnego Bad Muskau oraz wio- Miasteczko, które prawa miejskie otrzy- ski Lugknitz. Nazwa miejscowości ule- mało w 1452 r., w ciągu wieków było wielo- brzegu Nysy, a na wschodnim brzegu rozcią- gała wielokrotnym zmianom. W latach krotnie niszczone przez powodzie i pożary. gały się łąki, pola uprawne i lasy. Po tej stro- 1945–1947 miejscowość nosiła nazwę Łuknica. Jego centrum znajdowało się na zachodnim nie rzeki graniczyła z Muskau osada o nazwie Później zmieniano nazwę kolejno na Ługnica 27 nym przemysłem ceramicznym, tartacznym i szklarskim. Jednym z kluczowych zakładów przemysło- wych, odbudowanych zaraz po przejęciu ich przez administrację polską, był zakład gór- niczy - tzw. szyb „Babina”, który do 1953 r. stanowił samodzielną jednostkę, a następnie został włączony w skład Kopalni „Przyjaźń Narodów” z siedzibą w Żarach. Szyb ten należał do kopalni węgla brunatnego, pracu- jącej systemem podziemnym i odkrywkowym. Na terenie zakładu znajdowała się brykietow- nia, która przerabiała węgiel na brykiety. Miastu, jego mieszkańcom i uruchomia- nym zakładom przemysłowym potrzebna była energia. Już przy końcu trzeciego kwar- tału 1945 r., w wyniku porozumienia z miastem Bad Muskau oddano do eksploatacji linię wysokiego napięcia. Energia elektrycz- na pochodziła z elektrowni wodnej na Nysie Łużyckiej i należała do zakładów papierni- 25. Dawne cegielnie w Łęknicy 25. Alte Ziegeleien in Łęknica czych Bad Muskau. i Łęknice. W 1956 r. miejscowość otrzymała a w 1956 r. zostaje przemianowana na osie- Kolejnym ważnym zakładem przemysło- obecną nazwę Łęknica. Jeszcze do końca lat dle. Decyzją Wojewódzkiej Rady Narodowej wym odbudowywanym po wyzwoleniu i uru- 60-tych XX wieku stacja kolejowa nosiła w Zielonej Górze od 1 stycznia 1969 r. uzy- chomionym w dniu 19 lipca 1948 r. była huta nazwę Mużaków Wschód. skała prawa miejskie. szkła opakowaniowego „Łęknica”, w której Następowały również zmiany administracyj- pierwsi wykwalifikowani pracownicy pocho- ne miejscowości. Do 1950 r. jako wieś, wraz Najsilniejsze powojenne przemiany związa- dzili z Chorzowa. Huta ta powstała w 1902 r. z powiatem żarskim, wchodziła w skład woje- ne były z odtworzeniem dawnego przemysło- W okresie ostatniej wojny produkowano w niej wództwa wrocławskiego. Do 1954 r. należa- wego charakteru miasta, w okolicy którego od szkło apteczne i opakowaniowe. W 1988 r. ła do gminy Niwica. Od 1955 r. Łęknica była ponad 100 lat dominował przemysł wydobyw- zakład zmienił nazwę na „Vitrosilicon”, co już siedzibą gromadzkiej rady narodowej, czy węgla brunatnego w powiązaniu z lokal- jednocześnie związane było ze zmianą pro- 28 Nowe kierunki rozwoju miasta dukcji na szkło sodowe, eksportowane rów- Obecnie jego miejsce zajmuje firma „Bro- nież do krajów Europy Zachodniej. der”, spółka z kapitałem zagranicznym, która Dzisiaj miastu Łęknica przypisano dużo W nieco późniejszym okresie, w latach przejęła pozostałą niewielką część obiektów bardziej skromne i bardziej lokalne zna- 1953-1954 uruchomiono Zakłady Ceramiczne i urządzeń zajmując się produkcją gotowych czenie gospodarcze. W Strategii Rozwoju z dachówczarnią i szamotownią, powstałe garaży betonowych, wysyłanych w głąb kraju Województwa Lubuskiego określone jest ono w 1886 roku. Oba te zakłady korzystały ze oraz do Niemiec. jako miasto, którego znaczenie gospodar- wspólnej kopalni glin ceramicznych zlokali- cze związane jest głównie z samochodowym zowanej w odległości około 100 m od miejsca przeróbki. Kopalnie i zakłady ceramiczne wchodziły w skład Żarskich Zakładów Ceramiki Budowlanej. W 1969 r. rozpoczął produkcję trzeci zakład ceramiczny – kamionkownia. W 1972 r. ŻZCB zostały przekaza- ne do Zjednoczenia Przemysłu Materiałów Budowlanych w Gliwicach i przemianowane na Lubuskie Zakłady Materiałów Ogniotrwałych w Żarach – Oddział nr 3 w Łęknicy z trze- ma wydziałami: dachówczarnia, szamotownia i kamionkownia. W 1962 roku na 2132 mieszkańców Łęknicy w przemyśle zatrudnionych było 98,5% ogółu ludności. Liczby te wyraźnie świadczą o prze- mysłowej przeszłości Łęknicy, która w kolejnych latach zmienia swój charakter. Jeszcze do roku 1963 do kopalni węgla brunatnego „Babina” dojeżdża ponad 70 uczniów Zasadniczej szkoły Górniczej, kiedy to z dniem 31 grudnia 1973 roku nastę- puje likwidacja kopalni, a jej majątek prze- kazany zostaje Dolnośląskim Zakładom Metalurgicznym „Dozamet” w Nowej Soli. 26. Targowisko w Łęknicy 26. Marktplatz in Łęknica Oddział „Dozametu” w Łęknicy ulega likwi- dacji w 1993 roku. 29

27. Granica w Parku Mużakowskim 27. Grenze im Muskauer Park 30 Liczba stanowisk handlowych, w okresie największego rozkwitu bazaru, zbliżała się do liczby mieszkańców Łęknicy, którzy zajmo- wali około 10% ogólnej liczby stanowisk. Handlowcy pochodzą ze wszystkich stron Polski – z powiatu żarskiego, z wojewódz- twa lubuskiego, z Mazowsza, Podhala, Śląska i Wielkopolski. W dniu 14 sierpnia 1995 roku na targowisku wybuchł groźny pożar, w wyniku którego spa- liło się 176 pawilonów. Zniszczone pawilony zostały w okresie jednego roku odbudowane, a pozostałe przebudowano używając materia- łów niepalnych. Targowisko stało się bardziej bezpieczne oraz wyraźnie poprawiła się este- tyka ciągów handlowych. Warto podkreślić, że obecnie Łęknica, dla swego dalszego rozwoju, obrała kierunek turystycznego wykorzystania walorów śro- dowiska i dziedzictwa kulturowego z myślą o mieszkańcach regionu i gościach zagranicznych. 28. Skansen Łużycki w Buczynach 28. Schrottholzhäuser in Buczyny Wszelkie działania w tym kierunku związane są z faktem istnienia w Łęknicy i jego okolicy przejściem granicznym i usługami handlowo- rozwijający się przygraniczny bazar. Parku Mużakowskiego – rezerwatu kulturowe- -turystycznymi. Targowisko, zwane powszechnie „Manha- go, który został wpisany na Listę Światowego Przejście graniczne, które zostało urucho- ttanem”, powstało w październiku 1990 roku Dziedzictwa Kultury UNESCO, Parku mione po 1990 roku stało się głównym czyn- na terenach bezpośrednio przylegających Krajobrazowego „Łuk Mużakowa” – z jego nikiem rozwoju Łęknicy, powodując w ostat- do ulic: 1 Maja, XX-lecia i Wybrzeżnej, największą atrakcją – pojezierzem antropoge- nich latach gwałtowny rozwój handlu i usług. widocznych po przekroczeniu mostu granicz- nicznym i znajdującymi się tam stanowiskami Teren przygraniczny stał się atrakcyjny dla nego. geologicznymi, leśnego rezerwatu przyrody rozwoju gospodarczego a głównym źródłem Jako trzecie co do wielkości w Polsce, jest „Nad Młyńską Strugą” – jednego z najwięk- dochodów mieszkańców stał się dynamicznie największym na zachodniej granicy Polski. szych tego typu w województwie lubuskim, 31 z bagnami oraz starorzeczami Nysy Łużyckiej wieków zamieszkiwali Łużyczanie i Serbowie Mieszków, Jędrzychowice, Cisową, Boruszyn, i Skrody. Łużyccy. Pozostawili wiele pamiątek, które Miłowice, Olbrachtów, Zielony Las do Żar Po polskiej stronie Łuku Mużakowskiego po zebraniu, zabezpieczeniu i wyekspono- pod siedzibę Oddziału P T T K przy koście- zaprzestano eksploatacji węgla brunatne- waniu staną się, na wzór sąsiednich terenów le farnym. go już od 1974 roku. Tereny pokopalniane, Niemiec, elementami przyciągającymi tury- Z centrum Łęknicy jedziemy ul. Dworcową, po nieudanych do końca próbach rekultywacji, stów z obu stron granicy. ul. XX-lecia i ul. Hutniczą pod pawilon infor- ulegają powolnym zmianom, stając się coraz Łęknica jest członkiem dwóch struktur macyjny Parku Mużakowskiego. Stąd przez bardziej atrakcyjne pod względem przyrodni- o charakterze transgranicznym – Euroregionu teren Parku aż do wylotu przed Żarkami czym. „Sprewa-Nysa-Bóbr” z siedzibą w Gubinie Wielkimi ścieżka rowerowa znakowana jest Obecnie mamy tutaj do czynienia z niespo- i Euroregionu „Nysa” z siedzibą w Jeleniej kolorem czerwonym na przydrożnych głazach tykanym gdzie indziej krajobrazem pogór- Górze. jako „Szlak Doliny Nysy”. niczym, gdzie dominują zbiorniki poeksplo- Zgodnie z kierunkami działań w zakresie W Żarkach Wielkich znajduje się kościół atacyjne wypełnione różnobarwnymi woda- turystyki Łęknica ma szansę stania się euro- z VII w. i plebania z XVIII w. – miejsce uro- mi, liczne formy erozyjne rozwinięte na ich regionalnym węzłem wiążącym istniejące kie- dzenia filozofa i twórcy psychologii doświad- wysokich krawędziach oraz odsłonięcia geo- runki turystyczne, w tym np. rowerowe szlaki czalnej. Tuż za wsią oglądamy ruiny średnio- logiczne skał tzw. formacji burowęglowych. turystyczne. Przebieg dróg rowerowych pro- wiecznego zamku, zamieszkałego kiedyś Wszystkie te walory krajobrazu poprzemysło- ponowany jest przez euroregiony, P T T K przez rycerzy-rabusiów. Niektórzy kojarzą wego występujące w interesującym pod wzglę- i samorządy lokalne. wieś z legendarnym opiekunem Łużyczan - dem budowy geologicznej obszarze zaburzeń Zachęcamy Państwa do korzystania z ist- Krabatem, który rzekomo tu mieszkał. lodowcowych stanowią inspirację dla utwo- niejących szlaków i tras rowerowych , które Malowniczym traktem leśnym docieramy rzenia tu jeszcze innego obiektu jakim jest pozwalają zapoznać się z piękną okolicą do Buczyn, z jedynym prywatnym w Polsce, geopark – obszar udostępnienia stanowisk Łęknicy, w której na tle krajobrazu przyrody Skansenem Budownictwa Łużyckiego. Tutaj geoturystycznych (tzw. geotopów). Dlatego odkryć można ślady różnorodnej przeszłości odbywały się historyczno-kulturalne biesiady też, co warto podkreślić, rejon Łęknicy znaj- gospodarczej regionu. i sympozja łużyckie poświęcone najmniejsze- duje się również w granicach projektowane- mu narodowi słowiańskiemu. go polsko-niemieckiego geoparku, będącego Rowerem z Łęknicy Stąd możemy odbić od głównego szla- w przyszłości miejscem zwiedzania i ochrony ku i za sąsiednią Kamienicą dotrzeć do tzw. obiektów przyrody nieożywionej związanych Trasa nr 1 „Głazu Krabata” – głazu narzutowego, z dawną przemysłową historią regionu. Szlak rowerowy Łęknica – Żary o długo- pomnika przyrody nieożywionej. Na uwagę zasługuje również aspekt kulturo- ści 46 km, znakowany kolorem czerwonym, Z Buczyn przez Gniewoszyce, w których wy tych terenów. Wobec postępującej na świe- prowadzi z dworca PKS w Łęknicy do Parku znajduje się Koło Łowieckie „Cietrzew”, cie globalizacji coraz cenniejsze stają się tra- Mużakowskiego i dalej przez Żarki Wielkie, docieramy do średniowiecznej Niwicy dycje mniejszości narodowych. Tereny te od Kamienicę, Buczyny, Gniewoszyce, Niwicę, z XIV wiecznym kościołem. Tu żył i praco- 32 wał laureat Nagrody Nobla z chemii Walter Dalej kierujemy się na północ przez Łazy, Trasa nr 3 Hermann Nerst. z dostępnymi łowiskami ryb, do miejscowo- Z Niwicy, obok rybackich stawów hodow- ści Grabówek z kompleksem rekreacyjno- Jest to trasa okólna, nie znakowana, z Łęk- lanych, dojeżdżamy do Mieszkowa z XIX- -wypoczynkowym nad miejscowym zalewem. nicy przez Nowe Czaple, Czaple, Wierzbięcin, -wiecznym pałacem i dalej do Jędrzychowic. Tutaj kończy się północna granica Parku Dobrochów, Straszów, Przewóz, Potok do Tutaj opuszczamy teren Parku Krajobrazowego Krajobrazowego „Łuk Mużakowa” a szlak Łęknicy o długości około 42 km. „Łuk Mużakowa” i przez Cisową, Boruszyn, niebieski prowadzi dalej przez Nową Rolę, Z Łęknicy ulicą Dworcową do końca i dalej Schleb, Miłowice i Olbrachtów docieramy częściowo wzdłuż nieczynnej linii kolejowej drogą żużlową obok dawnego „Dozametu” do do Żar. i obok „Bagien Jasieńskich” do Jasienia. Nowych Czapli. Za wsią po lewej stronie znajduje się nieczynne wejście do kopalni węgla Trasa nr 2 Szlak rowerowy Łęknica - Jasień o długo- ści ok. 40 km, znakowany do Buczyn kolorem czerwonym a od „Głazu Krabata” do Jasienia kolorem niebieskim. Od Łęknicy do Buczyn jedziemy wg opisu podanego w trasie poprzedniej. Po zatrzymaniu się przy pomniku przyrody nieożywionej w dolinie Lenki docieramy do Trzebiela – kiedyś miasta a dziś siedziby Wójta i Urzędu Gminy. Trzebiel był wyposa- żony w pełnię praw według wzorca magde- burskiego. Do dziś zachował się układ urba- nistyczny oraz fragmenty murów z fortyfika- cjami. Z Trzebiela wywodzi się Jan Benedykt Solfa – lekarz królewski Jagiellonów. Z Trzebiela przez Jagłowice i Chełmicę docieramy do Bielmowa z ciekawą zabudową z XIX w. oraz pozostałościami parku podwor- skiego z rzadkimi okazami drzew. Tuplice, kiedyś miasteczko, obecnie jest sie- dzibą Wójta i Urzędu Gminy. Najstarszym 29. Pomnikowy głaz narzutowy na zachód od Trzebiela tzw. „Głaz Krabata” zabytkiem jest tutaj kościół z XIV wieku. 29. „Krabat-Stein” – Findlingsdenkmal, westlich von Trzebiel 33 brunatnego. Dalej starą drogą na wysokiej Trasa nr 4 Co roku w Zielone Świątki organizowany skarpie do Czapli. Trasa prowadzi z Łęknicy przez Czaple, jest tutaj festyn. Z Czapli w prawo przez Wierzbięcin, mijamy Dobrochów i Straszów do Przewozu (opis Dalej przez Klein Düben i Gross Düben środkowy bieg Skrody, Karsówkę, Dąbrowę tego odcinka jest w trasie nr 3). Przekraczamy jedziemy do Schleife. Łużycką, Włochów i Dobrochów dojeżdżamy granicę na moście Przewóz-Podrosche i wra- do Straszowa. Tutaj już w XIII wieku istniała camy do Łęknicy niemiecką stroną, dogodną gmina kościelna. Zachowały się ruiny kościoła ścieżką rowerową wzdłuż lewego brzegu Nysy romańsko-gotyckiego. Łużyckiej. Opuszczamy Straszów i docieramy do Na trasie w kilku miejscach znajdują się wsi Przewóz z Wójtem i Urzędem Gminy. punkty widokowe na skarpach nadbrzeżnych. We wczesnym średniowieczu był to gród W miejscowości Sagar w starym tartaku znaj- obronny. Pozostały ruiny miejskie i Wieża duje się historyczne muzeum leśnictwa i rol- Głodowa. Tu żył i działał jeden z najwspa- nictwa. Stąd przez Krauschwitz i Bad Muskau nialszych historyków nadgranicznego Śląsko- powrót do Łęknicy. Łużyckiego terenu – Johann Gottlob Worbs. Trasa z Podrosche do Bad Muskau stanowi Z Przewozu kierujemy się na Łęknicę. część znakowanego „Żabiego Szlaku” Po drodze mijamy wieś Potok, elektrownię wodną na Nysie Łużyckiej w Przesiece i docie- Trasa nr 5 ramy ponownie do Skrody. Za mostkiem skrę- Trasa prowadzi z Łęknicy przez niemieckie camy w lewo w drogę leśną. Obserwujemy pogranicze landów Brandenburgii i Saksonii. wijącą się rzeczkę w głębokim wąwozie. Granicę przekraczamy na moście podwój- Przejeżdżamy jednocześnie przez teren rezer- nym w Parku Mużakowskim. Dojeżdżamy do watu przyrodniczo-leśnego „Nad Młyńską Końca Świata w niemieckiej części Parku i stąd Strugą”. Jadąc teraz wzdłuż prawego brzegu jadąc pod górkę skręcamy w Bad Muskau Nysy Łużyckiej mijamy z prawej strony wyro- w prawo by zaraz obok Ratusza skręcić w lewo biska pokopalniane i zbiorniki wodne. Obok poza miasto. przepompowni, ulicami Wiejską i Wojska Teraz jedziemy nową asfaltową ścież- Polskiego powracamy do Łęknicy. ką i przecinając drogę nr 115 docieramy do Gablenz. We wsi stoi XVIII-wieczny kościół barokowy i zabytkowe domy. Dojeżdżamy do Kromlau – miejsca znanego turystom z parku azalii i rododendronów. 30. Ścieżkami po Parku Mużakowskim w Łęknicy 30. Wege im Muskauer Park in Łeknica 34 Znajduje się tutaj Centrum Kultury Serbskiej Landeskreis in Żary/Sorau unterliegt und ter- dbające o zachowanie tożsamości kultury ritorial der kleinste ist – besetzt die Fläche in Serbołużyczan. Geographische Lage der Größe von 16,4 km2. W Halbendorf znajduje się ośrodek wypo- Lugknitz – Łęknica (155 m ü. d. M., 14° 44’ Die Grenzstadt Łęknica ist der Anfangs- czynkowy z kampingiem, minigolfem i sprzę- östlich von Greenwich, 51° 32’ nördlich vom punkt der Landesstrasse Nr. 12, die nach tem wodnym. Jest również miejsce dla zwolen- Äquator) ist eine grenznahe Stadt, die im süd- 722 km uns nach Dorohusk führt – eines ników nudyzmu. westlichen Teil der Woiwodschaft Lubuskie Grenzüberganges mit Ukraine. In der nörd- Powracamy trasą rowerową obok Weiss- liegt. Sie befindet sich auf dem rechten Ufer lichen Richtung ermöglicht diese Strasse wasser, miasta słynnego z produkcji szkła der Lausitzer Neisse, die eine Grenzlinie eine Verbindung mit der Internationalen i hokeja na lodzie. Tutaj ulicą Muskauerstrasse mit Deutschland ausmacht. In der direkten Strasse Nr. 18 Wrocław- Berlin, die 17 km obok Kolejki Leśnej przez Bad Muskau wra- Nachbarschaft zu Łeknica liegt die Stadt Bad von der Stadt entfernt ist. Westlich ermög- camy głównym przejściem granicznym do Muskau, auf dem linken Ufer. In Polen grenzt licht sie die Verbindung mit den Städten Łęknicy. sie mit den Gemeinden: Trzebiel/Triebel Budziszyn und Dresden und weiter im und Przewóz/Priebus. Administrativ gese- Süden mit Liberec in Tschechei. Łęknica hen ist Łeknica eine Stadtgemeinde, die dem wird aufs Neue zur Brückenstadt, was einen

31. Siedziba Urzędu Miasta w Łęknicy 32. Ulica Dworcowa w Łęknicy – dawny szlak kolejki kopalnianej 31. Stadtverwaltung in Łęknica 32. Dworcowa-Strasse – alte Strecke der Kohlebahnen 35 großen Einfluss auf die Verbesserung der Verkehrsbedingungen ausübt. Heutzutage funktionieren zwei Brücken: Grenzbrücke Łęknica – Bad Muskau für Fußgänger und Pkws und die Doppelbrücke – ein touristischer Grenzübergang. Diese Doppelbrücke ist der erste Grenzübergang dieser Art an der westlichen Grenze, die zugleich beide Teile des Parks für die Besucher verbindet. In der Schlange zur Renovierung warten noch die Bahnbrücke, die Straßenbrücke Łęknica- Krauschwitz und letztendlich die sich im Muskauer Park befindende Englische Brücke. Attraktivität der Lage der Stadtgemeinde Łeknica sieht man auch in der Nutzungs- struktur des Bodens. Hier überwiegen die Waldgebiete, die 65,8% der ganzen Fläche von der Umgebung Łęknica besetzen, auf dem nächsten Platz befinden sich die land- wirtschaftlich genutzten Flächen mit ca. 24% und auf dem dritten und letzten Platz sind die Gebiete, die zu urbanisieren oder zu bebauen sind – 10,1%. 33. Dawna huta szkła „Vitrosilicon” 33. Alte Glashütte „Vitrosilicon”

Aus den Geschichtskarten diesem Ort, wo sich die Flussüberfahrt ent- Die Ortschaft, die die Stadtrechte im Jahre wickelte, bildete sich aus einer schon im 1452 bekam, war in ihrer Geschichte sehr oft Die Stadt entstand nach dem II Welt Krieg Jahre 600 existierenden sorbischen Siedlung durch Flut und Brand zerstört. Ihr Zentrum infolge der Festlegung der polnisch-deutschen „Mužakow“ eine Stadt Muskau. Die Güter befand sich auf dem westlichen Ufer der Grenzen an der Lausitzer Neisse. Bis zu die- in Muskau entwickelte sich sehr rasch un- Neisse und auf dem östlichen gab es nur sem Zeitpunkt diente heutige Łęknica als eine ter der Herrschaft jeglicher Besitzer und Wiesen, Felder und Wälder. Auf dieser Seite Vorstadt für Bad Muskau, einer Lausitzer bekamen mit der Zeit viele Privilege, des Flusses grenzte mit Muskau eine Siedlung Stadt mit mittelalterlichem Ursprung, die wodurch sie zur Standesherrschaft wurden. Wendische Wjeska, später hieß sie Luknič und auf dem westlichen Ufer der Neiße lag. An Lugnitz, woraus Łeknica (Lugknitz) entstand. 36 Die Nachkriegsveränderungen XX Jahrhunderts hieß der hiesige Bahnhof eine Brikettfabrik, die die Kohle zur Brikett Am 22 Februar 1945 ging in Łęknica die Muskau Ost – Mużaków Wschód. verarbeitete. Zeit des II Welt Krieges zu Ende. Die polni- Die Stadt unterlag auch einigen administ- Die Stadt, die Bewohner und die Fabriken schen Truppen nahmen an den Kämpfen nicht rativen Veränderungen. Bis zum Jahre 1950 brauchten Strom. Gegen Ende des drit- teil. Die polnischen Grenzschützer begannen gilt sie als Dorf und gemeinsam mit dem ten Trimesters des Jahres 1945 stellte man, ihren Dienst im Herbst 1945. Landkreis Żary/Sorau war sie ein Bestandteil laut eines Einvernehmens mit der Stadt Bad In den Kriegszeitoperationen wurde 70% der Woiwodschaft Wrocław. Bis zum Jahre Muskau, eine Stromleitung zur Nutzung. Der der Stadt Łęknica zerstört, darunter die 1954 gehörte es zu der Gemeinde Niwica/ Strom floss aus einem Wasserkraftwerk, das Strassen und die Bahnbrücke.Großen Schaden Zibelle. Seit dem Jahre 1955 war Łęknica ein an der Neiße angelegt war. Es gehörte dem erlitten auch strategische Fabrikanlagen – Br Sitz des Dorfvolksrates und im Jahre 1956 Papierbetrieb aus Bad Muskau. Der nächs- aunkohlengrube „Babina“ (40,6%), Glashütte wurde sie zur Siedlung umbenannt. te wichtige Betrieb, der nach der Befreiung (30%) und Dachziegelfabrik (50%). Aufgrund der Entschlüsse des Woiwod- wiederaufgebaut wurde, war die Glashütte Zu den ersten Bewohnern in Łęknica zählen schaftsrates in Zielona Göra/ Grünberg bekam „Łuknica“. Die ersten hochqualifizierten Ar- die Militäransiedler. Im September 1945 nach Łęknica am 01 Januar 1969 die Stadtrechte. beiter, die hier arbeiteten, kamen aus Chorzów. der Minenräumung der Strassen erschienen in In diesen Nachkriegsveränderunge legte man Diese Glashütte entstand im Jahre 1902. der Stadt neue Ansiedler aus zentralen polni- den größten Druck auf die Wiedergewinnung Während des II Welt Krieges produzierte man schen Woiwodschaften. Hier haben sich auch des früheren industriellen Charakters der hier Apotheken- und Verpackungsglas. 1988 die Zwangsarbeiter, die aus den Arbeitslagern Stadt. Seit über 100 Jahren herrschte auf hat diese Hütte den Namen auf „Vitrosilicon“ zurückkehrten, angesiedelt. In Łęknica sind dem Industriegebiet die Gewinnung der geändert, was auch die Änderung der auch vorübergehend die Heimkehrer aus Braunkohle, die aber in starker Begleitung mit Produktionslinie zur Folge hatte. Man begann Frankreich und aus Belgien aufgehalten. Im der Keramik-, Sägewerk- und Glasindustrie Natriumglas zu produzieren, das auch in die Jahre 1958 kamen nach Łeknica in Rahmen auftrat. westeuropäischen Länder ausgeführt wurde. der Repatriierung 18 Familien aus der Zu den Schlüsselbetrieben gehörted 1953-1054 setzte man die Keramikfabrik Sowjetunion. die Grube „Babina“, die gleich nach der in Gang - mit Dachziegel- und Schamottab- Łęknica entstand im Jahre 1945 aus der Verwaltungsübernahme durch die polnische teilungen, die in der Stadtgeschichte schon Verbindung der am rechten Ufer der Neiße Administration wiederaufgebaut wurde. Sie für das Jahr 1886 datiert sind. Diese beiden gelegenen Teiles von Bad Muskau mit dem fungierte bis zum Jahre 1953 als selbstständige Abteilungen nutzten aus der Keramiktongrube, Dorfe Lugknitz. Der Name der Ortschaft Einheit, wurde aber später zum Bestand der die 100 m von dem Verarbeitungsbetrieb ent- hat sich mehrmals geändert. In den Jahren Grube „Przyjaźń Narodów“ – „Freundschaft fernt war. Die Gruben und die Betrieben waren 1945-1947 hieß sie Łuknica. Später änderte der Völker“ mit dem Hauptsitz in Żary/ Sorau. im Besitz der Sorauer Baukeramik-Betrieben. man den Namen auf Ługnica und Łęknice. Dieser Schacht gehörte zur Braunkohlegrube, Im Jahre 1969 öffnete man den dritten Zweig Im Jahre 1956 bekam die Ortschaft den heu- die sowohl als untertätige Grube als auch als des Betriebes – die Steinzeugabteilung. tigen Namen. Noch bis in die 60-er Jahre des Tagebauwerk arbeitete. Im Betrieb befand sich 1972 wurden die Sorauer Baukeramik-Betriebe 37 durch den Verband der Baustoffindustrie in Łęknica wurde 1993 liquidiert. Heutzutage Er ist der drittgrößte Marktplatz in Polen in Gliwice/Gleiwitz übernommen und zur verwaltet dort eine Firma „Broder“, eine und der größte an der westlichen Grenze Lubuskie Betriebe der feuerfesten Stoffen Gesellschaft mit Außenkapital, die den größ- Polens. Die Zahl der Handelsplätze war in in Żary/Sorau umbenannt – mit drei Ab- ten Teil der Gebäude übernahm. Sie beschäf- der Blütezeit des Marktplatzes der Zahl der zweigungen: Dachziegel-, Schamott- und tigt sich mit der Herstellung der fertigen Stadteinwohner gleich, die aber nur 10% der Steinzeugabteilungen. Betongaragen, die inländisch und ausländisch Verkäufer ausmachten. Im Jahre 1962 war 98,5% aus der Ein- ausgeführt sind. Die Händler kommen aus ganzem Polen wohnerzahl, die 2132 betrug, in diesem – aus dem Landkreis Żary/Sorau, aus der Industriezweig eingestellt. Diese Zahlen Neue Entwicklungsebenen Woiwodschaft Lubuskie, aus Mazowsze, aus beweisen die industrielle Vergangenheit der der Stadt Łęknica Podhale, aus Śląsk, und aus Wielkopolska. Stadt Łęknica. Dieser Charakter der Stadt Am 14 August 1995 gab es einen großen ändert sich aber in den nächsten Jahren. Heute ist Łęknica/Lugknitz von viel beschei- Brand, infolge dessen 176 Handelsplätze zu Noch bis 1963 arbeiten in der Grube dener und lokaler wirtschaftlicher Bedeutung Asche gingen. Die verbrannten Pavillons baute „Babina“ 70 Zuwander-Schüler aus der Berg- als früher. Im Landesentwicklungsplan man wieder auf und alle übrigen wurden in baurealschule. Am 31 Dezember 1973 erfolgt der Woiwodschaft Lubuskie wurde sie als das Metallische umgebaut. Der Marktplatz die Liquidation der Grube. eine Stadt bezeichnet, derer wirtschaftli- gewann dadurch an Sicherheit und Reinheit. Ihr Vermögen übernehmen die Nieder- che Bedeutung hauptsächlich mit dem Pkw- Betonenswert ist die Tatsache, dass die schlesichen Metallurgiebetriebe – Dozamet Grenzübergang und mit den verschiedenen Stadt Łęknica, um sich weiter und besser (Dolnośląskie Zakłady Metalurgiczne) in No- Dienstleistungen verbunden ist. entwickeln zu können, den Weg der touristi- wa Sól/Neusalz. Die Abteilung von Dozamet Der Grenzübergang, eröffnet 1990, liegt schen Ausnutzung der Naturwerten und des der enormen raschen Handelsentwicklung Kulturerbes wählte, um den Einwohnern und von Łęknica zu Grunde. Das Grenzgebiet den hier kommenden Gästen das Beste anbie- ist sehr attraktiv für den wirtschaftlichen ten zu können. Aufschwung. Der Marktplatz, der auf der Jede wirtschaftliche Tätigkeit ist in polnischen Seite entstanden ist, wurde zur Łeknica/ Lugknitz dem Vorhandensein des Haupteinkommensquelle der Einwohner von Muskauer Parks - der auf die Welterbeliste Łęknica/Lugknitz. UNESCO eingetragen wurde, des Land- Dieser Marktplatz, allgemein als „Manha- schaftsparks „Muskauer Faltenbogen“ – mit ttan“bekannt, entstand im Oktober 1990 seinem größten Anziehungspunkt: postgla- auf den direkt bei der Ersten Maj-Strasse, zialer Seeplatte und des Waldreservats „Am XX- lecie-Strasse und Wybrzeżna-Strasse Mühlbach“ – gehört zu den grössten sei- gelegenen Gebieten, die man gleich nach dem ner Art, mit Sümpfen und Altwässern der Grenzübertritt sieht. Lausitzer Neisse und Skroda, unterstellt. 38 Auf der polnischen Seite des Muskauer nachdem sie gesammelt, gesichert und auf- len touristischen Knoten zu werden, der u. Faltenbogens hat man die Gewinnung der gestellt werden, werden zum Objekt der a. die hier möglichen und hier sich zeigenden Braunkohle schon im Jahre 1974 aufgehört. Anziehung der Touristen aus beiden Neisse Tourismuszweige verbinden wird. Das Netz Diese sich durch die Bergbaufolgelandschaft Ufern, so wie es in Deutschland der Fall ist. der Radwege wird durch die Euroregionen, auszeichnenden Gebiete unterliegen ständiger Łęknica ist ein Mitglied zwei grenzübergrei- die PTTK (Polskie Towarzystwo Turystyczno- Sukzession, was eine sehr gute Auswirkung fender Organisationen (Euroregion „Spree- Krajoznawcze/ Polnische Gesellschaft auf die Attraktivität der Natur hat. Heute Neisse-Bober“ mit dem Sitz in Gubin/ für Tourismus und Landeskunde) und die haben wir hier mit einem einzigartigen Guben und Euroregion „Neiße“ mit dem Ortsverwaltung angeboten. Bergbaulandschaft zu tun, mit Restseen, die Sitz in Jelenia Góra/Hirschberg). Die tou- Lassen Sie sich zur Benutzung dieser mit vielfarbigen Wässern ausgefüllt sind, mit ristische Aktivität von Łęknica/Lugknitz Radwege anspornen. Sie erlauben Ihnen die zahlreichen erosiven Formen, die sich an den betrachtend hat diese Stadt eine große schöne Umgebung der Stadt Łęknica kennen Randen dieser Seen herausgebildet haben und Möglichkeit zum wichtigsten euroregiona- zu lernen. Während dieser Radausflüge kön- mit Denudationen der Graukohlenkomplexe. nen Sie die Spuren der vielfältigen wirtschaftli- Alle diese Vorzüge der postindustriellen chen Vergangenheit der Region entdecken. Landschaft, die in einem sehr interessanten postglazialen Lebensraum verankert Vorschläge für touristische Ausflüge sind, inspirieren, unter Berücksichtigung von Łęknica aus: des geologischen Baues, zur Erschaffung eines Geoparks – der die Besichtigung der Strecke Nr 1 Geotouristischen Erscheinungen ermöglichen Radweg Łęknica-Żary(Sorau) – Länge: kann. Zu diesem Gebiet wurden Projekte ent- 46 km, rot markiert; Anfangspunkt: worfen, laut denen hier in der Zukunft ein Ort Hauptbushaltestelle in Łęknica, dann zum der Besichtigung und des Denkmalschutzes Muskauer Park, und später über Żarki Wielkie der „nicht-belebten“ Natur, die mit der alten (Gross Särchen), Kamienice (Kemnitz), industriellen Vergangenheit korrespondiert, Buczyny (Buchenberge), Gniewoszyce erschaffen wird. (Gebersdorf), Niwicę (Zibelle), Mieszków Zu unserer Aufmerksamkeit ist auch der kul- (Beinsdorf), Jędrzychowice (Gr. Hennersdorf), turelle Aspekt dieser Gebiete wert. Angesichts Cisowa (Zeisdorf), Boruszyn (Eckartswalde), der fortlaufenden Globalisierung werden die Miłowice (Mildenau), Olbrachtów Traditionen der Volksminderheiten immer (Albrechtsdorf), Zielony Las (Grüne Wald) preiswerter. und endlich nach Żary (Sorau) mit dem Seit Urzeiten bewohnen dieses Land die 34. Dolina Skrody Endpunkt vor dem Sitz der PTTK bei der Sorben. Sie haben viele Relikte gelassen, die 34. Skroda-Tal Pfarrkirche 39

35. Nad Nysą Łużycką 35. An der Lausitzer Neisse 40 Aus dem Stadtzentrum in Łęknica (Lugknitz) Hier lebte und arbeitete ein Nobelpreisträger Aus Trzebiel (Triebel) über Jagłowice nehmen wir die Strassen: Dworcowa, XX- in Chemie Walter Hermann Nerst. (Jocksdorf )und Chełmice (Chelmsdorf) kom- lecia und Hutnicza und so gelangen wir an Aus Niwica (Zibelle), den Fichteichen men wir nach Bielmów, wo ein interessantes das Informationszentrum im Muskauer Park. entlang, kommen wir nach Mieszków mit Gebäude aus dem XIX Jahrhundert steht. Von hier aus durch den Park bis zur Mündung einem Palais aus dem XIX Jahrhundert, Daneben befindet sich ein Hofpark mit selte- des Weges vor Żarki Wielkie (Gross Särchen) weiter kommen wir nach Jędrzychowice nen Bäumarten. ist die Strecke rot markiert. Die Markierung (Gr. Hennersdorf). An diesem Ort verlas- Tuplice (Teuplitz), früher eine Ortschaft, befinden sich auf den Steinen, die der Strecke sen wir das Gebiet des Landschaftsparks heute ist es der Sitz des Gemeindevorstehers entlang liegen und „Szlak Doliny Nysy“ („Die „Muskauer Faltenbogen“ und über Cisowa und der Gemeindeverwaltung. Das älteste Neißetal Strecke“). (Zeisdorf), Boruszyn (Eckartswalde), Schleb, Denkmal ist die spätgotische Kirche aus dem In Żarki Wielkie (Gross Särchen) steht Miłowice (Mildenau), und Olbrachtów XIV Jahrhundert. eine Kirche aus dem XVII Jahrhundert und (Albrechtsdorf) kommen wir nach Żary Weiter sollen wir uns nach Norden über Łazy ein Pfarrhaus aus dem XVIII – es ist ein (Sorau). (Läsgen), wo es öffentliche Fanggründe gibt, Geburtshaus eines Philosophen und Gründers richten, bis nach Grabówek (Klein Grabow), der empirischen Psychologie. Als sie dieses Strecke Nr 2 wo hingegen ein Baderholungszentrum Dorf passieren, können sie die Ruine eines Radweg Łęknica-Jasień (Gassen) - Länge: gibt. Hier endet die nördliche Grenze des mittelalterlichen Schlosses sehen, in dem 40 km, der Weg ist bis nach Buczyny rot mar- Landschaftsparks „Muskauer Faltenbogen“. angeblich Räuber wohnten. Manche assoziie- kiert, und ab dem „Głaz Krabata“ („Krabat- Der blau markierte Weg führt uns weiter über ren dieses Dorf mit der Gestalt eines legendä- Stein“) bis nach Jasień (Gassen) blau mar- Nowa Rola, teilweise einer Eisenbahnlinie ent- ren Pflegevaters von Lausitz – Krabat. Dann kiert. Von Łęknica (Lugknitz) nach Buczyny lang und neben „Bagna Jasieńskie“ in die Stadt fahren wir durch malerische Gegend weiter (Buchenberge) fahren wir so wie in der ersten Jasień (Gassen). bis nach Buczyny (Buchenberge), wo wir die Strecke. in Polen einzigen privaten Schroltholzhäuser Unser erster Punkt ist ein Denkmal der Strecke Nr 3 besichtigen können. Es ist ein „Lausitzer „nicht-belebten“ Natur im Lenka-Tal, Es ist ein Rundweg aus Łęknica/Lugknitz Freilichtmuseum“. Hier fanden die historisch- dann erreichen wir nach Trzebiel (Triebel) über Nowe Czaple (Neu Tschöpeln), kulturellen Schmäuse und Seminars statt, die – früher war das eine Stadt, heute ist es ein Wierzbięcin (Kochsdorf), Dobrochów dem kleinsten Lausitzer Volkes gewidmet Sitz des Gemeindevorstehers und der (Zessendorf), Straszów (Groß Selten), Przewóz waren. Gemeindeverwaltung. Trzebiel (Triebel) (Priebus), Potok (Pattag) und zurück nach Aus Buczyny (Buchenberge) über wurde auf Grund von den Magdeburger Łęknica (Lugknitz); Länge: 42 km In Łęknica Gniewoszyce (Gebersdorf), wo sich ein Stadtrechten gegründet. Aus dieser Ortschaft nehmen wir die Dworcowa Strasse und wei- Jägerkreis „Cietrzew“ geformt hat, kommen kommt Jan Benedikt Solfa – der Königsarzt ter kommen wir mit dem Schlackenweg bis wir nach Niwica (Zibelle), wo wir eine Kirche der Jagiellonen. nach Nowe Czaple (Neu Tschöpeln). Wenn aus dem XIV Jahrhundert besichtigen können. wir das Dorf passieren, finden wir auf der 41 linken Seite einen stillgelegten Eingang zur durchfahren. Mit dem rechten Ufer der Muskauer Park. Wir erreichen das Weltende Braunkohlegrube. Weiter einen alten Weg Lausitzer Neisse fahren wir die Grubenbauen in dem deutschen Teil des Parks und daher fahrend auf einer Böschung nach Czaple und Wasserbecken vorbei. Neben einer bergauf fahrend, biegen wir in Bad Muskau (Tschöpeln). Pumpstation, mit den Strassen Wiejska und nach rechts, um gleich neben dem Rathaus Aus Czaple (Tschöpeln) nach rechts und Wojska Polskiego kehren wir nach Łęknica nach links außer der Stadt zu biegen. über Wierzbięcin (Kochsdorf), somit den zurück. Jetzt fahren wir einen neuen Asphaltweg und mittleren Lauf von Skroda entlang und dann den Weg Nummer 115 überquerend erreichen auch über Karsówka (Mühlbach), Dąbrowa Die Strecke Nr 4 wir Gablenz. Im Dorf steht eine Barockkirche Łużycka (Eichenwald), Włochów (Wällisch) Der Weg führt aus Łęknica (Lugknitz) über aus dem XVIII Jahrhundert und die Häuser und Dobrochów (Zessendorf). So erreichen Czaple (Tschöpeln), Dobrochów und Straszów von historischem Wert. Wir kommen nach wir Straszów (Groß Selten). Hier gab es schon nach Przewoz (Priebus) - Eine Beschreibung Kromlau, einen Ort, der den Touristen im XIII Jahrhundert eine Kirchgemeinde. Es dieser Strecke steht im Punkt 3. Wir über- von dem Azaleen- und Rhododendrenpark sind nur die Ruinen einer romanisch-gotischen schreiten die Grenze auf der Brücke Przewóz- bekannt ist. Jedes Jahr wird hier in Pfingsten Kirche übrig geblieben. Podrosche und kommen nach Łęknica an der ein Gartenfest veranstaltet. Wir verlassen Straszów und erreichen deutschen Seite, mit dem bequemen Radweg, Weiter über Klein Duben und Gross das Dorf Przewóz (Priebus), in dem der das linke Ufer der Lausitzer Neisse entlang, Duben fahren wir nach Schleife. Es gibt hier Sitz eines Gemeindevorstehers und einer zurück. ein Kulturzentrum der Sorben, das für eine Gemeindeverwaltung ist. Im Frühmittelalter Auf dem Weg befinden sich einige Bewahrung der Identität und Kultur Sorben war das ein Wehrburg. Es sind nur die Landschaftspunkte, auf den Uferböschungen sorgt. Stadtmauer und ein Hungerturm übrig geblie- platziert. In In Halbendorf befindet sich ein Erho- ben. Hier lebte und wirkte ein von den hervor- der Ortschaft Sagar gibt es in einem lungszentrum mit einem Camping, Minigolf, ragendsten Historikern der Lausitzer Schlesien Sägewerk ein historisches Museum der Forst- Wasserausrüstung. Es gibt auch einen Platz für – Johann Gottlob Worbs. und Landwirtschaft. Daher kehren wir über die Liebhaber der Nudität. Aus Przewóz (Priebus) richten wir uns nach Krauschwitz und Bad Muskau nach Łęknica Wir kehren den Radweg neben Weisswas- Łęknica (Lugknitz). Unterwegs fahren wir das (Lugknitz) zurück. ser zurück, die Stadt, die der Glasherstel- Dorf Potok (Pattag) und ein Wasserkraftwerk Der Weg aus Podrosche nach Bad Muskau bil- lung und des Eishockeys berühmt ist. Die an der Lausitzer Neisse in Przesieka vorbei. det ein Teil des markierten ,,Froschradweg“. Muskauerstrasse neben der Waldeisenbahn So erreichen wir schon wieder Skroda. Nach durch Bad Muskau gehend, kommen wir den dem wir eine Brücke passieren, biegen wir Die Strecke Nr 5 Hauptgrenzübergang nach Łęknica/Łęknica nach links in einen Waldweg ab. In einer tie- Der Weg führt aus Łeknica (Lugknitz) zurück. fen Schlucht können wir einen sich winden- über das deutsche Grenzgebiet der Länder den Fluss bewundern. Das ist ein Zeichen, Brandenburg und Sachsen. Die Grenze das wir gerade das Reservat „Am Mühlbach“ überschreiten wir auf der Doppelbrücke in 42 Łuk Mużakowa – zapis dawnych zlodowaceń Muskauer Faltenbogen – Zeugnis der alten Vergletscherung Jacek Koźma Z lotu ptaka Spoglądając na regionalne mapy topo- graficzne lub zdjęcia lotnicze i satelitarne z łatwością możemy zobaczyć, że Łęknica i sąsiadujące z nią Bad Muskau położone są prawie dokładnie w środku ciągu wzniesień o zadziwiającym łukowatym kształcie. Jest to dzieło lodowca, którego niewielki jęzor, pozostawił ślad w postaci wzgórz morenowych, nazywanych ze względu na swój charakterystyczny podkowiasty kształt „Łukiem Mużakowa”. Lodowiec ten, nasunął się z rejo- nów Skandynawii przed około 400 tysiącami lat, w okresie najstarszych zlodowaceń połu- dniowopolskich. Kolejne, późniejsze nasu- nięcia lodowców skandynawskich, z okresu zlodowaceń środkowopolskich, spowodowa- ły wyrównanie pierwotnego kształtu wzgórz morenowych i przemodelowanie ich budowy. Stąd, dawniej o wiele wyższy łuk Mużakowa, pod względem wysokości względnej nie stanowi imponującej formy. Szczególnie w zalesio- nym terenie Borów Dolnośląskich, na wschód od Łęknicy w kierunku Przewoźnik, przy granicy występowania piasków wodnolodowco- wych, wzgórza morenowe są miejscami nawet trudne do zauważenia. Ich względna wysokość 36. Przebieg wzgórz morenowych rejonu łuku Mużakowa w obrazie cyfrowego modelu rzeźby terenu nie przekracza 30 m. Jednak warto podkre- 36. Gestaltung der Moränenhügel auf dem Gebiet des Muskauer Faltenbogens – eine Computersimulation 43 ślić, że dobrze zachowany kształt całej struktury polodowcowej, tak doskonale widocznej z góry, jest modelowym przykładem moreny spiętrzonej, i to na skalę światową. Podobne idealnie zachowane formy łuków polodowcowych znajdowane są dopiero w Kanadzie i innych częściach kontynentu amerykańskie- go. W polskiej części łuku Mużakowa maksy- malna bezwzględna wysokość wzgórz dochodzi do 178,8 m n.p.m. w rejonie na północny- -wschód od Żarek Wielkich i 182,8 m n.p.m. w obszarze na północ od Nowych Czapli. Po stronie niemieckiej wzniesienia osiągają 184,0 m n.p.m. w rejonie Döbern, 175,8 m n.p.m. w pobliżu Reuthen i 160 m n.p.m. bli- sko Kromlau. Średnia wysokość najwyższych partii moreny spiętrzonej waha się od 140 do 160 m n.p.m. Rozmiary całej formy są następujące: powierzchnia około 150 km2, długość łuku 45 km, a rozpiętość jego ramion około 20 km. Wzgórza morenowe położone w Pol- 37. Głazy narzutowe – ślady pobytu lodowca 37. Findlinge – Spuren nach dem Gletscher sce, pomiędzy Łęknicą i Tuplicami, zajmują powierzchnię około 75 km2. form podkreśla przebieg całego łuku jako zbiorników wodnych wyraźnie wskazuje i uwi- Najbardziej fascynującą cechą ukształto- struktury, odmiennej w części południowej dacznia przepiękny podkowiasty kształt ciągu wania powierzchni tego polodowcowego w rejonie Łęknicy i części północnej w rejo- wzgórz morenowych. obszaru są niedaleko od siebie położone ciągi nie Tuplic. Kolejną ciekawostką jest to, że w omawia- obniżeń i grzbietów. Wąskie, o szerokości od nym regionie, możemy zaobserwować kilka 10 m do 200 m i o zróżnicowanej głębokości Wspomniane obniżenia, o zróżnicowa- generacji łuków lodowcowych. Obok ciągów od 2 m do 20 m dolinki, ułożone są równole- nej genezie często wypełnione są wodą. Stąd równoległych dolinek i grzbietów, powsta- gle względem siebie w bardzo niewielkiej odle- ponowne spojrzenie na mapę, obserwacja łych w okresie zlodowaceń południowopol- głości. Kierunek rozciągłości tych niewielkich ułożenia zazwyczaj wąskich i wydłużonych skich, można zauważyć bardzo interesujące 44 łagodne pagórkowate formy ułożone do nich do mioceńskich utworów trzeciorzędowych. ny rzecznej, która w kierunku północnym od poprzecznie. Wzgórza te posiadają generalnie Są to bardzo typowe formy, charaktery- Łęknicy rozszerza się do prawie 2 km, zauwa- przebieg wschód-zachód i związane są z okre- styczne dla obszaru zaburzeń glacitektonicz- żyć możemy kilka poziomów tarasowych bar- sem młodszych zlodowaceń. nych tak zwanych formacji burowęglowych. dzo urozmaicających krajobraz, co niewątpli- Są to moreny o genezie nieco odmiennej od Nazywane są one „giserami” lub „gjeserami”, wie zostało wykorzystane przez budowniczego starszych form, nazywane morenami akumu- co według niektórych badaczy było zwią- Parku Mużakowskiego, księcia Hermanna von lacyjnymi, gdzie lodowiec w momencie dłuż- zane ze słowiańską nazwą obecnych w tych Pückler-Muskau. Podobny tarasowy i malow- szego postoju, w fazie swojego wycofywania zagłębieniach jeziorek. Inna nazwa tych obni- niczy charakter posiada również mniejsza pozostawił wały zbudowane z wcześniej przez żeń, mająca związek z ich powstawaniem, dolina rzeki Skrody, będącej prawobrzeżnym niego transportowanych, a następnie wytopio- to „rowy wietrzeniowe”. Zawdzięczają one dopływem Nysy Łużyckiej. Jej ujście do Nysy nych osadów. bowiem swoje powstanie wietrzeniu najwyżej Łużyckiej znajduje się około 4 km na połu- Analizując obraz współczesnej rzeźby tere- wyniesionych części pokładów węgla, znajdu- dniowy wschód od Łęknicy. Warto zwiedzić nu, szczególnie za pomocą komputerowych jących się w strefie utlenienia, powyżej gór- to miejsce, chociażby ze względu na dobrze modeli terenu, można wyznaczyć takie łuki nego zwierciadła wód gruntowych. Znaczny zachowany tam las grądowy z udziałem buka. wzgórz na linii Przewoźniki-Łęknica i Jasio- ubytek objętości pokładu prowadzi do zapad- nów-Chwaliszów oraz na północy od Olszyny nięcia się powierzchni gruntu. Rowy wietrze- Spojrzenie na przekrój do Trzebiela i Królowa. Ich wysokość względ- niowe są suche i porośnięte lasem lub wypeł- na waha się od 12 do 18 metrów. Przebieg tych nione wodą, a niekiedy podmokłe i zajęte Wkraczający dawniej lodowiec, z rejonu moren końcowych jest wyraźnym zapisem przez współczesne torfowiska. Rosnące w ich Zatoki Botnickiej oraz gór Skandynawii, osią- dłuższych okresów postoju lądolodu, w cza- obrębie drzewa często ulegają obumieraniu na gał grubość ponad 3000 metrów. Spływając sie jego wycofywania się. skutek oddziaływania kwaśnych wód, o nie- dalej na obszar Niżu Europejskiego i dalej Obok polodowcowych form ukształtowa- zwykłych rdzawych barwach, które miejsca- w kierunku południowym miał już mniejszą nia terenu w obszarze łuku Mużakowa może- mi wypełniają te zagłębienia. Krajobraz tych miąższość od około 1000 do 500 m, co jed- my obserwować wiele innych form, które mają miejsc, zmieniający się w zależności od pory nak i tak wywierało ogromne naciski na osady nieco odmienną genezę. W szczególności doty- dnia i roku jest naprawdę fascynujący. znajdujące się w jego podłożu. Siły te powo- czy to wąskich i wydłużonych obniżeń tere- W końcu spoglądając po raz kolejny na mapę dowały, że w krawędziach lądolodu dochodzi- nu. Znajdziemy je w wielu miejscach, zwłasz- zauważymy jeszcze, że łuk Mużakowa rozcię- ło miejscami do wyciskania na powierzchnie cza w obszarze na południowy-zachód od ty jest prawie symetrycznie doliną płynącej terenu skał położonych pierwotnie na znacz- Tuplic, w przedłużeniu osi zalanych wyrobisk południkowo rzeki Nysy Łużyckiej. W okolicy nych głębokościach. Stąd, wzgórza moreno- górniczych, oraz w okolicy na południe od Łęknicy i Bad Muskau posiada ona wyraźny we łuku Mużakowa, zbudowane są nie tylko Trzebiela. Te wąskie obniżenia terenu wyzna- charakter przełomowy, gdzie różnica wyso- z czwartorzędowych osadów glacjalnych ale czają przebieg sfałdowanych lub wyciśniętych kości pomiędzy dnem doliny a jej krawędzia- również ze starszych utworów wieku trzecio- przez lodowiec pokładów węgla, należących mi dochodzi do 25 metrów. W obrębie doli- rzędowego. 45

38. Fantastyczny krajobraz „martwych wód” zbiorników zapadliskowych 38. Atementzückende Landschaft der „Totgewässer“ in den Senken 46 Lodowiec pomógł górnikom Dane pochodzące z otworów wiertni- „łużycki” oraz znajdowany czasami w żwirow- czych, wykonywanych w związku z poszuki- Dzięki wyciśnięciu przez lodowiec, utworów niach krzemień pasiasty i agat. waniami złóż węgli brunatnych, dostarczają skalnych położonych pierwotnie na większej W polskiej części Łuku Mużakowa prowa- nam informacji, że lodowcowe zaburzenia głębokości już na przełomie XIX i XX wieku dzono wydobycie węgli brunatnych i zwią- osadów w rejonie Łęknicy sięgają do około w miejscu zaburzeń glacitektonicznych węgli zanych z nimi kopalin towarzyszących do 150 m w głąb. Patrząc w ten sposób na łuk brunatnych założono liczne kopalnie, począt- 1973 r. Zachowane do dzisiaj ślady przemysłu Mużakowa, niejako w przekroju, szybko kowo podziemne, a później odkrywkowe. górniczego i przetwórczego stanowią niezwy- zauważymy że ślady oddziaływania lodowca są Równolegle wydobywano gliny ceramiczne, kle ważny element kultury materialnej całego naprawdę znaczne i robią wielkie wrażenie. piaski szklarskie i budowlane. Geolodzy nie- regionu. Zachowały się one w postaci wielu Skały piaszczysto-ilaste i węgle brunatne są mieccy podkreślają, że wśród tych użytkowych wyrobisk, miejscami hałd oraz resztek zabu- często wyciśnięte i zaburzone w formie tak kopalin znajdują się również swego rodzaju dowań kopalnianych związanych z wydoby- zwanych struktur łuskowych, diapirów i róż- klejnoty natury, do których należy bursztyn ciem węgla brunatnego i produkcją brykietów. nie wykształconych fałdów. Zaburzenia te naj- Do ważnych obiektów należą także dawne, łatwiej obserwować na podstawie przebiegu znajdujące się w różnym stanie, cegielnie pokładów węgla. W ten sposób zauważono i huty szkła. na przykład, że zmiany ułożenia warstw skal- Węgiel brunatny wydobywany dawniej nych, wywołane naciskiem lądolodów w połu- w rejonie Łęknicy, Nowych Czapli, Trzebiela dniowej części łuku Mużakowa, są największe i Tuplic należał najczęściej do tak zwanego w rejonie między Łęknicą a Żarkami Wielkimi II pokładu łużyckiego, który miał grubość i Chwaliszowicami. Rozpoznane wiercenia- od około 8 do 13 m. Jego wartość opałowa, mi pokłady węgla w obszarze na wschód od była dość wysoka i wynosiła średnio około Przewoźnik, w granicach złoża „Mosty”, są 9420 KJ/kg. Węgiel posiadał dobrą jakość, już jedynie nieznacznie ugięte i ułożone pra- o czym świadczą ważne dla technologów jego wie poziomo. parametry, takie jak niska popielność i mała Musimy jednak pamiętać, że są to tylko zawartość siarki. Był on doskonałym surow- obserwacje oparte o punktowe dane z odle- cem do produkcji brykietów, które były pali- głych od siebie otworów, a pełne odtworze- wem dla pobliskich cegielni i innych zakła- nie przebiegu wymienionych zaburzeń glaci- dów przemysłowych. Warto pamiętać również tektonicznych jest bardzo trudne, co widać o tym, że dynamiczny XIX-wieczny rozwój na przekrojach geologicznych pochodzących górnictwo węglowego regionu łuku Mużakowa z różnych lat. nastąpił również dzięki obecności w regionie 39. Ślady dawnego górnictwa tak zwanych kopalin towarzyszących jakimi 39. Bergbaufolgespuren były leżące nad węglami iły ałunowe, a poniżej 47 Dla zachowania stateczności wyrobisk pozo- stawiano w węglu filary ochronne, a wybrane przestrzenie likwidowane były poprzez zawał stropu. W wyniku takiego systemu eksploatacji ponad miejscami wyeksploatowanych wyrobisk podziemnych po latach powstały podłużne, wąskie zapadliska. Dzisiaj wypeł- nione są one wodą tak samo jak wyrobiska po eksploatacji odkrywkowej oraz wspomniane „rowy wietrzeniowe”. Widać więc, że dokładne rozpoznanie przy- czyn powstania jezior antropogenicznych, występujących na przykład pomiędzy Łęknicą a Nowymi Czaplami, nie jest możliwe bez szczegółowej znajomości wgłębnej budowy geologicznej i dawnych dokumentacji górni- czych. Zwiedzając ten teren warto więc zwró- cić uwagę na zachowane stare szyby górnicze, liniowy przebieg zagłębień terenu czy też nasy- py wyznaczające dawne trasy transportowe.

40. Dawny szyb podziemnej kopalni na północ od Nowych Czapli 40. Alte Schacht eines Untertagebergwerkes, nördlich von Nowe Czaple Uwaga ! Mimo upływu bardzo wielu lat od zakończenia wydobycia kopalin, porusza- nich iły ceramiczne, nazywane iłami, glinami węgla ustawione są dość stromo, eksploata- jąc się po obszarze łuku Mużakowa należy garncarskimi (Töpfertone) oraz występujące cja odkrywka stosowana była tylko w stre- zachować szczególną ostrożność i mieć na w obrębie mioceńskiej formacji węglonośnej fach gdzie odsłaniały się one na powierzchni. uwadze tablice ostrzegające nas, że znaj- kwarcowe piaski szklarskie. W innych miejscach wydobycie prowadzone dujemy się w terenie pogórniczym. Przed ponad 160 laty wydobycie surowców było systemem podziemnym. Pokłady węgli w sposób odkrywkowy było, ze względu na osiągane były za pomocą szybów lub pochy- ówczesny poziom technologii opłacalne jedy- łych chodników. Dalszą eksploatację pod- nie w sytuacji małej grubości skał nadkła- ziemną prowadzono od wykonanych w węglu du. W okolicach Mużakowa, gdzie pokłady poziomych przekopów i gęstych chodników. 48

41. Zbiornik w Bronowicach, naturalny krajobraz pojezierza antropogenicznego 41. Wasserbecken in Bronowice – naturelle anthropogene Seenplattenlandschaft 49 Historia górnictwa regionu została dobrze W 1854 r. koło Trzebiela powstała kopalnia ła do 42,5 tys. Mg węgla rocznie. Rok póź- opisana przez specjalistów z Państwowego „Zur Hoffnung” działająca z przerwami do niej uruchomiono w Chełmicy koło Tuplic Instytutu Geologicznego (zob. wykaz mate- 1926 r.; około 1864 r. koło Tuplic utworzono kopalnię „Johanna”, która działała do 1909 r. riałów źródłowych) skąd dowiadujemy się że, kopalnie „Wilhelmie” i „Amalie”, które połą- a jej produkcję rzędu 2 tys. Mg węgla rocznie działalność górnicza w okolicach Mużakowa czono w zakład górniczy o nazwie „Vereinigte wykorzystywała miejscowa cegielnia. rozpoczęła się około 1825 r., ale była związana Amalie-Wilhelmine” działający z przerwami Po 1874 r. powstały koło Nowych Czapli pierwotnie z eksploatacją iłów i mułków ału- do 1938 r. Kopalnia ta była własnością firmy na polu Pustków, drobne kopalnie „Pauline”, nowych. Te tak zwane ziemie ałunowe, były Gebr. Jeschke a jej produkcja roczna sięga- „Wilhelmine II”, „Friede”, „August” wykorzystywane do produkcji ałunu używane- go szczególnie w garbarstwie i w farbiarstwie. Do podgrzewania surowca i ługowania gorą- cą wodą ałunu używano początkowo drewna, a później węgla brunatnego. Ślady produkcji ałunu są do dzisiaj widoczne w postaci hałd odpadów po jego warzeniu. Pierwsza kopalnia węgla brunatnego „Ju- lius” została utworzona w regionie muża- kowskim w 1843 r. przez właściciela dóbr ziemskich koło miejscowości Wolfshain (Brandenburgia). W następnych latach nowe wystąpienia węgla brunatnego zostały odkry- te w wykopach przy budowie linii kolejowej (kopalnie „Franz”, „Conrad” i „Providentia” koło Döbern w Brandenburgii). Systematyczne poszukiwania geologiczne węgla brunatnego rozpoczęto po roku 1846. Od tego okresu rozpoczyna się rozwój górnic- twa węgla brunatnego w należącej obecnie do Polski części Łuku Mużakowa. Rozpościerające się tutaj duże złoże węgla brunatnego Babina o zasobach geologicznych rzędu 230 mln. Mg, dzieli się na kilka pól złożowych: Pustków, 42. Przekrój pokładu węgla brunatnego przy drodze Nowe Czaple – Przewoźniki Żarki, Trzebiel i Tuplice. 42. Querschnitt durch das Braunkohleflöz – Weg zwischen Nowe Czaple und Przewoźniki 50 i „Friedenschluss”, które około 1877 r. połą- Szereg niewielkich kopalń założono po „Przyjaźń Narodów – Szyb Babina” z siedzi- czono w jedną firmę pod nazwą „Consolidierte 1900 r. również na polu Tuplice („Gertrud”, bą w Łęknicy. Tschöpelner Braunkohlenwerke”. Działała „Antonie”, „Elsa-Margarethe”, „Teuplitzer Roczne wydobycie węgla brunatne- ona do 1944 r. będąc własnością spółki akcyj- Kohlenwerke” – po 1920 r. „Germania”. go dochodziło w Łęknicy do 276,7 tys. Mg, nej „Tschöpelner Werke A.-G” ustanowio- Wydobycie roczne w poszczególnych zakła- a produkcja brykietów do 76,9 tys. Mg. (oko- nej w 1905 r. Jej roczna produkcja sięgała dach sięgało do 45 tys. Mg węgla. ło 20% krajowej produkcji brykietów). Węgiel 335 tys. Mg węgla. W 1930 r. przyłączono Jedną z większych kopalń węgla brunatne- z Łęknicy transportowany był też do brykie- do niej dwie małe kopalnie „Hela” i „Huss” go na terenie polskiej części Łuku Mużakowa towni w Kaławsku koło Węglińca. Kopalnia założone na polu Żarki w Chwaliszowicach była „Babina”. W jej skład wchodziła brykie- uznana została za nierentowną i zlikwidowana w 1899 r. i będące własnością gwarectwa. townia i cegielnia. Została założona w 1921 r. z dniem 31 grudnia 1973 r. Po wojnie w 1945 r. w Nowych Czaplach jako spółka „Babina Braunkohlenverwertung wznowiono wydobycie węgla a nazwę kopal- G.m.b.H.” z siedzibą w Bad Muskau. Krajobraz pokopalniany ni zmieniono na „Pustkowie”. Od roku 1946 Obok spółki akcyjnej Braunkohlen- und włączono ją do kopalni „Babina” w Łęknicy. Brikettindustrie A.G. w Berlinie udziałowcem Na podstawie analizy zdjęć lotniczych moż- W Niwicy na polu Trzebiel działała w latach przedsiębiorstwa była rodzina von Arnim. na ocenić, że w najbardziej interesującym 1877-1889 nieduża, prywatna kopalnia „Talea, W 1937 r. wydobycie węgla w kopalni “Babina” pod względem zmian krajobrazowych rejo- (Theresia)” o produkcji około 3 tys. Mg węgla wynosiło 225, 5 tys. Mg a produkcja brykietów nie Łęknicy i Nowych Czapli powierzchnia rocznie. W Buczynach koło Trzebiela praco- około 70 tys. Mg. terenów przeobrażonych w wyniku ponad wała w latach 1898-1941 kopalnia „Victor” W wyniku działań wojennych kopalnie 160-letniej działalności górniczej wyno- o wydobyciu rocznym około 110 tys. Mg węgla. węgla brunatnego w omawianym regionie si około 450 ha. Ich głównymi cechami jest Uruchomiona po wojnie w 1945 r., została nie zostały poważnie zniszczone. Częściowo występowanie wyrobisk, najczęściej wypełnio- w 1946 r. włączona do kopalni „Babina” jako zatopiona i zaminowana kopalnia „Babina” nych wodą oraz zwałowisk, skarp, nasypów, zakład górniczy „Wiktor” pracujący dla pobli- została przejęta w 1945 r. przez Zjednoczenie zagłębień i innych form antropogenicznych, skiego tartaku w Trzebielu. Przemysłu Węgla Brunatnego w Żarach pod- składających się na bardzo duże urozmaice- Na polu Trzebiel w latach 1880-1926 działa- legające Centralnemu Zarządowi Przemysłu nie morfologii terenu. Warto zauważyć, że ły liczne drobne kopalnie („Ferdinandsville”, Węglowego w Katowicach. ukształtowanie terenu związane z działalno- „Glückauf”, „Helene”, „Fürst Bismarck”, Produkcję wznowiono w 1946 r. i w tymże ścią człowieka miesza się tu z naturalnymi for- „Louisenglück”, „Erdmann”, „Johanna I”, roku kopalnię połączono z zakładami gór- mami terenu, na przykład glacjalnymi, jakimi „Hoffnung”) zarządzane przez spółki lub niczymi „Wiktor” i „Pustkowie”. W 1953 r. są wspomniane wcześniej rozdzielone dolinka- osoby prywatne. Właścicielem kilku kopalń kopalnia „Babina” wraz z kopalniami „Hen- mi ciągi wzgórz morenowych czy też naturalne była znana rodzina von Witzleben-Altdöbern. ryk” w Żarach i „Maria” w Niecieczu zapadliska typu giserów. Takie zróżnicowanie Roczne wydobycie węgla w poszczególnych weszła w skład przedsiębiorstwa górnicze- terenu sprzyja powstawaniu wielu współcze- kopalniach nie przekraczało 90 tys. Mg. go „Przyjaźń Narodów” pod nazwą KWB snych form erozyjnych i akumulacyjnych, któ- 51

43. „Grzbiet słonia” – fragment dawnego zwałowiska nadkładu 43. „Elefantenrücken” – Fragment einer alten Abraumhalde 52 rych rozwój jest ułatwiony ze względu na bar- Dzisiaj zwałowiska te składają się z osadów Spacerując wokół największego zbiornika, dzo specyficzny charakter gruntów. pylastych i pylasto-piaszczystych z domiesz- okolic Łęknicy, którego północny brzeg jest Górnictwo spowodowało w wielu miejscach ką fragmentów węgli brunatnych oraz żwirów łatwo dostępny z miejsca wyraźnego zakrę- znaczne wylesienie terenu oraz zanik natural- i głazików skał krystalicznych. Ze względu na tu szosy prowadzącej z Nowych Czapli do nej roślinności i związanej z nią warstwy gleby. obecność w nich utworów węglowych i roz- Przewoźnik, łatwo zauważymy na zboczach W okolicach zalanych wyrobisk najczęściej kładu znajdujących się tam siarczków żelaza, zwałowisk oraz w strefach jego wysokich kra- znajdują się zwałowiska skał nieużytecznych, dawne hałdy bardzo trudno porastają roślin- wędzi fantazyjne formy powstałe w efekcie będących masami utworów, które trzeba było nością. zmywania i żłobienia osadu. Proces ten wywo- przemieścić aby wydobyć niżejległe kopaliny. łany jest przez wody opadowe i roztopowe.

44. Niezwykłe formy erozyjne na brzegu zbiornika poeksploatacyjnego w okolicy Łęknicy 45. „Skalne grzyby” – formy erozji wód deszczowych 44. See nach dem Braunkohleabbau – Erosinsformationen in der Umgebung von Łęknica 45. „Steinpilze” – Erosionsformationen des Regenswassers 53 Uważny obserwator dostrzeże tu małe żłob- ki, rozwijające się w głęboko wcięte dolinki pomiędzy którymi występują baszty, zamki, smoki ... i wszystkie kształty jakie podpowie nam wyobraźnia. Niektórzy zapewne dostrze- gą podobieństwo krajobrazu do półpustyn- nych terenów Ameryki Północnej lub „gleb marsjańskich”. U podnóży stoków i wylotu żłobień oraz dolinek często powstają rozległe stożki wypłu- kanego osadu, na powierzchni których pły- nące dalej pozbawione zawiesiny wody rzeź- bią rozległe systemy przepływów przypomi- nających widok rzek widzianych z lotu ptaka. Przylegające do wyżej opisywanego zbiornika plaże często pokryte są wypłukanym ze zwa- łów pyłem węglowym, co dodatkowo podkre- śla niesamowitość i grozę krajobrazu. Podobnie wygląda otoczenie zbiornika poło- żonego w okolicy Bronowic. Tam, ze względu na wyższe brzegi, opisywane zjawiska wystę- pują w jeszcze większej skali. W miejscach takich warto zatem zauważyć, że początko- wo destrukcyjne zmiany środowiska wywołane 46. Naturalny „model delty rzecznej” w obszarze pokopalnianym 46. Natürliche „Deltamündung” auf dem Bergbaufolgegebiet działalnością górniczą w długotrwałym okresie czasu nadają mu nową unikalną jakość. W okolicy Łęknicy jest jeszcze wiele takich zlokalizowane w obrębie dawnej łuski węglo- dła, w formie wielkich dwóch mis, powstały odmienionych miejsc. Należy do nich na przy- wej stanowi dziś rodzaj głębokiego kanionu, naskorupienia wytrącanych z wody związków kład bardzo interesujące źródło wód przesy- w obrębie którego, miejscami w formie wielu żelaza i manganu, o fantastycznych barwach. conych związkami żelaza. Położone jest ono strumieni, płynie woda wypływająca ze wspo- Jest to kolejny fenomen przyrody nieożywio- w obszarze dawnego wyrobiska, otwartego ku mnianego źródła. Płynące potoki, na sku- nej warty zwiedzania. południowi w kierunku Nysy Łużyckiej, które tek zmian ich chemizmu, często przybierają nie zostało wypełnione wodą. Wyrobisko to czerwono-rdzawe barwy. Wokół samego źró- 54 Aus der Vogelperspektive Wenn man die regionalen topographischen Landkarten, die Luftaufnahmen oder die Satellitenbilder sich ansieht, ist es leicht zu erkennen, dass Łęknica und ihre Nachbarstadt Bad Muskau fast direkt in der Mitte eines bogenförmigen hügeligen Geländes liegen. Das ist ein Werk eines Gletschers, dessen Eiszünge hufeisenförmigen Moränen geformt hat, wodurch der Muskauer Faltenbogen entstand. Dieser Gletscher kam vor ca. 400 000 Jahren (südpolnische Vereisung) aus Skandinavien. Die nächsten Inlandseismassen, aus der mittelpolnischen Vereisung, haben die ursprüngliche Gestalt der Moränen ausgegli- chen und neu modelliert. Heutzutage imponiert der Muskauer alten- bogen mit seiner Höhe nicht so sehr wie frü- her, als er viel imposanter war. In der Nähe von Bory Dolnośląskie/Niederschlesische Wälder - östlich von Łęknica und in der Umgebung von Przewoźniki – sind die Moränenhügel kaum bemerkbar. Ihre Höhe beträgt weniger 47. Model glacitektonicznych zaburzeń osadów w rejonie łuku Mużakowa als 30 m. Betonenswert ist, dass die gut erhal- 47. Glazialtektonisches Bild der Detritusstörungen auf dem Gebiet des Muskauer Faltenbogens Legende: piaski ze żwirem – Sand mit Kies, mułki – Schlamm, węgle brunatne – Braunkohle, tene postglaziale Struktur, die so perfekt von piaski różnoziarniste – verschiedenkörnige Sande, iły – Tone, kierunek przemieszczeń – Richtung der Bewegung oben herab sichtbar ist, weltweit als modell- haftes Beispiel für eine Stauchmoräne dient. Ähnlich erhaltenen Formen der postglazia- süd. M. in der Umgebung von Żarki Wielkie Durchschnittliche Höhe der am höchsten len Bogen sind nur in Kanada und in anderen und 182,8 m ü. .M. nördlich von Nowe Czaple. gelegenen Moränenschichten schwingt zwi- Orten in Nord Amerika lokalisiert. Im deutschen Teil erreichen die Anhöhen schen 140 und 160 m ü. d. M. In dem polnischen Teil des Muskauer Fal- 184,0 m ü.d.M. (Döbern), 175,8 m ü.d.M. Das heutige Gebiet hat folgende Größen: tenbogens beträgt die maximaleHöhe 178,8 m (Reuthen) und 160 m ü.d.M. (Kromlau). Fläche ca. 150 km2, Länge des Bogens – 55 45 km; Ausdehnung – 20 km; Fläche des pol- den postglazialen Formen können wir hier Durchbruchstelle des Flusses. Der Unterschied nischen Teiles – 75 km2. andere Ereignisse bewundern, die aber ande- in der Höhe zwischen dem Flussgrund und Den meist faszinierenden Punkt auf die- rer Ursprung sind. Es bezieht sich vor allem der Rändern beträgt 25 m. Innerhalb des sem postglazialen Gebiet verkörpern die auf die schmalen und langen Senken, die in Tales können wir leicht die Terrassenschichten Sammlungen der nicht weit von sich gelege- vielen Orten zu treffen sind (süd-westlich von erkennen, die die Landschaft beleben. Fürst nen Senken und Moränenrücken. Ihre Breite Tuplice und auch südlich von Trzebiel). Diese von Pückler hat sie ideal bei der Gestaltung schwingt zwischen 10 bis 200 m und ihre Tiefe Senken zeigen die Verlaufslinien des gestauch- zwischen 2 bis 20 m. Sie verlaufen sich gegen- ten und gepressten Kohlenflözes, das im terti- über parallel. Die erwähnten Senken, deren ären Miozän sich formte. Ursprung verschiedenartig ist, sind oft mit Diese Elemente sind typisch und charakte- Wasser ausgefüllt. Der nächste Blick auf eine ristisch für das Gebiet, wo glazialtektonische Landkarte zeigt uns eine Harmonie die zwi- Störungen der Graukohlenformationen vor- schen der Form dieser Senken und der Gestalt kommen. Sie werden auch als Gieser genannt. der Moränenhügel vorkommt. Der Name kommt vermutlich aus der Sprache Nächste Neuigkeit stellen die Gletscher- der alten Slawen und war eine Bezeichnung für spuren von mehreren Generationen. Neben einen See. Andere Bezeichnung für die Senken den Anhöhen, die während der südpolnischen dieser Art lautet „Verwitterungsgraben“ Vereisung entstanden, sind hier auch viel jün- (Das sich in der Oxidationssphäre befin- gere Forme, die west-östlich verlaufen, zu dende Kohlenflöz unterliegt dem Prozess sehen. Sie heißen Akkumulationsmoränen der Verwitterung, wodurch die oberste und formten sich dort, wo die Eismasse wäh- Flözschicht verschwindet und zur Absenkung rend des Rückgangs aufgehalten ist. Diese der Erdoberfläche führt). Diese Gräben sind Moränen bestehen aus dem Detritus, den der meistens trocken und waldbewachsen, aber Gletscher transportierte und der während des auch manchmal mit dem Wasser ausgefüllt. Aufenthalts geschmolzen ist. Sie können auch eine Nische für Torfmoore Dank einer Computersimulation lassen sich bilden. Die darauf wachsenden Bäume ster- die ursprüngliche bogenförmige Anhöhen ben durch das Wirken des saureren Wassers zwischen Przewoźniki und Łęknica und zwi- ab. Die Wasserfarbe ist hier äußerst rostig. schen Jasionów und Chwaliszów rekonstruie- Aus der Karte ist auch zu lesen, dass das ren. Ihre Höhe schwingt hier zwischen 12 bis Neiße-Tal, das meridianartig läuft, den 48. Piaszczysto-mułkowe osady „serii Mużakowa”. 18 m. Die Verlaufslinien dieser Endmoränen Muskauer Faltenbogen symmetrisch auf zwei Odsłonięcie w rejonie Łęknicy. zeigen deutlich die längeren Aufenthalte der Teile durchschneidet. In der Umgebung von 48. Detritus aus Muskauer Formationen von Sand und Schlamm. In der Umgebung von Łęknica Eismasse während ihres Rückgangs. Neben Łęknica und Bad Muskau befindet sich die 56 seines Parks ausgenutzt. Ähnlichen Charakter stellt der rechte Zufluss der Lausitzer Neiße – Skroda. Die Flussmündung von Skroda in die Neiße befindet sich 4 km süd-östlich von Łęknica. Die große Sammlung der Rotbuchen lädt ein, diesen Ort zu besichtigen.

Ein Blick auf den Querschnitt

Der sich von den Gebirgen in Skandinavien bewegende Gletscher war über 3000 m dick. Als er das Europäische Tiefland erreichte und sich weiter in der Richtung Süden beweg- te, reduzierte sich seine Dicke aus 1000 m auf 500 m. Trotz dieser Verkleinerung übte diese Eismasse einen großen Druck auf das Sediment aus. Diese Druckkraft verursachte die Auspressung der tief gelegenen Gesteine aus der Erde. Das erklärt die Struktur der Moräne des Muskauer Faltenbogens, derer Elemente nicht nur für das Quartär, sondern auch für das Tertiär datiert sind. Die Angaben aus der Bohrung, die man bei der Suche nach dem Braunkohlenflöz 49. Rozprzestrzenienie pokładu węgla brunatnego 49. Ausbreitung des Braunkohleflözes durchfuhr, informieren uns darüber, dass die Detritusstörungen in der Umgebung ten bei der Beobachtung der Struktur des Diese Angaben kommen aber aus den weit von Łęknica 150 m tief in die Erde griffen. Braunkohlenflözes. Das beweist, dass die von sich entfernten Punktbohrungen. Ganze Das beweist beeindruckend das Ausmaß des größten Bodenveränderungen infolge des Wiederherstellung des Verlaufes der hier Eismassewirkens. Gletscherdrucks in der Umgebung von Łęknica erwähnten glazialtektonischen Störungen ist Schluff- und Sandgesteine oder die Braun- und Żarki Wielkie vorkamen. Die erkunde- sehr schwer und das ist auch aus den geologi- kohle sind sehr oft in Form von Schuppen ten Kohlenflöze, die östlich von Przewozniki schen Querschnitten aus verschiedenen Jahren und verschiedenartigen Falten ausgepresst. liegen, sind jetzt horizontal geschichtet. zu erkennen. Diese Störungen sieht man am deutlichs- 57 Wie ein Gletscher Muskauer Faltenbogens wurde die Braunkohle Brennwert betrug 9420 kJ/kg. Qualitativ den Bergarbeitern half und andere Rohstoffe bis 1973abgebaut. Die bis gesehen war diese Kohle sehr gut, was für Auf den Gebieten, wo die Auspressung heute erhaltenen Spuren der Bergbauindustrie die geologischen Parameter beweisen: klei- der tief gelegenen Rohstoffe infolge des machen sehr wichtige Komponente der ne Veraschung und kleiner Schwefelgehalt. Gletscherdrucks am stärksten war, grün- greifbaren Geschichte der ganzen Region Diese Kohle war ein ideales Rohmaterial zur dete man um die Jahrhundertwende des aus. Sie treten hier in Gestalt von vielen Brikettherstellung und ein gutes Brennstoff XIX und des XX Jahrhunderts mehrere Abbauhohlräumen, Abgrabungshalden, für die nah gelegenen Ziegeleien und ande- Untertagebauwerke und im Laufe der Zeit Ruinen der Brikettfabriken auf. Sehr wich- re Industriebetriebe. Der dynamische Auf- auch Tagebaugruben. Man baute dort auch tige Rolle spielten hier die Ziegeleien und schwung des Bergbauwesens war auch mit der den Keramikton, Glas- und Bausand ab. Die Glashütten. Anwesenheit der so genannten Begleitstoffe deutschen Geologen betonen, dass unter die- Die Braunkohle, die in der Nähe von verbunden (Alaunstein, Keramikschluffstein, sen Rohstoffen auch Perlen der Natur zu fin- Łęknica, Nowe Czaple, Trzebiel und Tuplice Töpfertone, Quarzsand). den waren. Dazu sind vermutlich der Lausitzer gewonnen wurde, gehörte durch seine geo- Vor über 160 Jahren war der Tageabbau der Bernstein, Flint und Achat hinzuzählen. logische Struktur zu dem so genannten Rohstoffe nur bei der kleinen Flözdicke loh- Auf dem Gebiet des polnischen Teiles des II- en Lausitzer Flöz (8 bis 13 m dick). Ihr nend. In der Nähe von Muskau förderte man

50. Ślady dawnego górnictwa 50. Bergbaufolgespuren 51. W Nowych Czaplach 51. Kopalniana-Strasse in Nowe Czaple 58 das Flöz nur, wenn es auf der Erdoberfläche Die Geschichte des Bergbauwesens in der sichtbar war. In anderen Fällen bevorzugte Region wurde sehr gut von den Gutachtern aus man den Abbau unter Tage. Das Flöz wurde dem zentralen Geologischen Dienst aus Polen mittels der Schachten und schräg laufenden (siehe Quellenverzeichnis) geforscht, woraus Strecken erreicht. Die Pfeiler in den Strecken zu lesen ist, dass der Bergbau ihren Anfang garantierten die Stabilität und Sicherheit. Die in der Umgebung von Muskau im Jahre 1825 Strecken der erschöpften Flöze liquidierte nahm. Zu Anfang war es aber nur der Abbau man durch die Zuschüttung, wodurch auf der des Schluffes. Diese so genannte Alaunerde Erdoberfläche die Bruchfelder entstanden. wurde zur Herstellung des Alaunsteines Heute sind sie, ähnlich wie die Gieser und benutzt, der vor allem in den Gerber- und Senken, mit dem Wasser ausgefüllt. Färbenbetrieben verwendet wurde. Dieser Die genaue Erkundung der Genese der Rohstoff wurde zuerst mit dem Holz und anthropogenen Seen zwischen Łęknica und später mit der Kohle extrahiert und erhitzt. Nowe Czaple ist ohne genauere Kennt- Bis heute noch sieht man die Spuren in Form nis des geologischen Baues und der alten von Halden, die aus den Abfallprodukten auf- Bergbaudokumentation unmöglich. Bei der geschüttet sind. 52. Uwaga na niebezpieczne zapadliska Besichtigung dieses Gebiets werden be- Erste Braunkohlengrube „Julius“ wurde 52. Vorsicht! Gefährliche Senken stimmt unsere Aufmerksamkeit die alten in der Muskauer Region 1843 gegründet Bergbauschachten anziehen. (Wolfshain in Brandenburg). In den nächsten Im Jahre 1854 entstand in der Nähe von Jahren hat man mehrere Braunkohlenflöze Tuplice eine Grube „Zur Hoffnung“, die während des Baus der Eisenbahnlinie entdeckt bis 1926 tätig war, 1864 nicht weit von (Gruben: „Franz“, „Conrad“, „Providentia“ Tuplice wurden folgende Gruben gegründet: VORSICHT! Obwohl der Abbau des – Döbern in Brandenburg) „Wilhelmine“ und „Amalie“. Diese wurden Rohstoffes schon lange her aufgegeben Systematische Prospektionen der Koh- vereinigt – „Vereinigte Amalie-Wilhelmine“ wurde, soll man bei den Wanderungen le fangen nach 1846 an. Seit dieser Zeit – und waren bis 1938 tätig. Die Firma Gebr durch den Muskauer Faltenbogen sehr können wir über dem richtigen Auf- Jeschke war Besitzer von ihr – die jährliche vorsichtig sein und die Informationstafeln schwung des Bergbauwesens im polni- Kapazität betrug 42 200 Mg. Ein Jahr spä- beachten. schen Teil des Muskauer Faltenbogens spre- ter entstand in Chełmica bei Tuplice eine chen. Die hier sich verbreitenden Braun- Grube „Johanna“, die bis 1909 tätig war kohlenflöze „Babina“ (Vorrat von 230 – mit jährlicher Kapazität 2000 Mg. Die in Mio. Mg) teilt man in mehrere Flözfelder: „Johanna“ abgebaute Kohle benutzte die dor- Pustków, Żarki Wielkie, Trzebiel und Tuplice. tige Ziegelei. 59 Nach 1874 wurden nicht weit von Nowe Eine ganze Reihe von Gruben wurde nach Zu den größten Gruben auf diesem Gebiet Czaple kleine Gruben „Pauline“, Wilhelmine 1900 in der Umgebung von Tuplice gegründet zählte „Babina“ (1921). Sie bestand auch aus II“, „Friede“, „August“ und Friedensschluss“ („Gertrud“, „Antonie“, „Elsa-Margarethe“, einer Brikettfabrik und Ziegelei. Der Sitz von gegründet. Sie wurden 1877 in eine Firma „Teuplitzer Kohlenwerke“ und „Germania“ „Babina Braunkohlenverwertung“ war in Bad vereinigt – „Consolidierte Tschöpelner – nach 1920). Die jährliche Kapazität in ein- Muskau. Die Familie von Arnim war gemein- Braunkohlenwerke“. Diese Grube wurde von zelnen Gruben betrug ca. 45 000 Mg von sam mit „Braunkohlen- und Brikettindustrie „Tschöpelner A.-G.“ verwaltet – jährliche Kohle. A.-G“ aus Berlin Anteilseigner dieses Betriebes. Kapazität betrug 335 000 Mg von Kohle. 1930 1937 betrug die jährliche Kohlenkapazität hat man noch zwei Gruben daran angeschlos- sen „Hela“ und „Huss“ aus Chwaliszowice. Nach dem Krieg im Jahre 1945 hat man den Abbau in Nowe Czaple wieder aufgenommen. Die Grube wurde zu „Pustkowie“ umbenannt. 1946 schloss man sie an die Grube „Babina“ aus Łęknica an.

In Niwica wirkte in den Jahren 1877-1889 eine kleine private Grube „Talea(Theresia)“ – jährliche Kapazität 3000 Mg von Kohle. In Buczyny gab es 1898-1941 eine Grube „Victor“ – 110 000 Mg von Kohle jährlich. Nach dem Krieg schloss man sie an „Babina“ an. In der Umgebung von Trzebiel (1880-1926) gab es mehrere kleine Gruben („Ferdinandsvil le“, „Glückauf“, „Helene“, „Fürst Bismarck“, „Louiseglück“, „Erdmann“, „Johanna I“, „Hoffnung“), die entweder von Privatpersonen oder durch Gesellschaften verwaltet wurden. Eine berühmte Familie Witzleben-Altdöbern besaß einige Gruben in dieser Region. Die jährliche Kapazität der einzelnen Gruben betrug weniger als 90 000 Mg von Kohle. 53. Wnętrze pieca do wypału cegieł dawnej cegielni w Tuplicach 53. Innere des Ziegelbrennofens in der alten Ziegelei in Tuplices 60

54. „Węglowa plaża”. Zbiornik w rejonie Łęknicy 54. „Kohlenstrand”. Wasserbecken in der Umgebung von Łęknica 61 225 500 Mg und die Zahl der hergestellten Briketten 70 000 Mg. Keine Grube erlitt große Schaden währen der Kriegsoperationen. Teilweise geflütete und verminte Grube „Babina“ wurde durch die „Vereinigung der Braunkohlenindustrie“ in Żary übernommen. Die Produktion wurde 1946 wieder aufgenommen. Auch in diesem Jahr verband man „Babina“ mit den Bergwerken „Wiktor“ und „Pustkowie“. 1953 gelang „Babina“ gemeinsam mit den Gruben „Henryk“(Żary) und „Maria“(Nieciecz) in die Hände der Bergwerkgesellschaft „Freundschaft der Völker“. „Babina“ wurde zu „Freundschaft der Völker – Babina-Schacht“ umbenannt. Die jährliche Kapazität von Braunkohle betrug in Łęknica 276 700 Mg und die Zahl der produzierten Briketten 76 900 Mg (was 20% der Landesproduktion ausmachte). Die Kohle aus Łęknica transportierte man auch in die Brikettfabrik nach Węgliniec. 55. „Marsjański krajobraz” kwaśnych gleb 55. „Marslandschaft” der saureren Böden Als unrentabel gesehen schloss man diese Grube am 31 Dezember 1973. Halden, Böschungen, Aufschüttungen und Pflanzen und des Bodens herbei. In der Nähe andere anthropogene Formen, die die von den Abbauhohlräumen befinden sich sehr Bergbaufolgelandschaft Morphologie des Terrains beschmücken. oft Abraumhalden, die man beseitigen müsste, Bemerkenswert ist die „Verzahnung“ der natu- um die darunter liegende Rohstoffe zu errei- Den Flugaufnahmen ist zu entnehmen, rellen Landschaft(Moränen, Gieser) mit den chen. Heutzutage bestehen diese Halden aus dass 450 ha auf den Gebieten von Łęknica von dem Menschen geschaffenen Strukturen. den Ablagerungen von Schluff, Braunkohle, und Nowe Czaple unter der Wirkung der Diese Differenzierung in der Landschaft Kies. Das Vorkommen der Kohle und die 160 Jahren dauernden Bergbauarbeiten sich und spezifischer Charakter des Bodens ermög- Zersetzung des Eisensulfides bringen dazu, am interessantesten entwickelt haben. Ihr lichen die Entwicklung mehreren anderen dass diese Halden sehr selten bewachsen Erscheinungsbild präsentiert sich durch: Erosions- und Akkumulationsformen. Der sind. Abbauhohlräume(mit Wasser ausgefüllt), Bergbau führte zur Entwaldung, Reduktion der 62 ken wahrscheinlich die Ähnlichkeit dieser Landschaft mit den halböden Gebieten in Nord Amerika. Am Fuße der Böschungen und bei den Mündungen der Rillen entstehen weitreichen- de Schwemmfächer, auf deren Oberfläche das weiter fließende schwebstofflose Wasser das ganze System der Abflüsse formt. Die Strände, die sich bei diesen Becken befinden, sind mit dem Kohlenschluff bedeckt, wodurch die Landschaft an Fürchterlichkeit und Unheimlichkeit gewinnt. Ähnlich sieht das Becken in Bronowice aus. Seine höhe- ren Ufer führen zur Eskalation der früher beschriebenen Ereignisse herbei. Diese zwei Fälle zeigen uns, dass auch die destruktiven Verformungen, die der Mensch machte, einen neuen Wert der naturellen Landschaft geben können. In der Umgebung von Łęknica gibt es mehr solche Plätze z. B. eine Wasserquelle, die mit den Eisenverbindungen übersättigt ist. Sie ist auf dem Gebiet der erschöpften Grube, die 56. Źródełko wód żelazistych w rejonie Łęknicy 56. Eisenhaltige Gewässerquelle in der Umgebung von Łęknica nicht mit dem Wasser ausgefüllt ist. Diese erschöpfte Grube bildet heute eine schlucht- artige Landschaft, durch die diese Quelle in Wenn jemand um das größte Wasserbecken größten Kurve zwischen Nowe Czaple und Form von kleinen Bächen fließt. Die Farbe einen Spaziergang machen wird, wird bestimmt Przewoźniki leicht zu erreichen. dieses Wasser ist rot-rosig. Um die Quelle for- die phantasievollen Formen sehen, die auf Ein guter Beobachter bemerkt sofort klei- men sich zwei vielfarbigen und krustförmi- den Halden und auf ihren höheren Rändern ne Gräben, die sich zu tiefen Tälern ent- gen Schalen, die durch die starken Eisen- und infolge der Spülung und der Abgrabung sich wickelten. Unter ihnen sieht man Türme, Manganverbindungen hervorgerufen werden. herausgebildet haben. Dieses Becken liegt Schlösser, Drachen…... und alles das, was uns Das ist das nächste Element, der „nicht-beleb- nicht so weit von Łęknica und ist aus der unsere Phantasie noch sagt. Manche bemer- ten“ Natur, das man unbedingt sehen soll. 63 Pojezierze antropogeniczne Anthropogene Seeplatte Tomasz Heyduk Tomasz Heyduk

Spośród wielu ciekawych zjawisk przyrod- nicznych utworów wodonośnych. Charakter niczych znajdujących się na obszarze Łuku wód występujących w zbiornikach jest zróżni- Mużakowa nie sposób pominąć największe- cowany i zależny od ich wieku, który wynosi go w Polsce zespołu sztucznych zbiorni- od 30 do ponad 100 lat. Kształt zbiorników ków wodnych, powstałych w wyniku dzia- jest z reguły podłużny bądź owalny i general- łalności człowieka, nazywanych „pojezie- nie nawiązuje do przebiegu pokładów węgla. rzem antropogenicznym”. Największe sku- Najmłodsze są zbiorniki w rejonie Łęknicy pisko jezior występuje w kilku miejscach- i Chwaliszowic, powstałe przeważnie w zagłę- w rejonie Łęknicy, dalej na północ, w rejonie bieniach po eksploatacji odkrywkowej. Chwaliszowic, następnie Trzebiela i Tuplic, Starsze, około stuletnie, znajdują się w rejonie aż po Łazy na północy. W całym regio- Kamienicy i na południe od Trzebiela. Tutaj nie występuje około 100 zbiorników, a ich zbiorniki powstały w nieckach zapadliskowych łączna powierzchnia wynosi ponad 150 ha. po eksploatacji podziemnej. W końcu najstar- Ich powstanie jest ściśle związane z histo- sze ponad stuletnie zgrupowane są w połu- rią gospodarczą regionu. Łuk Mużakowa od dniowej i wschodniej części okolic Tuplic. połowy XIX wieku do lat 70-tych XX wieku, Pomimo dużej ich liczby tylko część z nich był obszarem eksploatacji węgla brunatnego nadaje się do turystyczno-gospodarczego iłów i glin ceramicznych oraz kruszywa natu- wykorzystania. Powodem tego stanu rze- ralnego. Eksploatacja była prowadzona meto- czy jest chemizm wód, charakterystyczny dla dą odkrywkową a także, w przypadku węgla, zbiorników związanych z eksploatacją węgli również metodą podziemną. Po prowadzonej brunatnych. Znajdujące się w nich wody cha- eksploatacji pozostały obniżenia oraz zapa- rakteryzują się niskim odczynem, mierzonym dliska, które następnie wypełniły się wodami i wyrażanym przez tak zwaną „wartość pH”, atmosferycznym ale przede wszystkim wodą która średnio wynosi około 3,0. Ponadto podziemną. Wypełnianie obniżeń wodami obserwuje się w nich dużą zawartością żelaza podziemnymi było związane z panującymi i siarczanów. Niski odczyn wody związany jest 57. Fantazja barw kwaśnych wód w wyrobiskach warunkami hydrogeologicznymi, które należą z występowaniem w węglu brunatnym minera- rejonu Łęknicy w tym obszarze do bardzo skomplikowanych łu – pirytu. Pod względem chemicznym jest to 57. Bergbaufolgelandschaft – phantasievolle Färbung der sauren Gewässern in der Umgebung von Łęknica w związku z obecnością zaburzeń glacitekto- siarczek żelaza (FeS2), który ulega fizycznym 64 i biologicznym procesom rozkładu, w wyniku w wyniku których zbiorniki podzielono na szym okresie czasu naturalne procesy zobo- czego dochodzi do powstania kwasu siarko- dwie grupy. Pierwsza grupę stanowią zbiorni- jętniania wód. wego. ki acidotroficzne – czyli silnie kwaśne - w licz- Dlatego wody w zbiornikach rejonu Łęknicy, Ten nietypowy chemizm wód obszaru łuku bie 30, charakteryzujące się odczynem w prze- gdzie zakończono eksploatację około 30 lat Mużakowa zainteresował naukowców z Insty- dziale 2,6-3,9 pH. Druga grupę, w liczbie 32, temu, charakteryzują się najniższym odczy- tutu Inżynierii Sanitarnej Wyższej Szkoły stanowią zbiorniki o odczynie 5,2-7,4 pH. nem, natomiast wody w zbiornikach rejonu Inżynieryjnej w Zielonej Górze. W roku 1986 Przypuszcza się, że powodem zróżnicowa- Tuplice, gdzie eksploatacja została zakończo- podjęto badania naukowe na tym obszarze, nia odczynu tych wód są postępujące w dłuż- na ponad 100 lat temu, zbliżają się obecnie do odczynu obojętnego. Stąd jeżeli mamy zamiar łowić ryby, to jest to możliwe jedynie w okolicy Tuplic, w zbiornikach doskonale zagospodarowa- nych przez miejscowy oddział Polskiego Związku Wędkarskiego. W pozostałych akwe- nach możemy jedynie podziwiać fantastycz- ne zmieniające się barwy wody, niespotykane formy ukształtowania terenu oraz bogactwo florystyczne otoczenia.

58. W tym miejscu już można łowić ryby 58. Hier kann man schron fischen 65

59. Lustrzane odbicie. Zbiornik w Bronowicach 59. Spiegelbild. Wasserbecken in Bronowice 66 Zu den jüngsten Becken zählen jene, die unter Tage auf der Erdoberfläche erschie- Unter den vielen interessanten Naturereig- in der Nähe von Łęknica und Chwaliszowice nen sind). Die ältesten, die über 100 Jahre alt nissen, die sich auf dem Gebiet des Muskauer sind und die infolge des tagebauartigen sind, gruppieren sich in der süd-östlichen Faltenbogens herausgebildet haben, ist es Abbaus entstanden sind. Die älteren hundert- Umgebung von Tuplice. unmöglich die größte in Polen Gruppierung jährigen Becken befinden sich in der Nähe Obwohl mehrere von diesen Gewässern sehr der Wasserbecken außer Acht zu lassen. Sie von Kamienica, südlich von Trzebiel. Diese groß sind, lassen sich nur einige touristisch entstand infolge des menschlichen Wirkens Gewässerbecken entwickelten sich in den bewirtschaften. Zu Grunde dieser Situation und wird als „anthropogene Seeplatte“ Giesern (Erdsenken, die nach dem Abbau liegt die chemische Zusammensetzung des genannt. Große Anhäufungen treten in mehreren Orten auf – in der Umgebung von Łęknica, dann nördlich von Chwaliszowice, in der Nähe von Trzebiel und Tuplice und in Łazy. Die Zahl dieser Becken beträgt 100 (Gesamtfläche: 150 ha). Ihre Entstehung ist eng mit der wirtschaftlichen Geschichte der Region verbunden. Auf dem Gebiet des heu- tigen Muskauer Faltenbogens hat man seit der Hälfte des XIX bis in die 70-er Jahre des XX Jahrhunderts die Braunkohle, den Ton und die Naturfüller gewonnen. Der Abbau erfolg- te unter Tage und tagebauartig. Infolge dieses Verfahrens entstanden Senken, in denen sich die Wetter- und Bodengewässer gespeichert haben. Die Einströmung der Bodengewässer in die Senken war mit den hier sehr kompli- zierten und spezifischen hydrogeologischen Grundbedingungen verbunden. Der Charakter der hier fließenden Gewässer ist verschiedenartig und hängt von ihrem Alter ab – die jüngsten sind 30 Jahre alt und die ältesten über 100. Die Gestalt der Becken ist vorwiegend longitudinal oder oval und knüpft damit an den Gang des Kohleflözes. 60. Nad „Stawem Kołkowym” w Tuplicach 60. Am Teich „Staw Kołkowy” in Tuplice 67 Wassers, die für die Bergbaurestgewässer cha- Wenn jemand auf Fischen Lust hat, kann rakteristisch ist – zeichnet sich mit niedrigem das nur in der Umgebung von Tuplice tun. pH-Wert aus. Im Durchschnitt beträgt er 3,0. Dort sind die Becken sehr gut durch den loka- Außerdem enthalten hiesige Gewässer große len Polnischen Angelverband bewirtschaftet. Mengen von Eisen und Sulfat. Dieser Zustand In den anderen können wir nur die außer- wird durch die Anwesenheit des Pyrits in der gewöhnlichen Farben der Gewässer, die ein- Braunkohle verursacht. Chemisch gesehen ist zigartige Gestaltung der Landschaft und das es das Eisensulfid, welches einem physikali- Reichtum der Flora bewundern. schen und biologischen Zersetzungsverfahren unterliegt, wodurch Schwefelsäure entsteht. Diese außerordentliche chemische Zusam- mensetzung der Gewässer auf dem Gebiet des Muskauer Faltenbogens hat großes Interesse der Wissenschaftler aus dem Institut für das Sanitätsingenieurwesen bei der Ingenieur Hochschule in Zielona Góra erweckt. 1986 begann man die Untersuchungen zu füh- ren. Laut den Ergebnissen hat man die Gewässerbecken auf zwei Gruppen geteilt. Die erste Gruppe (30 Stück) bilden die Acid- trophischen - stark sauer – mit dem ph-Wert von 2,6-3,9. Die zweite Gruppe (32 Stück) bilden die Becken mit dem ph-Wert von 5,2- 7,4. Man vermutet, dass zu Grunde dieser Viel- fältigkeit die naturelle Neutralisation der Gewässer liegt. Deswegen erweisen die Gewässerbecken in der Nähe von Łęknica, wo man mit dem Abbau erst vor 30 Jahren aufhörte, die nied- rigste Reaktion. Und jene aus dem Gebiet von Tuplice nähern sich langsam der neutralen 61. Rdzawe wody pokopalniane 61. Rostige Bergbaurestgewässer Reaktion, weil man dort schon vor 100 Jahren mit dem Abbau aufhörte. 68 Geotopy, geoturystyka, geopark Geotope, Geotouristik und Geopark Jacek Koźma Jacek Koźma

Krótka wycieczka po obszarze łuku Muża- rakterystycznych materiałów miejscowych. szczególnie w brandenburskiej części obszaru kowa, pozwala dostrzec że jest on szczegól- W wypadku omawianego regionu będą to łuku Mużakowa. ny ze względu na fascynujące ślady dawnych spotykane w wielu miejscowościach budynki Budowa geoparków jest inicjatywą między- zjawisk geologicznych, bogactwo środowi- gospodarcze, zbudowane w całości lub czę- narodową ogłoszoną w latach dziewięćdzie- ska przyrodniczego oraz widoczną prze- ściowo z głazów narzutowych. Dodatkowo siątych na sesji UNESCO. W praktyce realiza- szłość gospodarczą regionu. Aktualnie w cen- budynki są często zdobione fragmentami rudy cją programu zajmują się: Dział Nauk o Zie- trum uwagi władz regionalnych obszaru łuku darniowej lub szlaką z dawnych miejscowych mi UNESCO wraz z Międzynarodową Unią Mużakowa oraz środowisk naukowych, znaj- pieców hutniczych. Nauk Geologicznych (IUGS) oraz organiza- duje się rozwój specyficznej formy turystyki Jak już wcześniej wspomniano łuk Mużako- cje rządowe. W dokumentach programowych związanej z obiektami geologicznymi, jaką jest wa położony jest w transgranicznym obsza- zwraca się szczególną uwagę na rolę geopar- geoturystyka. Czynione są działania celem pro- rze Polski i Niemiec, przez co stanowi mię- ków w tworzeniu nowych miejsc pracy i roz- mocji obszaru „Łuk Mużakowa” jako regio- dzynarodowy obiekt badań. Dzięki współ- woju gospodarczym regionów, również dzięki nu o szczególnych walorach turystycznych. pracy naukowców polskich i niemieckich rozwojowi geoturystyki. Stąd zakłada się, że Podnoszenie atrakcji regionu polega na łącze- w całym jego obszarze wyróżniono już kilka- w powstawaniu geoparków duże znaczenie ma niu jego niezwykłych cech budowy geologicz- dziesiąt obiektów o randze geotopów z cze- zaangażowanie władz i społeczności lokalnej nej z historią regionu i rozwojem krajobrazu go 34 takie stanowiska znajdują się w polskiej oraz ośrodków naukowych. powstałego w wyniku działalności górniczej. części łuku. Obecnie stanowią one przedmiot Pierwszym krokiem do tego celu była inwen- bardziej szczegółowych obserwacji, szczegól- Decyzją Rady Wykonawczej UNESCO taryzacja szczególnie atrakcyjnych obiektów nie w kierunku łączenia atrakcji geologicznych z czerwca 2001 r. została podjęta inicjatywa nazywanych geotopami. Za geotopy uznaje z miejscami godnymi zwiedzania w regionie. wspierania wysiłków Państw Członkowskich się wartościowe obiekty środowiska ilustrujące W tym kierunku opracowano wiele projek- w promowaniu obszarów lub naturalnych zapis historii geologicznej Ziemi. Mogą to być tów tematycznych ścieżek geoturystycznych, parków o szczególnych właściwościach geo- również obiekty które w konkretnym miejscu na przykład szlakiem dawnego górnictwa czy logicznych. Opracowano w tym celu zestaw wzbogacają rangę całego obszaru i związa- też szlakiem dawnych hut szkła. Wszystko to zasad instruktażowych dla narodowych geo- ne są z wykorzystaniem geologicznych zaso- celem ujęcia pojedynczych punktów, intere- parków przy staraniu się o pomoc ze strony bów Ziemi. Posiadają one wybitne wartości sujących dla geoturystyki w całość, w ramach UNESCO na drodze włączania ich w sieć geo- historyczne i kulturowe regionu. Właśnie do budowy obszaru ochrony stanowisk geolo- parków światowych. tej grupy należą dawne obiekty przemysłowe gicznych nazywanego geoparkiem. Realizacja Geopark ubiegający się o wsparcie czy też historyczne budowle wykonane z cha- tych projektów jest znacznie zaawansowana, UNESCO, jest rozumiany jako obszar o jasno 69

Ein kurzer Ausflug über das Gelände des Muskauer Faltenbogens lässt uns eine geolo- gische, naturkundliche und vergangene wirtschaftliche Besonderheit erleben. Geotouristik – als Form einer spezifischen auf Geoobjekte bezogenen Touristik – steht aktuell im Blick- punkt der wissenschaftlichen Kreisen, die gemeinsam mit den lokalen Verwaltungen kooperieren. Zwecks der Promotion wurden schon einige Schritte unternommen, die den Muskauer Faltenbogen als ein Gebiet von besonderen, touristischen Werten zeigen. Die Erhöhung der Attraktivität der Region beruht auf der Verbindung ihres außerordentlichen Geobaus mit der lokalen Geschichte und mit der Entwicklung der Bergbaufolgelandschaft. Die Bestandaufnahme der besonders anzie- henden Objekte, die als Geotope genannt werden, war der erste Schritt. Unter dem Begriff „Geotope“ sollen diejenigen Umweltelemente 62. Centrum Informacji o Geoparku Łuk Mużakowa w Jerischke verstanden werden, die die Geogeschichte 62. Informationszentrum „Muskauer Faltenbogen” in Jerischkee der Erde mit sich projizieren. Um mit diesem Prädikat ausgezeichnet zu werden, muss zdefiniowanych granicach i pracuje w oparciu obu stronach granicy, wspólnie ze stroną nie- ein Element noch zwei wichtige Bedingungen o ustawodawstwo danego kraju. miecką. erfüllen: mit ihrer Anwesenheit einen be- W polskiej części, obszaru od 2001 roku ist- Już dzisiaj wypada zaprosić wszystkich do stimmten Ort wissenschaftlich, visuell und nieje Park Krajobrazowy „Łuk Mużakowa”, zwiedzania niezwykłego terenu przyszłego kulturell bereichen und mit der Nutzung der który jako prawna forma ochrony przyro- geoparku, a w szczególności okolic Łęknicy, Bodenschätze verbunden sein. Sie bewiesen dy stanowi doskonałą podstawę do dalszych Trzebiela i Tuplic. auch den großen historischen Wert der Region. działań w kierunku utworzenia geoparku, po Das sind vor allem: ehemalige Industrieräume 70 und historische Gebäude, die aus dem für des Rosenerzes und der Schlacke, die aus den Dank der Zusammenarbeit der polnischen dieses Gebiet charakteristischen Baustoff Hüttenherden stammen, beschmückt. und deutschen Wissenschaftler wurde auf gemacht wurden. Wie es früher erwähnt wurde, erstreckt diesem Gebiet eine große Zahl von Stellen In diese Region erfüllen diese Bedingungen sich der Muskauer Faltenbogen grenzüber- mit dem Prädikat „Geotop“ ausgezeichnet. viele Wirtschaftsgebäude, die vollkommen greifend auf den Gebieten zweier Länder: 34 davon liegen auf der polnischen Seite oder nur teilweise aus den Findlingen gebaut Deutschlands und Polens, wodurch er zum des Faltenbogens. Zur Zeit werden sie unter wurden. Zusätzlich sind sie mit den Stücken internationalen Forschungsobjekt wurde. Berücksichtigung der geologischen und touristischen Aspekten geforscht, um dann sie spä- ter in ein touristisches Angebot mit anderen sehenswerten Stellen verbinden zu können. Aus diesem Grund schuf man letztens einige Projekte der thematischen geotouristischen Wege u. a. Glastour oder Altbergbautour. Alles das erfolg zwecks der Vereinigung der getrennten geotouristischen Orte, worauf ein Geopark sich stützen soll. Die Arbeiten an der Verwirklichung der Projekte sind, vor allem in Brandenburg, sehr fortgeschritten und intensiv. Die Gründung der Geoparks ist eine internationale Initiative, die in den 90-er Jahren wäh- rend einer UNESCO-Satzung kundgegeben wurde. Die praktischen Umsetzungen tragen: UNESCO-Erdkundeamt, die Internationale Union der Geologischen Wissenschaften (IUGS) und die Regierungsorganisationen. In der Programmdokumentation lenkt man besondere Aufmerksamkeit auf die Rolle der Geoparks bei der Schaffung der neuen Arbeitsplätze und auf die Möglichkeit der wirtschaftlichen Entwicklung der Region. 63. Ośrodek Kultury Sportu i Rekreacji w Łęknicy, siedziba dyrekcji Parku Krajobrazowego „Łuk Mużakowa” Daher kommt die Überzeugung, dass bei der 63. Kulturhaus OKSiR in Łęknica – Sitz des Landschaftsparks „Muskauer Faltenbogen” Gründung der Geoparks das Engagement der 71 lokalen Verwaltung, der lokalen Bevölkerung und der wissenschaftlichen Kreisen von größ- ter Bedeutung ist. Laut den Entschlüssen des UNESCO- Exekutivrates (aus dem Juni 2001) wurde eine Initiative aufgehoben, die EU-Länder in der Promotion der Gebieten oder Parks, wenn sie vom besonderen geologischen Wert sind, zu fördern und zu unterstützen. Zu diesem Zweck hat man einige Schulungsgrundsätze für die nationalen Geoparks verfertigt, die dann zu beachten sind, wenn eine Förderung seitens UNESCO zwecks der Eintragung 64. Chata łużycka we wsi Siedlec auf die Liste der nationalen Geoparks erwar- 64. Schrotholzhaus im Dorf Siedlec tet wird. Ein Geopark, der sich um solche Unterstützung an UNESCO wendet, soll als ein Gebiet mit festen und klar definierten Grenzen fungieren und seine Arbeitsnormen auf die Gesetzgebung gegebenen Landes stüt- zen. Seit 2001 existiert im polnischen Teil ein Landschaftspark „Muskauer Faltenbogen“. Das ist eine rechtlich genormte Einheit, die eine ideale Grundlage zur Schaffung eines Geoparks auf beiden Seiten der Grenze, gemeinsam mit der deutschen Seite, bildet. Schon heute bleibt uns nichts mehr übrig, als alle zur Besichtigung dieses zukünftigen Geoparks - vor allem nach Łęknica, Trzebiel und Tuplice - einzuladen. 65. Ozdobna ściana z głazów narzutowych, stodoła we wsi Siedlec 65. Findlingsschmuckwand in einer Scheune in Siedlec 72 Przyroda Łuku Mużakowa Flora und Fauna des Muskauer Faltenbogens Leszek Jerzak Leszek Jerzak

Okolice Łęknicy należą do najciekawszych W podziale geobotanicznym Polski region na, podrzeń żebrowiec, centuria pospolita, w zachodniej Polsce. Głównymi elementen leży w Dziale Bałtyckim, w Pododdzia- konwalia majowa, goździk piaskowy, goździk tami tworzącymi tę wyjątkowość są: dolina le Pas Wielkich Dolin, Kraina Śląska i Okręg pyszny, widłak spłaszczony, rosiczka okrą- Nysy Łużyckiej, Łuk Mużakowa oraz Park Lubuski. głolistna, kruszczyk szerokolistny, wrzosiec Mużakowski (Pücklera). Jak na obszary nizin- Omawiany teren jest strefą naturalnego bagienny, kruszyna pospolita, bluszcz pospo- ne Europy środkowej krajobraz omawianego zasięgu sosny, cisa, jodły, świerku, buka, dębu lity, kocanki piaskowe, bagno zwyczajne, grą- terenu jest bardzo urozmaicony, o czym już (szypułkowego i bezszypułkowego), brzozy, żel żółty, grzybienie białe, wilżyna ciernista, była wcześniej mowa. grabu, olszy i jesionu. długosz królewski, paprotka zwyczajna, żura- Człowiek zamieszkiwał tu od dawna. Stara Duże urozmaicenie terenu powoduje, że wina błotna, kozłek dwupienny, kalina koralo- tradycyjna kultura łużycka przeplatała się występuje tu wiele różnych zbiorowisk roślin- wa, barwinek pospolity. tu z rozwojem górnictwa węgla brunatnego. nych: roślin wodnych, siedlisk nadbrzeżnych, Na terenie istniejącego Parku Krajobra- Dzisiaj przekształcony przez górnictwo kra- torfowisk mszysto-turzycowych i mszarów zowego „Łuk Mużakowa” stanowiska rzad- jobraz powoli przejmowany jest przez przyro- oraz naturalne i antropogeniczne trawiaste kich gatunków i zbiorowisk skupiają się w kil- dę, co stwarza doskonałe warunki do rozwoju łąki i murawy, leśne i zaroślowe, a także inne ku miejscach. Są to głównie: rezerwat „Nad turystyki przyrodniczej. związane z działalnością człowieka. Młyńską Strugą”, dolina rzeczki Lenki, oko- W czasie badań florystycznych na omawia- lice wsi Królów i Buczyny, stawy hodowlane Flora nym terenie stwierdzono istnienie 591 gatun- w okolicach Niwicy oraz Park Mużakowski ków roślin. Dominują przede wszystkim tak- w Łęknicy. Wspomniane niezwykłe ukształtowanie sony rodzime. Do szczególnie interesujących terenu, „ścieranie się” ze sobą różnych mikro- należą te rośliny, które osiągają tu wschodnią Lasy klimatów oraz znaczne zasoby wód wpłynęły granicę zasięgu m.in. selery węzłobaldacho- na kształtowanie się flory a pośrednio i fauny we (jedyne stanowisko w Polsce !), nawodnik Lesistość tego obszaru wynosi ponad 40%. omawianego regionu. sześciopręcikowy (jedno z nielicznych stano- Lasy są więc bardzo ważnym i istotnym ele- Znaczna różnorodność krajobrazu powodu- wisk w Polsce) oraz wrzosiec bagienny. Drugą mentem wpływającym na mikroklimat oraz je duże urozmaicenie występujących tu roślin. interesującą grupę stanowią gatunki górskie: skład flory i fauny tego terenu. Lasy Łuku Spotyka się tu wpływy środowisk górskich widłak wroniec, przytulia okrągłolistna, świe- Mużakowa to urozmaicone bicenozy położo- z charakterystycznymi gatunkami, a na tere- rząbek kosmaty i jaskier gajowy. Łącznie grupa ne w całości na terenie V krainy przyrodni- nach podmokłych i torfowiskach występują roślin chronionych i rzadkich to 31 gatunków. czo–leśnej - Śląskiej, głównie dzielnicy Borów gatunki subatlantyckie i kontynentalne. Są to między innymi: modrzewnica zwyczaj- Dolnośląskich. Na omawianym obszarze koń- 73

66. Terasy w dolinie Nysy Łużyckiej 66. Terrassen im Neisse-Tale 74 czą się północne naturalne granice zasięgu Jest on na pograniczu dwóch mezoregionów: rzące Bory Dolnoślaskie zostały zniekształ- jodły i świerka. W przypadku jodły występu- Wzgórz Dalkowskich na północy (Łęknica, cone. Znaczne urozmaicenie pod względem je tu tylko kilka okazów (okolice rezerwatu Tuplice, Trzebiel) i Borów Dolnośląskich na siedlisk przyczynia się do występowania wielu „Nad Młyńska Strugą”). Natomiast w przy- południu (Przewóz, Wymiarki). rzadkich i chronionych gatunków roślin. padku świerka wyróżnia się tu ekotyp świerka Lasy rosnące w okolicach miejscowości „łużycki świerk nizinny”, odpornego na spóź- Łęknica w dolinie Nysy Łużyckiej tworzą Fauna nione przymrozki. kompleks grądów i łęgów. Natomiast na tere- Na omawianym obszarze przeważają sie- nie kompleksu Borów Dolnośląskich domi- Mozaikowatość geomorfologiczna, różno- dliska kwaśnych dąbrów i ubogiego grądu nują bory wilgotne i bagienne – w tym bory rodność zespołów roślinnych, a także użyt- odmiany śląsko-wielkopolskiej formy niżowej. sosnowo-świerkowe i wilgotne bory sosnowe. kowanie czyni omawiany teren interesują- Znajdują się tu również siedliska borów, kwa- Rzadziej spotykane są bory suche i świeże. cym nie tylko botanicznie, ale i zoologicznie. śnych buczyn, łęgów oraz olsów. W tym miejscu należy podkreślić, że w wyni- Urozmaicona szata roślinna wpływa na znacz- Według regionalizacji przyrodniczo-leśnej ku gospodarki prowadzonej przez człowieka ne zróżnicowane występujących tu gatunków Łuk Mużakowa znajduje się w Krainie Śląskiej. (dosadzanie sosny, melioracje) fitocenozy two- zwierząt. Świat ten jednak nie został dotych-

67. Rzekotka drzewna 67. Laubfrosch 68. Żółw błotny 68. Sumpfschildkröte 75 czas w pełni rozpoznany. Względnie dobrze uczyniono to w odniesieniu do następujących grup: pijawek, płazów, gadów, ptaków i ssa- ków (szczególnie z grupy zwierząt łownych). Pijawki reprezentuje 12 gatunków. Są to przedstawiciele typowi dla wód obszaru nizinnego. W czasie badań faunistycznych prowadzo- nych na terenie Łuku Mużakowa stwierdzono występowanie 14 gatunków płazów i 7 gatun- ków gadów. Płazy reprezentują żaby zielone (trzy gatunki: jeziorkowa, wodna i śmieszka), brunatne (dwa gatunki: trawna i moczarowa), grzebiusz- ka ziemna, ropucha szara, zielona i paskówka oraz rzekotka drzewna. Z traszek stwierdzano tu: traszkę grzebieniastą i zwyczajną. Bardzo rzadkie stwierdzenia traszki górskiej odnoto- wane są z terenów na północ od Łęknicy. Warto tu wspomnieć o występowaniu rzad- kiego gatunku kumaka nizinnego na północ od Łęknicy aż po Trzebiel. Z gadów stwierdzono występowanie: zaskrońca (częściej 69. Rożeńce w locie 69. Fliegende Spießente spotykany w dolinie Nysy Łużyckiej), gniewo- sza plamistego (na północ od Łęknicy), żmij Natomiast w grupie gatunków zalatujących borowy, paszkot, gąsiorek, perkoz dwuczuby, zygzakowatej, jaszczurki (zwinka pospolita stwierdzono: łęczak, błotniak zbożowy, bata- zausznik, łabędź niemy, głowienka, czernica, i żyworodna oraz padalec pospolity). Są także lion, świstun, kormoran czarny. błotniak stawowy, krogulec, rybołów (praw- przypuszczenia o występowaniu żółwia błot- dopodobnie lęgowy, obserwacje w 1997 roku), nego (pojedyncze stwierdzenia). Obszary cenne dla ptaków sieweczka rzeczna, kwokacz, łęczak. Zaobserwowano tu 146 gatunków ptaków. Żerują lub regularnie zalatują m. in. kormo- Z gatunków zagrożonych stwierdzono tu mię- Stawy koło Łaz (Lesów) - bąk, gągoł, kania ran, kania ruda, bielik, kuliczek piskliwy, świer- dzy innymi: bąka, rybołowa, bielika, gągoła czarna, srokosz, perkoz rdzawoszyi, krakwa, gotek łąkowy, kwokacz, łęczak, świstun. i kanię rudą. żuraw, siniak, turkawka, zimorodek, skowronek 76 Stawy koło Tuplic - gągoł, perkoz rdzawoszyi, niak stawowy. Żerują lub zalatują regularnie: Stawy koło Niwicy - gągoł, kania ruda, kania cyraneczka, turkawka, zimorodek, skowronek kormoran, bielik, kania ruda, kobuz, kuliczek czarna, kobuz, kuropatwa, kuliczek piskliwy, borowy, paszkot, gąsiorek, siniak, perkoz dwu- piskliwy, bocian czarny, trzmielojad, świergo- srokosz, perkoz rdzawoszyi, krakwa, kszyk, czuby, perkozek, łabędź, czernica, głowien- tek łąkowy. zimorodek, paszkot, gąsiorek, perkozek, per- ka, wodnik, kląskawka. Żerują tu lub zalatują koz dwuczuby, łabędź niemy, głowienka, czer- regularnie między innymi: kormoran, bocian nica, błotniak stawowy, jastrząb, dzięcioł zie- czarny, kania ruda, bielik, kania czarna, żuraw, lonosiwy, dzięcioł zielony. Żerują lub zalatu- świergotek łąkowy, błotniak stawowy, błotniak ją regularnie: bocian czarny, bielik, kuliczek zbożowy. piskliwy, rybitwa czarna, gąsiorek, rybołów, Glinianki koło Tuplic - gągoł. mewa srebrzysta. Stawy koło Mieszkowa - rybitwa czarna, per- Dolina rzeki Rzeczycy (intensywnie użytkowa- koz rdzawoszyi, cyranka, żuraw, kszyk, zimo- ne stawy rybne) - naturalny fragment doliny rodek, dzięcioł średni, świerszczak, gąsiorek, niewielkiej czystej rzeki z kompleksami małych perkozek, perkoz dwuczuby, łabędź niemy, stawów rybnych. Stwierdzono tu występowa- gęgawa, głowienka, czernica, błotniak stawo- nie gągoła, wodnika, perkozka. wy, wodnik, sieweczka rzeczna, dzięcioł zielony. Żerują lub zalatują regularnie m. in.: łabędź Występowanie ssaków krzykliwy, kormoran, bielik, kuliczek piskliwy, brodziec samotny, świergotek łąkowy, rybo- Na omawianym terenie stwierdzono wystę- łów, batalion, łęczak, mewa mała. powanie 22 gatunków ssaków objętych ochro- Staw leśny “Duży” koło Tuplic - gągoł, kania ną prawną w Polsce. Z pośród ssaków dziko ruda, kania czarna, perkoz rdzawoszyi, żuraw, żyjących, dwa gatunki wydra i wilk należą do siniak, turkawka, zimorodek, skowronek boro- grupy szczególnie zagrożonych wyginięciem. wy, paszkot, gąsiorek, perkoz dwuczuby, per- Wilk był stwierdzany w latach 80-tych na pół- kozek, łabędź niemy, głowienka, czernica, noc od Łęknicy. Natomiast wydra stwierdza- błotniak stawowy, krogulec, kurka wodna. na jest w okolicach rezerwatu „Nad Młyńska Żerują lub zalatuję regularnie: kormoran, Strugą”. bocian czarny, bielik, rybitwa czarna, krakwa, W czasie badań terenowych w obszarze świergotek łąkowy, mewa srebrzysta. łuku Mużakowa stwierdzono występowanie Stawy koło Łukowa - gągoł, kania czarna, aż 11 gatunków nietoperzy. Obok pospolite- kuropatwa, perkoz rdzawoszyi, żuraw, siniak, go kreta, jeża, ryjówki i kilku gatunków myszy turkawka, gąsiorek, perkozek, perkoz dwuczu- 70. Czapla siwa 70. Graureiher ustalono występowanie siedmiu gatunków ssa- by, łabędź niemy, głowienka, czernica, błot- ków łownych: jeleń, sarna, dzik, zając, kuna, 77 borsuk i lis. Najliczniejszą populację stanowią sarna i dzik, zaś najmniej liczną (wręcz rzad- ką) borsuk i kuna. Niepokojącym faktem jest, niegdyś stosunkowo liczny, obecnie ginący w zastraszającym tempie zając szarak.

Najcenniejsze tereny

Rezerwat „Nad Młyńską Strugą”

Decyzją o wielkim znaczeniu dla obszaru polskiej części łuku Mużakowa było usta- nowienie w 2001 r Parku Krajobrazowego „Łuk Mużakowa” obejmującego ochroną dolinę Nysy oraz morenę Mużakowa. Dzięki temu możliwe jest prowadzenie zrównowa- żonego rozwoju i odpowiednie jego finanso- wanie. Jednym z ważniejszych zadań jest na przykład zakwalifikowanie terenu gmin do obszarów priorytetowych w ramach Programu Rolnośrodowiskowego. Na omawianym terenie istnieje jeden rezerwat przyrody. Jest to rezerwat częściowy 71. Sarna 71. Rehe o charakterze leśnym. Nosi on nazwę „Nad Młyńską Strugą”. Znajduje się on ok. 4,5 km nach gmin Łęknica i Przewóz. rezerwatu jest rozcięty przez prawobrzeżny na południowy-wschód od Łęknicy. Teren rezerwatu charakteryzuje się urozma- dopływ Nysy Łużyckiej - rzekę Skrodę. Pierwotnie, w momencie utworzenia w roku iconą morfologią. Jest on położony w malow- Jest to rzeka silnie meandrująca o stromych 1970, zajmował on powierzchnię 6,22 ha niczej dolinie Nysy Łużyckiej i w rejonie rzeki i wysokich zboczach, której cechą charakte- w obrębie administracyjnym gminy Przewóz. Skrody. Na płaskich obszarach terasy nadza- rystyczną jest brunatne zabarwienie wody, Na wniosek Lasów Państwowych, z począt- lewowej spotkać można liczne, wypełnione spowodowane znaczną zawartością związków kiem 2002 r., został on powiększony do wiel- wodą bezodpływowe zagłębienia, w których żelaza. kości 132,56 ha i obecnie znajduje się na tere- wykształciły się torfowiska i olsy. Obszar 78

72. Naturalny krajobraz doliny Skrody 72. Natürliche Landschaft des Skroda-Talesa 79 Pod względem przyrodniczym, rezerwat tym ochroną dlatego też jeżeli znajdziemy się Użytek otoczony jest lasami sosnowymi na charakteryzuje się dużą różnorodnością sie- na jego terenie musimy, jako turyści, pamiętać siedliskach boru świeżego i boru wilgotnego. dlisk. Największą powierzchnię zajmują sie- o zachowaniu pewnych zasad: możemy poru- Na omawianym terenie znajduje się również dliska lasu łęgowego i lasu wilgotnego, mniej- szać się tylko wyznaczonymi szlakami, nie kilka bardzo cennych drzew o pomnikowych sze powierzchnie siedliska lasów mieszanych. wolno niszczyć lub uszkadzać drzew i roślin, wymiarach. W drzewostanie dominują buk pospolity i dąb niszczyć nor zwierząt, nie wolno palić ognisk Na terenie gminy Łęknica znajdował się do szypułkowy. Domieszkowo występują: świerk ani tytoniu, nie wolno wyprowadzać psów niedawna dość znany pomnik przyrody dąb pospolity, grab pospolity, olsza czarna, brzoza bez smyczy i kagańca, nie wolno biwakować „Lubuski Bartek” o obwodzie 870 cm. Jego brodawkowata, modrzew europejski i jarząb poza miejscami do tego wyznaczonymi. Bez wiek oceniano na 700 lat. Niestety został on pospolity - jarzębina. względu na zakazy które obowiązują na obsza- podpalony i zniszczony. W jego miejscu został Spośród roślin naczyniowych na obszarze rach chronionych musimy pamiętać o tym aby posadzony nowy dąb, ale upłynie kilkaset lat rezerwatu stwierdzono 129 gatunków. Z roślin miejsce w którym odpoczywamy pozostawić zanim osiągnie rozmiary swego poprzednika. chronionych występuje na tym terenie jedynie takim, jakim chcielibyśmy je zastać. Na terenie gminy Łęknica znajdują się liczne kruszyna pospolita i konwalia majowa. pomniki przyrody mające duże znaczenie tury- Z roślin zielnych występują tu m.in.: trę- Użytki ekologiczne styczne. W większości są to dęby szypułkowe downik bulwiasty, siódmaczek leśny, konwalij- o obwodzie od 340 cm do 790 cm i wysoko- ka dwulistna, kostrzewa olbrzymia, jastrzębiec “Leśne bagno” – to użytek ekologicz- ści do 35 m oraz buk zwyczajny, klon jawor Lachenala. Z paproci - nerecznica krótkoostna ny o powierzchni 0,88 ha ustanowiony i modrzew europejski. i orlica pospolita. w 1998 roku. Znajduje się około 1 km na pół- Do najciekawszych drzew pomnikowych Stwierdzono tu wiele rzadkich gatunków noc od miejscowości Buczyny. Jest to obszar znajdujących się w Łęknicy, należą cztery- ptaków i owadów. Z ptaków należy wymienić o charakterze bagiennym z utrzymującym się stuletni dąb szypułkowy (obwód 560 cm) dzięcioła średniego związanego ze starodrze- przez cały rok lustrem wody. Stanowi ostoję przy ul. H. Sawickiej 7a oraz stuletni cypry- wem dębowym oraz samotnika, a z owadów zwierzyny. Użytek otoczony jest lasami sosno- sik groszkowy odmiana pierzasta (obwód występuje na tym terenie bardzo rzadki gatu- wymi i brzozowo-sosnowymi na siedlisku lasu 156 cm)przy Hutnicza 19. Należy podkre- nek ważki zagrożonej wyginięciem w Polsce mieszanego wilgotnego i lasu mieszanego ślić, że w regionie Łęknicy znajduje się jesz- i krajach europejskich - szklarnik leśny. Innym świeżego. cze wiele innych dobrze zachowanych drzew, ciekawym gatunkiem, który podlega ochronie “Dolina” - użytek ekologiczny zajmują- które według dokumentacji przyrodników jest motyl rojnik morfeusz występujący jedynie cy powierzchnię 4,40 ha. Został ustano- zasługują na ochronę prawną. Należą do nich w dwóch obszarach na terenie Polski. wiony w 1997 roku. Położony około 2 km świerk pospolity, sosna zwyczajna, daglezja, Oprócz wymienionych rzadkich gatunków na południowy-zachód od miejscowości jawor, sosna wejmutka, buk zwyczajny, dąb zwierząt, można tu także spotkać wiewiórkę Dąbrowa Łużycka. W skład użytku wchodzą szypułkowy, buk pospolity, lipa drobnolistna, dzika, sarnę, jelenia i lisa. Jak wspomniano na dwa bagna położone w zaklęśnięciu tereno- modrzew europejski i jedlica. wstępie rezerwat przyrody jest obszarem obję- wym. Ich wielkość wynosi 0,50 ha i 3,90 ha. 80 Park Mużakowski Nie sposób w wykazie najcenniejszych terenów pominąć wyjątkowy również pod względem przyrodniczym Park Mużakowski, wpisany obecnie na listę UNESCO. Jest on miejscem występowania wielu okazów drzew o wymiarach pomnikowych – między innymi daglezji zielonej, buka, lipy drobnolistnej czy modrzewia europejskiego. W stawie w pół- nocnej części parku znajdowane jest stanowisko grzybieni białych - gatunku chronionego. Najstarszą część parku stanowią tereny w dolinie Nysy Łużyckiej. Kompleks lasów grądowych i łęgowych doliny Nysy Łużyckiej, łącznie z parkiem, jest przykładem stosunkowo dobrze zachowanej flory leśnej, a także może okazać się siedli- skiem kilku gatunków górskich. Pewną ciekawostką jest fakt, że istniejący w Parku Mużakowskim stary drzewostan swoją egzystencję zawdzięcza tkwiącym w nich, odłamkom i pociskom - „ostańce” zaciekłych walk, jakie toczyły się na tych terenach w czasie II wojny światowej. Dzięki temu drzewa te nie zostały wcześniej wycięte.

73. Przed odsłonięciem tablicy UNESCO w Parku Mużakowskim 73. Kurz vor der Enthüllung der UNESCO Tafle im Muskauer Park 81 liegt diese Region in der Baltischen Sektion, Das abwechslungreiche Terrain schafft in der Subsektion des Riesentäler-Streifens, im gute Bedingungen zur Entwicklung verschie- Die Umgebung der Stadt Łeknica gehört Land Schlesien und im Lebuser Bezirk. denen Pflanzsammlungen: Wasserpflanzen, zu den interessantesten auf den west- In dieser Region haben folgende Baumarten Küstehabitaten, Torfmooren und Torfmoosen, lichen Gebieten Polens. Das Lausitzer ihre naturelle Reichweite: Kiefer, Eibe, Tanne, naturellen und anthropogenen krautarti- Neißetal, der Muskauer Faltenbogen Land Fichte, Buche, Birke, Stieleiche und stiellose gen Wiesen und Waldgrasdecken und vielen schftspark) und der Muskauer Park sind die Eiche, Hainbuche, Erle und Esche. anderen, die von dem Wirken des Menschen Hauptanziehungspunkte dieser einmaligen abhängig waren und sind. Landschaft. Obwohl diese Region im flachen Teil Europas liegt, ist die Geländebildung sehr abwechslungsreich. Dieses Gebiet wurde seit Urzeiten von Menschen bewohnt. Die alte traditionelle Lausitzer Kultur mischte sich hier mit dem Entwicklungsgang des Braunkohlenwesens. Die heutige Bergbaufolgelandschaft assi- miliert sich mit der Natur, wodurch ideale Bedingungen zur Tourismusentwicklung entstehen.

Flora

Die außergewöhnliche Terrainbildung, der Zusammenstoss von verschiedenen Kleinkli- mas und großer Wasserreichtum üben einen sehr großen Einfluss auf die Flora und Fauna dieser Region aus. Die bedeutende Vielfalt der Landschaft bringt zur Mannigfaltigkeit der hier wachsenden Pflanzen. Wir haben hier mit einer Verflechtung der bergischen Biotope mit den subatlantischen und kontinentalen Gattungen. Der geobotanischen Teilung Polens gemäß 74. Doliny erozyjne 74. Erosionstäler 82 gewöhnliche Moosbeere, Baldariangewächse und Immergrün. Auf dem Gebiet dieses Landschaftsparks sammeln sich die seltenen Gattungen in mehreren Orten. Das sind: das Naturreservat „Am Mühlbach“, das Lenka-Tal, die Umgebung der Dörfer Królów und Buczyna, die Fisch- teichen bei Niwica und der Muskauer Park in Łęknica.

Wälder

Die Florauntersuchungen auf diesem Gebiet Dieses Gebiet ist in 40% mit dem Wald ergaben die Anwesenheit von 591 Gattungen bedeckt. Daher bilden die Wälder einen wich- von Pflanzen. Die dominierende Rolle spielt tigen und wesentlichen Faktor, der auf das das einheimische Taxon. Zu den interessantes- Kleinklima und auf den Bestand der Flora und 75. Sarny w okolicy Przewozu ten Pflanzen gehören jene, die hier ihre östliche Fauna intensiv wirkt. Den Waldbestand des 75. Reh in der Umgebung von Przewóz Verbreitungsgrenze erreichen: Knotenblutrige Muskauer Faltenbogens gestalten die abwechs- Sellerie (der einzige Ort in Polen, in dem man lungsreichen Biozönosen, die im Ganzen auf sie finden kann), Sechsmänniges Tännel (eine dem Gebiet des V schlesischen territoria- Der Muskauer Faltenbogen liegt auf dem der wenigen Orten, wo man es finden kann) len Natursystems liegen – in der Sektion der Gebiet des Landes Schlesien und grenzt mit und Glockenheide. Die zweite Gruppe, die Niederschlesischen Wälder. In dieser Region zwei Mesoregionen: nördlich mit den Dalkowski auch sehr interessant ist, bilden die bergi- endet die naturelle Verbreitungsgrenze der Anhöhen (Łęknica, Tuplice, Trzebiel) und schen Arten: Tannen-Teufelsklaue, Rundblatt- Tanne, hier wachsen nur einige Stücke davon, südlich mit den Niederschlesischen Wäldern Lobkraut, Rauhaariger Kölberkopf. Die Zahl und der Fichte, die hier durch einen spezi- (Przewóz, Wymiarki). der seltenen und geschützten Gattungen ellen Ökotyp seiner Gattung – die Lausitzer Die in der Umgebung von Łeknica wach- liegt bei 31. Das sind: u. a. Rosmarienheide, Flachfichte – repräsentiert wird. senden Wälder beinhalten die Misch- und Rippenfarn, Tausendgüldenkraut, Maiglöck Im Muskauer Faltenbogen überwiegt ein Auenwaldbestände. Auf dem Gebiet der chen, Sandnelke, Prachtnelke, Flachbärlapp, Mischwald, der für schlesisch-großpolni- Niederschlesischen Wälder überwiegen die Sonnentau, Breitblättrige Steudelwurz, sche Flachgelände typisch ist. Hier befinden Feucht- und Sumpfwaldbestände – dar- Glockeheide, Faulbaum, Efeu, Sand- sich auch die hoch entwickelten Biotope der unter die Fichte und Kiefer. Sehr selten Strohblume, Sumpf-Porst, Spatterdock, Weiße Wälder der sauren Buche, der Auenwälder und sind trockene und rezente Wälder zu tref- Seerose, Hauheckel Königsfarn, Tüpfelfarn, der Schwarzerlewälder. fen. Die Bewirtschaftung (u. a. Melioration) 83 des Gebiets führt zur Umgestaltung dieser diesem Gebiet noch ungenügend geforscht Bergmolch (Einzelfälle). Baumlandschaft. Bedeutende Mannigfaltigkeit ist. Relativ gut werden nur folgende Gruppen Bemerkenswert ist hier das Vorkommen der Biotope schafft gute Bedingungen für viele untersucht: Blutegel, Lurche, Reptilien, Vögel, einer seltenen Gattung – der Rotbauchunke seltene und geschützte Pflanzarten. und Säugetier (Jagdtiere). (zwischen Łęknica und Trzebiel). Zu den Der Blutegel wird durch 12 Gattungen, die Reptilien zählen: Ringelnatter (im Neissetal), Sc Fauna für die Gewässer des Flachgebiets typisch sind, hlingnatter (nördlichvon Łęknica), Kreuzotter, vertreten. Die Faunauntersuchungen ergaben Zauneidechse, Waldeidechse und Blind-schlei- Mosaikartige Geomorphologie, abwechs- das Vorkommen von 14 Lurchgattungen und che. Man vermutet auch das Vorkommen von lungsreiche Sammlung der Pflanzgattungen 7 Reptiliengattungen. Sumpfschildkröte (Einzelfälle). und ein bestimmter Nutzungscharakter macht Zu den Lurchen zählen: Frosch (darun- Der Vögelbestand zählt 146 Gattungen. Zu aus dieser Region eine nicht nur botanisch ter: Teichfrosch, Wasserfrosch, Seefrosch, den bedrihten Arten gehören: Rohrdommel, aber auch zoologisch interessante Nische. Grasfrosch, Moorfrosch), Knoblauchkröte, Fischadler, Seeadler, Schellente und Rotmilan. Diese Heterogenität der Pflanzen gibt den Erdkröte, Wechselkröte, Kreuzkröte und Zu den periodisch kommenden Vögle zählen: Grund zur Entwicklung verschiedenartigen Laubfrosch. Folgende Molchgattungen hat Bruchwasserläufer, Kornweihe, Kemphaan, Tiergattungen, deren Gesamtstruktur auf man festgestellt: Kammolch, Teichmolch, und Pfeifente, Kormoran.

76. Kumak nizinny 76. Rotbauchunke 77. Ropucha zielona 77. Wechselkröte 84 Die für die Vögel günstigsten Gelände menden oder hier fressenden Gattungen zäh- Höckerschwan, Reiherente, Rohrweihe, Die Teiche in der Nähe von Łazy – len: Kormoran, Schwarzstorch, Rotmilan, Wasserrollen, Grünspecht. Zu den peri- Rohrdommel, Schellente, Schwarzmilan, Seeadler, Schwarzmilan, Kranich, Wiesenpie odisch kommenden oder hier fressenden Raubwürger, Rothalsstaucher, Schnatterente, per, Kornweihe, Rohrweihe. Gattungen gehören: Kormoran, Seeadler, Kranich, Furteltaube, Eisvogel, Heidelerche, Die Lehmgruben in der Nähe von Tuplice: Waldwasserläufer, Fischadler, Kemphaan, Neuntöter, Haubentaucher, Schwarzhalstauc Schellente. Bruchwasserläufer, Zwergmöve. her, Höckerschwan, Reiherente, Rohrweihe, Die Teiche in der Nähe von Mieszków: Der Waldteich „Gross“ in der Nähe von Sperber, Fischadler, Flussregenpfeifer, Bruc Frauerseeschwalbe, Rothalsstaucher,Knäk- Tuplice: Schellente, Rotmilan, Schwarzmilan, hwasserläufer. Zu den periodisch kommen- ente, Bekasine, Eisvogel, Haubentaucher, Rothalsstaucher, Kranich, Furteltaube, den oder hier fressenden Vögeln gehören: Kormoran, Rotmilan, Seeadler, Wiesenpieper, Bruchwasserläufer, Pfeifente. Die Teiche in der Nähe von Tuplice: Schellente, Rothalsstaucher, Furteltauben, Eisvogel, Heidelerche, Misseldrossel, Haub entaucher, Schwan, Reiherente, Wasserrolle, Schwarzkehlchen. Zu den periodisch kom-

78. Kląskawka 78. Schwarzkehlchen 79. Sieweczka 79. Flussregenpfeifer 85

80. Teren pokopalniany 80. Bergbaufolgegebiet 86 Säugetiere Heidelerche, Neuntöter, Haubentaucher, Wespenbussard, Wiesenpieper. Höckerschwan, Reiherente, Rohrweihe, Die Teiche in der Nähe von Niwica: Schel- Auf dem Gebiet des „Muskauer Faltenbo- Sperber Teichhuhn. Zu den periodisch kom- lente, Rotmilan, Schwarzmilan, Baumfalke, gens“ lassen sich die 22 unter dem Schutz menden und hier fressenden Gattungen zäh- Rebhuhn, Raubwürger, Rothalsstaucher, stehenden Säugetiergattungen feststellen. len: Kormoran, Schwarzstorch, seeadler, Schnatterente, Bekasine, Eisvogel, Haubentau Fischotter und Wolf gehören unter den hier Schnatterente, Wienpieper, Silbermöve. cher, Höckerschwan, Reiherente, Rohrweihe, wild lebenden Säugetieren zu den bedrohten Die Teiche in der Nähe von Łuków: Falke, Grünspecht. Zu den periodisch kom- Arten. Schellente, Schwarzmilan, Rebhuhn, Rothal menden oder hier fressenden Gattungen gehö- In den 80-ern sah man noch den Wolf sstaucher, Kranich, Furteltaube, Neuntöter, ren: Schwarzstorch, Seeadler, Seeschwalbe, nördlich von Łęknica. Der Fischotter ist Haubentaucher, Höckerschwan, Reiherente, Fischadler, Silbermöve. hingegen bis heute im Waldreservat „Nad Rohrweihe. Im Rzerzyca-Tal (sehr intensiv genutzte Młyńska Strugą“/„Am Mühlbach“ zu sehen. Zu den periodisch kommenden oder hier Fischteiche) : ein naturell gestaltener Abschnitt Während den Terrainuntersuchungen hat fressenden Gattungen zählen: Kormoran, eines kleinen Flusses mit kleinen Fischteichen man hier 11 Fledermausgattungen notiert. Seeadler, Rotmilan, Baumfalke, Schwarzstorch, – Schellente und Wasserrolle.

81. Rożeniec 81. Spießente 82. Gągoł 82. Schellentee 87 Neben gewöhnlichen Maulwurf, Igel und einigen Mausgattungen ist auch das Vorkom- men der Jagdsäugetiere bewiesen: u. a. Hirsch, Reh, Wildschwein, Hase, Edelmorder, Dachs und Fuchs. Reh und Wildschwein erweisen die größte Populationsdichte, Dachs und Edelmorder kommen selten vor. Alarmierend ist die Tatsache, dass der früher zahlreich vor- kommende Feldhase erschreckend schnell aus- stirbt.

Die preiswertesten Gebiete

Naturreservat - „Nad Młyńską Strugą“/“Am Mühlbach“

Von großer Bedeutung war die Entscheidung aus dem Jahre 2001 im polnischen Teil des Muskauer Faltenbogens ein Schutzgebiet zu schaffen. Dieser Landschaftspark soll das Neiße-Tal und die Muskauer Moräne unter Schutz nehmen. Jetzt besteht die Möglichkeit eine stabi- le Entwicklung und Förderung zu führen. 83. Rezerwat „Nad Młyńską Strugą” 83. Naturreservat „Am Mühlbach“ Zu den Hauptaufgaben gehört diese Region zu den vorrangigen Gebieten im Rahmen des 1970 hat es die Fläche von 6,22 ha und Die Morphologie des Terrains ist sehr man- „Milieuagraren Programs“ zu qualifizieren. lag auf dem Gebiet der Gemeinde Przewóz. nigfaltig. Das Malerische geben ihm das Neiße- Auf diesem hier besprochenen Gebiet 2002 stellte das Staatsforstamt einen Antrag, Tal und die Landschaft des Skroda Flusses. befindet sich ein bewaldetes Reservat mit dieses Reservat zu vergrößern. Jetzt, mit der Nebenan den Anschwemmungsterrassen kann einem Waldcharakter. „Nad Młyńską Strugą“/ Gesamtfläche von 132,54 ha, befindet sich man mehrere mit dem Wasser ausgefüllte „Am Mühlbach“ liegt 4,5 km süd-westlich von es auf dem Gebiet der zwei Gemeinden – Senken, in denen sich die Torfmoore herausge- Łęknica entfernt. Przewóz und Łęknica. bildet haben, sehen. Das Gebiet des Reservats ist durch den rechten Nebenfluss der Lausitzer 88 Zu sehen sind hier folgende krautartige Pflanzen: Knötige Braunwurz, Europäischer Siebenstern, Riesen-Schwingel, Dorniger Wurmfarn und Adlerfarn. Es wurden hier einige seltene Insekt- und Vögelgattungen lokalisiert. Zu den Vögeln zählt u. a. der Waldwasserläufer und zu den Insekten eine bedrohte Libelle- Art – Zweigstreifter Quelljungfer. Sehr wichtig ist das Vorkommen einer seltenen Schmetterlinggattung – Dickkopffalter, der nur in zwei Orten in Polen lebt. Hier sind auch viele Säugetiere zu treffen: Wildschwein, Reh, Hirsch, Fuchs. Bei der Besichtigung muss jeder die Gebote und Verbote des unter dem Schutz stehenden Reservats beachten: man kann nur die markierten Wanderrouten nehmen; Beschädigung der Pflanzen oder Bäumen ist nicht zulässig und wird bestrafen; Zerstörung der Tierlöcher ist nicht zulässig; Lagerfeuer und Rauchen sind streng verboten; es ist nicht zulässig Hunde ohne Leine und Maulkorb ins Reservat ein- 84. Park Mużakowski 84. Muskauer Park zuführen; man kann nur dort lagern, wo dazu Plätze angewiesen sind. Wir sollen auch daran Neiße – den Fluss Skroda – durchschnitten. und Stieleiche gebaut. Zu sehen sind noch: denken, den Ort, in dem wir erholen, im guten Der Bau dieses Flusses ist mäanderförmig. Fichte, Hainbuche, Schwarzerle, gewöhnliche Zustand zu lassen. Skroda ist durch starke Eisenverbindungen Birke, Lärche und Vogelbeere. sehr bräunlich gefärbt. Im Muskauer Faltenbogen hat man 129 vas- Ökologische Nutzflächen Dieses Reservat zeichnet sich durch große kuläre Pflanzgattungen lokalisiert. Aus den Heterogenität der Biotope aus. Die Auenwälder unter dem Schutz stehenden Pflanzen trift „Waldsumpf“ – Fläche 0,88 ha; gegründet und die Feuchtwälder überwiegen. Der man u. a. das Maiglöckchen. 1998; 1 km nördlich von Buczyny entfernt. Waldbestand wird vor allem durch Rotbuche Sumpfartiges Gebiet mit einem sich das ganze 89 Jahr erhaltenen Wasserspiegel. Tierrefugium. Um diese Nutzfläche befinden sich Kiefer- und Birkenwälder, auch rezente und feuchte Mischwälder. „Das Tal“ – Fläche 4,40 ha; gegründet 1997; 2 km süd-westlich von Dąbrowa Łużycka entfernt. Hier befinden sich zwei Sümpfe (Flächen: 0,50 ha und 3,90 ha). Um diese Nutzfläche befinden sich die Kieferwälder, auch rezente und feuchte Wäl- der. Auf dem Gebiet des Muskauer Faltenbogens befinden sich einige Bäume, die als Denkma- le fungieren. Gemeinde Łęknica –mehrere Naturdenk- mäler von großer touristischer Bedeutung. Vorwiegend sind das Stieleichen (Umfang: zwischen 340 bis 790 cm; Grösse: 35 m) oder Buchen, Ahorne, Bergahorne. Zu den interessantesten Baumdenkmäler gehören: 85. Różanecznik w parku Mużakowskim 85.Rhododendron im Muskauer Park Stieleiche (Hanki Sawickiej-Strasse 7a; Alter: 400 Jahre; Umfang: 560 cm), Fadenzypresse „Muskauer Park“ (Hutnicza-Strasse 19; Umfang 156cm; Alter: Diese Sammlung von Auen- und Misch- 100 Jahre). Laut den Naturwissenschaftlern Es ist unmöglich bei der Auflistung der wälder im Neiße-Tal und im Park bildet gibt es in der Region von Łęknica noch mehre markantesten Orte aus diesem Gebiet den eine gut erhaltene Flora und schafft gute Bäume, die es verdienen, unter den Schutz Muskauer Park auszulassen. Dieser Park Bedingungen zur Entwicklung einigen bergi- genommen zu werden. Das sind: Douglasie, befindet sich seit dem Jahr 2004 auf der schen Pflanzgattungen. Weymouths Kiefer, gewöhnliche Buche, Welterbeliste UNESCO. Zu finden sind hier Sehr interessant ist das, dass der alte Wald- Stieleiche, Winterlinde. mehrere Baumarten: grüne Douglasie, Buche, bestand im Park seine Existenz den in den Winterlinde. Im Teich im nördlichen Teil des Baumstämmen steckenden Splittern und Parks ist der Biotop der Weißen Seerose loka- Geschossen verdankt. Das ist ein Überbleibsel lisiert. Den ältesten Teil des Parks macht das nach den schweren Kämpfen, die hier währen Neiße-Tal aus. des II Welt Krieges stattfanden. 90 Wybrana literatura źródłowa Jaros, J.: Słownik historyczny kopalń węgla Jerzak L., Tonder J.: Możliwości wyko- Ausgewählte Quellenverzeichnis na ziemiach polskich. 200 p., Śląski Inst. rzystania przyrodniczych walorów Nauk., Katowice, 1984. Łuku Mużakowa w rozwoju turystyki. Badura J., Gawlikowska E., Kasiński J.R., Jermaczek A., Gawroński A., Jermaczek Zielonogórskie Studia Łużyckie 4: Koźma J., Kupetz M., Piwocki M., M., Rybaczyk E., Plan ochrony rezer- 7-15., 2004. Rascher J.: Geopark „Łuk Mużakowa” watu przyrody „Nad Młyńską Strugą” Jędrczak A.: Skład chemiczny wód poje- – proponowany transgraniczny obszar na lata 2004-2024. (msc.), Klub zierza antropogenicznego w Łuku ochrony georóżnorodności. Przyrodników, Świebodzin, 2004. Mużakowskim, Monografie Nr 54, Wyd. Prz. Geol., 51, 54-58, 2002. Jerzak L. [red.]: Park Krajobrazowy „Łuk Wyższej Szkoły Inżynierskiej w Zielonej Bazarnik J., Brozio F., Jermaczek A., Jerzak Mużakowa” – dokumentacja projek- Górze, 1992. L., Toth B., Zarzycki W.: Bory Łużycko- towa. (msc.), Liga Ochrony Przyrody Kasiński J. R., Piwocki M.: Dawne gór- dolnośląskie – przyroda i jej ochro- w Zielonej Górze, 2000. nictwo węgla brunatnego na obsza- na. Jermaczek A. [red.], Wyd. LKP, Jerzak L., Bazarnik J., Zieleniewski rze polskiej części Łuku Mużakowa. Świebodzin, 1998. W.: Naturschutzkarten und kar- [W:] Materiały Konferencji. „Geopark Dyjor S., Chlebowski Z.: Budowa geolo- ten der ausgewahlt Umweltelemente „Łuk Mużakowa” — transgranicz- giczna polskiej części łuku Mużakowa. des polnisch-deutschen ny obszar ochrony georóżnorodno- Acta Univ. Wratislaviensis, Prace Geol.- Grenzgebietes in der Wojewodschaft ści, Geopark „Muskauer Faltenbogen” Mineral., 192: 3, 3-41, Wrocław, 1973. Zielona Góra. [W:] Erhaltung - Transgrenzschutzgebiet der Dyrcz A., Grabiński W., Stawarczyk T., und Entwicklung der Lausitz- Geovielfältigkeit, Łęknica, 6 maja Witkowski J.,: Ptaki Śląska. Uniwersytet Niederschlesischen Kiefernheide 2003 r. (msc.), Arch. Państw. Inst. Wrocławski Zakład Ekologii Ptaków, und Naturschutzmanagement der Geol., Wrocław, 2003. Wrocław, 1991. Pflanzen- und Tierarten der Heide- Koźma J., [red.]: Materiały Konferencji. Jackowiak B., Żukowski W.: Z badań und Moorgebiete. Vol. 1. Zweckverband „Geopark „Łuk Mużakowa” - trans- nad rzadkimi i ginącymi gatunka- „Naturschutzregion Neisse”, graniczny obszar ochrony georóż- mi roślin naczyniowych na Ziemi Weisswasser (msc.), 1996. norodności, Geopark „Muskauer Lubuskiej. [W:] Jerzak L., Jungius H. Jerzak L., Bazarnik J.: Mużakowski Park Faltenbogen” - Transgrenzschutzgebiet [red.] Ochrona przyrody na środkowym Krajobrazowy – za czy przeciw? der Geovielfältigkeit, Łęknica, 6 maja Nadodrzu. WSP w Zielonej Górze: Żarska Gazeta Powiatowa, 2003 r. (msc.), Arch. Państw. Inst. 55-72., 1994. 19.08.1999: 9., 1999. Geol., Wrocław, 2003. 91 Koźma J., Gawlikowska E, Kasiński J.R., Reda P.: Opracowanie botaniczne gmin: Autorzy zdjęć, nr Badura J.: Geotopschutzgutachten für Trzebiel, Łęknica, Przwóz, Wymiarki, Fotos, Nr den Muskauer Faltenbogen Polnische Gozdnica (woj. zielonogórskie). Teil, (msc.), Arch. Państw. Inst. Geol., (msc.) LOP, Zielona Góra, 1997. Maciej Rymkiewicz, Barbara Iwlew: Warszawa, Wrocław 2001. Solon J.: Roślinność potencjalna i natu- 1, 2, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 14, 15, 16, 17, Krzaklewski W.: W sprawie ochrony ralne regiony geobotaniczne pograni- 18, 19, 20, 21, 22 cennego parku w Łęknicy nad Nysą cza polsko-niemieckiego. W: Sołowiej Jacek Koźma: Łużycką. Chrońmy Przyrodę ojczystą D., Błoszyk J. [red.] Podstawy ekoro- 3, 13, 29, 34, 36, 37, 38, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 29: 46-50, 1973 zwoju „Zielonej Wstęgi Odra-Nysa”. 46, 47, 48, 49, 50, 51, 52, 53, 54, 55, 57, 58, Leśniczak B. A.: Osobliwości dendro- Wydawnictwo Kontekst, Poznań, 1999. 59, 60, 61, 62, 63, 64, 65, 66, 73, 75, 80, 83, logiczne okolic Łęknicy. Chrońmy Tarniowy J. [red.]: Rezerwat kulturowy. 84, 85 Przyrodę ojczystą 45, 2: 55-59., 1989. Park Mużakowski w Łęknicy. PTTK Majchrzak J. P.: Encyklopedia Ziemi Oddział w Żarach. Żary – Łęknica, Roman Sobera: Żarskiej., Wyd. Soravia, 2002. 1999. 23, 24, 25, 26, 27, 28, 30, 31, 32, 33, 35, 39, 56, 72, 74 Najbar B.: Płazy w zbiornikach powyro- biskowych „pojezierza antropogenicz- Grzegorz Sawko: nego” w okolicach Łęknicy. Chrońmy 69, 70, 78, 79, 81, 82 Przyr. Ojcz. 55, 5: 54-67, 1999. Pawlaczyk A.. Flora roślin naczynio- Marek Maciantowicz: wych. W: Sołowiej D., Błoszyk J. [red.] 67, 68, 71, 76, 77 Podstawy ekorozwoju „Zielonej Wstęgi Odra-Nysa”. Wydawnictwo Kontekst, Poznań, 1999. Rascher J.: Der Geopark Muskauer Faltenbogen – Grundlagen, Stand, Perspektiven; Umsetzung der UNESCO-Geopark-Gedankens. In: M. Kupetz, J. Rascher [eds.]: Geopark Muskauer Faltenbogen. Exkurs. f. u. Veröfftl., 215; 13, Berlin, 2001.