Gmina Szydłowiec Osobliwości, Zabytki, Przyroda Przewodnik Turystyczny

Gmina Szydłowiec Osobliwości, zabytki, przyroda Przewodnik turystyczny

Szydlowiec4.indd 1 12-01-10 13:02 Gmina Szydłowiec

Osobliwości, zabytki, przyroda

Przewodnik turystyczny

Szydłowiec 2011 r.

Szydlowiec4.indd 3 12-01-10 13:03 Wydawca: © Urząd Miejski w Szydłowcu, 26-500 Szydłowiec, Rynek Wielki 1 Autor tekstu: Paweł Wroński Opracowanie i skład: Redakcja Magazynu Świat Podróże i Kultura Fotografi e: Paweł Wroński, Dorota Olendzka, Wiesław Wismont, Krzysztof Prześlakowski, Barbara Polakowska, Andrzej Chojnacki. Fotografi e archiwalne i reprodukcje ze zbiorów Urzędu Miejskiego w Szydłowcu, Muzeum Ludowych Instrumentów Muzycznych i Szydłowieckiego Centrum Kultury i Sportu – Zamek

Wydanie pierwsze – Grudzień 2011 r

Szydlowiec4.indd 4 12-01-10 13:03 SPIS TREŚCI Spis treści

Szydłowiec w liczbach ...... 8 Stara Wieś ...... 42 Zamek szydłowiecki ...... 42 Szydłowieckie cuda natury ...... 9 Wokół Góry Trzech Krzyży ...... 43 Pozostałości Puszczy Świętokrzyskiej ...... 11 Góra Trzech Krzyży ...... 43 Szydłowieckie kamieniołomy ...... 11 Cmentarz rzymskokatolicki ...... 44 Garby Szydłowieckie ...... 12 Łom na Polankach ...... 44 „Czerwona ziemia” ...... 12 Kamieniołomy ...... 44 Zalew na Korzeniówce ...... 44 Szydłowieckie skarby kultury ...... 13 Śladami żydowskiej kultury ...... 45 Ponad 30 mln zł na renowację Kirkut ...... 45 szydłowieckich zabytków ...... 15 Kuczka z Szydłowca ...... 45 Perły szydłowieckiej architektury...... 15 Inne pamiątki ...... 46 Miejska Orkiestra Dęta ...... 16 Sztetl ...... 17 Przez wioski i pola ...... 47 Judaica ...... 17 Korzeniówka i Szabasówka...... 48 Kraina kamiennych Madonn ...... 18 Dwór w Krzcięcinie ...... 48 Muzykanci z Korzyc ...... 18 Korzyce ...... 49 Omięcin ...... 49 Szydłowieckie kalendarium ...... 19 Wysoka ...... 50 Figury wotywne i suplikacyjne ...... 51 Kapliczka Marianka ...... 52 Tranzytem przez Szydłowiec ...... 29 Tranzytem przez szydłowiecką gminę ...... 30 Przez zalesione wzgórza ...... 54 Stacje benzynowe ...... 30 Panorama z Altany ...... 55 Odległości z Szydłowca ...... 30 Cis pospolity (Taxus baccata L.) ...... 56 Orońsko – Centrum Rzeźby Polskiej ...... 31 Rezerwat Majdów ...... 57 Chustki – Madonna z 1898 r...... 32 Świerczek – koszarka drogowa ...... 32 Szlakiem kamienia ...... 58 Barak – Pomnik Żołnierzy Września 1939 ...... 33 Miasto na kamieniu ...... 58 Chlewiska ...... 33 Szydłowieckie nekropolie ...... 59 Szydłówek – kamieniołomy ...... 34 Kamieniołomy Podkowiński i Pikiel ...... 59 Jastrząb – kościół św. Jana Chrzciciela ...... 34 Kamieniołomy Śmiłowa i Szydłówka ...... 60 Piaskowiec szydłowiecki ...... 60

Spacerem po Szydłowcu ...... 35 Znakowane Szlaki Turystyczne ...... 62 W sercu miasta ...... 36 Szlaki piesze ...... 62 Cztery rynki ...... 37 Szlaki dla rowerzystów ...... 63 Utalentowany rezydent ...... 37 Ratusz ...... 37 Szydłowiecki Informator ...... 66 Kościół parafi alny św. Zygmunta ...... 38 Wielkanocny Chrystus ...... 38 Noclegi i Gastronomia ...... 68 Mezalians magnata ...... 39 Rynkowe osobliwości ...... 40 Imprezy cykliczne ...... 76 Muzeum Ludowych Instrumentów Muzycznych ...... 41

Szydlowiec4.indd 5 12-01-10 13:03 Ilekroć z ratuszowej wieży spoglądam na dachy kamienic, a ponad nimi na okoliczne pola i lasy, ogarniają mnie ciepłe uczucia. Napawa duma, że żyję w niewielkim mieście o wielkiej historii. W Szydłowcu, który od kilkuset lat promieniuje na całą ziemię szy- dłowiecką. Znacznie przecież rozleglejszą niż ograniczony administracyjnymi granicami gminy skrawek historycznej Małopolski, a obecnie dużego województwa mazowieckiego.

Oprócz wspaniałych zabytków, takich jak gotycka fara i renesansowy ratusz, czy niepo- wtarzalnej kolekcji ludowych instrumentów mamy wiele obiektów skromniejszych. Kró- lują wśród nich Madonny i przedstawiany po wielokroć św. Jan Nepomucen. Figury wy- kuto z miejscowego piaskowca – najważniejszego naturalnego bogactwa naszej gminy. Zdawałoby się, że to tylko kamień. A jednak pełni funkcję niemego ambasadora moich stron. Przecież używamy go nie tylko tu, na miejscu. Wykorzystywano go przy odbudo- wie stolicy i rewaloryzacji krakowskich zabytków. Przykrywa elewacje wielu współcze- snych budynków. I blisko, i daleko od kamieniołomów, zarówno tych już nieczynnych, położonych na terenie miasta, jak i wciąż eksploatowanych w pobliskim Śmiłowie czy Szydłówku. Wszystko, co mamy, jest skromnym, ale jakżeż wartościowym wkładem do skarbnicy narodowej kultury.

Chciałbym, abyście i Wy, Szanowni Czytelnicy, odetchnęli atmosferą mojej ziemi, wy- poczywali w ciszy i spokoju, z dala od wielkomiejskiego zgiełku. Żebyście odkrywali pa- miątki naszej historii i podziwiali cuda natury. Zapraszam do lektury przewodnika i wi- zyty w szydłowieckiej gminie.

Andrzej Jarzyński Burmistrz Szydłowca

Szydlowiec4.indd 7 12-01-10 13:03 Gmina Szydłowiec

Szydłowiec w liczbach Szydłowiec leży na południowych kresach województwa mazowieckiego, przy granicy z woje- wództwem świętokrzyskim. Jest stolicą gminy miejsko-wiejskiej i powiatu.

Powierzchnia gminy: 13.815 ha (w tym miasta 2.193 ha) Powierzchnia powiatu szydłowieckiego: 450 km2

Liczba mieszkańców gminy: 19,699 tys. Liczba mieszkańców powiatu: 39.800 tys.

Gminę (19.699 mieszkańców) tworzy miasto Szydłowiec (12.366) oraz miejscowości wiejskie zgrupowane w 22 sołectwach: Barak, Chustki, Ciechostowice, Hucisko, Jankowice, Korzyce, Krzcięcin, Łazy, Majdów, Omięcin, Rybianka (z miejscowościami Marywil i Długosz), Sadek, Szydłówek I i Szydłówek II, Świerczek, Świniów, Wilcza Wola, Wola Korzeniowa, Wysocko, Wysoka, Zastronie, Zdziechów, liczące wspólnie 7.333 mieszkańców.

W skład powiatu szydłowieckiego wchodzi miasto Szydłowiec i 96 wsi zgrupowanych w 88 so- łectwach (łącznie 5 gmin: Szydłowiec, Chlewiska, Jastrząb, Mirów i Orońsko). ______* liczby mieszkańców w nawiasach wg stanu z 31.12.2010

Szydlowiec4.indd 8 12-01-10 13:03 Gmina Szydłowiec Szydłowieckie cuda natury

Wzgórze pod Omięcinem 9

Szydlowiec4.indd 9 12-01-10 13:03 Gmina Szydłowiec

Widok na Szydłowiec z wieży przeciwpożarowej na Altanie

Gmina Szydłowiec ciągnie się dość wąskim pasem z północy na południe. Przebiegająca rów- noleżnikowo, niemal przez środek gminy, północna krawędź Gór Świętokrzyskich jest przy- czyną sporego zróżnicowania tutejszego krajobrazu. Łagodnie pofalowane, oscylujące poni- żej 200 m n.p.m. należące do Przedgórza Iłżeckiego tereny północne kontrastują ze znacznie wybitniejszymi wzgórzami południowej części gminy. Piętrzą się tam wzniesienia Gar- bu Gielniowskiego, kulminujące masywem Altany (408 m n.p.m.), a różnice poziomów mię- dzy wierzchowinami a obniżeniami dochodzą do 130 m.

Obie części charakteryzuje odmienna budowa Zgoła odmiennie, południowa część gminy geologiczna, której konsekwencją jest wyraź- kryje się pod płaszczem lasów. Szumią w nich ne zróżnicowanie szaty roślinnej. Północ ma przeważnie sosny i jodły z domieszką buków charakter rolniczy, choć ze względu na dość i jaworów. To pozostałość rozległej niegdyś ubogie gleby bielicowe, łąki i nieużytki prze- Puszczy Świętokrzyskiej, której drzewostan ważają nad polami uprawnymi. Z wyjątkiem uzupełniają dziś pochodzące z nasadzeń mo- 200-hektarowego kompleksu koło Omięcina drzewie. Jedynie w masywie Altany zachowało lasów jest niewiele, a w rzadkich drzewosta- się znaczące naturalne skupisko modrzewia nach najwięcej rachitycznych brzóz i sosen. polskiego. Występują tu także liczne natural- W kępach zarośli, latem pięknymi kwiata- ne stanowiska cisów, których drzewiaste okazy mi, a jesienią czerwonymi owocami, przyku- dorastają 9 m wysokości. Na stokach Garbu wa uwagę głóg. Widokowe wzniesienia są tu- Gielniowskiego bierze źródła główny szydło- taj głównym atutem. wiecki ciek wodny – Korzeniówka.

Szydlowiec4.indd 10 12-01-10 13:03 CUDA NATURY

Czerwone zabarwienie gleby zwiastuje obecność rud żelaza

Niewielki fragment terenu, zwłaszcza opisany ca, Śmiłowa i Szydłówka możemy podziwiać administracyjnymi granicami, nie tworzy żadnego ukryte niegdyś w głębi ziemi geologiczne war- odrębnego, specyfi cznego ekosystemu. Wręcz stwy – największy skarb ziemi szydłowieckiej. przeciwnie, zjawiska przyrodnicze rysują się wyraźniej w szerszym kontekście ziemi szydło- Pozostałości Puszczy Świętokrzyskiej wieckiej. Tuż bowiem za gminną miedzą spo- Kompleks Lasów Przysusko-Szydłowieckich tkać można przedstawicieli ginących gatun- na Garbie Gielniowskim w rejonie wsi: Sa- ków fauny, przede wszystkim ptaków. Nad la- dek, Wola Korzeniowa, Rybianka, Ciechosto- sami krąży czasem orzeł bielik, przybysz z Gór wice, Hucisko, Łazy, Majdów oraz miasta Szy- Świętokrzyskich. Na stokach Skłobskiej Góry dłowca ma status obszaru chronionego kra- mają swoje rewiry cietrzewie. Przy brzegach jobrazu. W jego granicach znajdują się rezer- stawów rybnych w Orońsku, Wałsnowie i Mi- waty przyrody, w których chroni się stanowi- rowie gniazdują charakterystyczne niegdyś dla ska cisów, oraz naturalne skupisko modrzewia wszelkich trzcinowisk bąki, bączki (oba ptaki europejskiego. Tam także znajdują się najstar- z rodziny czaplowatych) oraz drobne wąsat- sze w gminie drzewa: pomnikowe okazy bu- ki. Świat rzadkich ssaków reprezentują koszat- ków, dębów i klonów, których wiek szacuje się ki i popielice spotykane jeszcze pod Skłobami. na 250-350 lat. Stolica gminy przysiadła na północnym skra- ju lasów, poniżej wspomnianej krawędzi Gór Szydłowieckie kamieniołomy Świętokrzyskich. W wyniku wielowiekowej Nieczynne wyrobiska Pikiel i Podkowiński eksploatacji występujących tu obfi cie i łatwo do- w południowo-zachodniej części miasta oraz stępnych piaskowców w wyrobiskach Szydłow- na Polankach w południowo-wschodniej są ni-

Szydlowiec4.indd 11 12-01-10 13:03 Gmina Szydłowiec

Kamieniołom Pikiel w Szydłowcu

czym otwarta księga, z której można odczytać Garby Szydłowieckie dzieje ziemi. Wyrobiska podeszły wodą, two- Fragment Przedgórza Iłżeckiego rozciągające- rząc ograniczone blokami piaskowca zbiorniki. go się na północ od krawędzi podcinającej od Oprócz otaczającego szydłowiecki zamek par- północy Garb Gielniowski. Łagodnie wypię- ku i brzegów zalewu pod Górą Trzech Krzy- trzone wzniesienia zawdzięczają rzeźbę skan- ży kamieniołomy są dziś popularnym terenem dynawskiemu lodowcowi. Około 240 tys. lat spacerowo-rekreacyjnym. temu lądolód zatrzymał się na północnej kra- wędziw Gór Świętokrzyskich. Zanim ustąpił, miażdżył warstwy skalne, tworząc drobnoziarniste piaski i żwiry, z których zbudowane są dziś Garby Szydłowieckie. Pokrywają je słabe, niesprzyjające rolnictwu gleby. Za to malow- niczości temu obszarowi nie można odmówić, zwłaszcza,z że z wierzchołków wzniesień rozta- czają się rozległe panoramy.

„Czerwona„ ziemia” Grunty w rejonie Omięcina są intensywnie za- barwioneb na czerwono. Barwę glebie nadają wy- stępujące tam dość obfi cie rudy żelaza. Na pust- kowiu zwanym „Czerwoną ziemią” próbowa- no na przełomie XVIII i XIX w. założyć miasto Zygmuntówkę. Lokacja nie powiodła się.

1212

Szydlowiec4.indd 12 12-01-10 13:03 CUDA NATURY

Szydłowiec – fara

Szydłowieckie skarby kultury 13

Szydlowiec4.indd 13 12-01-10 13:03 Gmina Szydłowiec

Szydłowiec – zamek

Niczym puzzle mecenat właścicieli szydłowieckich dóbr, wydobycie piaskowca oraz rozwój przemysłu tworzą bogatą historię i wpływają na kulturę szydłowieckiej gminy. W kręgu mecenatu Odrowążów, a później ich następców – Radziwiłłów i Sapiehów – powstały najznacz- niejsze zabytki Szydłowca. Ukształtowany w XII/XIII w. klucz dóbr ziemskich przetrwał do połowy XIX stulecia. Jego właściciele pozyskali w tym czasie liczne królewskie przywileje dla miasta, organizowali akcje osiedleńcze na terenach wiejskich i patronowali rozwojowi miejscowego przemysłu.

Szydłowiec znalazł się w obrębie Staropol- kiej własności ziemskiej kolosalne znacze- skiego Okręgu Przemysłowego, który do koń- nie dla rozwoju tych ziem miała gospodarcza ca XIX stulecia był największym na ziemiach działalność przybyszów: Szkotów, Włochów, polskich rejonem górniczo-hutniczym i ob- a zwłaszcza Żydów, którzy pojawili się w Szy- róbki metali. Potwierdzone dokumentami tra- dłowcu w XVI w., stając się w ciągu kilku stu- dycje wydobycia w regionie surowców i ich leci dominującą liczebnie oraz kulturowo gru- przetwarzania sięgają średniowiecza. Stanowi- pą etniczną i wyznaniową w regionie. ska archeologiczne rozrzucone po szydłowiec- Choć po ostatnim podziale administracyj- kim powiecie świadczą nawet o dawnych, pre- nym szydłowiecka gmina znalazła się w gra- historycznych czasach. nicach województwa mazowieckiego, histo- Wydobywany do dziś piaskowiec stał się jed- rycznie stanowi część Małopolski. Gmina nym z podstawowych źródeł dochodów. Eks- Szydłowiec, tworząc trzon nieformalnej zie- portowano go bowiem, a na miejscu używano mi szydłowieckiej, jest jednak obszarem z po- w budownictwie i przy wytwarzaniu wyrobów granicza. Świadczą o tym najwymowniej tere- kamieniarskich – nagrobków, pomników i roz- ny wiejskie, których kultura bliska jest należą- rzuconych po całej gminie kapliczek. cemu do Mazowsza regionowi radomskiemu. Oprócz aktywności przedstawicieli wiel- W efekcie urbanizacji Szydłowca i okolic za-

Szydlowiec4.indd 14 12-01-10 13:03 SKARBY KULTURY

Szydłowiec – ratusz miejski

bytki kultury materialnej, takie jak drewniane i folklor taneczny. Warto przy tym pamię- na zabudowa, szybko zanikają. Bardziej pie- tać, że urządzone w szydłowieckim zamku czołowicie kultywowane są tradycje muzycz- Muzeum Ludowych Instrumentów Muzycz- nych jest najważniejszą tego typu placówką w kraju. Ponad 30 mln zł na renowację szydłowieckich zabytków Perły szydłowieckiej architektury 16 czerwca 2011 r. w najbardziej reprezentacyjnym Pośród wielu zabytkowych obiektów zachowa- zamkowym wnętrzu wicemarszałek województwa ma- nych w Szydłowcu dwa stanowią szczególnie zowieckiego i członek zarządu województwa mazowieckiego oraz Burmistrz Szydłowca podpisali umowę cenną pamiątkę złotego okresu rozwoju mia- na unijne dofinansowanie projektu rewitalizacji centrum sta. Wznoszący się pośrodku rynku renesanso- Szydłowca oraz zabytkowych obiektów miasta. Różni- wy ratusz należy przy tym do najcenniejszych cę między unijną dotacją (26 mln zł) a kosztami zo- zabytków kultury mieszczańskiej w Polsce. Fara staną uzupełnione z budżetu gminy. Łącznie 30,6 mln reprezentuje późny gotyk i jest najwspanial- zł przeznaczono na renowację zamku, ratusza miejskie- szym przykładem mecenatu Odrowążów, któ- go, przebudowę budynku „Pod Dębem”, modernizację rzy wznosili podobne świątynie w kluczowych Rynku Wielkiego, skweru staromiejskiego oraz ulicy Ra- miejscowościach swych dóbr. Przy budowie domskiej, a także budowę regionalnego centrum biblio- i zdobieniu sztandarowych dla miasta i gminy teczno-multimedialnego. budowli użyto miejscowego piaskowca.

Szydlowiec4.indd 15 12-01-10 13:03 Gmina Szydłowiec

Zawsze uśmiechnięta szydłowiecka Orkiestra Dęta Miejska Orkiestra Dęta Od 1910 r. uświetnia uroczystości państwowe i kościelne, sło i Jan Ziółkowski uzyskali od carskiego gubernatora zgo- imprezy kulturalne i festyny. Uczestnicząc w przeglądach dę na naukę muzyki przy straży pożarnej w Szydłowcu. Był i konkursach, godnie reprezentuje Szydłowiec. W 1997 r. to pierwszy krok do stworzenia orkiestry dętej, która miała 20 jej członków wzięło udział w odbywającym się w War- uświetniać miejskie uroczystości. 11 pierwszych instrumen- szawie na placu Marszałka Józefa Piłsudskiego koncercie tów pochodziło z darów mieszczan. Pod auspicjami Straży Największej Orkiestry Strażackiej Świata, złożonej z 1500 Pożarnej orkiestra grała do 1969 r. Na ponad 20 lat patro- muzyków (rekord wpisano do Księgi Rekordów Guines- nat nad zespołem przejęły wtedy zakłady „Warel” (później sa). Wielokrotnie nagradzana orkiestra brała udział w pre- „Profel”). Dyrekcja zakładów opiekowała się orkiestrą, za- stiżowych ogólnopolskich wydarzeniach. W 2000 r. Wła- trudniając jej członków spoza Szydłowca, łożyła na remon- dysław Ząbkiewicz odegrał hejnał mariacki przed Zamkiem ty instrumentów, umundurowanie i diety dla muzyków. Królewskim w Warszawie, rozpoczynając koncert jubile- W roku 1989, gdy zakłady przeżywały załamanie finanso- uszowy „Warszawa 2000”. W tym samym roku orkiestra we, orkiestrę przejęło miasto. Dwa lata później rozporzą- uczestniczyła w jubileuszowym koncercie „Strażacy Ojcu dzeniem burmistrza przekształcono ją w Miejską Orkiestrę Świętemu w darze”. W pełnym składzie orkiestra koncer- Dętą. Organizacyjnie zespół podporządkowany jest Szydło- tuje kilkadziesiąt razy do roku. Jest chlubą miasta. W re- wieckiemu Centrum Kultury – Zamek. W jego obecnym pertuarze ma oczywiście hymny, marsze i utwory sakral- składzie jest 29 muzyków i wokalistka. Kapelmistrz Henryk ne. Wykonuje kompozycje klasyków, choćby Jana Seba- Kapturski prowadzi orkiestrę od 37 lat. Wśród muzyków są stiana Bacha, nie stroni od muzyki rozrywkowej, wspoma- także jego syn Maciej i wnuk Bartek. W orkiestrze domi- gana podczas występów głosami wokalistek. W 2008 r. nują ludzie młodzi, w większości uczniowie Mariana No- nagrała swoją pierwszą płytę z kolędami. Historia zespo- waka, grającego od 60 lat (wstąpił w szeregi zespołu jako łu rozpoczęła się ponad 100 lat temu, gdy szydłowieccy 12-letni chłopak). Jego dziełem jest uroczysty hejnał miej- rajcy Edmund Engeman, Feliks Krzemiński, Wojciech Krze- ski. Melodia nawiązuje do śpiewki ludowej i rozbrzmiewa miński, Wincenty Skrzyński, Józef Szeloch, Franciszek Wci- z ratuszowej wieży przy specjalnych okazjach.

Szydlowiec4.indd 16 12-01-10 13:03 SKARBY KULTURY

Szydłowiec – kirkut

Sztetl W języku jidysz oznacza miasto, miasteczko. Ma jednak wem emancypacji i obyczajowych prądów modernizacyj- głębszy sens – to żydowska wspólnota lokalna o spe- nych. Skutkiem rugów była nadmierna urbanizacja Żydów, cyficznym układzie społecznym i obyczajowości. Szte- zwłaszcza w zaborze rosyjskim. Sytuacja taka utrzymała tle kontynuowały tradycje przedrozbiorowych gmin, które się w Polsce niepodległej, np. w Łucku (woj. wołyńskie) stanowiły zamkniętą całość. Osiedlenie się, założenie no- na 21 tys. mieszkańców w latach 30. było prawie 15 tys. wego warsztatu lub małżeństwo z przybyszem, wymaga- Żydów (ponad 70%); w Orli (Białostocczyzna) mieszka- ło akceptacji zarządu gminy. Sztetl posiadało własne elity ło 1167 Żydów (prawie 77% populacji); w Przytyku (Kie- kulturalne i intelektualne, pełniące funkcję lokalnych auto- lecczyzna) – 1852 (80,5%); w Wysokiem Litewskiem (Po- rytetów (nie zawsze byli to ludzie bogaci). Takie zdarze- lesie) – 1902 (90,6%). Żydowskich mieszkańców łączy- nia, jak narodziny, małżeństwo, śmierć, zbiorowość prze- ło poczucie silnej więzi lokalnej, a słowo – „sztetl” nabra- żywała wspólnie. Opiekowano się miejscowymi żebraka- ło emocjonalnie zabarwionego znaczenia, odpowiadając mi i chorymi. Dawało to poczucie bezpieczeństwa, z dru- dzisiejszemu terminowi „mała ojczyzna”. Mimo że to mia- giej jednak strony życie każdego mieszkańca poddane sta, takie jak Warszawa czy Kraków, stały się centrami kul- było społecznej kontroli, a potrzebę prywatności uważano tury żydowskiej, zarówno ortodoksyjnej, jak i świeckiej, za coś podejrzanego. Statut gminy krakowskiej z 1595 r. w okresie międzywojennym sztetle w niczym nie przypo- ustanawiał m.in.: „Jeżeli ktoś przyjdzie do izby lub komory minały sennej prowincji. Działały w nich partie politycz- i zapuka, a w środku są ludzie i nie zechcą otworzyć, po- ne, biblioteki, teatry, kina, wychodziły gazety, odbywały winni być ukarani”. Wobec tych, którzy nie chcieli lub nie się popularnonaukowe odczyty, w niektórych istniały klu- potrafili podporządkować się regułom społecznym, stoso- by sportowe. W małych, nadgranicznych Baranowiczach wano zróżnicowane kary: zakaz wstępu do synagogi, prę- wychodziły dwie codzienne gazety w języku jidysz, w Ko- gierz, chłostę. Najdotkliwszą z nich był cherem, wyklucze- łomyi Żydzi wydawali 10 pism w języku polskim lub dwu- nie ze wspólnoty. W 2. poł. XIX w. tradycyjne sztetl zaczę- języcznych, a kino oraz teatr należały do właścicieli wyzna- ło podlegać przemianom, głównie na skutek reform wpro- nia mojżeszowego. wadzanych przez państwa zaborcze, ale także pod wpły- Źródło: www.sztetl.org.pl

Szydlowiec4.indd 17 12-01-10 13:03 Gmina Szydłowiec

Zespół Rodzinny z Korzyc

Judaica Oprócz Matki Boskiej w korowodzie kamien- Wśród zachowanych poczesne miejsce zaj- nych fi gur ważne miejsce zajmuje także postać muje kirkut (cmentarz żydowski) w Szydłow- św. Jana Nepomucena. cu. To jedna z największych judaistycznych nekropolii w Polsce. Zachwyca ornamentyką po- Muzykanci z Korzyc nad 3 tys. zachowanych piaskowcowych płyt Na terenie gminy działa kilka zespołów folklo- nagrobnych (macew). Przede wszystkim jed- rystycznych. Sławą przerasta pozostałe kapela nak jest pomnikiem barbarzyńsko zniszczonej rodziny Wyrwińskich, w której przynajmniej od podczas holocaustu kultury. Pamiątką po spo- trzech pokoleń kultywuje się tradycje muzyczne. łeczności, która przynajmniej od XVI w. do II Kunszt muzykantów z Korzyc doceniany jest na wojny światowej wpływała znacząco na gospo- festiwalach folklorystycznych w kraju, a nawet darczy obraz miasteczka i kulturę ziemi szy- za granicą, chociaż główną ich sceną są sale ban- dłowieckiej. kietowe i weselne macierzystej gminy. Podsta- wowe instrumentarium stanowią skrzypce, har- Kraina kamiennych Madonn monia pedałowa i bębenki. Od końca lat 90. Można tak nazwać północną część gminy, bo- działa także grupa taneczna barwnie prezentu- wiem w każdej niemal tamtejszej wiosce wzno- jąca dynamiczne elementy regionalnego folklo- si się fi gura Matki Boskiej. Najczęściej ze zło- ru. Ludowe zespoły śpiewacze działają w prawie żonymi modlitewnie dłońmi, gdyż kapliczki każdej wsi – mamy więc także „Zdziechowian- mają charakter wotywny. Wśród wykonanych ki” ze Zdziechowa, „Kumosie” z Sadku, kapelę z miejscowego piaskowca przeważają fi gu- Henryka Siwaka w Chustkach, kapelę Danuty ry XIX-wieczne. Jest jednak szereg nowszych, i Władysława Gawędów z Wysokiej. Wszyscy z początków XX stulecia, oraz kilka ufundo- prezentują się chętnie podczas świąt miejskich wanych po zakończeniu II wojny światowej. i uroczystości dożynkowych.

Szydlowiec4.indd 18 12-01-10 13:03 SKARBY KULTURY

Widok rynku w Szydłowcu, obraz olejny Józefa Szermentowskiego z 1854 r. Szydłowieckie kalendarium 19

Szydlowiec4.indd 19 12-01-10 13:03 Gmina Szydłowiec

Rynek w Szydłowcu, grafi ka Zygmunta Vogla z 1795 r.

Spojrzenie na dzieje Polski z perspektywy współczesnej szydłowieckiej gminy można porów- nać do zaglądania przez wąskie okienko do wnętrza biblioteki z „Imienia róży” pióra Umber- to Eco. Wydarzenia ważne dla całego kraju przeplatają się tutaj z lokalnymi, tworząc cieka- wą mozaikę. Zwraca uwagę trwałość szydłowieckiego klucza, uformowanego przez Odro- wążów – rodu rycerskiego, wywodzącego się najprawdopodobniej z Moraw. Herb linii, któ- ra od nazwy swych dóbr przyjmuje nazwisko Szydłowieckich, jest do dziś godłem miasteczka. Niezwykle ciekawe są dzieje miejscowego przemysłu, bazującego na rudach żelaza i piaskowcu – surowcach, w które natura obfi cie wyposażyła ziemię szydłowiecką. Wędrując tutejszymi ścieżkami, napotkamy liczne pamiątki przeszłości. Kalendarium ułatwi ich kojarzenie z kon- kretnymi wydarzeniami lub długofalowymi procesami historycznymi, jakie zachodzą na tym malowniczym skrawku Polski.

XII wiek Korzeniówki przy trakcie Końskie – Wierz- W Małopolsce kształtuje się rozległa domena bica – Iłża, nieopodal wsi Szydłowiec, Odro- Odrowążów. Ich ziemie graniczą od wschodu wążowie wznoszą gród obronny. Równole- i południa z kompleksami dóbr biskupów kra- gle kształtuje się organizacja kościelna diecezji kowskich i wąchockich cystersów, a od półno- krakowskiej. W Wysokiej pojawia się najstar- cy z majątkami rodowymi Rawiczów i Łabę- sza na terenie dzisiejszej gminy parafi a. dziów. Osadnictwo wiejskie opiera się na prawie nie- 1360 r. mieckim, nasilając się przez dwa następne stu- Kazimierz Wielki nadaje wsiom Odrowążów, lecia. Do obrony przeprawy przez rozlewiska m.in. Szydłowcowi, prawo średzkie (odmiana

Szydlowiec4.indd 20 12-01-10 13:03 KALENDARIUM

Ulica Kąpielowa – lata 50. XX w.

prawa niemieckiego zastosowana na początku cają się powoli w radę miejską z burmistrzem XIII w. w Środzie Śląskiej). Wieś uzyskuje sa- na czele. Z dokumentów wynika, że w I poł. morząd, reprezentowany przez ławę gospoda- XV w. rozwija się w Szydłowcu tkactwo, mły- rzy. Na jej czele staje dziedziczny sołtys, spra- narstwo, piwowarstwo i kamieniarstwo. Przez wujący w imieniu właściciela władzę sądowni- miasto przebiega już wtedy szlak handlowy czą. z Opoczna do Iłży, Wąchocka i Bodzentyna zwany „starym gościńcem” oraz „trakt królew- XIV wiek ski” prowadzący do Radomia. Szereg okolicz- U schyłku stulecia na prawym brzegu Korze- nych wsi należy do drobnej szlachty: Wysoka, niówki wyrasta miejska osada targowa, która Krzcięcin, Ostałówek, Chustki. przyjmuje taką samą nazwę jak położona kil- Po lokacji miasta wieś Szydłowiec, określa- kaset metrów na zachód wieś Szydłowiec. na jako Stara Wieś, przekształca się w przed- mieście. Nadanie praw miejskich pociąga za XV wiek sobą utworzenie parafi i. Drewniany kościół św. W 1427 r. właściciele dóbr szydłowieckich na- Zygmunta istnieje od 1401 r. W 1493 r. rozpo- dają osadzie miejskiej prawa wzorowane na czyna się budowa murowanej świątyni. sandomierskich. W 1470 r. zatwierdza je Kazi- Szydłowieccy Odrowążowie piastują coraz wyż- mierz Jagiellończyk, nadając Szydłowcowi pra- sze urzędy i pomnażają fortunę. W latach 1470- wo magdeburskie. Na mocy królewskiego sta- -1480 Stanisław Odrowąż przystępuje do bu- tutu mieszczanie cieszą się wolnością osobistą dowy zamku na miejscu wcześniejszego grodu, i dziedziczą grunty. Miasto uzyskuje autono- a jego synowie wznoszą murowaną farę, prze- mię sądową; w imieniu właścicieli prawo egze- kształcają zamek w rezydencję oraz rozbudowu- kwuje wójt. Organy samorządowe przekształ- ją miasto.

Szydlowiec4.indd 21 12-01-10 13:03 Gmina Szydłowiec

Zamek Szydłowieckich i Radziwiłłów – stan przed remontem, lata 60. XX w.

XVI wiek XVI wiek i pierwsza połowa XVII Jeden z synów Stanisława – Krzysztof – osią- Okres największej prosperity Szydłowca ga godność kanclerza. Od 1515 r. rezyduje na i okolicznych wsi szlacheckich, których licz- Wawelu, wpływając znacząco na ówczesną po- ba wzrasta. Na terenie karczowanych inten- litykę Rzeczypospolitej. sywnie kompleksów leśnych powstają liczne osady przemysłowe. Osadnictwo terenów rol- Lata 1532-1548 nych charakteryzują regularne układy – uli- Wszelkie dobra szydłowieckie dziedziczy cówki, rzędówki. Osady leśne mają luźną za- córka Krzysztofa – Elżbieta. Wychodząc budowę. Sieć osadniczą uzupełniają folwar- za mąż za Mikołaja Radziwiłła „Czarnego”, ki, młyny zbożowe, potasznie, rudy, kuźnice, wnosi mu je w wianie. huty szkła i kopalnie. Szczególnego znaczenia nabierają kuźnice. Produkują około 16 ton 1553 r. żelaza rocznie. Takim samym mianem okre- Ferdynand I, późniejszy cesarz, nadaje Miko- śla się także różne zakłady przetwarzające że- łajowi Radziwiłłowi tytuł hrabiego na Szy- lazo – fryszerki, topornie, gwoździarnie i sza- dłowcu. Niemal 250 lat (do 1802 r.) kluczem belnie, wykorzystujące miejscowe rudy żela- szydłowieckim włada osiem pokoleń Radzi- za. Surowiec występuje na głębokości 7-17 wiłłów. W peryferyjnym z perspektywy ich m. W miejscowym przemyśle wykorzystuje litewskich włości Szydłowcu bywają jednak się intensywnie drewno. Karczowiska zamie- rzadko, pozostawiając zarząd administrato- nia się na użytki rolne i pastwiska. Obszary rom, zwanym starostami lub gubernatorami leśne kurczą się. szydłowieckimi.

Szydlowiec4.indd 22 12-01-10 13:03 KALENDARIUM

Szydłowiecki ratusz – lata 30. XX w. Szydłowiecki ratusz na widokówce z początku XX w.

1512 r. potrzebowanie na budulec staje się impulsem Na mocy przywileju Zygmunta I w Szydłow- do intensywniejszej eksploatacji piaskowca. cu powstaje skład żelaza produkowanego w ca- Mimo to we wsiach, a nawet w mieście prze- łej ziemi sandomierskiej (u zbiegu ówczesnych ważają tańsze budynki drewniane. Plagą są po- ulic Radomskiej i Skrzyńskiej). W efekcie mia- żary. W 1630 r. ogień niszczy 74 domy. Miesz- sto uzyskuje monopol na hurtowy handel tym czaństwo szydłowieckie tworzy nader barwną towarem. Utrzymuje go do 1565 r., gdy Sejm mozaikę narodową i wyznaniową. Już w 1576 r. znosi w ogóle prawo składu. pojawili się Szkoci, prześladowani w swoim kraju za opowiadanie się za obrządkiem rzymsko- 1591 r. katolickim. Od końca XVI w. osiedlają się Ży- Powołana w Szydłowcu kongregacja kupiec- dzi (w XVIII w. stanowią około 25%, a w II poł. ka otrzymuje statut. Jej powstanie jest konse- XIX niemal 74% miejskiej populacji). W I poł. kwencją bogacenia się miasteczka. Podstawą XVII w. powstaje kolonia włoska, utworzona rozwoju są przywileje, na mocy których odby- przez budowniczych zamku i ratusza. wają się cotygodniowe targi, a 5 razy w roku Rośnie liczba cechów. Oprócz młynarzy, pi- – jarmark. Rośnie ranga przechodzących przez wowarów i karczmarzy są szewcy, krawcy, miasto traktów handlowych. kuśnierze, kuźnicy, kowale, ślusarze, hutnicy, konwisarze, postrzygacze, czapnicy, łaziebni- Koniec XVI oraz XVIII wiek cy i przekupnie. Księgi z końca XVI w. wspo- Tereny dzisiejszej gminy Szydłowiec znajdu- minają także mieczników, chirurga, apteka- ją się w obrębie Staropolskiego Okręgu Prze- rza, mydlarza, złotnika i organmistrza oraz mysłowego, którego dynamiczny okres rozwo- cech zbiorowy rzemieślników kunsztu żela- ju przypada na XVII i XVIII stulecie. Jesz- znego. cze w XIX w. jest to najważniejszy w kraju re- W tym czasie z kuźnic, młynów, łomów pia- jon górniczo-hutniczy. Największe fryszerki, skowca, hodowli, rolnictwa i czynszów dobra a później piec pracują w Stefankowie koło po- szydłowieckie przynoszą Radziwiłłom około bliskich Chlewisk. Na terenie dzisiejszej gmi- 15 tys. złotych polskich dochodu (intraty, jak ny szydłowieckiej fryszerki zlokalizowane są wówczas mawiano). w Długoszu i Kamiennej. Z drugiej strony ziemię szydłowiecką nęka co Inwestycje w Szydłowcu, przebudowa zam- jakiś czas morowe powietrze, dając się szcze- ku na nowoczesną rezydencję oraz krajowe za- gólnie we znaki gęsto zaludnionemu miastecz-

Szydlowiec4.indd 23 12-01-10 13:03 Gmina Szydłowiec

Reprezentacyjna sala I piętra szydłowieckiego zamku na pocztówce z I połowy XX w.

ku. W XVII w., w trakcie nieustannych wojen, w które wikła się Rzeczpospolita, stacjonujące w Szydłowcu szwedzkie, saskie i rosyjskie wojska plądrują miasto.

1638-1649 r. Ostatnie akcenty złotego wieku w dziejach miasta. Szydłowiec liczy ponad tysiąc miesz- kańców. Na Rynku Wielkim powstaje okazały Kościół św. Zygmunta w Szydłowcu od strony ul. Kamiennej ratusz, a pierzeje wyznaczają kamienice najza- na widokówce z początku XX w. możniejszych mieszczan (10 budynków). 1795 r. 1652-1653 r. Po trzecim rozbiorze Polski Szydłowiec staje Epidemia dżumy, która ogarnia cały kraj, po- się częścią monarchii habsburskiej. chłania życie 50% szydłowieckiej populacji. 1802 r. 1655-1660 r. Po bezpotomnej śmierci ostatniego z Radzi- Wojna ze Szwecją prowadzi do wyludnienia wiłłów rząd austriacki wystawia dobra szydło- ziemi szydłowieckiej oraz zubożenia zarówno wieckie na licytację. Nabywa je Anna z Za- mieszczan, jak i włościan. moyskich Sapieżyna, i rozpoczyna intensywną działalność oświatową. 1702-1721 r. Kryzys pogłębiony wojną północną przejawia się 1819 r. między innymi zamknięciem łomów piaskowca, Właścicielka klucza zakłada przy szydłowieckim które pozostają nieczynne do połowy XIX w. rynku publiczną szkołę elementarną, w której pobiera nauki około 100 uczniów. Jej oświatowe 1778 r. działania wspiera Stanisław Staszic, zatrudniony W Szydłowcu wyodrębnia się dzielnicę żydow- w roli zarządcy dóbr szydłowieckich. ską z rynkiem (tzw. Rynek Skałeczny), bożni- cą, chederem (szkołą) i mykwą (łaźnią rytual- 1809-1815 r. ną) oraz kirkutem (cmentarzem). Szydłowiec wchodzi w granice Księstwa War-

Szydlowiec4.indd 24 12-01-10 13:03 KALENDARIUM

Hala produkcyjna fabryki nadwozi samochodowych Braci Węgrzeckich, lata 20. XX w.

szawskiego, a po klęsce Napoleona – powiąza- 1831 r. nego unią personalną z Rosją Królestwa Pol- W trakcie powstania listopadowego w zakła- skiego (do 1863 r., gdy Królestwo ulega likwi- dach żelaznych ziemi szydłowieckiej produ- dacji). kuje się broń dla polskich wojsk. Ponadto ze wsi pobiera się rekruta i spyżę dla oddziałów Lata 20. XIX wieku powstańczych. Po starciach zbrojnych w mie- Komisja Miast Królestwa Polskiego prowadzi ście wybucha pożar. Straty szacuje się na prze- planową akcję regulacyjną. Pośród 140 ob- szło 41 tys. złotych polskich. Ponadto w ra- jętych nią miast jest Szydłowiec. Prace pro- mach sankcji Rosjanie rekwirują żywność i fu- wadzi się według przygotowanych specjalnie raż dla koni. Po upadku powstania represjonują planów pomiarowych. Główną ulicę, którą aktywnych uczestników. Dochodzi do areszto- przeciągają wozy wyładowane wyrobami że- wań, konfi skat majątku i rewizji tytułów szla- laznymi, brukuje się. Usuwa się przy niej pod- checkich. Handel napotyka trudności, bo na cienia i układa chodniki. Następuje przełom granicy z Rosją towary z Królestwa Polskiego w budownictwie. W 1820 r. na 256 szydło- obłożone zostają cłem. wieckich domów tylko 36 jest murowanych. Reszta drewniana, nierzadko z zagrodami 1851 r. i inwentarzem, bo właściciele utrzymują się Zniesienie ceł w handlu z Rosją sprzyja oży- z hodowli i prac rolniczych. wieniu gospodarczemu.

1828 r. 1860 r. Anna z Zamoyskich Sapieżyna sprzedaje do- Następuje zrównanie Żydów ze stanem miesz- bra szydłowieckie skarbowi państwa za kwotę czańskim. W Śmiłowie uruchamia się nowy 2.254.454 złotych polskich. łom piaskowca, który przekształci się z czasem w największy kamieniołom w regionie.

Szydlowiec4.indd 25 12-01-10 13:03 Gmina Szydłowiec

Ratusz z wieżą zniszczoną w czasie I wojny światowej, ok.1915 r.

1863 r. folwarcznej opartej na pracy pańszczyźnianej. Wybucha powstanie styczniowe. Ochotnicy Chwieją się ekonomiczne podstawy ziemiań- pod dowództwem Mariana Langiewicza gro- skiej egzystencji. Prowadzi to z jednej strony madzą się w Jastrzębiu, Szydłówku i Sadku. do parcelacji folwarków, z drugiej – wymusza Langiewicz atakuje z nimi stacjonującą w Szy- wprowadzanie nowoczesnych, wydajniejszych dłowcu 2. rotę mohylewskiego pułku piechoty, form gospodarowania, hodowli i upraw. 400 żołnierzy kwaterujących w domach przy rynku, w ratuszu oraz w koszarach na obrze- 1876 r. żach miasta. Powstańcom udaje się wyprzeć Kolejny katastrofalny pożar w dziejach miasta. Rosjan, ale wkrótce tracą przewagę i rozpro- Płomienie trawią 85% zabudowy. Podczas od- szeni przechodzą do działań partyzanckich. budowy upowszechnia się stosowanie miejsco- Jednym z inspiratorów i przywódców powsta- wego piaskowca jako materiału budowlanego, nia w guberni radomskiej jest szydłowiecki co powoduje odrodzenie przemysłu wydobyw- proboszcz Aleksander Malanowicz. W ramach czego i kamieniarstwa. popowstaniowych represji Rosjanie pozbawia- ją go stanowiska dziekana, likwidują siedzi- 1885 r. bę dekanatu w Szydłowcu i konfi skują mają- Powstaje kolej łącząca Dąbrowę Górniczą tek kościelny. z Kielcami, Radomiem i Dęblinem. Tereny dzisiejszej gminy przecinają wkrótce tory ko- 1864 r. lejek wąskotorowych, którymi do stacji kole- Uwłaszczeni ukazem carskim chłopi otrzy- jowej Szydłowiec dowozi się urobek z kamie- mują ziemię, na której pracowali, i prawo jej niołomów, tarcicę z Aleksandrowa i wyroby dziedziczenia. Powoduje to upadek gospodarki żelazne z huty w Chlewiskach.

Szydlowiec4.indd 26 12-01-10 13:03 KALENDARIUM

XIX/XX wiek Niemcy zajmują Szydłowiec 9 września 1939 r. Przełom stuleci jest okresem intensywnego Po upadku Warszawy tworzą na terenie bro- rozwoju przemysłu. Gospodarcze znaczenie waru obóz przejściowy dla polskich żołnierzy cechów zanikło. Nadszedł czas fabrykantów, i ofi cerów. prowadzących browary, garbarnie, zakłady Lasy Przysusko-Szydłowieckie leżą na obrze- obróbki piaskowca, zakłady metalowe, fabry- żach obszaru objętego działaniami oddzia- kę wozów gospodarczych, hutę szkła, fabrykę łu majora Henryka Dobrzańskiego (Hubala), kafl i, cegielnię, młyn, a przede wszystkim ka- który odmówił kapitulacji i kontynuował wal- mieniołomy. kę w lasach Kielecczyzny. Jednak i tutaj jego akcje pociągają za sobą krwawy odwet oku- 1914-1918 r. panta. Po 1940 r. do wojny partyzanckiej z hi- Szydłowiec staje się teatrem działań zbrojnych tlerowcami dołączają inne oddziały formowa- tylko w początkowej fazie I wojny światowej ne przez SZP i ZWZ, a później AK. Ich walkę (lata 1914-1915). Żołnierze armii austrowę- upamiętniają liczne mogiły i kwatery na miej- gierskiej i niemieckiej polegli w czasie walk scowych cmentarzach. Konspirację – również spoczywają na szydłowieckim cmentarzu. fi nansowo – wspierają właściciele ziemskich Zniszczenia w gminie są w większym stop- majątków. Niemcy „rozwiązują w Szydłow- niu efektem taktyki wycofujących się Rosjan, cu kwestię żydowską”, tworząc otwarte get- którzy pozostawiają za sobą „spaloną ziemię”, to. Już pod koniec listopada 1939 r. nakazu- aniżeli wymiany ognia. Ogromnych natomiast ją Żydom noszenie opaski z Gwiazdą Dawi- strat doznaje miejscowy przemysł, gdyż wojska da, a następnie pozbawiają praw i majątków. obu stron plądrują zakłady, wywożąc urządze- W 1942 r. na zamku i w strzeżonym ściśle nia i produkcję. getcie zamykają ponad 16 tys. obywateli polskich wyznania mojżeszowego (w tym ucie- 1919 r. kinierów i przesiedleńców z innych obsza- W wolnej Polsce miejscowe zakłady i warsz- rów), by następnie skierować ich transporta- taty uruchamia się niemal od zera. Szydło- mi kolejowymi do obozu zagłady w Treblin- wiec staje się jednak dość szybko znaczącym ośrodkiem przemysłu garbarskiego (w latach 1919-1920 przy Słomianej i Zamkowej dzia- ła 11 garbarni), metalowego i kamieniarskiego.

1928 r. Trakt krakowski (dzisiejsza droga E77), otrzymuje nawierzchnię asfaltową.

Lata 30. XX wieku Światowy kryzys gospodarczy powoduje zała- manie rozwoju gospodarczego.

1939-1945 r. Wybucha II wojna światowa. Na terenie gminy toczą się w początkach września zacięte walki. Ciała poległych pod Barakiem żołnierzy, pochowanych na polu bitwy, przenosi się w li- stopadzie i grudniu na szydłowiecki cmentarz; w Baraku wznosi się dziś pomnik ku ich czci. Dzwonnica kościoła św. Zygmunta od strony ul. Kamiennej, lata 60 XX w. 27

Szydlowiec4.indd 27 12-01-10 13:03 Gmina Szydłowiec

słowych i prywatnej własności ziemskiej. Na ich miejsce powstają państwowe zakłady z naj- większymw przedsiębiorstwem – Szydłowiecki- mi Zakładami Kamienia Budowlanego. Pozy- skiwany przez nie surowiec służy m.in. do od- budowyb Warszawy. W 1967 r.W miasto zdobywa tytuł Mistrza Go- spodarności. Restauruje się szydłowieckie zabytki, ale zruj- nowaną stylową zabudowę uzupełnia i moder- nizuje, wznosząc typowe dla okresu PRL pu- dełkowate pawilony, a później wielorodzin- ne domy mieszkalne. Do dziś osiedla bloków z wielkiejz płyty rozkładają się pierścieniem wo- kół szydłowieckiej starówki.

1975 r. W szydłowieckim zamku rozpoczyna działal- Wnętrze prezbiterium kościoła św. Zygmunta z ołtarzem głównym ność Muzeum Ludowych Instrumentów Mu- i balustradą na widokówce z początku XX w. zycznych, jedna z najważniejszych placówek w regionie, niepowtarzalna w skali kraju. ce. W czasie kolejnej akcji w 1943 r. ofi arami hitlerowców pada pięć tysięcy Żydów. Ulica Dziś zamek jest także siedzibą wielu organiza- Kolejowa, którą pędzono ich do wagonów zy- cji i instytucji, działających pod egidą Szydło- skuje miano „krwawej drogi”. Okupant nisz- wieckiego Centrum Kultury. czy metodycznie dzielnicę żydowską i zabudowania fabryczne. Lata 90. XX wieku Przełom ustrojowy przynosi wolne wybory 1945 r. parlamentarne. Powołuje się samorząd tery- Rosjanie zajmują Szydłowiec bez wal- torialny i cyklicznie przeprowadza wybory do ki w styczniu 1945 r., ale bombardują miasto, władz lokalnych. Szydłowiec wkracza na dro- zabijając mieszkańców i własnych żołnierzy. gę wolnorynkowych i demokratycznych prze- Uszkodzeniu ulega wiele budynków, m.in. ra- mian. Własność prywatna i aktywność gospo- tusz. Wojnę przetrwało trzy tysiące mieszkań- darcza znowu zaczynają odgrywać większą ców Szydłowca, w tym niewiele ponad 100 Ży- rolę. Szydłowiec staje się stolicą gminy miej- dów (przed wojną stanowili ponad 70% miejsko-wiejskiej i powiatu, objętych od 1 stycznia skiej populacji). Kształtuje się władza ludowa. 1999 r. granicami dużego województwa mazo- Członkowie AK są prześladowani i represjo- wieckiego. nowani. Ze zubożałego i zniszczonego obszaru ludność emigruje na ziemie zachodnie. Pierwsza dekada XXI wieku W 2004 r. miasto otrzymuje Nagrodę Gospo- Czasy PRL darczą „Skrzydła”. W 2005 r. pełni funkcję Sto- Władza ludowa przeobraża cywilizacyjnie zie- licy Kulturalnej Mazowsza, w 2007 r. otrzymu- mię szydłowiecką, upowszechniając oświa- je tytuł „Gminy Fair Play”. Najwięcej nagród tę, elektryfi kując miejscowości i budując dro- przynosi rok 2009. Szydłowiec zostaje „Mazo- gi. Pozyskiwaniu potrzebnych surowców towa- wiecką Gminą Roku” i otrzymuje tytuł z cer- rzyszy proces nacjonalizacji zakładów przemy- tyfi katem „Gmina Atrakcyjna Turystycznie”.

Szydlowiec4.indd 28 12-01-10 13:03 KALENDARIUM Tranzytem przez Szydłowiec

Widok z ratuszowej wieży na północny zachód 29

Szydlowiec4.indd 29 12-01-10 13:03 Gmina Szydłowiec

Szydłowiec – zegar słoneczny na południowej elewacji kościoła św. Zygmunta

Tranzytem przez szydłowiecką gminę Stacje benzynowe Najważniejszą arterią komunikacyjną jest dro- Szydłowiec, ul. Kościuszki 124 ga krajowa nr 7 (E77): Warszawa – Radom – Szydłowiec, ul. Kościuszki 223 Kraków. Przebiega przez gminę niemal połu- Barak (przy E77, całodobowa) dnikowo, przecinając jej wschodnie obszary. Zdziechów (przy E77, całodobowa) Osią komunikacji wewnętrznej jest droga wo- jewódzka nr 727 łącząca Szydłowiec z Chle- wiskami na zachodzie (kierunek Przysucha) Odległości* z Szydłowca i Jastrzębiem na wschodzie (kierunek Wierz- Warszawa: 137 km bica). Orońsko leży przy szosie E7 na północ Łódź: 143 km od Szydłowca. Dojazd do Mirowa odbywa się Kraków: 165 km drogami lokalnymi. Drogi gminne są sukce- Radom: 29 km sywnie modernizowane z funduszy gminy, Skarżysko-Kamienna: 16 km przy wsparciu województwa mazowieckiego. Chlewiska: 8,5 km Jastrząb: 8 km Przez gminę przebiega także linia kolejowa Mirów: 16 km (Radom – Skarżysko Kamienna), ale położe- Orońsko: 16 km nie oddalonej aż o 5 km na wschód od cen- Przysucha: 28 km trum miasteczka stacji pomniejsza znaczenie Wierzbica: 18 km tego środka publicznej komunikacji. ______* www.viamichelin.pl

Szydlowiec4.indd 30 12-01-10 13:03 TRANZYTEM PRZEZ....

Dwór Józefa Brandta w Orońsku – obecnie Centrum Rzeźby Polskiej

Przez stulecia Szydłowiec emanował ekonomicznie i kulturalnie na okolicę. W efekcie w miej- scowościach rozrzuconych również poza granicami dzisiejszej gminy znajdziemy obiekty związane z historią miasteczka i ziemi szydłowieckiej. Niegdyś losy tych, zdawałoby się od- rębnych miejscowości, łączył fakt przynależności do wielkiego majątku ziemskiego, pozostają- cego w rękach najpotężniejszych rodów Rzeczypospolitej. Współcześnie, wszystkie te miejsca stanowią interesujące cele wycieczek. Rozlokowane wokół Szydłowca są przy tym łatwo do- stępne. Podróżując drogami E77 i 727, zwróćmy na nie uwagę.

Orońsko Imponująca kolekcja muzeum liczy obecnie 621 – Centrum Rzeźby Polskiej rzeźb, obiektów i instalacji. Ponadto 173 ekspo- Mieści się w zespole pałacowym rozbudowa- naty są bezterminowymi depozytami, a zbiory nym przez malarza Józefa Brandta. Urzeczo- wzbogacają jeszcze rysunki, obrazy i tkaniny ar- ny krajobrazem i kulturalną atmosferą zie- tystyczne w liczbie około 70. W latach 1989- miańskiego dworu artysta osiadł tu, poślu- -1992 wzniesiono nowy gmach Muzeum Rzeź- biwszy wdowę po przyjacielu. Goszcząc in- by Współczesnej i zaaranżowano stałą wysta- nych artystów na przełomie XIX i XX stulecia, wę rzeźby parkowej. Wśród 97 wystawionych uczynił z Orońska ważny ośrodek sztuki pol- w parku eksponatów znajduje się fi gura Hera- skiej. W 1965 r. miała miejsce pierwsza wysta- klesa z Anteuszem, pochodząca z parku Radzi- wa rzeźby, urządzona w plenerze, w parku. Jako wiłłów otaczającego szydłowiecki zamek. stała placówka muzeum funkcjonuje od 1981 r., CRP można zwiedzać codziennie oprócz po- a jego działalność wspiera powołana do życia niedziałków (www.rzezba-oronsko.pl oraz pod koniec lat 90. fundacja im. Józefa Brandta. www.sculpture.art.pl).

Szydlowiec4.indd 31 12-01-10 13:03 Gmina Szydłowiec

Świerczek – koszarka drogowa

Chustki – Madonna z 1898 r. cudu, a prowadzone badania naukowe nie do- Wyrzeźbiona z miejscowego piaskowca Ma- prowadziły do wyjaśnienia przyczyn niezwy- donna stała się obiektem kultu i pielgrzymek kłego zjawiska. Gdy wybuchła II wojna świa- w okresie międzywojennym. Z opowieści na- towa, Madonna z Chustek przestała pła- ocznych świadków wynikało, że Matka Bo- kać. Przyjmuje się więc, że chciała ostrzec lu- ska płacze krwawymi łzami. Kościół nie uznał dzi przed nadciągającym niebezpieczeństwem, jednak jej znaki nie zostały właściwie odczyta- Chustki – Madonna z 1898 r. ne. Figura znajduje się po prawej stronie trasy E77 (w kierunku z Radomia do Szydłow- ca), tuż za skrzyżowaniem z lokalną drogą do Zdziechowa. Nieco wcześniej zielona tabli- ca informuje, że wjeżdżamy w granice gminy Szydłowiec.

Świerczek – koszarka drogowa Dom dróżnika wzniesiony w 1840 r. przy drodze państwowej z Warszawy do Krakowa. Spo- śród miejscowej zabudowy wyróżniają go ryt- miczne podziały elewacji i arkadowe obramie- nia okien. Zamieszkujący koszarkę urzędnik odpowiadał za stan powierzonego mu odcinka traktu. Podobny obiekt zachował się w pobliskim Dobrucie, w gminie Orońsko.

Szydlowiec4.indd 32 12-01-10 13:03 TRANZYTEM PRZEZ....

Barak – Pomnik Żołnierzy Września 1939

W Świerczku na uwagę zasługuje również drugiej połowy XVIII w. Tutejsza gałąź rodu wotywna fi gura Matki Boskiej z 1903 r. Stoi przyjęła od nazwy miejscowości nazwisko przed Zajazdem „Świerczek”, po prawej stro- Chlewiccy. To oni około 1605 r. wznieśli istnie drogi E77 (w kierunku z Szydłowca do niejący do dziś dwór obronny, przebudowu- Radomia). jąc starszą fortalicję. Jednym z głównych źró- deł dochodów ich rozległych dóbr była pro- Barak dukcja żelaza, w dymarkach, kuźnicach wod- – Pomnik Żołnierzy Września 1939 nych, a wreszcie w wielkich piecach i fryszer- Jedno z ważniejszych miejsc pamięci związane kach. Sięgające średniowiecza tradycje prze- z wojną obronną we wrześniu 1939 r. W tym mysłowe kontynuowali późniejsi właścicie- rejonie, należące do 36. dywizji piechoty pułki le wsi. W 1892 r. wzniesiono tutaj ostatni na 163 i 165 odpierały ataki niemieckich oddzia- ziemiach polskich zakład wielkopiecowy, wy- łów pancernych. Poległo 124 polskich żołnie- korzystujący przy wytopie surówki węgiel rzy. Ich kwatery znajdują się na szydłowieckim drzewny. Chlewiski wielki piec o wydajności cmentarzu parafi alnym. Monument usytu- 13 ton surówki na dobę wygaszono dopiero owany jest po prawej stronie trasy E77 (w kie- w 1940 r. Ciekawym zabytkiem jest też miej- runku Skarżyska-Kamiennej od Szydłowca), scowy kościół parafi alny św. Stanisława roz- przy parkingu samochodowym. budowany na początku XVI w. przez Odro- wążów, kilkakrotnie modyfi kowany w XVII Chlewiska i XVIII stuleciu. Na szczególną uwagę we Zapewne najciekawsza miejscowość w pobli- wnętrzu kościoła parafi alnego zasługują ka- żu Szydłowca, która swą świetność zawdzię- mienne nagrobki i piękna Madonna z ołta- cza Odrowążom, władającym nią od XIII do rza głównego – gotycka rzeźba Matki Boskiej

Szydlowiec4.indd 33 12-01-10 13:04 Gmina Szydłowiec

Chlewiska – pałac Odrowążów

z Dzieciątkiem, wykonana z lipowego drew- Jastrząb – kościół św. Jana Chrzciciela na około 1430 r. Otoczony pięknym parkiem Wzniesiony na szczycie jednego ze wzgórz, na zamek w Chlewiskach mieści dziś luksusowy miejscu drewnianej budowli z XV w., imponuje hotel, centrum konferencyjne i SPA (www. monumentalną bryłą. Zręby świątyni pochodzą manorhouse.pl), a Zabytkowa Huta Żela- z 1677 r. Jednak współczesny wygląd jest dzie- za – oddział warszawskiego Muzeum Techni- łem Jarosława Wojciechowskiego, który dokonał ki. Hutę można zwiedzać codziennie oprócz przebudowy w latach 1909-1928. Nadając bryle poniedziałków i świąt urzędowych (www.mu- neoromański kształt, architekt wykorzystał szy- zeum-techniki.waw.pl). dłowiecki piaskowiec, wydobywany w pobliskich łomach w Śmiłowie i Szydłówku. Szydłówek – kamieniołomy W okolicach Śmiłowa i Szydłówka rozciąga się największy współczesny rejon eksploatacji szy- Jastrząb – kościół pw. św. Jana Chrzciciela dłowieckiego piaskowca. Do poszczególnych zakładów, zarówno prywatnych, jak i państwo- wych, kierują widoczne z drogi nr 727 tablice. W konsekwencji w okolicy Szydłowca i Ja- strzębia rozwinęły się zakłady kamieniarskie, wykonujące zarówno wykończeniowe prace budowlane (elewacyjne), galanterię – od deta- li zdobniczych do wykorzystania w domu lub ogrodzie po płyty nagrobne, jak i zajmujące się konserwacją kamienia.

Szydlowiec4.indd 34 12-01-10 13:04 TRANZYTEM PRZEZ.... Spacerem po Szydłowcu

Szydłowiecki rynek – pomnik Tadeusza Kościuszki 35

Szydlowiec4.indd 35 12-01-10 13:04 Gmina Szydłowiec

Szydłowiec – kościół pw. św Zygmunta

Zwiedzając miasteczko o wspaniałych zabytkach, poznamy jego historię i naturalne warunki, w których się rozwinęło. W siegającym bowiem średniowiecza układzie urbanistycznym, w poszczególnych budowlach i przebiegu ulic, czytamy niczym w otwartej księdze. Jej naj- ważniejsze rozdziały dotyczą podstaw rozwoju, który opierał się na nadawanych przez wła- ścicieli prawach, potwierdzanych później królewskimi przywilejami, żydowskiej kultury, któ- ra pojawiła się tutaj pod koniec XVI w., a odeszła w przeszłość bestialsko zniszczona przez hitlerowców w czasie holocaustu, miejscowego rzemiosła i przemysłu, w którym kluczową rolę do dziś odgrywa wydobycie i obróbka piaskowca. Niezwykle ciekawe pod względem geologicznym nieczynne już kamieniołomy z zabytków kultury przemysłowej przekształcają się na naszych oczach w sanktuaria przyrody. Najciekawsze miejsca łączy ścieżka edukacyjna, przy której ustawiono tablice informacyjne. W niniejszym przewodniku miasteczko przedstawione jest w trzech odłsonach. W pierwszej – centrum z najważniejszymi obiektami historycznymi. W drugiej – południowa część, w której odkrywamy geologiczną przeszłość oraz skarb ziemi szydłowieckiej, jaki stanowią zasoby piaskowca. Tematem trzeciej są ślady nieistniejącej już kultury szydłowieckich Żydów.

W sercu miasta li, ratusz i fara świadczą o pozycji, jaką wów- Centrum Szydłowca jest żywą ilustracją XVI- czas zajmowało. Rynek Wielki – najważniejszy wiecznej rozprawy „Między panem, wójtem – z szydłowieckich placów, wyznacza podobnie a plebanem”. Na złoty okres w dziejach Rze- jak przed wiekami centrum miasta. Wybiega- czypospolitej Szlacheckiej przypadło przecież ją z niego ulice: Radomska, Kąpielowa, Rzecz- apogeum rozwoju miasta. Zamek właścicie- na, Źródlana, Kamienna, Kielecka i Kilińskie-

Szydlowiec4.indd 36 12-01-10 13:04 SPACEREM PO....

cje i rola centralnego miejskiego placu. W la- ttach powojennych przemianowano nazwę na pplac gen. Karola Świerczewskiego. Rynek Ska- łłeczny, zwany Żydowskim, stanowił centrum dzielnicy, wyznaczonej do zasiedlania ludności wwyznania mojżeszowego. Obecnie to plac Ma- rrii Konopnickiej. Ważną rolę w rozwoju gospo- darczym odgrywał Rynek Składowy zwany też Słomianym, a obecnie – plac Wolności. U zbie- ggu ulic Iłżeckiej, Kieleckiej i Kościuszki istniał jjeszcze czwarty rynek, zwany Plebańskim. Czas zzatarł funkcje i znaczenie tego miejsca.

RatuszR Góruje nad rynkiem wysoką wieżą, z której roztaczająr się rozległe widoki na miasteczko i okolicę. Dostawiona do ratusza od wschodniej strony wieża, u dołu jest kwadratowa, wy- żejż ośmioboczna. Przykrywa ją kopulasty hełm. Cztery strony świata wyznaczają tarcze umiesz- czonego na wieży zegara. Ratusz wznoszono Manierystyczny pręgierz miejski z alegoryczną fi gurą kobiecą przedstawiającą pychę, tzw. „Zośka”, XVII w. przez 27 lat od 1602 do 1629 r. Ozdobą budynku jest wieńcząca ściany attyka z powtarzający- go, wskazując kierunki traktów od wieków łą- mi się rytmicznie arkadowymi blendami i pi- czących miasto ze światem. Pośrodku wznosi się ratusz, zaś od południa fara – najwspa- nialsze zabytki, a zarazem symbole Szydłow- ca. Nieznaczne oddalenie zamku przypomina o dystansie znamionującym stosunki właści- cieli rozległych włości z mieszczanami.

Cztery rynki Tyle właśnie posiadał ich Szydłowiec w prze- szłości. Od zarania dziejów najważniejszym i największym był Rynek Wielki, nazywany także Katolickim. Po wzniesieniu ratusza utrwaliły się jego administracyjne funk-

Utalentowany rezydent W ratuszu, w izdebce udostępnionej przez burmistrza, spędził ostatnie dwa lata życia Władysław Aleksander Malecki (1836-1900), malarz pejzażysta, który w Euro- pie zasłynął alpejskimi panoramami. W szydłowieckim Muzeum Ludowych Instrumentów Muzycznych znajdu- ją się jego dwa obrazy: „Pejzaż z łódką” z 1890 r. i „Pej- zaż z kapliczką” namalowany przed 1869 r.

Pręgierz miejski z maszkaronami, początek XVII w. 37

Szydlowiec4.indd 37 12-01-10 13:04 Gmina Szydłowiec

lastrami. Umieszczone tam otwory strzelni- dobrach, w I połowie XVI w. (w Ćmielowie, cze nadają budowli obronny wygląd. W naroż- Żarnowie, Chlewiskach i Końskich). Wkrót- nikach umieszczono wieżyczki-latarnie przy- ce dobudowano do kościoła 2 boczne kapli- kryte hełmami podobnymi do tego na wieży. ce. Od południa – Matki Boskiej, która służy- Wsparta potężnymi skarpami budowla wywie- ła Odrowążom jako mauzoleum (przedstawi- ra solidne wrażenie na przybyszach. Budowni- cieli rodu chowano w podziemiach). Patronem czym ratusza był Kacper Fodyga, a wśród wie- północnej kaplicy jest św. Stanisław ze Szcze- lu rzemieślników zatrudniono utalentowanego panowa. Na przykościelnym placu znajdują się kamieniarza Jana Herbka. To ich kunszt spra- liczne tablice nagrobne, upamiętniające szlach- wił, że późnorenesansowy szydłowiecki ratusz tę, mieszczan i księży. Natomiast na ścianach zalicza się dziś do najwybitniejszych miesz- kościoła wydrapano szereg nazwisk, czcząc czańskich budowli w Polsce. Do budowy uży- prawdopodobnie w ten sposób pochowanych to miejscowego piaskowca. A co ciekawe, ra- na przykościelnym cmentarzu, których rodzin tusz postawiono bezpośrednio na skale, dobrze nie było stać na ufundowanie tablic. Najstar- widocznej w piwnicach zajmowanych obecnie szy napis epitafi jny pochodzi z 1592 r. Mury przez restaurację „Piwnica Szydłowiecka”. świątyni zdobią także dwa XVII-wieczne ze- Przed ratuszem znajdują się dwa pręgie- gary słoneczne. Wolno stojąca dzwonnica po- rze, przy których wymierzano kary. Ustawio- chodzi z XVI w. Ją także wybudowano z miej- ny przy północno-wschodnim narożniku ma scowego piaskowca. kształt kolumny ozdobionej wieńcem maszka- ronów. Żelazne okowy służyły do przywiązy- We wnętrzu świątyni nie brak cennych ele- wania rąk skazanym. Do drugiego, przy połu- mentów wyposażenia. Inicjator budowy mu- dniowo- -wschodnim narożniku ratusza, przy- rowanej fary, Jakub Odrowąż – ufundował do lgnęła nazwa Zośki. Zapewne dlatego, że po- głównego ołtarza poliptyk złożony z 18 scen nad pękatym brzuścem ma metalową galeryj- (obecnie ołtarz znajduje się w kaplicy Matki kę z ustawioną w środku kobiecą postacią. Jak Boskiej). Centralną kwaterę zajmuje Wnie- egzekwowano dawnymi czasy prawo, można bowzięcie Matki Boskiej. Sportretowano tam wnosić z kronikarskiego zapisu z czasów ra- także fundatora, którego rozpoznamy w po- dziwiłłowskich (1600 r.). Jeden z mieszczan staci rycerza z herbową tarczą. Towarzyszą zarzucił żonie nierządne czyny z innym męż- mu małżonka i córki. Po bokach przedsta- czyzną. Oskarżony był człowiekiem ustosun- wiono święte dziewice – Agnieszkę i Katarzy- kowanym, więc uniknął kary. Kobieta – jak nę oraz Barbarę i Dorotę. Poniżej – Opłaki- wspomniano w notatce – „w pręgi bita i wy- wanie Chrystusa i Zmartwychwstanie. Po za- gnana nie ma w majętności Jego Książęcej mknięciu skrzydeł oczom wiernych ukazują Mości mieszkać”.

Kościół parafi alny św. Zygmunta Wielkanocny Chrystus Fara zajmuje południową stronę rynku. Wznie- Oprócz zachowanych w bocznych ołtarzach późnogo- śli ją na miejscu drewnianego kościoła Odro- tyckich rzeźb oraz krucyfiksu na belce tęczowej z Szy- wążowie Szydłowieccy w latach 1493-1509. dłowca pochodzi prawdziwy unikat – procesyjna figu- Jako budulca i w tym przypadku użyto miej- ra Chrystusa na osiołku (od 1904 r. w zbiorach Mu- scowego piaskowca. Kościół ma układ halowy zeum Narodowego w Krakowie). Podobną rzeźbą szczy- z nawą na rzucie prostokąta i przylegającym ci się klasztor klarysek w Starym Sączu. Szydłowieckie- do niej prezbiterium z zakrystią oraz skarb- go Chrystusa wykonano w latach 60. XV stulecia. Po II wojnie światowej posłużył za wzór wykonawcom figu- czykiem. Jego architektura zbliżona jest do in- ry używanej we wsi Tokarnia podczas uroczystej proce- nych świątyń wznoszonych przez różne gałę- sji w Niedzielę Palmową. zie Odrowążów w ich północnomałopolskich

Szydlowiec4.indd 38 12-01-10 13:04 SPACEREM PO....

Ołtarz w kościele pw. św. Zygmunta

się męczennicy: Jan Chrzciciel i Jan Jałmuż- także dwa herby – orzeł Jagiellonów i godło nik, Szczepan i Wawrzyniec, Wojciech i Wa- Odrowążów. Ołtarz wieńczy ażurowa dekora- cław oraz Stanisław i Florian. Po zakryciu cen- cja z pędów winorośli uginających się od obfi - tralnej sceny skrzydłami – cykl Męki Pańskiej tych kiści owoców. złożony z 8 scen: Modlitwa w Ogrójcu, Poj- Wewnętrzne ściany świątyni pokrywa boga- manie Chrystusa, Chrystus przed Kajfaszem, ta polichromia, której wykonanie przypisuje Sąd Piłata, Biczowanie, Upadek pod krzyżem, się Stanisławowi Samostrzelnikowi, cystersowi Oczekiwanie na mękę oraz Ukrzyżowanie. z Mogiły (żył w latach 1480-1541), pełniące- W predelli (wąskim pasie u podstawy ołtarza) mu funkcje kapelana Krzysztofa Szydłowiec- umieszczono Rodzinę Marii, opisując w ban- kiego. Na uwagę zasługuje sklepienie prezbite- derolach występujące na obrazie osoby. Są tam rium reprezentujące typ gwiaździsto-sieciowy. Mistrz, który je wykonał, pozostawił na pół- nocnej ścianie kościoła unikatowy plan swego Mezalians magnata dzieła, w skali 1:1. Ciekawy renesansowy strop Wbrew rodzinie Mikołaj Radziwiłł, potomek jednej rozciąga się nad chórem muzycznym. Podzie- z najpotężniejszych rodzin magnackich Rzeczypospoli- lony jest na kasetonowe kwatery wypełnione tej, poślubił siostrę szydłowieckiego proboszcza – Marię rzeźbionymi i malowanymi rozetami (podob- Gawdzicką. Ich małżeństwo należało do udanych. Bo- ny strop ufundowali Szydłowieccy w opatow- haterowie romantycznej miłosnej historii zakończonej skiej kolegiacie). Cennym, również renesanso- mezaliansem, stali się pierwowzorami postaci z powie- wym dziełem jest płyta nagrobna z czerwone- ści Heleny Mniszkówny „Trędowata”. Zwiedzający ko- go marmuru, wmurowana w ścianę prezbite- ściół dotykają pomnika Marii, wciąż bowiem żywy jest rium. Przedstawia Mikołaja Szydłowieckiego przesąd, że przyniesie to spełnienie miłosnych pragnień. w zbroi z rodowym herbem Odrowąż.

Szydlowiec4.indd 39 12-01-10 13:04 Gmina Szydłowiec SSPACEREMPACEREM PO......

W XVI w. przeniesiony z prezbiterium poliptyk zastąpiono tryptykiem fundacji Mikoła- ja Szydłowieckiego. Główną kwaterę wypeł- nia rzeźbiona grupa Koronacji Matki Boskiej. Otaczają ją kwatery z malowanymi wizerun- kami świętych: Augustyna, Mikołaja, Marci- na, Jana Chrzciciela, Wojciecha, Stanisława, Krzysztofa i Floriana. Tryptyk został rozbudo- wany w latach 1618-1627 na polecenie Radzi- wiłłów. Dodano rzeźbione postacie patrona ko- ścioła św. Zygmunta z synami oraz namalowa- no wizerunki świętych: Antoniego, Zygmunta, Barbary i Kazimierza. Całość bogato udekoro- wano, umieszczając pośród ornamentów herby Radziwiłłów i Sapiehów. Z renesansowym oł- tarzem głównym sąsiadują dziś XVII-wieczne ołtarze boczne. Również w kręgu radziwiłłow- skich fundacji powstał cenny klasycyzujący na- grobek z wykutą w białym marmurze postacią uśpionej kobiety. Rzeźba jest sygnowana i da- towana – wykonał ją Jakub Monaldi w 1795 r. Figurę osłania portyk z czarnego marmuru, wykuty w 1806 r. Nagrobkiem uczczono pa- mięć Mikołaja Radziwiłła oraz Marii z Gaw- dzickich, która prowadziła w Szydłowcu dzia- łalność charytatywną.

Rynkowe osobliwości Od północy, wschodu i zachodu rynkowe pierzeje wyznaczają piętrowe kamienice. Pośród wznoszących się po zachodniej stronie okaza- łą, monolityczną bryłą wyróżnia się parterowy budynek, przykryty czterospadowym dachem, nazywany „Domem pod Dębem” . Ufundowa- ła go w 1819 r. Anna z Zamoyskich Sapieżyna,a, przeznaczając na szkołę. Początkowo była to szkoła elementarna. W okresie międzywo- jennym podstawowa, której nadano imię Jó- zefa Piłsudskiego. W latach siedemdziesią- tych dom służył jako hotel. Spacerując wokół rynku, zauważymy pro- wadzące do piwnic wejścia, obramowane portalami z piaskowcowych ciosów. Przyy kamienicach nr 15, 17, 19, 20 i 22 są naderr okazałe. Na belce portalu spod nr 22, wid-- nieje data 1563. Piwnice służyły jako skła-- dy towarów. Niektóre kryły wykute w ska--

Szydlowiec4.indd 40 12-01-10 13:04 SPACEREM PO....

Szydłowiec – ekspozycje w szydłowieckim Muzeum Instrumentów Ludowych

łach studnie. wstała (data 1900 odnosi się zapewne do jej Święty Jan Nepomucen, papież Jan Paweł II konserwacji). Z postacią Tadeusza Kościusz- i Tadeusz Kościuszko to trzy historyczne po- ki związana jest natomiast anegdota. Po- stacie, których wyrzeźbione z szydłowieckiego mnik zaprojektował warszawski artysta An- piaskowca fi gury znajdują się na terenie przy- toni Karczewski, wyrzeźbił – późniejszy bur- kościelnym. Najstarszą jest święty Jan Nepo- mistrz Szydłowca Edward Ziółkowski. Projek- mucen, choć nie wiadomo, kiedy rzeźba po- tant skwitował realizację słowami: „najokrop-

Muzeum Ludowych Instrumentów Muzycznych Chluba Szydłowca. Pierwsze na świecie muzeum, kon- eksponowane w muzeum instrumenty nie są efektem centrujące działalność na ludowej kulturze muzycznej, produkcji fabrycznej czy wielkich manufaktur. Wykonali jednego kraju. Jest placówką ogólnopolską, groma- je artyści ludowi, którzy uczyli się rzemiosła samodziel- dzącą i prezentującą polskie instrumentarium ludowe. nie lub przejęli umiejętności rodzinne. Z reguły nie ko- Oprócz gromadzenia ludowych instrumentów muzycz- piowali instrumentów profesjonalnych, ale przekształca- nych muzeum zajmuje się procesami ich budowy i two- li je, dostosowując do własnego poziomu techniczne- rzącymi je rzemieślnikami. Jest organizatorem konkur- go i upodobań muzyków. Często sami byli muzykami sów na budowę ludowych instrumentów. Pokłosie kon- i budowali instrumenty na własny użytek. Godny szcze- kursów wzbogaca zbiory. Kolekcja liczy obecnie ponad gólnej uwagi jest zbiór instrumentów i narzędzi lutni- 2 tys. eksponatów, obejmując niezwykle rzadkie, czę- czych lubelskiego warsztatu Franciszka Borówki-Boro- sto nieużywane już instrumenty, takie jak liry korbowe, wieckiego i jego syna Kazimierza. Warsztat był szero- skrzypice polskie, suki biłgorajskie. Najstarsze w kolekcji ko znany jeszcze przed I wojną światową. Od 1978 r., bębny i kotły pochodzą z przełomu XVI i XVII stulecia, oprócz instrumentów muzycznych w muzeum, groma- złóbcoki z 1705 r. Basy kaliskie i mazowieckie reprezen- dzone są inne eksponaty artystyczno-historyczne. Ma- tują XVIII stulecie, tarapata – wiek XIX. Zbiór harmonii teriały pisane, dokumenty, ikonografia, meble, przed- różnych typów należy do największych na świecie, duże mioty codziennego użytku, detale architektoniczne. Jed- są także kolekcje cymbałów, skrzypiec, instrumentów ną z najważniejszych kolekcji tego typu tworzą doku- glinianych, fujarek i piszczałek oraz instrumentów dudo- menty ustalające przywileje oraz księgi poszczególnych wych. Niektóre z instrumentów są ściśle związane z po- cechów szydłowieckich prowadzone od początku XVIII szczególnymi regionami naszego kraju. Dudy podha- do pierwszych lat XIX w. Najstarsze w zbiorach są kafle lańskie i złóbcoki występują tylko w kulturze muzycznej z lat 1510-1520, fragmenty płytek posadzkowych z sal Podhala, mazanki w Wielkopolsce, a skrzypce diabelskie zamkowych oraz detale kamieniarki okiennej i drzwio- i burczybas na Kaszubach. Ciekawe jest również to, że wej, datowane na wiek XVII.

Szydlowiec4.indd 41 12-01-10 13:04 Gmina Szydłowiec

ttaj drewniano-ziemny gród, strzegący prze- pprawy przez rzekę. Warownię rozbudowywa- nno w XIV stuleciu, o czym świadczą archeolo- ggiczne znaleziska, ale dopiero wiek XV przy- nniósł znaczące zmiany. Szydłowiec odzie- ddziczyła wówczas boczna gałąź Odrowążów zz Chlewisk. Nowi właściciele zmienili nazwi- ssko na Szydłowieccy i przystąpili energicz- nnie do rozbudowy warowni. Dla jej przebu- ddowy i rozkwitu miasta niebagatelne znacze- nnie miał fakt, że zarówno Stanisław Szydło- wwiecki, jak jego trzej synowie, doszli do naj- wwyższych godności w państwie. Majętni i ob- ddarowani królewskimi przywilejami, pożąda- lli świadczącej o prestiżu rodu siedziby. Gene- rralnej przebudowy zamku z gotyckiego zało- żżenia obronnego w reprezentacyjną renesan- ssową rezydencję dokonał Mikołaj Szydło- wwiecki w latach 1510-1526. Kolejne przebu- ddowy podjęli dopiero Radziwiłłowie po 1557 r. Szczególnym sentymentem darzył tutej-

Szydłowiec – zamek

niej wykoszlawiony”. Stara Wieś Od Rynku ku zamkowi prowadzi ulica Kąpie- lowa, wybiegająca z północno-zachodniego na- rożnika. Ulica rozwidla się po około 200 me- trach. Stoi tam kapliczka wykuta z miejscowego piaskowca. Na cokole zwraca uwagę płasko- rzeźba z przedstawieniem Chrystusa zakładają- cego Marii koronę. Ulica Sowińskiego idzie na północ, obiegając zamkowe ogrody, a ulica Ga- briela Narutowicza ciągnie się na zachód w stro- nę Korzeniówki. Ulica Narutowicza biegnie tak jak niegdyś główna ulica najstarszej w tym rejonie osady. Od momentu nadania praw miejskich ośrodkowi z rynkiem i farą w centrum do przedlokacyjnego Szydłowca przylgnęła nazwa Stara Wieś.

Zamek szydłowiecki Wznosi się na sztucznie usypanej wyspie, pośród rozlewisk Korzeniówki. Na przeło- mie XII i XIII w. Odrowążowie wznieśli tu- Bębnista – rzeźba ze zbiorów Muzeum Instrumentów Ludowych 42

Szydlowiec4.indd 42 12-01-10 13:04 SPACEREM PO....

Szydłowiec – Góra Trzech Krzyży

sze dobra Mikołaj Krzysztof Radziwiłł zwa- działa od 1975 r. ny „Sierotką”, być może dlatego, że były ro- Wokół Góry Trzech Krzyży dowym gniazdem jego matki – ostatniej z tu- Z zamku na południe, u zachodnich podnóży tejszych Odrowążów, Elżbiety Szydłowieckiej. zajmowanego przez farę, nieco wyniesionego W 1600 r. Radziwiłł powierzył prace Kasprowi terenu, opada z rynku w dół ulica Kamienna. Fotydze, architektowi pracującemu dla magnata Znamienna to nazwa, gdyż ulica prowadzi do w Nieświeżu. Ukształtowała się wtedy ostatecz- nieczynnych kamieniołomów Podkowiński nie trzyskrzydłowa bryła zamku, a w skrzydle i Pikiel. wschodnim pojawił portal zwieńczony boga- tym kartuszem herbowym. Trąbom Radziwił- Góra Trzech Krzyży łów towarzyszą w nim herby Odrowąż – mat- Wznosi się po zachodniej stronie ulicy Ka- ki magnata – oraz Tarnawa i Dąbrowa, nale- miennej, wyrastając 7,5 m ponad jej poziom. żące do jego babek. Rozwojem Szydłowca za- To porośnięta trawą i krzewami hałda powsta- chwiały wojny prowadzone przez Rzeczpospo- ła z odpadów kamiennych wyrzucanych z po- litą w XVII w. oraz rozbiory. Ostatnia właści- bliskich kamieniołomów, przykryta warstwą cielka Anna z Zamoyskich Sapieżyna sprzedała ziemi. Wierzono, że trzy krzyże zagrodzą ra- zamek Skarbowi Królestwa Polskiego w 1828 r. mionami dostęp epidemiom, które niemal re- Wykorzystywano go potem jako magazyn zbo- gularnie nawiedzały miasto w okresie XVII- żowy i browar, co przyczyniło się do dewastacji -XIX w. Z ostatnich lat pochodzi fi gura Mat- obiektu. Dopiero po II wojnie światowej pod- ki Boskiej dłuta Franciszka Aleksandra Ma- jęto prace konserwatorskie, adaptując wnętrza jewskiego, ustawiona u stóp krzyży. Wzgórze na potrzeby domu kultury, biblioteki i Muzeum opada wyższym urwiskiem na zachodnią stro- Ludowych Instrumentów Muzycznych, które nę, ku tafl i zalewu, jaki powstał po spiętrzeniu

Szydlowiec4.indd 43 12-01-10 13:04 Gmina Szydłowiec

Szydłowiec – kamieniołom Podkowiński

wód Korzeniówki. dek na kwaterach żołnierzy poległych w czasie Cmentarz rzymskokatolicki I wojny światowej oraz podczas wojny polsko-ra- Jest usytuowany po przeciwnej stronie uli- dzieckiej w 1921 r. Centralne miejsce zajmu- cy Kamiennej. Początki nekropolii sięgają ją kwatery poległych we wrześniu 1939 r. w bi- XIX w. W gąszczu nagrobków rzucają się twie w rejonie wsi Barak. Obok nich wzno- w oczy rzeźby, płaskorzeźby, fi gury i płyty wy- si się monument upamiętniający ofi ary mordu konane z miejscowego piaskowca. Bodaj naj- katyńskiego. piękniejsza z fi gur przedstawia św. Jana Nepo- mucena. Pochodzi prawdopodobnie z XVIII Kamieniołomy w. Nie była fi gurą nagrobną. Przeniesiono ją Podkowiński znajduje się vis-à-vis cmentarza na dzisiejsze miejsce z przeciwnej strony uli- i jest ogrodzony. Pikiel – ok. 500 m na połu- cy. Stała bowiem nad kamieniołomem Pod- dnie, przy przedłużeniu ul. Kamiennej. Nazwy kowiński. Wśród licznych kwater historyczne obu łomów pochodzą od nazwisk prowadzą- znaczenie mają mogiły i pomniki upamiętnia- cych je rodzin kamieniarskich (opis: Szlakiem jące powstanie styczniowe oraz wojny XX w. Kamienia, pkt Kamieniołomy Podkowiński Pomnik wznosi się na zbiorowym grobie po- i Pikiel). wstańców 1863 r. Utrzymywany jest porzą- Zalew na Korzeniówce Wody rzeczki spiętrzono w latach 70. XX w. Łom na Polankach Powstały wówczas u stóp Góry Trzech Krzy- Trzeci z nieczynnych kamieniołomów szydłowieckich ży zalew ma powierzchnię ok. 2 ha. Latem znajduje się w południowo-wschodniej części miasta, strzeżone kąpielisko prowadzi Ośrodek Re- pomiędzy ulicą Kościuszki a obwodnicą. kreacyjny Szydłowieckiego Centrum Kultu-

Szydlowiec4.indd 44 12-01-10 13:04 SPACEREM PO....

Zalew na Korzeniówce

ry – Zamek. Przez cały rok otoczenie zale- jącą grupą w Szydłowcu. Również liczebnie. wu przyciąga spacerowiczów. A gdy jest cicho, Podczas II wojny światowej ograbieni z mająt- na brzegach pojawiają się wędkarze. Rozwija- ków i mordowani, a wreszcie eksterminowani jąc funkcje rekreacyjne tego rejonu, przy ulicy w obozach koncentracyjnych, zniknęli z szy- Folwarcznej założono nad Korzeniówką kor- dłowieckiej rzeczywistości. ty oraz w ramach programu „Orlik” wybudowano kompleks boisk. Z brzegów zalewu oraz Kirkut z obiektów sportowych efektownie prezentują Najważniejszą pamiątką ich kultury jest cmen- się fara i ratusz, stanowiąc historyczne tło dla tarz (lokalizacja i opis motywów plastycznych: licznych organizowanych tu imprez. Szlakiem kamienia, pkt Szydłowieckie nekropolie). Chowano tu zmarłych w latach 1831- Śladami żydowskiej kultury -1942 mieszkańców Szydłowca i 16 okolicz- Pierwsi Żydzi pojawili się w Szydłowcu w II połowie XVI w. Kolejna, znacznie większa fala – za panowania Radziwiłłów. Właściciele mia- Kuczka z Szydłowca steczka stworzyli im dogodne warunki osiedle- W budynku sąsiadującym z bożnicą przy Browarnej, nia, bo nawiedzające w XVII i XVIII w. epi- od strony podwórza, przetrwał wojnę drewniany ga- demie (były jedną z koszmarnych konsekwen- nek używany podczas święta Kuczek zwanego Sukkot cji wojen, które się przewaliły przez ówczesne lub Świętem Namiotów. Wnętrze kuczki zdobiły malo- ziemie Rzeczpospolitej), wyludniły również widła, dobrze zachowane na ścianach, zniszczone na ich dobra. Aktywność gospodarcza obywateli stropie. Właściciele przekazali obiekt Muzeum Żydow- skiemu w Warszawie, gdzie został pieczołowicie odre- wyznania mojżeszowego sprawiła, że w krót- staurowany. kim czasie stali się oni ekonomicznie dominu-

Szydlowiec4.indd 45 12-01-10 13:04 Gmina Szydłowiec

Szydłowiec – kirkut

nych miejscowości. Część macew nie stoi na niegdyś do rodzin żydowskich. swoich miejscach, gdyż zabrane przez hitle- Z tragicznym wspomnieniem wiąże się ulica rowców miały posłużyć jako materiał budow- Kolejowa, zasłana kilkakrotnie w czasie woj- lany. Po wojnie wróciły na kirkut, ale ustawio- ny ciałami pomordowanych. Pędzono nią Ży- no je w przypadkowych miejscach. W 1967 dów na stację kolejową i ładowano do bydlę- r. wzniesiono na cmentarzu obelisk upamięt- cych wagonów. Miejscem równie tragicznym niający szydłowieckich Żydów zamordowa- był zamkowy dziedziniec, gdzie podczas ak- nych poza ich rodzinnym miastem, w innych cji eksterminacyjnych przetrzymywano nawet gettach i obozach podczas II wojny światowej. 5 tys. stłoczonych ludzi. Pozbawieni wody i je- Ma kształt kamiennej płyty, ustawionej pio- dzenia, nie mieli nawet dostępu do urządzeń nowo, w charakterystyczny dla macew sposób. sanitarnychsanitarnych.. Szydłowiec – bożnica przy Browarnej W 2005 r. ustawiono ohel. Jest to kamienna budowla z szydłowieckiego piaskowca, kryją- ca groby czterech rabinów i cadyka.

Inne pamiątki Z lat 20. XX w. pochodzi prywatny dom modlitwy przy Browarnej. Wzniesiony przez rodzi- nę Ajzenbergów stykał się z ich domem. Przez pewien czas, budząc kontrowersje, w dawnej bożnicy działał pub. Przy ulicy Słomianej stoi jeszcze kilka przed- wojennych drewnianych domów, należących

Szydlowiec4.indd 46 12-01-10 13:04 Gmina Szydłowiec Gmina Szydłowiec

Piaskowcowy krzyż na rozstajach

Przez wioski i pola

Na rolniczej północy gminy dominują niewysokie, odkryte zazwyczaj wzniesienia Garbów Szydłowieckich. Zabytkowych obiektów tu niewiele, choć z niektórymi, jak z niepozorną przy- drożną kapliczką koło Świniowa, czy z kościołem parafi alnym z Wysokiej, wiąże się boga- ta tradycja, a ich historia potrafi sięgać średniowiecza. Charakterystycznym elementem krajobrazu są przydrożne krzyże i fi gury wotywne wykonane z piaskowca. Kapliczki zdobią gir- landy kolorowych wstążek i bukiety sztucznych kwiatów. Najczęściej spotykamy postać Mat- ki Boskiej. Jan Nepomucen z palmowym liściem, symbolem męczeństwa, tuli krucyfi ks niczym matka niemowlę. Święty, którego kult rozpowszechnili w dobie kontrreformacji jezuici, stał się opiekunem przepraw przez wodne cieki, strzegł osad przed powodziami, a jako że za ży- cia nie skalał się zdradą, powoływano go na świadka zawieranych umów. W modernizują- cych się szybko wsiach można jeszcze spotkać drewniane zabudowania. Cieszą oczy zdobiony- mi skromnie obramieniami okien i barwnymi okiennicami. Ich czas jest jednak policzony. Bez żadnych bowiem sentymentów właściciele zastępują je domami murowanymi.

Szydlowiec4.indd 47 12-01-10 13:04 Gmina Szydłowiec

Przykładowe trasy 1. Wycieczka dla rowerzysty lub narciarza: Szydłowiec – dolina Korzeniówki i Szabasówki – Krzcięcin – Korzyce – Omięcin – Wysoka – kapliczka Marianka – Zdziechów (ew. Chustki) – Szydłowiec (ok. 30 km). 2. Spacer dla piechura: Wysoka – kapliczka Marianka – Świniów – Zastronie – Wysoka (ok. 6 km).

Co warto zobaczyć, o czym pamiętać?

Korzeniówka i Szabasówka Przepływająca przez Szydłowiec rzeczka Ko- rzeniówka bierze źródła na południe od miasta, na zalesionych stokach Garbu Gielniow- skiego. Zasila swymi wodami fosę szydłowiec- kiego zamku. U południowych podnóży szy- dłowieckiej Góry Trzech Krzyży utworzono na niej mały zalew, chętnie odwiedzany przez wędkarzy i spacerowiczów. Ponoć jej nurt zain- spirował wstęgę wijącą się w herbie Szydłow- ca na kształt odwróconej litery „S” (motyw rze- Pozostałości dworu w Krzcięcinie ki jest znany w heraldyce, ponieważ występu- je w herbie Szreniawa, jednym z najstarszych Stadnickich, a hrabia Stadnicki udzielał szero- znaków rycerstwa polskiego). W rejonie wsi kiej pomocy powstańcom. W odwecie Rosja- Rybianka o zwartej ulicowej zabudowie i Ma- nie powiesili go w dworskim parku. Tam, gdzie rywil o luźno rozrzuconych zagrodach Korze- to się stało, położono później pamiątkową pły- niówka wpada do Szabasówki (zwanej zachod- tę. W dziczejącym, zarastającym trawą i ziel- nią, bo w gminie Jastrząb jest rzeczka o takiej skiem parku nie sposób odnaleźć śladów tra- samej nazwie, określana jako wschodnia; obie gicznych wydarzeń. Właściciele gospodarstwa łączą się na terenie gminy Orońsko, uchodząc przylegającego od północno-wschodniej stro- później do Radomki). Ciekawostką jest fakt, że ny do podworskich murów hodują strusie. Szabasówka (niesie wody z gminy Chlewiska), Krzcięcin leży około 6 km na północ od Szy- jest węższa i gęściej meandruje. Spowolnienie dłowca. Rozwidlające się we wsi drogi (nie- nurtu Korzeniówki przypisuje się szydłowiec- opodal wspomnianego stawu i ruin młyna) kiemu zalewowi. prowadzą do Szydłowca – na południe, Osta- Bieg Korzeniówki liczy około 8 km długości, łowa i Chlewisk – na zachód oraz do Wilczej zachodniej Szabasówki – ponad 12 km. Woli – na północny – wschód.

Dwór w Krzcięcinie Pomimo fi gurowania w rejestrze zabytków wo- UWAGA jewództwa mazowieckiego, w terenie pozosta- Najwygodniej zwiedzać okolice na rowerze, a zimą ło niewiele – ukryte wśród drzew ruiny dwor- na nartach śladowych. Na lokalnych drogach o twar- skiej rezydencji, zdziczały park oraz fragmen- dej nawierzchni ruch jest niewielki, a odkryte wznie- ty otaczającego go kamiennego muru, zarasta- sienia można z powodzeniem pokonywać gruntowymi jący staw i szczątki dawnego młyna. Do histo- duktami. Turystom zmotoryzowanym na poznanie okolicy wystarczy jeden dzień, w którym zwiedzanie wio- rii przeszedł dramatyczny epizod z 1863 r. Tu- sek mogą połączyć ze spacerami do ciekawszych miejsc. tejszy majątek ziemski należał podówczas do

Szydlowiec4.indd 48 12-01-10 13:04 PRZEZ WIOSKI I POLA

Św. Jan Nepomucen z Omięcina

Korzyce Korzyce leżą około 8 km na północ od Szy- Chlubą niewielkiej wioski jest ludowa kape- dłowca. Z rozwidlenia na północno-zachod- la, której trzon stanowi rodzina Wyrwińskich. nim krańcu wsi prowadzą drogi do Ostało- Tradycje muzyczne pielęgnowane są od wie- wa, a dalej Przysuchy lub Chlewisk – na za- lu pokoleń, sięgając początku XX w., kiedy to chód oraz do Pogroszyna i Wieniawy – na pradziadek obecnego seniora rodu Adama, północ. Z południowo-wschodniego krańca Wyrwa z Pawłowa – był skrzypkiem i grał wsi, przez Wilczą Wolę można dojechać do na weselach. Dziś muzykują synowie i wnu- Omięcina, Zastronia i Wysokiej lub Krzcię- kowie Adama – a żony, siostry i synowe Wy- cina (drogi przez Wysoką i Krzcięcin prowa- rwińskich tańczą w istniejącym od końca lat dzą dalej do Szydłowca; droga przez Omięcin 90. zespole folklorystycznym. W repertuarze do Pogroszyna). mają m.in. Mazura od Korzyc, polki: siekaną i dryganą, owczarki, oberki: „Oj, jedź, jedź”, Omięcin „Od Wawrzyszewa”. Grają na weselach i folk- Najdalej na północ wysunięta miejscowość lorystycznych festiwalach. Od lat biorą z po- szydłowieckiej gminy. Wiąże się z nią kilka wodzeniem udział w konkursach. Do najcen- ciekawostek. Po pierwsze, na północ od za- niejszych w ich dorobku zaliczają się nagro- budowań rozciąga się największy w tej części dy (kilkakrotnie pierwsze) z Ogólnopolskie- szydłowieckiej gminy kompleks leśny (około go Festiwalu Kapel i Śpiewaków Ludowych 200 ha powierzchni). Po drugie, na jej grun- w Kazimierzu nad Wisłą. Ich muzykę można tach, zwanych z racji zabarwienia gleby „Czer- także usłyszeć na antenie Kieleckiej Rozgło- woną ziemią”, doszło do zakończonej niepo- śni Polskiego Radia. wodzeniem próby założenia miasta. Zygmunt

Szydlowiec4.indd 49 12-01-10 13:04 Gmina Szydłowiec

Dla wędkujących, cisza i spokój i udany połów

Siemieński, właściciel Omięcina, otrzymał po- Wysoka zwolenie na lokację w 1775 r. Osadzie nadał Rozsiadła się na rozłożystym pagórku, na któ- nazwę od swego imienia. Jednak z niezna- rego wierzchołku zbudowano kościół. Od na- nych bliżej przyczyn około 1816 r. Zygmun- zwy wzniesienia wieś przejęła miano. Jest jed- tów przestał istnieć. Natomiast z „Czerwo- ną z najstarszych w gminie Szydłowiec. Para- ną ziemią” związana jest legenda-przepowied- fi ę w Wysokiej erygowano już w XIV w., wy- nia o silnym patriotycznym wydźwięku: kiedy przedzając znacznie inne okoliczne miejsco- na ziemi zabarwionej krwią poległych w daw- wości z Szydłowcem na czele. Dzisiejsza świą- nej bitwie polskie wojska znów zetrą się z wro- tynia jest trzecią z kolei. Zastąpiła poprzednie giem, kraj odzyska niepodległość. Motyw wy- pod koniec XIX w. Średniowieczny drewniany wodzi się z czasów rozbiorowych. Do bitwy kościół spłonął w 1696 r., wzniesiony na jego w okolicach Omięcina wprawdzie nie doszło, miejscu murowany rozebrano w 1815 r. Gro- ale właściciele wsi wspierali powstańców 1863 r. ził zawaleniem. Fragmentów jego piaskowco- Pozostałości dworskiego założenia trudne są wych kolumn użyto do osadzenia barierki przy do odnalezienia. stromych schodach prowadzących do kościo- Omięcin leży 17 km na północ od Szydłowca. ła z głównej ulicy. Ponieważ władze rosyjskie Drogi na zachód i wschód wychodzą poza gra- zwlekały ze zgodą na budowę nowego, wła- nice gminy. Zachodnia prowadzi do Korycisk ścicielka szydłowieckich dóbr Anna Sapieży- i Pogroszyna, wschodnia do Zaborowia. Droga na wzniosła tymczasową szopę. Mieszkańcy na południowy wschód wiedzie do Szydłow- modlili się w niej ponad 50 lat. Wokół kościo- ca przez Zastronie i Wysoką lub Wilczą Wolę ła wznoszą się dziś kaplice poświęcone ewan- i Krzcięcin. gelistom, a wnętrze świątyni wypełniają ob-

Szydlowiec4.indd 50 12-01-10 13:04 PRZEZ WIOSKI I POLA

Świerczek – Madonna z 1903 r. Szydłowiec – Chrystus z Drogi Krzyżowej kościoła pw. św. Zygmunta

razy i rzeźby gromadzone od końca XVIII w. sem: „Żołnierzom francuskim z rodu Malmon W 1992 r. francuski konsul odsłonił wmuro- – 1708-1738 – Tu spoczywającym – potom- waną w ścianę z jednej kaplic tablicę z napi- kowie”. Tak uczcili swych protoplastów licz-

Figury wotywne i suplikacyjne kuńczym geście otwiera ramiona. Stoi zawsze na kuli Ze względu na dostępność surowca efektowne przy- ziemskiej, wokół której wije się wąż – symbol pokony- drożne figury i krzyże wykute są z szydłowieckiego pia- wanego jej dobrocią i miłością zła. Madonnę koło ko- skowca. Często niestety pokrywa je farba. Nie służy ka- ścioła w Wysokiej wystawiono w 1904 r., ze zgoła od- mieniowi, bo zamyka pory. Utrudniając „oddychanie” miennych powodów. Przypadała wówczas 50. rocznica przyspiesza niszczenie. Napisy na cokołach zawiera- ogłoszenia przez Piusa X dogmatu o Niepokalanym Po- ją informacje o fundatorach bądź intencji, w jakich je częciu Najświętszej Marii Panny. wystawiono, daty powstania, czasem renowacji. Roz- Przepraw przez Korzeniówkę i Szabasówkę oraz brze- powszechniony w Polsce kult Matki Boskiej sprawia, gów zarastających podworskich stawów i młynówek że większość tutejszych figur to Madonny. Spotkamy je strzeże św. Jan Nepomucen. Jego okazałe figury znaj- w każdej wsi, najczęściej w dobrze wyeksponowanych dują się w Omięcinie i Zastroniu. Najpiękniejszy pia- miejscach: przy skrzyżowaniach dróg czy jak w Wyso- skowcowy Nepomucen z 1800 r. wita wchodzących na kiej – na pagórku w pobliżu kościoła. Suplikacyjny (wy- szydłowiecki cmentarz. rażający prośbę o wstawiennictwo i opiekę) charakter W Jankowicach wznosi się figura św. Barbary, patronki wiejskich kapliczek wpływa na wybór przedstawienia. górników. Jej kult związany jest z wydobyciem w ziemi Matka Boska składa dłonie do modlitwy bądź w opie- szydłowieckiej rud żelaza, piaskowca, piasku i żwirów.

Szydlowiec4.indd 51 12-01-10 13:04 Gmina Szydłowiec

Chlewiska – św. Nepomucen Madonna z Korzyc

ni mieszkańcy parafi i i sąsiednich miejscowo- północ od Szydłowca, 3 km od Chustek, a tym ści, noszący nazwisko Malmon. Są potomkami samym drogi E77. dwóch żołnierzy z rodziny de Malmon, któ- rzy osiedli tu na stałe, trafi wszy do Wysokiej Kapliczka Marianka w czasie kampanii napoleońskiej. Niezbyt efektowna murowana domkowa ka- Wysoka szczyci się wybitnymi osobistościami. pliczka z wejściem zamykanym żelazną kra- W XVII w. proboszczem miejscowej parafi i był tą wznosi się po zachodniej stronie drogi ze ksiądz Hiacynt Przetocki, jezuita i poeta ba- Zdziechowa do Świniowa. Szumi nad nią oka- rokowy, który pisał wiersze pod kryptonimem zała, zdziczała grusza. Z asfaltową drogą krzy- P.H.W.P. Dwa wieki później zasłynął pozyty- żuje się gruntowa, prowadząca przez widoko- wistyczną działalnością pochodzący z chłop- we wzgórze do Wysokiej. We wnętrzu kaplicz- skiej rodziny Michał Mosiołek (1867-1898). ki znajdują się fi gurki i obrazki maryjne. Choć Samouk, dziennikarz, który w swoich arty- w opinii okolicznych mieszkańców w tym kułach podnosił tematy dotyczące zabytków, miejscu straszy, kapliczka jest obiektem żywe- nauki i techniki, przede wszystkim zaś spraw go kultu. Zadbana, zawsze ktoś przynosi kwia- społecznych: walki z przesądami, pijaństwem ty – przynajmniej sztuczne. Zgodnie z poda- i lenistwem. Na własny koszt sprowadzał ele- niem powstała w czasach szwedzkiego poto- mentarze dla dzieci z okolicznych wsi i zało- pu. Dworski owczarz, Marianek, pasał na po- żył prywatną bibliotekę, udostępniając księgo- bliskim wzgórzu pańskie stado. Często więc zbiór mieszkańcom. Wysoka leży nad rzeczką oglądał z odkrytego wzgórza okolicę. A widok Wykrętką, dopływem Radomki, około 8 km na jest rzeczywiście rozległy. Ponoć przy dobrej

Szydlowiec4.indd 52 12-01-10 13:04 PRZEZ WIOSKI I POLA

Kapliczka Marianka

pogodzie widać siedem kościołów: w Kowali, ska, z zabudowaniami ciągnącymi się od zdzie- Jastrzębiu, Szydłowcu, Chlewiskach, Wienia- chowskiej szosy ku zachodowi, aż po brzegi wie, Skrzynnie i Wysokiej. Pobożny i pracowi- Szabasówki. ty Marianek zbudował kapliczkę z polnych ka- mieni. Gdy cofający się spod Częstochowy od- Wnętrze kapliczki Marianka dział Szwedów chciał mu zagrabić owce, pa- sterz stanął w ich obronie. Zabili go. Jednak, jak to w legendzie, za niecny czyn spotka- ła ich kara boża. Na bagnach pod Orońskiem natknęli się na wojsko hetmana Czarnieckie- go i zostali pobici. Pasterza pochowano w ka- pliczce, którą wzniósł. Na jego cześć nazywana jest Marianką. Mimo że szczyt wzgórza nad kapliczką zarastają dziś sosenki, to wciąż jeden z najlepszych punktów widokowych w północ- nej części gminy Szydłowiec.

W efekcie komasacji gruntów Zdziechów składa się z kilku enklaw. Leży 7 km na pół- noc od Szydłowca. Wieś łączą drogi ze stoli- cą gminy, z Wysoką, Chustkami i położonym 3 km na północ Świniowem. To niewielka wio-

Szydlowiec4.indd 53 12-01-10 13:04 Gmina Szydłowiec Przez zalesione wzgórza

Pokryty ciemnym płaszczem lasów Garb Gielniowski wyznacza południowe granice szydło- wieckiej gminy. Biegnie nim również granica województwa mazowieckiego. Szumią jodło- wo-bukowe lasy, pozostałość rozleglejszej znacznie niż współcześnie, Puszczy Świętokrzy- skiej. Pomnikowe okazy drzew i skupiska naturalnego drzewostanu pomagają wyobrazić sobie, jak wyglądała puszcza, zanim nienasycony, dynamicznie rozwijający się w XIX w. prze- mysł spowodował ich intensywną eksploatację.

Należy w tym miejscu podkreślić, że Radziwił- Do obszaru tego należą lasy w masywie Altany łowie, nie rezygnując z wykorzystywania lasów zdominowane przez sosny i jodły z domieszką szydłowieckich na potrzeby górniczo-hutni- buków i jaworów, kryjące spore skupiska cisu cze, ochraniali modrzewie. Podobnie działo się pospolitego i modrzewia polskiego. Objęto w sąsiednich dobrach świętokrzyskich, należą- je ochroną rezerwatową. Szczególnie okazałe cych do biskupów krakowskich. Rzecz ciekawa, pojedyncze drzewa uznano za pomniki przy- że prowadząc przed I wojną światową inten- rody. sywny wyrąb jodeł, Rosjanie sadzili modrzewie na wyrębach. Dziś sadzone przez nich drzewa Wieża przeciwpożarowa na Altanie dobiegają wieku stu lat. W okresie międzywo- jennym rzecznikiem ochrony lasów w rejonie Majdowa był prof. Władysław Szafer. Jego idea doczekała się realizacji w powojennej Polsce. Na terenie gminy Bliżyn (woj. świętokrzyskie), nieopodal południowej granicy gminy Szydło- wiec utworzono rezerwat modrzewia. Można do niego dotrzeć szlakiem niebieskim biegną- cym z Ciechostowic do Mroczkowa. Dzięki opisanym działaniom w lasach porastających Garb Goleniowski przetrwały w warunkach zbliżonych do naturalnych interesujące zespo- ły leśne. Dla zachowania ich walorów pod koniec XX w. nadano im status obszaru chronionego krajobrazu.

UWAGA Południowa część gminy Szydłowiec stworzona jest dla zwolenników aktywnego wypoczynku. Możliwo- ści poruszania się po leśnych duktach samochodami są w oczywisty sposób ograniczone. Ponadto na obsza- rach Garbu Gielniowskiego występują spore deniwela- cje, sięgające 130 m. Najlepiej więc poruszać się w tym rejonie rowerem, a gdy spadnie śnieg – na nartach śla- dowych.

Szydlowiec4.indd 54 12-01-10 13:04 PRZEZ ZALESIONE WZGÓRZA

Chlewiska – kościół pw. św. Stanisława Bp. Męczennika

W czasie II wojny światowej ciągnące się ku Co warto zobaczyć, o czym pamiętać? południu rozległe kompleksy leśne dawały Panorama z Altany schronienie partyzanckim oddziałom. Żeby Garb Gielniowski kulminuje masywem Altany dotrzeć dziś do najważniejszych miejsc pa- (408 m n.p.m.), która jest najwyższym wznie- mięci, trzeba opuścić granice szydłowieckiej sieniem w obecnych granicach województwa gminy. W okolicach Chlewisk, pod Huci- mazowieckiego. Drogi prowadzące na szczyt skiem (nie należy mylić tamtej miejscowo- biegną w cieniu drzew. Wierzchowina jest pła- ści z Huciskiem rozsiadłym na stokach Alta- ska i rozległa. W najwyższym punkcie wznosi ny), odnajdziemy pomnik poświęcony żołnie- się stalowa wieża przeciwpożarowa wysokości rzom majora Hubala, a nieopodal osobliwe- 34 m. Na pograniczu Mazowsza i Kielecczy- go skupiska skalnych ostańców zwanego Pie- zny w bardzo rozległym tutejszym komplek- kłem pod Niekłaniem (są tam baszty i grzyby sie leśnym jest ich kilkadziesiąt. Od wiosny do wyrzeźbione w piaskowcu przez wodę i wiatr) jesieni, z wyjątkiem dni deszczowych, dyżuru- – oddziałom AK, działającym w ramach ak- ją w nich strażnicy, których zadaniem jest wy- cji „Burza”. patrywanie zarzewi pożaru. Namiary podawa- ne z dwóch wież pozwalają precyzyjnie zloka- lizować zagrożone miejsca i ugasić pożar przy pomocy samolotów, zanim się rozprzestrze- Przykładowe trasy ni. W dość gęsto zalesionym obszarze wieże Wycieczka dla rowerzysty lub narciarza: Szydło- są także znakomitymi punktami widokowy- wiec – źródła Korzeniówki – Altana – Ciechostowi- mi. Z tej na Altanie rozpościera się rozległa ce – Majdów – Budki – Szydłowiec (18 km) panorama. Wierzchołki drzew tworzą zielo- Spacer dla piechura: Hucisko – Altana – Ciechosto- ny dywan ciągnący się niemal po horyzont. Je- wice – Majdów – Hucisko (7 km) śli jednak skierujemy wzrok ku północy, w ob-

Szydlowiec4.indd 55 12-01-10 13:05 Gmina Szydłowiec

Krzyże i fi gury to częsty widok, drewniane domy – coraz rzadszy

niżeniu dostrzeżemy Szydłowiec. Rozpozna- dyżurującego strażnika. Na wierzchołek Alta- my górujące nad innymi budynkami bryły ra- ny najłatwiej dotrzeć zielonym szlakiem z Hu- tusza i kościoła farnego. Kłopot w tym, że for- ciska. Znaki prowadzą w kierunku południo- malnie istnieje zakaz wychodzenia na wieże. wo-wschodnim od przystanku autobusowego Na ile jest przestrzegany, zależy w zasadzie od usytuowanego w środku wsi.

Cis pospolity (Taxus baccata L.) Występuje w prawie całej Europie. Stanowiska cisa po- z Rzeczypospolitej. Cisowe drewno ceniono także jako spolitego są rzadko rozmieszczone w południowej, cen- materiał do produkcji mebli. Znajdowało zastosowanie tralnej i zachodniej Polsce. Formy drzewiaste osiąga- w snycerstwie i tokarstwie. Wykonywano z niego grze- ją do 20 m wysokości. Jest drzewem wolno rosnącym, bienie, a nawet naczynia kuchenne. Szpiku i kory uży- długowiecznym – żyje ponad 1000 lat. Najczęściej spo- wano jako środka przeciwko wściekliźnie. A w niektó- tykamy cisy w lasach mieszanych. Wrażliwe na suszę rych regionach pni cisowych używano do płacenia dani- i mrozy występują w zbiorowiskach wilgotnych lub są- ny. Ostatnie bodaj wykorzystanie cisowego drewna na siadujących z nimi. Cisy dobrze rozwijają się w cieniu ogromną skalę miało miejsce w 1825 r. podczas rozbu- i są odporne na zanieczyszczenia powietrza. W prze- dowy portu w Świnoujściu. Polska zapisała piękną kar- szłości było to drzewo znacznie pospolitsze niż obecnie. tę w dziedzinie ochrony cisów. Prekursorem był Włady- Na drastyczne zmniejszenie drzewostanów cisowych sław Jagiełło, który w 1423 r. wydał dekret zabraniają- wpłynęło intensywne pozyskiwanie drewna w ciągu cy ich niszczenia. Procesu tego nie udało się jednak za- ostatnich 500-700 lat. W średniowieczu z cisów wy- hamować i w połowie XIX w. cisy należały już do rzad- rabiano łuki. Rzecz ciekawa, że broń, z której strzelali kości. Podjęto próbę ich ratowania, tworząc sieć rezer- słynni w całej Europie angielscy łucznicy, wyrabiana była watów, a w 1934 r. objęto Taxus baccata L. ścisłą ochro- z drewna sprowadzanego z naszej części Europy, głównie ną gatunkową.

Szydlowiec4.indd 56 12-01-10 13:05 PRZEZ ZALESIONE WZGÓRZA

Okazałe modrzewie z lasu w rejonie Majdowa-Ciechostowic

Rezerwat Majdów ja wegetacji mchów torfowców. Torfowisko Utworzono go w 1953 r. dla zachowania niskie porastają karłowate sosny, olsze czar- miejsc, w których zachowały się warunki zbli- ne i świerk pospolity. Na torfowisku wysokim żone do naturalnych. Są w nim bowiem bogate występują owadożerne rosiczki okrągłolistne, drzewostany z udziałem cisa pospolitego. Re- ścieli się płatami żurawina błotna i bagno zwy- zerwat jest podzielony na dwie enklawy. Re- czajne, obsypujące się w czerwcu białymi kwia- zerwat „Cis A” o powierzchni 6,1 ha znajduje tami. Łącznie na terenie rezerwatu Majdów się nieopodal Huciska. „Cis B” o powierzchni spotkamy 49 gatunków roślin, spośród których 10,5 ha znajduje się w pobliżu Ciechostowic. 10 objętych jest ścisłą ochroną. W rezerwacie występują zarówno drzewiaste, jak krzewiaste i płożące formy cisów. Najwyż- Wieś Majdów leży około 9 km na połu- sze i najstarsze okazy dochodzą do 9 m wyso- dnie od Szydłowca, Ciechostowice jeszcze ok. kości. Ponadto cisom towarzyszą modrzewie, 1 km dalej na zachód. Położone w sąsiedztwie jodły pospolite, świerki pospolite, olchy czar- i powiązane komunikacyjnie oraz społecznie ne, sosny zwyczajne i brzozy brodawkowate, Ciechostowice, Majdów i Łazy (ok. 1 km na a w podszyciu występuje kruszyna pospolita wschód) nazywane są nawet „trójwsią” – dojazd i jałowiec pospolity. Ciekawe zbiorowiska leśne z Szydłowca przez Wolę Korzeniową. Do Hu- reprezentują olsy, grądy i torfowiska rezerwa- ciska prowadzi bezpośrednio z Szydłowca dro- tu „Cis B”. Jego podmokłe terytorium sprzy- ga przez Budki (ok. 7 km).

Szydlowiec4.indd 57 12-01-10 13:05 Gmina Szydłowiec Szlakiem kamienia Fascynująca podróż przez czas mierzony geologicznym zegarem. Tym ciekawsza, że na terenie szydłowieckiej gminy można zajrzeć do wnętrza ziemi, i podziwiać, a nawet dotknąć dzieła natury z okresu jurajskiego, czyli sprzed 210-180 mln lat. Czas mierzony ludzką miarą wy- znaczają pomniki szydłowieckiej architektury, rzeźby i przedmioty codziennego użytku wykonywane z miejscowego piaskowca od kilku stuleci.

Zdaniem geologów, piaskowiec szydłowiecki obszarze ziemi szydłowieckiej biegnie on od stanowi „najpospolitszą odmianę piaskowców Przysuchy przez Majdów po Skarżysko-Ka- jurajskich w Polsce”. Ale na terenie szydło- mienną. Na północ od wspomnianej krawędzi wieckiej gminy występuje w ławicach o gru- rozciąga się Przedgórze Iłżeckie. Pod nim tak- bości do kilku metrów, a całkowita miąższość że drzemią piaskowce, ale ukryte znacznie głę- jego pokładów szacowana jest na 180 m. Ła- biej pod ziemią, praktycznie niedostępne. twy w eksploatacji i niezbyt trudny w obrób- ce stanowi najcenniejszy surowiec naturalny ziemi szydłowieckiej. W przeszłości wykony- Przykładowe trasy wano więc z niego żarna, kamienie młyńskie, Wycieczka dla rowerzystów, narciarzy i zmotory- osełki, toczydła, robiono wykładziny do pie- zowanych: Szydłowiec – Szydłówek – Jastrząb – ców hutniczych i wanien szklarskich. Do dziś stacja kolejowa Szydłowiec powstają płyty, kolumny, rzeźby, chrzcielni- – Szydłowiec (16 km). ce, nagrobki, obramowania drzwi i okien, cza- Spacery dla piechurów: Rynek Wielki – Góra Trzech sem schody, pomniki, okładziny elewacji sa- Krzyży – kamieniołom Podkowiński – cmentarz kralnych i świeckich budowli. Intensywne wy- rzymskokatolicki – kamieniołom Pikiel (2 km) dobycie piaskowca w Szydłowcu i okolicy po- albo: Rynek Wielki – plac Wolności – kirkut twierdzają już dokumenty z I połowy XV w. (także ok. 2 km). Należne im miejsce szydłowieckie piaskowce zajmują w „Geologicznym opisie Polski” pió- ra Jerzego Bogumiła Puscha z 1836 r. O moż- Co warto zobaczyć, o czym pamiętać? liwościach wykorzystania szydłowieckiego Miasto na kamieniu piaskowca informuje najlepiej witryna jedne- Domy z kamienia i najważniejsze szydłowiec- go z szydłowieckich sklepów kamieniarskich, na której właściciele umieścili napis: „Nagrob- ki, grille, kominki”. UWAGA Zwiedzanie najciekawszych miejsc związanych z wydo- Piaskowcowe skały są prawdziwym darem na- byciem i obróbką szydłowieckich piaskowców ułatwi tury dla Szydłowca, gdyż właśnie tam, gdzie zdecydowanie rower, a gdy spadnie śnieg – narty śla- się miasto rozsiadło, przebiega północna kra- dowe. Wycieczki szlakiem kamienia są też wymarzone wędź Wyżyny Małopolskiej. Jej najdalej wysu- dla zmotoryzowanych turystów. Najprzyjemniejsze dla piechurów będą spacery do nieczynnych już kamienio- niętą na północ formacją są Góry Świętokrzy- łomów w Szydłowcu, gdzie znajdą znakomite przykła- skie. Ich wyraźnie zarysowana północna kra- dy odsłonięć geologicznych, oraz po cmentarzach i bu- wędź przebiega kilkoma tarasami, tworząc nie- dowlach miejskich, przy których tworzeniu zastosowa- mal namacalne progi orografi czne. Najsilniej no piaskowiec. Trasy takich „geologicznych” spacerów zaakcentowany jest próg pierwszy, południowy, są godną polecenia alternatywą klasycznego zwiedza- podcinający od północy Garb Gielniowski. Na nia miasta.

Szydlowiec4.indd 58 12-01-10 13:05 SZLAK KAMIENIA

Cmentarz parafi alny w Szydłowcu Kamieniołom pod Śmiłowem

kie budowle wznoszono, używając miejscowe- Cmentarz katolicki usytuowany jest przy go piaskowca. Co więcej wiele z nich wznie- ul. Kamiennej, około 500 m na południe od siono wprost na skale, o czym świadczy od- Rynku Wielkiego (patrz rozdz. Spacerem po słonięcie piaskowców w ścianie „Piwnicy Szy- Szydłowcu). dłowieckiej”, restauracji urządzonej w podziemiach ratusza. Ba, powierzchnię dawne- Z niezwykłym doznaniem wiąże się wizyta na go Rynku Słomianego (obecnie plac Wol- kirkucie. Zachowało się tutaj ponad 3 tys. pia- ności) stanowił strop litej piaskowcowej pły- skowcowych płyt. Są stłoczone, ale posadowio- ty. Dziś, pokryta nawierzchnią dróg jezdnych ne wprost na gruncie, pochylają się w różnych i chodników nie robi oczywiście wrażenia. Je- kierunkach i zapadają w różnym stopniu w zie- śli jednak poruszymy wyobraźnię, uświado- mię. Wszystkie natomiast skierowane są ku za- mimy sobie bez trudu, jak mizerna warstwa chodowi. I tylko od tej strony zdobią je mister- cywilizacji dzieli nas od monolitycznego dzie- nie wykonane płaskorzeźby i hebrajskie napi- ła przyrody. sy. Złamane drzewa i przerwane pędy winoro- śli stanowią podobnie jak ukłon w stronę za- Szydłowieckie nekropolie chodnią, czytelną alegorię śmierci. Powtarzają Są dwie. Rzymskokatolicka i żydowska – kir- się motywy z lwem, orłem i jeleniem – symbo- kut. Na cmentarzu katolickim, pośród wie- lami sławionych w Starym Testamencie przy- lu pomników, krzyży, fi gur i płyt, nawet nie- miotów Boga ( Jahwe). Księgi, dzbany, dłonie wprawnym okiem dostrzeżemy te wykona- w geście błogosławieństwa, przyrządy aptecz- ne z piaskowca. Już przy bramie wita nas pia- ne czy inne akcesoria zdradzają profesję po- skowcowy św. Jan Nepomucen. Rzeźba ma ła- chowanych lub przynależność do rodów, sięga- two rozpoznawalną, chropowatą fakturę. Z re- jących korzeniami początków judaizmu. Czę- guły piaskowcowe pomniki nagrobne, nawet sto jednak dekoracja ogranicza się jedynie do współczesne, utrzymane są w barokowej ma- symboli judaistycznej wiary – Gwiazdy Dawi- nierze. Z piaskowcowej płyty wykonany jest da lub wieloramiennego świecznika. ponadto monument ofi ar zbrodni katyńskiej Sąsiadujący z budynkami mieszkalnymi cmen- oraz główny pomnik kwatery żołnierzy pole- tarz żydowski ograniczają ulice Wschodnia głych we wrześniu 1939 r., w rejonie wsi Barak. i Staszica (wejście od Spółdzielczej). Z piaskowcowych płytek wykonany jest także okalający cmentarz mur oraz elewacje okolicz- Kamieniołomy Podkowiński i Pikiel nych domów. Nieczynne od ponad 40 lat, zamieniły się

Szydlowiec4.indd 59 12-01-10 13:05 Gmina Szydłowiec

w krajobrazowe perełki. Wyrobiska podeszły UWAGA bowiem wodą, tworząc nieregularne zbiorniki Wchodzenie na teren łomów w dni robocze jest zabro- ograniczone ścianami z piaskowca. Głębokość nione, bo odbywają się odstrzały i pracują ciężkie ma- wody dochodzi do 6-8 m, a na wysokich brze- szyny. Wchodząc tam w dni wolne od pracy, należy się trzymać z dala od krawędzi wyrobisk – upadek z wyso- gach rozrosły się drzewa, zamieniając daw- kości kilku, a nawet kilkunastu metrów grozi śmiercią. ne wyrobiska w malownicze parki. Od 1996 r. są chronione jako tzw. stanowiska dokumenta- cyjne. Przyglądając się uważnie skalnym ścia- Kamieniołomy usytuowane są przy ulicy Ka- nom, dostrzeżemy warstwową budowę kamiennej, ciągnącej się od Rynku Wielkiego na mienia. Odzwierciedla ona proces sedymenta- południe. Dzieli je odległość 200-300 m (patrz cji – opadania w odległej przeszłości i nakłada- rozdz. Spacer po Szydłowcu). nia się na siebie różnorodnych osadów. Praso- wane pod ciężarem młodszych warstw zamie- Kamieniołomy Śmiłowa i Szydłówka niały się przez miliony lat w kamień. Dostrze- Po zamknięciu kamieniołomów działających żemy zastygłe w nim zmarszczki prądowe, śla- od średniowiecza w samym Szydłowcu eks- dy drobnej roślinności, odciśnięte pnie drzew. ploatacja piaskowców koncentruje się w oko- Widocznie w jurze proces zachodził na dnie licach Śmiłowa i Szydłówka. Są tam duże wy- dość płytkiego zbiornika wodnego, a groma- robiska fi rm z długą tradycją oraz małe, nie- dzące się osady poruszane były prądami mor- mal gospodarcze łomy należące do osób pry- skimi lub wodami wpływającej do morza rze- watnych i mniejszych fi rm kamieniarskich. Do ki. W kamieniołomach znaleziono skamieniałe najważniejszych należą łomy: Śmiłów, Śmiłów gąbki i koralowce, tworzące niegdyś podwod- 2, Śmiłów-Bączek i Śmiłów-Sasal. Jednym ne rafy. Wyraźnie widoczne ślady wydobycia z najstarszych w tym rejonie jest Łom Podol- pozwalają domyślać się, gdzie i jak odspajano szański – jedno z wyrobisk wgłębnych w Śmi- bloki oraz ławy skalne. Gdzie wiercono otwo- łowie. Należy do najstarszych, gdyż piaskowiec ry i odstrzeliwano ładunki, a gdzie wykonywa- wydobywa się tutaj od 1860 r. Nie jest wyklu- no takie prace ręcznie. Są na skałach ślady po- czone znalezienie nowych złóż. Do współcze- zostawione przez pracujące urządzenia, a na- snych kamieniołomów najłatwiej dotrzeć, kie- wet odciski stalowych lin. Kamieniołom „Pod- rując się tablicami ustawionymi przy drodze kowiński” wpisano z tego powodu na listę za- 727 Szydłowiec-Jastrząb. Są oddalone 3-6 km bytków kultury materialnej. od centrum miasteczka.

Piaskowiec szydłowiecki Ma białą, jasnokremową lub jasnoszarą barwę. Obec- Petersburga, a drobniejsze przedmioty – osełki i toczy- ność tlenków żelaza sprawia jednak, że pojawiają się dła – rozchodziły się po całej Rosji, skąd docierały na- na nim pierzaste smugi o brązowawym zabarwieniu. wet do Chin. Wielkie zapotrzebowanie na szydłowiec- Te ostatnie są szczególnie wyraźne w odmianie podol- ki kamień przypada na okres międzywojenny oraz czasy szańskiej (nazwanej tak od miejsca wydobycia, jakim jest odbudowy miast polskich po II wojnie światowej, szcze- Łom Podolszański w Śmiłowie). Szydłowieckie skały są gólnie Warszawy. Piaskowcem szydłowieckim wyłożono drobnoziarniste, a spaja je krzemionkowe lub krzemion- m.in. elewacje socrealistycznych gmachów ministerial- kowo-ilaste lepiszcze. nych, Muzeum Narodowego, Muzeum Wojska Polskie- Szydłowiecki piaskowiec oraz wykonywane z niego na go, Marszałkowskiej Dzielnicy Mieszkaniowej, kamie- miejscu elementy budowlane i drobniejsze przedmioty nic przy Nowym Świecie, Trasy W-Z oraz Pałacu Kultury wędrowały w świat. Już w średniowieczu cenione były i Nauki. Widoczne do dziś, ukute przez Bolesława Bieru- w Europie szydłowieckie kamienie młyńskie i osełki. Gdy ta hasło (nad witrynami empiku od strony Alej Jerozolim- w II połowie XIX w. koło Szydłowca pojawiła się linia skich przy skrzyżowaniu z Nowym Światem): „Cały na- kolejowa, wyroby kamieniarskie popłynęły jeszcze szer- ród buduje swoją stolicę” zostało wykute w płytach ele- szą strugą. Budowlane elementy wożono wówczas do wacyjnych z szydłowieckiego piaskowca.

Szydlowiec4.indd 60 12-01-10 13:05 SZLAK KAMIENIA

Znakowane szlaki turystyczne 61

Szydlowiec4.indd 61 12-01-10 13:05 Gmina Szydłowiec Znakowane szlaki piesze

Przez tereny szydłowieckiej gminy przechodzi kilka szlaków turystycznych – dla pieszych i rowerzystów, wyznakowanych przez Oddział Miejski PTTK w Radomiu. Oznaczenia są wprawdzie dobrze widoczne w terenie, ale brak tablic z informacją, dokąd szlak biegnie. Zie- mia szydłowiecka nie doczekała się jak dotąd przyzwoitej mapy turystycznej, więc brak informacji odczuwa dotkliwie każdy, kto napotyka znaki przecinające wiejską ulicę czy umieszczone na przystankowej wiacie, bo nie może zaspokoić ciekawości, dokąd prowadzą.

Szlaki piesze trować wzgórza Garbu Gielniowskiego. Z Huciska na zachód Czerwone wyprowadzą nas na Cymbrę (378 m n.pm.) z piaskowcowymi Szlak partyzancki im. „Hubala” ostańcami w partiach szczytowych (ok. 1 km), a dalej na Skłob- Radomsko – Skarbowa Góra – 272 km ską Górę (347 m n.p.m.) ze stalową wieżą przeciwpożarową W granicach szydłowieckiej gminy biegnie odcinkiem dłu- na szczycie (ok. 11 km od przystanku PKS w Hucisku). Odcinek gości ok. 12 km. Znaki pojawiają się na drodze prowadzącej z Altany do rezerwatu Ciechostowice liczy ok. 4,5 km. Stam- od strony Chlewisk przez Wymysłów do Szydłowca, przecina- tąd możemy kontynuować wycieczkę za znakami niebieskimi ją miasto, pokrywając się ze ścieżką edukacyjną, łączącą naj- do rezerwatu „Piekło pod Niekłaniem” (dalsze 9 km), w którym ważniejsze obiekty zabytkowe oraz kamieniołomy Podko- znajdują się oryginalnie ukształtowane piaskowcowe ostańce. wiński i Pikiel. Z Szydłowca znaki biegną dalej do Woli Korze- niowej, by następnie zapuścić się w lasy na Garbie Gielniow- skim. Opuszczając granice gminy, szlak prowadzi do cmentarza partyzanckiego pod Skarbową Górą. Korzystając z tego szlaku, odbędziemy przyjemny, blisko 9-kilometrowy spacer lub rowerową przejażdżkę z centrum Szydłowca do pełnych zabytków Chlewisk. Kontynuując wy- cieczkę, dotrzemy do pomnika upamiętniającego „bój od- działu Hubala z Niemcami pod Huciskiem” (w gminie Chlewi- ska, ok. 25 km z Szydłowca).

Zielone Szlak im. ks. J. Wiśniewskiego Przysucha PKP – rezerwat „Ciechostowice” – 46 km Szlak poświęcono księdzu Janowi Wiśniewskiemu, miłośniko- wi malarstwa, którego kolekcja stała się podstawą zbiorów muzeum Jacka Malczewskiego w Radomiu. W granicach szydłowieckiej gminy szlak biegnie odcinkiem długości ok. 5 km. Znaki pojawiają się w Hucisku na stokach Altany (408 m n.p.m.), skąd wyprowadzają na jej szczyt z wieżą przeciwpożarową. Po opuszczeniu granic gminy na Garbach Gielniowskich prowadzą do rezerwatu „Ciechosto- wice”, z rozległymi naturalnymi stanowiskami modrzewia polskiego. Korzystając ze znaków zielonych, możemy pene- Mogiła żołnierzy września 1939 62

Szydlowiec4.indd 62 12-01-10 13:05 SZLAKI TURYSTYCZNE

Idealne tereny dla cyklistów Szlaki dla rowerzystów

Szlaki rowerowe, nie tylko w gminie, ale w całym powiecie szydłowieckim, są jeszcze w powi- jakach. Kiedy powstawał ten przewodnik, informacje o przebiegu proponowanych tras dostęp- ne były w internecie, w poświęconej turystyce części serwisu powiatu szydłowieckiego (www. szydlowiecpowiat.pl/trasy_rowerowe.php) oraz na stronach Bractwa Rowerowego z Ra- domia (http://bractworowerowe.blox.pl). Członkowie Bractwa są aktywnymi rzecznikami oznakowania sieci szlaków rowerowych w całej ziemi radomskiej, obejmującej ma się rozu- mieć okolice Szydłowca. Z myślą o bezpieczeństwie doskonalą interaktywną mapę i szczegóło- we opisy tras. Korzystając więc z ich informacji krajoznawczych oraz technicznych uwag od- nośnie do charakteru oraz trudności dróg, można bez większego problemu planować eskapady, i przemierzać szydłowiecką gminę oraz sąsiednie obszary, rowerem. Wydany przez Stowa- rzyszenie Rozwoju Ziemi Szydłowieckiej informator „Szlaki Rowerowe Ziemi Szydłowiec- kiej” nie jest niestety powszechnie dostępną publikacją.

Poniżej przebieg 10 proponowanych tras, prze- Szydłowiec – Sadek – Barak cinających wzdłuż i wszerz ziemię szydłowiec- [Skarbowa Góra] – Szydłowiec ką wraz z uwagami opracowanymi na pod- Pomarańczowy – 23 km (wariant ze Skarbową Górą – 33 km) stawie informacji z ww. źródeł (w nawiasach Pętla po terenach leśnych, na południowy wschód od Szy- punkty, o które warto wzbogacić trasę, wydłu- dłowca. Większość trasy biegnie po drogach o utwardzonej żając jej przebieg). nawierzchni. Odcinki dróg gruntowych też są dobrze utrzy-

Szydlowiec4.indd 63 12-01-10 13:05 Gmina Szydłowiec

Chlewiska – Muzeum Motoryzacji

mane. Brak trudności terenowych. Pod Skarbową Górą mia- on także atrakcję dla wędkarzy i miłośników sportów wod- ła miejsce jedna z większych w ziemi radomskiej bitew party- nych. Koło zbiornika przechodzi szlak czerwony do Szydłow- zanckich II wojny światowej. ca przez Wymysłów.

Szydłowiec – Budki II – Altana (408 m n.p.m.) – Hu- Szydłowiec – Pawłów – Chlewiska – Stefanków – cisko – Cymbra (378 m n.p.m.) – Leszczyny –Huta Skłoby – Nadolna – Rzuców – Smagów – Jabłonica Aleksandrów – [Antoniów] – Budki I – Szydłowiec – Zawonia – Ostałów – Broniów – Krawara – Bie- Zielony – 20 km (wariant z Antoniowem - 32 km) duszki – Marywil – Szydłowiec Odcinki mocno nachylone z utrudnieniami terenowymi na Fioletowy – 37 km stokach Garbu Gielniowskiego i kręte w okolicach Huty. Tra- Trasa w zachodniej części szydłowieckiego powiatu. Biegnie sa trudna, zróżnicowana, wiedzie na najwyższe wzniesie- przez tereny o lekkich deniwelacjach, przeważnie rolnicze, nia Garbu Gielniowskiego – Cymbrę i Altanę. W Leszczynach częściowo leśne. Przez cały czas drogami asfaltowymi, z wy- 100 m od szlaku zaczyna swój bieg rzeczka Jabłonica, jątkiem odcinka Biedaszki – Marywil (żużel). W Stefanko- a w Aleksandrowie jest zalew – przyjemne miejsce rekreacji wie miejsca pamięci związane z walkami podczas powsta- z bazą wypoczynkową. W okolicach Antoniowa znajduje się nia styczniowego oraz pomnik upamiętniający mieszkańców rezerwat leśny „Podlasie”. wsi Skłoby – ofi ary kaźni hitlerowskiej. Pomiędzy Broniowem i Krawarą położony jest duży, czynny kamieniołom – należy Szydłowiec – Książek – Budki I – Aleksandrów – zachować szczególną ostrożność! Chlewiska – Koszorów – Szydłowiec Żółty – 24 km Szydłowiec – Wysocko – Krzcięcin – Wilcza Wola – Trasa wiedzie lasami na płaskim terenie, przeważnie po dro- Korzyce – Pogroszyn – Koryciska – Omięcin – Za- gach asfaltowych. Łączy dwie najciekawsze miejscowości zie- borowie – Chałupki Łaziskie – Łaziska – Ciepła – mi szydłowieckiej – stolicę regionu i Chlewiska. W Koszoro- Świniów – Zdziechów – Szydłowiec wie znajduje się akwen z małą elektrownią wodną. Stanowi Niebieski – 38 km

Szydlowiec4.indd 64 12-01-10 13:05 SZLAKI TURYSTYCZNE

Trasa wiedzie dobrymi drogami w terenie o niewielkich de- Różowy – 24 km niwelacjach, słabo zaludnionym. Jedynie na odcinku Zabo- Typowo leśna trasa z licznymi wzniesieniami, miejscami trud- rowie–Chałupki Łaziskie droga nieutwardzona podczas wiono przejezdna. Biegnie w pobliżu rezerwatów cisowych i mo- sennych roztopów i jesiennych deszczów trudno przejezdna. drzewiowych w rejonie trójwsi Ciechostowice – Majdów – Po drodze Koryciska – miejscowość, w której jeszcze po woj- Łazy. Przebiega przez najwyższe wzniesienie województwa nie wydobywano rudę żelaza. Zarośnięte wyrobiska dawnej mazowieckiego – Altanę. kopalni zmieniły się w malownicze uroczysko. W Chałupkach Łaziskich niewielki zalew. Szydłowiec – Zdziechów – Ciepła – Łaziska – Orońsko – Helenów – Tomaszów – Śniadków – Dobrut – Wola Szydłowiec – Szydłówek – Śmiłów – Kurkoć – Gą- Lipeniecka Mała – Nowy Dwór – Mirówek – Mirów – sawy Plebańskie – Jastrząb – Lipienice – Wola Li- Rogów – Bieszków – Gąsawy Plebańskie – Jastrząb pieniecka – Kuźnia – Jastrząb – Orłów – Szydłó- – Orłów – Szydłówek – Świerczek – Szydłowiec wek – Szydłowiec Purpurowy – 60 km Granatowy – 25 km Trasa długa, całodniowa. Biegnie dobrymi drogami asfalto- Trasa urozmaicona z niewielkimi wniesieniami. Drogi dobre, wymi bez większych wzniesień. Na drogach niewielki ruch. asfaltowe. Szlak przebiega obok licznych kamieniołomów Szlak obfi tuje w atrakcje turystyczne: Centrum Rzeźby Pol- piaskowca, w tym największych łomów w Śmiłowie – zacho- skiej w Orońsku, kamieniołomy piaskowca w Orłowie, kopal- wać ostrożność! Monumentalny kościół w Jastrzębiu. Trasę nię wapienią w Śniadkowie, ciekawe kościoły w Mirowie i Ja- łatwo połączyć ze szlakiem nr 1. strzębiu.

Szydłowiec – Szydłowiec-PKP – Gąsawy Rządo- Szydłowiec – Książek Majdowski – Hucisko – Lesz- we – Bieszków – Rogów – Mirów – Zbijów – Kierz czyny – Huta – Chlewiska – Koszorów – Cukrówka Niedźwiedzi – Sadek – Szydłowiec – Smagów – Zawonia – Pogroszyn – Omięcin – Za- Zielony 2 – 37 km borowie – Ziomaki – Wysocko – Długosz – Szydło- Na trasie liczne wzniesienia. Drogi dobre. Szlak biegnie przez wiec główne miejscowości gminy Mirów. A że niewiele tam do Brązowy – 57 km zwiedzania, trasa przypadnie do gustu amatorom szybkiej Trasa długa, wiedzie drogami o małym ruchu samochodo- jazdy. wym. Teren jest pofałdowany, więc jej pokonanie wymaga pewnej kondycji. Po drodze wiele zabytków i ciekawych Szydłowiec – Majdów – Ciechostowice – Altana przyrodniczo miejsc. We wsiach bary i sklepiki. Łatwo tę trasę (408 m n.p.m.) – Hucisko – Budki II – Szydłowiec skracać lub wydłużyć, nawet do 100 km.

Szydlowiec4.indd 65 12-01-10 13:05 Gmina Szydłowiec Szydłowiecki informator

ADRESY, TELEFONY, INTERNET Urząd Miejski w Szydłowcu Rynek Wielki 1, 26-500 Szydłowiec tel. 48 617-86-30 fax: 48 617-05-10. www.szydlowiec.pl Na stronach gminy zamieszczane są wszelkie aktualne informacje turystyczne, m.in.: adresy lokali gastronomicznych i miejsc noclegowych, aktualizowane rozkłady jazdy busów, dyżury aptek oraz kalendarz imprez. Również na stronach www.sckzamek.pl znajdują się informacje o imprezach na terenie miasta i gminy.

Stacja Pogotowia Ratunkowego w Szydłowcu ul. Kolejowa 78 Apteki tel. 48 617 04 34 ul. Kolejowa 9a, tel. 48 617-10-60 ul. Radomska 14, tel. 48 617-18-43 ul. Staszica 3c (koło Groszka) tel. 48 617-19-22 ul. Staszica 17 (przy Biedronce), tel. 48 617-46-21 ul. Wschodnia 52, tel. 48 617-51-24 ul. Zamkowa 2C, tel. 48 617-10-71

Policja. Komenda Powiatowa w Szydłowcu ul. Tadeusza Kościuszki 194 tel.t 48 617-03-30

Straż Miejska ul. Jana Kilińskiego 10 tel.t 48 617-00-40

Państwowa Straż Pożarna ul. Strażacka 1 A tel.t 48 617-11-72 alarmowy:a 998, 112

NUMER ALARMOWY: 112

Szydlowiec4.indd 66 12-01-10 13:05 INFORMATORR

Ośrodek Edukacyjno-Kulturalny „Szydłowiecki Sztetl” ul. Garbarska 3 (w dawnej, prywatnej synagodze Nuty Ajzen- berga) INSTYTUCJE KULTURY www.szydlowieckisztetl.pl Szydłowieckie Centrum Kultury i Sportu – Zamek KOMUNIKACJA PUBLICZNA tel. 48 617-02-96, fax: 48 617-10-29 www.sckzamek.pl Dworzec PKS w Szydłowcu znajduje się przy pl. Wolności. Sta- cja kolejowa usytuowana jest 5 km na wschód od centrum Muzeum Ludowych miasteczka. Jest to jedyna stacja kolejowa w administracyj- Instrumentów Muzycznych nych granicach gminy. ul. Sowińskiego 2 (muzeum mieści się na zamku) tel. 48 617-12-43 oraz 48 617-17-89 Rozkłady jazdy PKS i PKP dla Szydłowca w witrynie: www.muzeuminstrumentow.pl www.rozklady.miasta.pl Zwiedzanie Ponadto interaktywny rozkład jazdy pociągów: od 1 kwietnia do 30 września www.pkp.pl wtorek-piątek: 900-1600 sobota-niedziela: 1000- 1700 Podstawą lokalnego transportu publicznego są busy. Obsłu- od 1 października do 31 marca gują trasy lokalne, regionalne i ogólnopolskie. Aktualne roz- wtorek-niedziela: 900- 1600 kłady jazdy znajdują się na ofi cjalnych stronach gminnych Muzeum jest nieczynne w poniedziałki i dni świąteczne. www.szydlowiec.pl Bilety (cennik 2011 r.) ulgowy – 2,50 zł normalny – 4,00 zł w soboty wstęp bezpłatny fachowe oprowadzanie przez przewodnika – 10 zł Terminy zwiedzania można uzgadniać telefonicznie.

Szydlowiec4.indd 67 12-01-10 13:05 Gmina Szydłowiec Noclegi i gastronomia

Restauracja Kameralna z głównych ulic pełniącej funkcję deptaka. Wyrestaurowana ul. Radomska 30, Szydłowiec kilkusetletnia kamienica z nastrojowymi wnętrzami, w któ- tel. kom.: 0-698 266 888 rych czuć ducha przeszłości, co podkreśla przez znajdujący się http://restauracjakameralna.com na ścianach piaskowiec, elementy drewna i słomy, drewnia- godziny otwarcia: 1230-2200 ne bale, zapomniane maszyny i urządzenia domowe. Lokal specjały: pierogi z trzech mięs, ze szpinakiem, ruskie, oferuje możliwość organizowania imprez okolicznościowych. z brokułami, z owocami, żydowskie z barszczykiem, da- Dodatkowym atutem jest podział na: salę kameralną, wiej- nia kuchni staropolskiej ską i piwnicę (łącznie ok. 80 miejsc). Możliwość rezerwacji te- Restauracja znajdująca się w centrum miasta, przy jednej lefonicznej.

Restauracja „Primagor”. Noclegi Dogodna lokalizacja w centrum miasta, przy trasie ścieżki ul. Spółdzielcza 2c, Szydłowiec edukacyjnej. W ofercie także organizacja bankietów i przyjęć tel.: (48) 617 45 60, kom. 0-602 301 236, www.primagor.eu okolicznościowych: wesela, chrzciny, komunie oraz catering i godziny otwarcia: 1230-2200 obsługa zorganizowanych grup turystycznych, a także wyna- specjały: karp w śmietanie; kuchnia staropolska i włoska jem sali. Latem otwierany jest ogródek z drewnianymi ława- do dyspozycji gości: pokoje 1-, 2- i 3-osobowe (łącznie 20 mi i parasolami. Miła atmosfera, dobra obsługa, nienaganny miejsc noclegowych) wystrój, smaczne posiłki to z pewnością atuty tego miejsca.

Szydlowiec4.indd 68 12-01-10 13:05 NOCLEGI I GASTRONOMIA – SZYDŁOWIEC

Restauracja „Piwnica Szydłowiecka” w podziemiach ratusza. Obsługa sprawna i przyjemna, ceny ul. Rynek Wielki 1, Szydłowiec niewygórowane. Jest to odpowiednie miejsce na rodzinny tel.: 48 617 02 24 obiad. W ofercie lokalu również organizacja imprez fi rmo- www.wirtualnastrefa.pl wych, bankietów, przyjęć okazjonalnych: wesela, chrzciny, godziny otwarcia: 900-2300 komunie itp., istnieje możliwość indywidualnego menu dla specjały: pierogi lepione w restauracji, zeppeliny, zupy: grup turystycznych. cebulowa i borowikowa do dyspozycji gości: Latem dodatkowym atutem staje się Prestiżowa lokalizacja w samym sercu rynku. Wnętrza z kli- ogródek z parasolkami na rynku. Lokal cieszy się dużym po- matem, stylizowane na wiek XVII. Restauracja urządzona jest wodzeniem i pozytywnymi opiniami wśród swoich gości.

„Faktoria”. Galeria-Herbaciarnia nionych artystów z urokliwą kawiarenką. Urządzane są tu ul. Kościuszki 168 (róg Iłżeckiej), Szydłowiec wernisaże i wystawy (istnieje możliwość kupienia i sprze- tel.: (48) 617 15 09, kom. 0-604 442 985 dania dzieła sztuki). Na klimat miejsca prócz artystyczne- www.galeriafaktoria.pl go wystroju, podrasowanego starodawnymi meblami i ko- godziny otwarcia: poniedziałek-piątek 1200-2200, minkiem składa się również przyjazna obsługa. Latem czyn- sobota 1600-2300, niedziela 1500-2200 ny ogródek. W ofercie również organizacja imprez okolicz- specjały: herbaty świata, kawa, wino grzane, ciastka nościowych, 30 miejsc dla gości. Idealne miejsce dla osób Kameralny lokal w centrum miasta (można go określić tak- mających ochotę na chwilę wytchnienia w otoczeniu sztuki że jako herbaciarnię), łączący w sobie galerię zaprzyjaź- z fi liżanką dobrej kawy.

Szydlowiec4.indd 69 12-01-10 13:05 NOCLEGI I GASTRONOMIA – SZYDŁOWIEC

Dom Weselny. w północnej części miasteczka, nieco na uboczu, jednak bli- Baza Noclegowa „Lodownia” sko centrum, co sprzyja organizowaniu hucznych i niezapo- ul. Browarska 6, Szydłowiec mnianych uroczystości. Niesamowitym atutem tego miejsca tel. kom.: 0-793 402 999 lub 0-601 312 344 jest dwuhektarowy ogród oraz dostęp do stawów, co umożli- www.lodownia.com wia gościom aktywne spędzanie czasu. W ofercie znajdziemy do dyspozycji gości: pokoje 1-, 2-, 3-, 4-, 5-osobowe również organizację bankietów, imprez okolicznościowych, (łącznie 45 miejsc noclegowych) spotkań familijnych, zabaw karnawałowych itp. Goszcząc tu Malowniczo położony, otoczony piękną scenerią, usytuowany możemy liczyć na profesjonalną obsługę.

Pizzeria „Nova” Kameralna atmosfera połączona z gustownym wystrojem lo- ul. Wschodnia 41, Szydłowiec kalu i miłą obsługą czyni to miejsce przyjaznym i godnym od- tel.: (48) 617 58 30 wiedzenia. Lokal słynie z dobrego jedzenia i dodatkowo mo- godziny otwarcia: 1000-2200, w niedziele 1400-2200 żemy się spodziewać przyjaznych cen. specjały: pizza prosto z pieca

Wiecej informacji o kulinariach i gastronomii Szydłowca na: oficjalnej stronie miejskiej www.szydlowiec.pl

Szydlowiec4.indd 70 12-01-10 13:05 NOCLEGI I GASTRONOMIA – SZYDŁOWIEC

Pizzeria Kufelek specjały: pizza, piwo ul. Jastrzębska 13, Szydłowiec Zawsze pełno tu piwoszy, a wnętrze tonie w chmurach dymu, tel.: (48) 617 18 36 lecz serwowana tam pizza cieszy się ogromnym powodze- godziny otwarcia: 1000-2300 niem ze względu na niepowtarzalny smak.

Kawiarnia kalizacja w zabytkowym obiekcie, jednym z najważniejszych w w Szydłowieckim Zamku Szydłowcu, tworzy szczególną atmosferę tego kameralnego lo- ul. Sowińskiego 2, Szydłowiec kalu. Odwiedzając to miejsce, możemy spodziewać się miłej, godziny otwarcia: 1800-2400 życzliwej obsługi.Warto odwiedzić w celu spędzenia kilku mi- Zorganizowana w w stylowym wnetrzu szydłowieckiego zam- łych chwil z fi liżanką starannie przygotowanej kawy. Miejsca ku. Latem na dziedzińcu rozstawione są stoliki z parasolami. Lo- dla 30 osób.

Kaszanka szydłowiecka... z wątróbką w kostkę krojoną. Przygotowuje się ją tradycyjnie na święta Bożego Naro- dzenia i Wielkanoc, na wesela, na chrzciny i inne ważne uroczystości rodzinne. Do jej przyrządzenia niezbędne są podroby wieprzowe, krew i kasza gryczana. Najpierw trzeba ugotować mięso, a następnie w tej samej wodzie z dodatkiem przypraw (pieprzu ziołowego i naturalnego oraz majeranku) – kaszę. Cebulę kroi się w plasterki i podsmaża razem z pokrojoną w kostkę wątróbką wieprzową. W międzyczasie przygotować trzeba krew, podgrzewając ją, by uzyskała ponownie płynną konsystencję. Ostudzone mięso miele się i miesza z kaszą, cebulą, krwią, dodając wątróbkę. Tak przygotowanym farszem napełnić należy jelita wieprzowe lub wołowe. Końcówki jelit wiąże się sznurkiem lub spina fl oczkiem (patykiem długości ok. 30 cm). Żeby proces zakończyć, ka- szankę trzeba gotować w wodzie przez 25-40 minut. Najlepiej smakuje ciepła, z chlebem i chrzanem. Potrawę znajdziemy wraz z opisem i recepturą na liście produktów tradycyjnych Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi (www.minrol.gov.pl) obok trzech innych mazowieckich specjałów, w których nazwie uwieczniono Szydłowiec: pasztetu domowego szydłowieckiego oraz dwóch kiełbas – szydłowieckiej pieczonej z oczkiem i staropolskiej szydłowieckiej.

Szydlowiec4.indd 71 12-01-10 13:05 NOCLEGI I GASTRONOMIA – GMINA SZYDŁOWIEC

Motel. Restauracja „Iguś” Wygodne usytuowanie lokalu, 2 km od centrum miasteczka. ul. Kościuszki 263, Szydłowiec Prócz eleganckiego wystroju i profesjonalnej obsługi gości, tel.: (48) 617 45 51 motel oferuje organizowanie większych imprez okoliczno- godziny otwarcia: 24 godziny ściowych (do 180 osób), posiada także dostosowany do tego specjały: karp w śmietanie, pstrąg po żydowsku, placek parking. Miła atmosfera i smaczne posiłki to atuty tego miej- po węgiersku sca. Dodatkowo w ofercie możliwość wykupienia posiłków do dyspozycji gości: pokoje 1-, 2- i 3-osobowe (łącznie 24 własnej produkcji. miejsca noclegowe)

Szkolne Schronisko Schronisko należy do kompleksu Zespołu Szkół im. Korpusu Młodzieżowe „Skałka” Ochrony Pogranicza. Stanowi doskonałe zakwaterowanie dla ul. Kościuszki 39, Szydłowiec wycieczek szkolnych czy zielonych szkół. Obiekt jest monito- tel.: (48) 617 43 11, http://zskop.eu rowany przez całą dobę. Istnieje możliwość wykupienia po- do dyspozycji gości: pokoje 1-, 2- i 5-osobowe (łącznie 45 siłków. Obiekt posiada dodatkowo kompleks sportowy, tj. bo- miejsc noclegowych) iska do siatkówki, piłki nożnej oraz kort. Pokoje z dostępem do telewizji, na terenie schroniska dostęp do internetu.

Kiełbasa szydłowiecka pieczona z oczkiem. Najbardziej rozpowszechnionym produktem mięsnym w Szydłowcu i okolicach była kiełbasa. Podukowana była z mięsa rozdrobnionego, co stanowi do dziś cechę charakterystyczną wszystkich kiełbas szydłowieckich. Mięso było rozdrabniane przez ręczne mielenie lub krajanie. Kiełbasę szydłowiecką pieczo- ną przygotowywano przed dłuższymi pracami polowymi, takimi jak żniwa, wykopki lub sianokosy. Kiełbasę szydłowiecką pie- czoną z oczkiem produkuje się z mięs pochodzących ze świń naturalnego chowu. Dzięki odpowiednim przyprawom oraz wędze- niu dymem z drewna olchowego kiełbasa charakteryzuje się niepowtarzalnymi walorami smakowymi, niezmiennymi od lat.

Szydlowiec4.indd 72 12-01-10 13:05 NOCLEGI I GASTRONOMIA – GMINA SZYDŁOWIEC

Zajazd „Świerczek” Szybka, miła obsługa, dania przygotowywane na miej- Świerczek 35 scu. Parking. Przed wejściem zabytkowa fi gura Matki Bo- tel.: (48) 617 57 37 skiej. kom. 0-693 415 799 lub 0-601 431 025 Znajduje się przy skrzyżowaniu drogi E77 z drogą do miej- www.zajazdswierczek.pl scowości Świerczek (szczególnie dogodnie położony dla nad- godziny otwarcia: poniedziałek-sobota 600-2200, jeżdżających od strony Krakowa). Oferuje pełny zakres usług niedziela 900-2200 związanych z organizacją uroczystości, przyjęć, szkoleń, spo- do dyspozycji gości: 3 sale oraz dobrze zaopatrzony bar. tkań biznesowych.

Hotel „Oleńka” spełna 3 km od centrum Szydłowca, od strony Krakowa). Ofe- Barak 1A ruje catering oraz organizację i obsługę przyjęć fi rmowych, godziny otwarcia: 24 godziny konferencji, imprez integracyjnych i przyjęć okolicznościo- tel.: (048) 617 49 59 wych: wesela, komunie, chrzciny oraz wyżywienie dla grup kom. 0-696 091 276 (możliwość wcześniejszego ustalenia menu). 300 miejsc dla www.hotelolenka.pl gości. Nowoczesne centrum wellness z basenem (organizo- specjały: kotlet „Oleńka”, naleśnik świętokrzyski, żurek wane są zajęcia aqua-fi tness), gabinetami masażu, prze- kielecki stronną sauną i jacuzzi. Przy hotelu są także woliery z eg- do dyspozycji gości: 70 pokoi 1-, 2- ,3- ,4-osobowych, 2 zotycznym ptactwem oraz jeziorko z bogatą fauną wodną. sale konferencyjne dla 80 i 150 osób W lesie, nieopodal głównego obiektu, znajduje się „Baców- Hotel jest dogodnie zlokalizowany – przy drodze E77 (nie- ka” – miejsce z klimatem na imprezy dla 150 osób.

Szydlowiec4.indd 73 12-01-10 13:05 NOCLEGI I GASTRONOMIA – GMINA SZYDŁOWIEC

Motel i Restauracja „Ballaton” Motel znajduje się przy drodze E77 ( szczególnie dobre usy- Chustki 64 tuowanie dla osób nadjeżdżających od strony Warszawy i Ra- godziny otwarcia: 800-2200 domia). Nowy obiekt z szybką i miłą obsługą, smaczne, niezbyt tel. kom.: 0-692 536 869 lub 0-728 541 302 kosztowne dania. Duży parking. W ofercie także organizacja i ob- www.ballaton.pl sługa imprez dla 200 osób. Dobra lokalizacja i rozległy teren wo- specjały: placek Ballaton kół motelu sprzyja zabawom i bankietom z muzyką i tańcem. do dyspozycji gości: 9 pokoi 2-osobowych, 1 pokój 4-oso- Przestronne, eleganckie wnętrze. Dodatkowo w ofercie organi- bowy. zowanie imprez , balów sylwestrowych wraz z atrakcjami.

Zajazd „O’key”. Restauracja. Noclegi. Zajazd jest dogodnie zlokalizowany przy trasie drogi E77 leśny parking przy E-77, Barak (3km przed Szydłowcem, od strony Krakowa). Posiada roz- tel.: (48) 617 49 76 legły parking, co umożliwia łatwy postój. Idealne miejsce do kom. 0-605 414 903 zrobienia sobie przerwy podczas długiej podróży. Znakomite godziny otwarcia: 24 godziny miejsce na posiłek dla zorganizowanych grup turystycznych. specjały: kuchnia staropolska, desery Restauracja oferuje 150 miejsc. Miła obsługa oraz gwarancja do dyspozycji gości: pokoje 2-, 3- i 4-osobowe (łącznie 25 dobrego jedzenia to atuty tego miejsca. miejsc noclegowych

Szydlowiec4.indd 74 12-01-10 13:05 NOCLEGI I GASTRONOMIA – OKOLICE

„Pałac Odrowążów” Manor House no nowoczesny kompleks Wellness & SPA oraz basen. Obiek- ul. Czachowskiego 56, Chlewiska ty zespołu otoczone są rozległym parkiem z cennymi okaza- tel.: (48) 628 70 61, www.manorhouse.pl mi fl ory i stawem. Centrum wellness oferuje bogaty pakiet specjały: dania kuchni dworskiej zabiegów, masaże i sauny. Idealne miejsce zarówno dla wy- Najbardziej luksusowy i klimatyczny obiekt noclegowo-ga- magających indywidualnych klientów, jak na imprezy inte- stronomiczny ziemi szydłowieckiej. Z bogatą historią, otoczo- gracyjne dla fi rm oraz prestiżowych konferencji. Posiadłość ny zielenią. Hotel urządzono w pałacu i obiektach podwor- strzeżona z rozległym parkingiem. Ceny wysokie, ale i obsłu- skich, należących do chlewiskiej linii Odrowążów. Dobudowa- ga na wysokim poziomie.

Hotel „Dom Rzeźbiarza” Kawiarnia „Cafe Art” ul. Topolowa 1, Orońsko do dyspozycji gości: 4 pokoje 1-os., 4 pokoje 2-os., 4 po- tel. (48) 618 45 16 lub (48) 618 40 27 koje 3-os. (łącznie 24 miejsca noclegowe) www.rzezba-oronsko.pl Dostępny dla wszystkich (w miarę wolnych miejsc) dom pracy twórczej przy Centrum Rzeźby Polskiej, zajmującym otoczony parkiem kompleks pałacowy z XIX w.

Szydłowieckie specjały. W Szydłowcu zawsze lubiano dobrze zjeść. Wprawdzie potrawy kuchni żydowskiej – ku- gel czy gęś po żydowsku –odeszły wraz z ludźmi, którzy znali je z dzieciństwa, ale zastąpiły je tradycyjne potrawy polskie. Wiele z nich, zwłaszcza wędliny i drób z fi rmy „Bekon”, zwyciężyło na Mazowszu w konkursie „Polski Producent Żywności”. Wśród laureatów jest słynna kaszanka wiejska, nazywana tu „kaszanką od Podgórskich”, a także swojski smalec do smarowania chleba, rolada królew- ska i kiełbasa staropolska. Laur Marszałka Mazowsza zdobył także udziec indyczy pieczony po szydłowiecku. Specjalnością Szydłowca są także pierogi – z mięsem, z kapustą i grzybami, z grzybami i kaszą oraz „ruskie”, czyli nadziewane pikantnym farszem z ziemnia- ków i białego sera. Nie można zapomnieć o zalewajce, zupie na naturalnym zakwasie z chleba i mąki ziemniaczanej. Można tu trafi ć na wiele jej rodzajów – od zwykłej postnej po zalewajkę z grzybami, wędzonką i kiszoną kapustą. Pysznych szydłowieckich specja- łów można spróbować w tutejszych restauracjach, zajazdach, a także korzystając z miejscowych fi rm kateringowych. 75

Szydlowiec4.indd 75 12-01-10 13:05 Gmina Szydłowiec Imprezy cykliczne

Koncert Noworoczny Niedziela Palmowa w Szydłowcu Koncert Noworoczny STYCZEŃ Muzeum Ludowych Instrumentów Muzycz- nych w Szydłowcu Finał Wielkiej Orkiestry Tradycyjnie już od wielu lat odbywający się Świątecznej Pomocy koncert kolęd i dzieł słynnych kompozytorów. Dziedziniec zamkowy Organizator: Muzeum Ludowych Instrumentów Muzycznych Organizator: Szydłowieckie Centrum Kultury i Sportu - Zamek w Szydłowcu

Rocznica Wybuchu Powstania Styczniowego KWIECIEŃ Rynek Wielki, kościół św. Zygmunta, Zamek Trzydniowe centralne obchody, organizo- Szydłowiecki Kiermasz Wielkanocny wane przez samorządy Suchedniowa, Wą- Rynek Wielki, kościół św. Zygmunta chocka, Bodzentyna, Szydłowca oraz Fe- Szydłowiecki Kiermasz promuje obrzędowość derację Kapituły Równość-Wolność-Nie- i tradycje wielkanocne. Odbywa się z udziałem podległość. Uroczystość rozpoczyna się twórców ludowych, artystów i rękodzielników. na Rynku Wielkim w Szydłowcu, a koń- Kończy się uroczystą sumą z poświęceniem czy centralną sumą w opactwie cyster- palm i procesją do kościoła św. Zygmunta. Od- sów w Wąchocku. Obchodom towarzyszy bywają się liczne konkursy: na palmy, mazur- Marsz Strzelców ze Związku Strzeleckiego ki, baby wielkanocne. Kiermaszowi towarzyszą z Szydłowca do Wąchocka. występy zespołów i kapel ludowych. Organizatorzy: UM w Szydłowcu, Szydłowieckie Centrum Organizatorzy: UM w Szydłowcu, Szydłowieckie Centrum Kul- Kultury i Sportu – Zamek, Związek Strzelecki o. Szydło- tury i Sportu – Zamek, MODR w Warszawie – Terenowy Ze- wiec spół Doradców w Szydłowcu

Szydlowiec4.indd 76 12-01-10 13:05 IMPREZY CYKLICZNE

Szydłowieckie Zygmunty Dzień Kultury Żydowskiej w Szydłowcu

Uroczystości patriotyczne pod pomnikiem Ta- MAJ deusza Kościuszki, okolicznościowe przemó- wienia, złożenie kwiatów. Msza św. w kościele Szydłowiecki Plener Fotografi czny parafi alnym św. Zygmunta. Warta honorowa im. Jerzego Szepetowskiego pod pomnikiem Tadeusza Kościuszki (pełnią „Szydłowiec w Obiektywie” ją harcerze, strzelcy i rycerze). Dwudniowy plener dla miłośników fotografi i, Organizatorzy: Urząd Miejski w Szydłowcu, Szydłowieckie zarówno zawodowców, jak i amatorów. Centrum Kultury i Sportu – Zamek, Związek Strzelecki o. Szy- Organizator: UM w Szydłowcu, Radomskie Towarzystwo Fo- dłowiec tografi czne „Mazeł Tow” Dzień Kultury Szydłowieckie Zygmunty Żydowskiej w Szydłowcu Rynek Wielki, Zamek, Kościół św. Zygmunta Zamek w Szydłowcu Dwudniowe obchody święta miasta organizo- Koncerty, spektakle teatralne, biesiada literac- wane w dniu patrona parafi i – św. Zygmunta. ka, konkursy literackie, kuchnia żydowska. Cykl plenerowych imprez kulturalnych od- Organizator: Szydłowieckie Centrum Kultury i Sportu - Zamek bywających się na Rynku Wielkim, koncerty zespołów muzycznych na dziedzińcu zam- Noc na Zamku w Szydłowcu kowym. „Kiermasz Zygmuntowski” z udzia- Zamek w Szydłowcu łem twórców ludowych, artystów-amatorów Wernisaże, koncerty, projekcje fi lmowe, spek- i rękodzielników, wspólna fotografi a panów takle teatralne. o imieniu Zygmunt. Szydłowieckie Zygmunty Organizator: Szydłowieckie Centrum Kultury i Sportu - Zamek są świętem pamięci o lokalnych i narodowych tradycjach i świętem radości z osiągnięć miasta Zamkowe Spotkania Teatralne i jego mieszkańców. „O Laur Złotego Gargulca” Organizatorzy: UM w Szydłowcu, Szydłowieckie Centrum Kul- Zamek w Szydłowcu tury i Sportu – Zamek Ogólnopolski przegląd teatrów amatorskich. Jurorami są aktorzy i reżyserzy teatralni. O laur Rocznica Uchwalenia Złotego Gargulca walczy około 30 zespołów Konstytucji 3 Maja teatralnych z całego kraju. Rynek Wielki, kościół św. Zygmunta Organizator: Szydłowieckie Centrum Kultury i Sportu - Zamek

Szydlowiec4.indd 77 12-01-10 13:05 Gmina Szydłowiec

Przegląd Okiestr Dętych Zamkowe Spotkania Teatralne „O Laur Zlotego Gargulca”

Szydłowiecki Maraton Rowerowy Uroczystości patriotyczne z udziałem kom- Cykliczna impreza o wysokiej marce sportowej batantów, członków Związku Strzeleckiego, i regionalnej renomie, organizowana w ramach przedstawicieli organizacji, instytucji, stowa- „Mazovia MTB Maraton”. Maraton popularyzu- rzyszeń społecznych i politycznych, obywateli je sport rowerowy, zdrowy styl życia. Imprezie pa- Szydłowca. Msza w intencji uczestników woj- tronuje wybitny polski kolarz Cezary Zaman. ny polsko-bolszewickiej pochodzących z Szy- Organizatorzy: Stowarzyszenie Rowerowe Zielony Szlak, dłowca i okolic, złożenie kwiatów pod pomni- UM w Szydłowcu kiem Marszałka Józefa Piłsudskiego oraz na mogiłach żołnierzy I wojny światowej. Organizatorzy: UM w Szydłowcu, Szydłowieckie Centrum Kul- LIPIEC tury i Sportu - Zamek, Związek Strzelecki o. Szydłowiec

Turniej Rycerski „O szablę Krzysztofa Międzynarodowy Wyścig Kolarski i Mikołaja Szydłowieckich” „Dookoła Mazowsza” Dziedziniec i wyspa szydłowieckiego zamku – etap Szydłowiec Turniej rycerski w kanonie wieku XVII o szablę W rywalizacji bierze udział kilkanaście drużyn, Krzysztofa i Mikołaja Szydłowieckich połączo- w tym ekipy zagraniczne oraz najlepsze grupy ny z Festiwalem Muzyki Dawnej. Prezentacja zawodowe i amatorskie z Polski. broni, wystrzały z hakownic, pokazy łucznicze, Organizatorzy: UM w Szydłowcu, Stowarzyszenie Wspierania pokazy sokolnicze. Wystawa kopii XVII-wiecz- i Rozwoju Sportu „Mazovia Team” nych strojów, pokaz tańców, piknik historyczny, jarmark, zabawy z udziałem publiczności. Szydłowiecki Plener Malarski Organizator: UM w Szydłowcu, Wyborowa Chorągiew Pancerna Artystów Mazowsza im. Władysława „Falco”, Szydłowieckie Centrum Kultury i Sportu – Zamek Aleksandra Maleckiego Galeria Kaplica Zamkowa Plener jest okazją do spotkania artystów SIERPIEŃ różnych środowisk artystycznych Mazowsza i integracji tych środowisk. Tematem głów- Święto Wojska Polskiego nym pleneru jest Szydłowiec. Plener trwa 10 i rocznica Cudu nad Wisłą dni. Rynek Wielki, kościół św. Zygmunta Organizator: Szydłowieckie Centrum Kultury i Sportu - Zamek

Szydlowiec4.indd 78 12-01-10 13:05 IMPREZY CYKLICZNE

Szydłowiecki Maraton Rowerowy Rocznica wybuchu II wojny światowej

CZERWIEC Przegląd Kapel i Zespołów Ludowych Stylizowanych im. Jana Derlety Dzień Dziecka Dziedziniec zamkowy w Szydłowcu Ogólnopolski przegląd folkloru w kategorii Rynek Wielki, dziedziniec zamkowy zespołów folkowych, kapel i zespołów folklo- Impreza plenerowa dla dzieci ze szkół rystycznych stylizowanych. i przedszkoli z gminy Szydłowiec, symbo- Organizator: Szydłowieckie Centrum Kultury i Sportu - Zamek liczne przekazanie kluczy do miasta naj- młodszym obywatelom Szydłowca. Występy Ogólnopolski Bieg Uliczny w Sadku zespołów, pokazy sztuk magicznych, wspól- Plac szkolny PSP w Sadku ne zabawy, konkursy z nagrodami i inne Impreza promująca sport i aktywne spędzanie atrakcje. Impreza pod patronatem Burmi- wolnego czasu, ciesząca się zainteresowaniem strza Szydłowca. biegaczy z kraju i z zagranicy. Różne kategorie Organizator: UM w Szydłowcu wiekowe i różne dystanse. Bieg główny na 10 km. Honorowymi gośćmi poprzednich edycji Szydłowieckie Spotkania biegów byli mistrzowie olimpijscy: m.in. Ire- Orkiestr Dętych na Szewińska, Marian Woronin, Leszek Dro- Rynek Wielki gosz, Zygmunt Smalcerz, Zdzisław Krzyszko- Spotkanie orkiestr dętych z województwa wiak, Józef Łuszczek. mazowieckiego na Rynku Wielkim. Marsz Organizatorzy: UM w Szydłowcu, Publiczna Szkoła Podstawo- gwiaździsty zaproszonych orkiestr z róż- wa im. Janusza Kusocińskiego w Sadku, Klub Biegacza w Sad- nych punktów miasta na Rynek Wielki, kon- ku, Szydłowieckie Centrum Kultury i Sportu – Zamek cert pod jedną batutą oraz koncerty indywi- dualne orkiestr. Widowiskowa impreza ple- „Wianki” nerowa, ciesząca się uznaniem publiczności Park Radziwiłłowski, wyspa zamkowa, dzie- – koncerty odbywają się z udziałem woka- dziniec zamkowy listów, popisem tambormajorek. Gospoda- Inscenizacja obrzędu nocy sobótkowej prezento- rzem spotkań jest Miejska Orkiestra Dęta wana przez grupy teatralne i artystyczne, barwny z Szydłowca. korowód z wiankami i pochodniami, pokaz fa- Organizatorzy: UM w Szydłowcu, Szydłowieckie Centrum Kul- jerwerków, koncerty zespołów ludowych i folko- tury i Sportu – Zamek wych, trwające do późnych godzin nocnych.

Szydlowiec4.indd 79 12-01-10 13:05 Gmina Szydłowiec

Rocznica Bitwy pod Barakiem Szydłowieckie Spotkania Chóralne

mi sołectw i przedstawicielami miasta i gminy. Rocznica Bitwy pod Ciechostowicami Występy zespołów i kapel ludowych, trady- Kościół w Budkach, pomnik w lesie w Hucisku cyjny kiermasz dożynkowy z wystawą plonów Uroczystość ku czci żołnierzy Armii Krajo- z sadów, ogrodów i pasiek. wej, poległych w bitwie pod Ciechostowicami Organizatorzy: UM w Szydłowcu, Szydłowieckie Centrum Kul- w 1944 r., walczących o wyzwolenie Polski spod tury i Sportu – Zamek, Sołectwa Gminy Szydłowiec, MODR niemieckiej okupacji. Zawody marszowo-biego- w Warszawie – Terenowy Zespół Doradców w Szydłowcu we Związku Strzeleckiego Oddział Szydłowiec na trasie Pomnik Poległych - Budki - Szydłowiec. Rocznica Bitwy pod Barakiem Organizatorzy: Światowy Związek Żołnierzy Armii Krajowej Kościół św. Zygmunta, pomnik na Baraku, Koło w Szydłowcu, UM w Szydłowcu kwatery wojenne na Cmentarzu Parafi alnym Rocznica Bitwy, którą w 1939 roku w miej- scowości Barak stoczyły wojska polskie z nie- WRZESIEŃ mieckim zagonem pancernym ciągnącym na Warszawę. Jedno z najważniejszych ofi cjal- Rocznica wybuchu II wojny światowej nych świąt lokalnych. W uroczystościach biorą Kościół św. Zygmunta, cmentarz parafi alny udział rodziny poległych żołnierzy oraz przed- w Szydłowcu, kwatery wojskowe stawiciele Orkiestry Reprezentacyjnej Straży Uroczystość upamiętnia 72. rocznicę wybu- Granicznej z Nowego Sącza i Kompania Ho- chu II wojny światowej. Złożenie kwiatów pod norowa Straży Granicznej. pomnikiem i na grobach żołnierzy poległych Organizatorzy: UM w Szydłowcu, Starostwo Powiatowe w obronie Ojczyzny we wrześniu 1939 r. w Szydłowcu, Szydłowieckie Centrum Kultury i Sportu – Za- Organizatorzy: UM w Szydłowcu, Związek Strzelecki o. Szydłowiec mek, Związek Strzelecki o. Szydłowiec

Dożynki Gminne Rocznica powstania Podziemnego „Szydłowieckie Wieńcowanie” Państwa Polskiego Wysoka Kościół św. Zygmunta, park Niepodległości, Impreza cykliczna kończąca okres zbiorów, or- las Korzonek ganizowana w tym roku w Wysokiej wspólnie Uroczystości upamiętniające poległych żołnie- z sołectwami gminy Szydłowiec. Barwny ko- rzy Polski Podziemnej. Rozpoczęcie na Rynku rowód dożynkowy z bochnem chleba i trady- Wielkim, msza w kościele św. Zygmunta, zło- cyjnymi wieńcami dożynkowymi z delegacja- żenie kwiatów w miejscu rozstrzelania żołnie-

Szydlowiec4.indd 80 12-01-10 13:05 IMPREZY CYKLICZNE

rzy Podziemnej Polski w parku Niepodległości Wystawa poplenerowa w Galerii Kaplica Zam- i w lesie Korzonek. kowa. Prace wzbogacają każdorazowo zbiory Organizatorzy: UM w Szydłowcu, Szydłowieckie Centrum Kul- Galerii Szydłowieckiego Centrum Kultury. tury i Sportu – Zamek Organizator: Szydłowieckie Centrum Kultury i Sportu - Zamek

Szydłowiecka Gala Taneczna PAŹDZIERNIK Hala sportowa Zespołu Szkół w Szydłowcu Ogólnopolskie prezentacje zespołów, klubów Szydłowieckie Spotkania Chóralne i par tanecznych. im. Zofi i Stachowskiej Organizator: Szydłowieckie Centrum Kultury i Sportu – Zamek Zamek w Szydłowcu Spotkania amatorskich zespołów chóralnych województwa mazowieckiego, prezentujących GRUDZIEŃ najlepsze utwory ze swojego repertuaru. Organizator: Szydłowieckie Centrum Kultury i Sportu - Zamek Rocznica urodzin Józefa Piłsudskiego Pomnik Józefa Piłsudskiego Dni Papieskie w Szydłowcu Honorowa warta pod pomnikiem, okoliczno- Cyklicznie obchodzone uroczystości po- ściowe przemówienia, złożenie kwiatów. święcone życiu i nauczaniu Ojca Świętego Organizator: Związek Strzelecki o. Szydłowiec Jana Pawła II. Spotkania na Rynku Wielkim i w kościele św. Zygmunta. Wspólna modlitwa Memoriał Tomka Kazubskiego w intencji Jana Pawła II, pieśni oazowe, wysta- Otwarty Turniej Brydża wy, warsztaty, pokazy multimedialne, koncerty. Sportowego Par Organizatorzy: UM w Szydłowcu, parafi a św. Zygmunta Zamek w Szydłowcu w Szydłowcu Organizator: Szydłowieckie Centrum - Kultury i Sportu - Zamek

„O Tobie też pamięta Święty Mikołaj” LISTOPAD Rynek Wielki w Szydłowcu Akcja mająca na celu obdarowanie mikołajko- Święto Odzyskania Niepodległości wymi paczkami dzieci z najuboższych rodzin Rynek Wielki, kościół św. Zygmunta z gminy Szydłowiec. Najważniejsze polskie święto narodowe, ob- Organizator: Stow. „Wspólnota Ziemi Szydłowieckiej” chodzone na pamiątkę odzyskania niepodle- głości w 1918 r. Uroczysta msza św. za Ojczy- znę z udziałem pocztów sztandarowych, kom- 31 GRUDNIA / 1 STYCZNIA batantów, delegacji szkół, zakładów pracy, instytucji, stowarzyszeń. Przemówienia władz, Koncert Sylwestrowy złożenie kwiatów pod pomnikiem Marszałka Zamek w Szydłowcu, sala kominkowa Józefa Piłsudskiego. Powitanie Nowego Roku Organizatorzy: UM w Szydłowcu, Szydłowieckie Centrum Kul- Organizator: Szydłowieckie Centrum Kultury i Sportu – Za- tury i Sportu – Zamek, Związek Strzelecki o. Szydłowiec mek

Wystawa poplenerowa Szydłowiec- Powitanie Nowego Roku kiego Pleneru Malarskiego Artystów Rynek Wielki Mazowsza im. Władysława Uroczysta impreza w godz. 2300-100 połączona Aleksandra Maleckiego z koncertem i pokazem sztucznych ogni. Galeria Kaplica Zamkowa Organizator: UM w Szydłowcu

Szydlowiec4.indd 81 12-01-10 13:05 Gmina Szydłowiec

A B C D E F Gmina Gmina Plan miasta Szydłowiec Wieniawa Wolanów 1 Wstępny plan gruntów 1 miasta Szydłowca z 1945 r. Kirkut Bóżnica Browar Gmina Aktualny plan Szydłowca Ratusz miejski Orońsko Pomnik Tadeusza Kościuszki Słomiana 2 Kościół św. Zygmunta 2 Kirkut Bóżnica i dom Nuty Ejsenberga Zamek

Plac po kościele

1 3 3

4 4

Plac 3 Maja Gmina

6 Jastrząb

a k

ó i 5 n 5 e z r o K

a k e z r

Kolejowa

Gmina 6 6 Chlewiska

7 Gmina 7 Mirów Gmina Bliżyn

8 Gmina Skarżysko-Kamienna 8

A B C D E F

Szydlowiec4.indd 82 12-01-10 13:05 Bibliografi a 1. Wacław Depo, Waldemar Kowalski, Henryk Sero- w województwie mazowieckim”, Szydłowiec 2009 ka: „600 lat parafi i św. Zygmunta w Szydłowcu”, UM 20. „Słownik geografi czno-krajoznawczy Polski” (praca zbio- w Szydłowcu, Szydłowiec 2001 rowa), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000 2. Krzysztof Dumała: „Szydłowiec – ośrodek preindu- 21. „Słownik geografi czny Królestwa Polskiego i innych strialny w XVI-XVII w.” [w: „Studia Kieleckie” nr krajów słowiańskich”, t. XV cz.2., str. 648 i inne 1/53 pod red. Ryszarda Kołodziejczyka, Kieleckie To- 22. Jacek Wijaczka (red.): „Zamek Szydłowiecki i jego warzystwo Naukowe], Kielce 1987 właściciele”, [w: Materiały sesji popularnonaukowej], 3. Zenon Gierała: „Baśnie i legendy Ziemi Radomskiej”, Takt, Szydłowiec 1996 LSW, Warszawa 1999 23. Jacek Wijaczka (red.): „Żydzi szydłowieccy”, [w: „Ma- 4. Zenon Guldon: „Hrabstwo Szydłowieckie Radziwił- teriały sesji popularnonaukowej 22 II 1997”], Takt, łów”, [w: “Materiały sesji popularnonaukowej”], Szy- Szydłowiec 1997 dłowiec 1994 24. Jacek Wijaczka (red.): „Z dziejów parafi i szydłowiec- 5. Maria Jost-Prześlakowska (red.): „Muzeum Ludo- kiej”. Materiały sesji popularnonaukowej 21 II 1998”], wych Instrumentów Muzycznych w Szydłowcu”, Takt, Szydłowiec 1998 MLIM, Szydłowiec 1996 25. Jacek Wijaczka (red.): „Szydłowiec, z dziejów mia- 6. Oskar Kolberg: „Dzieła Wszystkie” t. 2 “Sandomierskie” sta”, [w: „Materiały sesji popularnonaukowej 20 II 7. Oskar Kolberg: „Dzieła Wszystkie” t. 22 “Radomskie” 1999”],Takt, Szydłowiec 1999 8. Maciej Kozłowski, Bogna Wiernichowska: „Duchy 26. Katarzyna Wełpa, Monika Sadura: “Muzeum Ludo- polskie”, PTTK „Kraj”, Warszawa 1983 wych Instrumentów Muzycznych w Szydłowcu”, Szy- 9. Materiały szkoleniowe Studenckiego Koła Przewod- dłowiec 1996 ników Świętokrzyskich z Warszawy 27. Artykuły, informacje, dane statystyczne i blogi za- 10. Tomasz Palacz: „Ziemia szydłowiecka w historii i kul- mieszczone w Internecie: turze kielecczyzny”, Szydłowiec 1971 www.szydlowiec.pl 11. Danuta Paprocka: „Szydłowiec”, KAW, Kraków 1983 www.naszszydlowiec.pl 12. Jerzy Piwek: „Szydłowiec i dobra szydłowieckie w 1. www.szydlowiec.net poł. XIX w., Wydawnictwo Politechniki Świętokrzy- www.szydlowiecpowiat.pl skiej, Kielce 1996 www.turystykaziemiszydlowieckiej.pl 13. Krzysztof Prześlakowski: „Przewodnik po zabytkach www.szydlowiecki.tygodnik.net.pl Szydłowca”, UM w Szydłowcu, Szydłowiec 2008 www.szydlowiec24.pl 14. Irena Przybyłowska-Hanusz: „Szydłowieckie nekro- www.minrol.gov.pl polie jako dzieła sztuki i pomniki przeszłości”, Asgraf, http://otwartanauka.pl/?dir [zakładka Zasoby Polskie] Szydłowiec 2008 www.zamki.pl 15. Irena Przybyłowska-Hanusz: „Pomniki przeszłości www.skps.mbz.net.pl Szydłowca. Cmentarz rzymskokatolicki przy ulicy www.sztetl.org.pl Kamiennej”, Asgraf, Szydłowiec 2009 www.rzezba-oronsko.pl 16. Roman Reinfuss: „Ludowa rzeźba kamienna w Pol- www.historiasztuki.com.pl sce”, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydaw- www.szydlowiec.com.pl nictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław-Warsza- www.piaskowiec.webpages.pl wa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1989 www.piaskowiecszydlowiecki.pl 17. Stefan Rosiński (red.): Mikołaj i Krzysztof Szydło- www.rynekkamienia.pl wieccy – patroni turnieju rycerskiego. MLIM, Szydło- www.cmentarze24.pl wiec 2006 www.blaskalleluja.pl 18. Danuta Słomińska-Paprocka: „Szydłowiec”, KAW, www.drugorzedni.wordpress.com Kraków 1983 www.lukomskabekiel.wordpress.com 19. Danuta Słomińska-Paprocka: „Powiat szydłowiecki www.szydlowiec.blog.onet.pl

Szydlowiec4.indd 83 12-01-10 13:05 Gmina Szydłowiec IMPREZY

Szydlowiec4.indd 84 12-01-10 13:05