Pdf Jaarverslag 2015 Jaarverslag 2015

jaarverslag 2015 rijksmuseum van oudheden 1 jaarverslag 2015 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015

Leiden, mei 2016 jaarverslag 2015

Afbeelding voorzijde:

Twee Cupido’s varen in een bootje dat wordt voort- getrokken door vier dolfijnen. Die verwijzen naar Venus, Missie en ambitie: de godin van de liefde. De steen maakt onderdeel uit van de tijdelijke tentoonstelling Pracht & precisie, die in december 2015 opende. Materiaal: carneool Datering: 1ste eeuw v.Chr. Het Rijksmuseum van Oudheden wil het centrale Afmetingen: 2,0 x 1,5 centimeter podium in Nederland zijn waar de oudheid en de archeologie voor een divers publiek tot leven wordt gebracht. Door middel van tentoonstellingen, educatie, publieke activiteiten, wetenschappelijke bestudering en (inter)nationale uitwisseling verhalen wij over de relevantie van de oudheid in heden en verleden.

4 5 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015

Het Rijksmuseum van Oudheden wordt gesteund door de BankGiro Loterij. Inhoud

9 Vooraf

10 Voorwoord

12 Resultaatafspraken met het ministerie van OCW

18 Hoofdstuk 1: Publieksfunctie

1.1 Kwaliteit, gemeten in waardering 1.2 Economische waarde, gemeten in inkomsten en omzet 1.3 Bereik, gemeten in diverse vormen van contact 1.4 Impact, uitgedrukt in betrokkenheid

62 Hoofdstuk 2: Collectiefunctie

2.1 Kwaliteit van het interne beheer 2.2 Collectiewaarde en objectkennis 2.3 Objectzichtbaarheid, impact en reputatie

82 Hoofdstuk 3: Kennis- en wetenschapsfunctie

3.1 Kwaliteit en waarde: de collectie als bron 6 3.2 Bereik: Overdracht van kennis 7 3.3 Impact en invloed

97 Hoofdstuk 4: Algemeen beheer

4.1 Personeelsbeheer 4.2 Ondersteunende afdelingen 4.3 Raad van toezicht 4.4 Jaarrekening

108 Bijlagen

I Inkomende bruiklenen II Kortlopende bruiklenen

rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 III Langdurige bruiklenen rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 IV Nevenfuncties V Publicaties VI Lezingen VII Aanwinsten VIII Organogram IX Governance Code Cultuur X Risicomanagement Vooraf

Het Rijksmuseum van Oudheden (hierna: RMO) volgt het model Publieke Waarde dat in 2012 is vastgesteld door de toenmalige Vereniging Rijksmusea. Dit model komt overeen met de prestatie-eisen van het ministerie van OCW. Het komt erop neer dat de belangrijkste museale functies worden gecombineerd met graadmeters als kwaliteit, bereik, impact en waarde zodat ze meetbaar zijn: Publieksfunctie Collectiefunctie Kennis en wetenschap

Kwaliteit Waardering Beheer Bronfunctie

Economische waarde Inkomsten Objectkennis Bronfunctie

Bereik Contacten Zichtbaarheid Overdracht

Invloed (impact) Betrokkenheid Reputatie Reputatie

Het begrip ‘bereik’ kruist met de kennis- en wetenschapsfunctie en is te meten in het aantal publicaties, lezingen, colleges en optredens in de media. De combinatie van economische waarde en publieksfunctie is te formuleren als indicator voor de inkomstenstromen zoals inkomsten aan kassa, winkel en zaalverhuur.

Toen het RMO eind 2012 voor dit model koos, was de 8 inhoud van de museumbrief van minister Bussemaker van 9 medio 2013 nog niet bekend. Haar nadruk op begrippen als samenwerking, publieksbereik, educatie, digitalisering, ondernemerschap, collectiemobiliteit en -zichtbaarheid zijn expliciet opgenomen in het model. Het museum blijft de gekozen systematiek in de periode 2013/2016 volgen. Voor de exacte prestatie-eisen die OCW stelt, zie pagina 12. rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 Voorwoord

In de tweede helft van 2015 was het RMO gesloten. Op de Op het gebied van nationale samenwerking coördineerde Pracht & precisie is een fraaie bekroning van de werkzaam- eerste verdieping (‘de omloop Grieken en de Papengracht- het RMO, dit jaar voor het laatst, landelijk de Museum- heden. Het project wordt in 2016 met een internationaal zaal’) is achthonderd vierkante meter asbesthoudend mate- JeugdUniversiteit voor bijna zestig musea. Dit initiatief is symposium afgesloten. riaal verwijderd. Een tweede, meer schadelijker soort asbest, inmiddels overgedragen aan de Stichting MJU, onder de was als brandwering aangebracht achter de natuurstenen vleugels van de Vereniging van Science Centra. Daarnaast Vijf Memoranda of Understanding schragen de interna- gevels in de Tempelzaal. Om dit asbest te verwijderen was bracht het museum tentoonstellingen naar o.a. het Ther- tionale wetenschappelijke ambities en samenwerkingen. sluiting van het gehele museum noodzakelijk. Dat was niet menmuseum (Heerlen), het Limburgs Museum (Venlo) en Dit zijn overeenkomsten met het archeologisch museum alleen nodig omdat kassa, toiletten, winkel en café niet be- het Allard Pierson Museum (Amsterdam) en werkte middels in Bologna (resultaat: RMO-tentoonstelling met Egypti- reikbaar waren, maar ook vanwege trillingen, geluidsoverlast grote bruiklenen mee aan vele binnenlandse tentoonstel- sche topstukken aldaar), de oudheidkundige dienst en de en het mogelijke gevaar van asbestbesmetting. De sluiting lingen. Yarmouk University in Jordanië (resultaat: opgraving en ging in na de sluiting van de tentoonstelling Carthago op museumcursus), de Egyptische afdeling van de Vaticaanse 10 mei. Wat onderwijs betreft is de doelstelling in de periode Musea (resultaat: publicatievoorbereiding mummiekisten- 2013/2016 minimaal 18.500 scholieren per jaar te ontvan- restauratie), het Tunesische Institut National du Patrimoine Het museum heeft de periode van sluiting benut met gen. Het museum biedt daartoe museumlessen, rondlei- (resultaat: voorbereiding RMO-expositie in 2016 in Musée kleinere en grotere projecten om de functionaliteit, logis- dingen en maatwerk, voor bijvoorbeeld een museumbezoek du Bardo) en het Museo Egizio in Turijn (resultaat: tiek en esthetische kwaliteit van het gebouw te verbeteren. met de gehele school. Daarnaast brengt het museum de col- gezamenlijke opgraving en medefinanciering daarvan). Dit varieerde van het schuren van parketvloeren tot het lectie in de klas met het programma Museumdocent in de aanbrengen van een koel- en klimaatinstallatie; van een klas, digitale lessen en een projectweekpakket Egypte voor De collectie werd in 2015 aangevuld met verschillende nieuwe vaste opstelling Klassieke Wereld (mede dankzij de het primair onderwijs. Het gemiddeld aantal bereikte scho- schenkingen en aankopen. Uit een oude Nederlandse col- jaarlijkse bijdrage van de BankGiro Loterij) op een andere lieren over de periode 2013/2015 (inclusief zeven maanden lectie werd een beeldje van farao Amenhotep III gekocht en locatie in het gebouw, tot het verplaatsen van brandkasten; sluiting en met Museumdocent in de klas) was 21.135. Het een forse verzameling Romeinse archeologische voorwerpen van ontmanteling van de Egyptecollectie met stukken van bezoek van ruim 3.700 HBO- en universitaire studenten uit de omgeving van Fort Vechten. De belangrijkste aan- duizenden kilo’s, tot bewegwijzering. wordt hierbij niet meegewogen. Voor een museum met een winst bestond uit de schenking van de collectie Demarée. wetenschappelijke functie zoals het RMO zijn bezoeken van Ruim 500 Egyptische voorwerpen werden aan het RMO Op de geplande datum, 12 december 2015, ging het RMO deze studenten evenzeer relevant. Onderwijs via de collec- overgedragen. Dat is de grootste schenking van Egyptisch weer deels voor het publiek open. Op 1 april 2016 volgde tie is een kerntaak en een meerwaarde voor tal van studies materiaal sinds eind negentiende eeuw. Daarvoor zijn wij de 10 de opening van de nieuwe, grotere tentoonstellingszalen - van archeologie tot museumstudies, van egyptologie tot heer en mevrouw Demarée zeer dankbaar. 11 en medio oktober volgt de heropening van de Egyptische oude geschiedenis, van Assyrisch tot Grieks en Latijn. Het afdeling. RMO is verheugd dat in de volgende subsidieperiode deze groepen studenten wel meegewogen kunnen worden. Wim Weijland, directeur bestuurder Doel in de periode 2013/2016 is, conform de resultaataf- Jan Hoekema, voorzitter van de Raad van Toezicht spraak, minimaal het gemiddelde van 139.600 bezoekers Musea in binnen- en buitenland grepen de kans aan om per jaar te behalen. Het museum trok ‘slechts’ 120.894 tijdens de tijdelijke sluiting diverse Leidse topstukken in bezoekers in 2015. Relatief gezien is dat voor het museum, hun tentoonstellingen op te nemen. In totaal werd een dat maar vijf maanden open was voor bezoek, een goede recordaantal van 1.415 objecten uitgeleend, waaronder 750 prestatie. Carthago en IJstijd trokken tot aan de sluiting op Egyptische voorwerpen voor tentoonstellingen in Quebec 10 mei bijna 108.000 bezoekers. Over de periode 2013/2015 en Bologna. Met deze laatste twee initiatieven werd omzet komt het RMO gemiddeld uit op 167.148 bezoekers per (€ 200.000 fee) gegenereerd en werden kosten bespaard, jaar. Het museum is het Blockbusterfonds erkentelijk voor omdat de objecten niet in een extern depot opgeslagen de katalyserende rol die zij heeft gespeeld bij deze stijgende hoefden te worden. Dit laatste scheelde minstens € 180.000 bezoekcijfers. Bij Carthago ondersteunde zij met een aan het maken van kratten, transport- en opslagkosten. garantstelling de promotionele uitingen. Zeven tentoonstellingen in Nederlandse musea leunden geheel of voor een deel op de RMO-collecties. rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 Wat financiën betreft is de resultaatafspraak met het rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 ministerie van OCW om minimaal gemiddeld 19,5% eigen Op het terrein van digitalisering is het RMO verheugd inkomsten ten opzichte van de structurele subsidie over de over de samenwerking met Google, als enig niet-specifiek periode 2013/2016 te behalen. Dat is met 34,7% in 2015 beeldende kunstmuseum in Nederland, in de vorm van ruimschoots gehaald, inclusief zeven maanden sluiting. zeven verschillende Google-applicaties. Het aantal Het gemiddelde over de periode 2013/2015 bedraagt 40,7%. Facebook-vrienden groeide voor het tweede achtereen- Met de succesvolle tentoonstellingen Petra en volgende jaar spectaculair, en bedroeg op ultimo december Carthago zijn met name de publieksinkomsten sterk ruim 39.000 likes. gestegen. Wat de jaarrekening echter niet laat zien, is het effect van barters. Zo was er bij de tentoonstelling Carthago Het RMO integreerde de collectie Gesneden Stenen van het sprake van een gekapitaliseerd voordeel van € 250.000, door voormalige Geldmuseum, dankzij een eenmalige subsidie gratis transport van de objecten door Tunis Air en een voor- van het ministerie van OCW. Medio 2015 werden ruim deel van € 150.000 op de inkoop van snelwegreclame, in ruil 6.500 foto’s in de database TMS geïmporteerd. De collectie voor een beperkt aantal entreekaarten, die aan Ticketveiling. is daarmee geïntegreerd in de RMO-verzamelingen en voor nl beschikbaar werden gesteld. het publiek zichtbaar op de website. De tentoonstelling Prestatieafspraken 2013-2016 met het ministerie van OCW uit het subsidiebesluit 2013/2016

Prestatieeisen OCW Kwantitatief Resultaat 31.12.2015 Prestatieeisen OCW Kwantitatief Resultaat 31.12.2015 Bezoekers totaal Minimaal 139.600 per jaar 120.894, inclusief 7 maanden sluiting Ingekomen bruiklenen 125 71 van 5 musea uit binnenland Waarvan betalend 127.000 112.849 Ingekomen bruiklenen 125 110 van 11 musea Waarvan niet betalend 12.600 8.045 met 1.654 kinderen onder de vijf jaar uit buitenland Primair Onderwijs 8.500 7.210 Uitgaande bruiklenen binnenland 1700 522 tijdelijke + 1.499 langdurige bruiklenen = 2.021 Voortgezet Onderwijs 10.000 8.098 Uitgaande bruiklenen buitenland 300 893 Doelstelling Onderwijs 18.500 20.708, exclusief academisch onderwijs, inclusief Collectie-omvang 175.000 183.119 Museumdocent in de klas Verfijningen/verwervingen 300 incl. verfijning database 5.152 inclusief integratie MuseumJeugdUniversiteit 9 x met 1350 kinderen 8 x met 1.040 kinderen collectie Gesneden Stenen (4.376) Tentoonstellingen in museum 6 6 Registratiegraad 100% 100% Gemiddelde looptijd 150 dagen • 75 jaar NINO: 215 dagen • Carthago: 165 dagen Gedigitaliseerd met foto Naar 48% in 4 jaar 52% • IJstijd: 211 dagen Objecten te zien 4% 4% (museum zeven maanden gesloten) Gemiddeld:197 dagen inclusief start in 2014 Restauraties en conservering 12 50 en doorloop in 2015 Publicaties (pop. wetenschappelijk) 27 19 inclusief twee boeken Vanaf 07/12 (24 dagen in 2015): Wetenschappelijke publicaties 15 13 inclusief drie boeken • Pracht & precisie. Meesterwerken in steen • Maas & Mens Wetenschappelijke onderzoeken 8 8 • Euro Meltdown 12 Deze lopen door in 2016 Workshops (volwassenonderwijs) 120 met 2500 deelnemers 70 cursusdagen met circa 1.750 deelnemers 13 Inleidingen & museumwandelingen 24 met 600 deelnemers 8 museumwandelingen en 10 introlezingen. Twee foto- en of kunsttentoonstellingen: Circa 750 deelnemers • 200 jaar archeologie in Carthago • Euro Meltdown Lezingen 40 x 60 bezoekers 60 in RMO door conservatoren en gastsprekers. 48 buiten RMO door conservatoren. Tentoonstellingen buitenland 2 4 Circa 6.000 bezoekers. Gemiddelde looptijd 100 dagen 134 dagen: • Zaragoza (Spanje, 46 dagen): Momias Egipcias Workshops kinderen (90 dagen) 7.200 9.392 • Amman (Jordanië, 166 dagen): Petra Televisie/Radio 40 41 • Quebec (Canada, 250 dagen): Egyptian Magic* • Bologna (Italië, 76 dagen): The Leiden collection* DVD 2 0 * Bologna en Quebec lopen door in 2016, de looptijd is dus langer dan het hier vermelde aantal dagen in 2015. Live streaming/webcam 1 x 5000 deelnemers 27.926 op YouTube kanaal in periode 2013/2016 Bezoekers buitenlandse 120.000 418.075 bezoekers, exclusief Amman: tentoonstellingen • Amman (Jordanië): Niet bekend Vrije publiciteit 750 vermeldingen 942 • Zaragoza (Spanje): 62.575 in 2015 (100.120 totaal) Facebook 1.500 likes/vrienden 38.900 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 • Quebec (Canada): 300.000 in 2015 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 (432.894 tot 1 maart 2016)* Twitter 1.500 volgers 6.022 • Bologna (Italië): 55.500 in 2015 Eigen inkomsten Gemiddeld 19,5% 34,7 % (100.000 op 1 maart 2016)* in 2013 t/m 2015 * Bologna en Quebec lopen door in 2016, de bezoekersaantallen groeien dus nog. Openingstijden 44 uur per week 44,5 uur per week Webbezoekers www.rmo.nl 725.000 (Urchin) = circa Google Analytics: 591.963 Jaarlijks gemiddeld 304.000 met Google Analytics Verplichtingen met het ministerie van OCW uit het subsidiebesluit 2013-2016

• Er waren geen feiten/omstandigheden met subsidiegevolgen. • Het bedrijfsnoodplan, dat geldt als veiligheidsplan, is geactualiseerd, gelet op de gevolgen van de verbouwing. • De strategievisie op veiligheidszorg is nog niet gerealiseerd, maar zal binnen de subsidieperiode 2013/2016 ontwikkeld worden. • Het collectieplan is opgesteld conform de ICN Handreiking en vastgesteld. • Er is een onderzoeksnota voor de periode 2016/2020 vastgesteld. • De Governance Code Cultuur wordt toegepast. In de jaarrekening, op de website en in dit jaarverslag is deze verantwoording opgenomen. • Het informatiebeleidsplan, opgesteld conform richtlijn A.01 van het DEN-register, is vastgesteld. • De jaarrekening en het bestuursverslag zijn voor 01/04 bij het ministerie van OCW ingediend. • Internationale activiteiten zijn aan het Dutch Centre International Cultural Cooperation gemeld. • De verplichte aanbesteding van de automatisering leidde tot besluitvorming. De firma ITIS is de aankomende jaren verantwoordelijk voor de automatisering.

14 15 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 16 17 fotocolumns door rob overmeer puzzelen met de oudheid inpakken en wegwezen

Mijn telefoon heeft hier geen bereik en het is doodstil. Dit ‘Kan jij die inscripties lezen?’ Via de achterdeur mag ik het museum in. Overal lopen ‘Is dat een lastige klus?’ depot voelt aan als een totaal andere wereld. Het bestaat uit ‘Ja, lezen vaak best aardig, maar begrijpen is echt een vak werklieden met karren vol materiaal en klinken er bouw- ‘Het belangrijkste is de veiligheid. Speciaal voor deze klus meerdere gangen en ruimtes. Ik mag mee met Timo Epping apart. Vaak worden er afkortingen en namen gebruikt en geluiden. Het Rijksmuseum van Oudheden is gesloten voor hebben we een certificaat behaald om met een heftruck te om sculpturen te beoordelen voor een project. Timo is ver- dan moet je wel weten wat die betekenen. Dit is bijvoorbeeld bezoekers, maar de diapresentaties in de museumzalen mogen rijden op risicovolle plekken. Alles moet door de antwoordelijk voor de educatieve programma’s en rond- een grafreliëf van een jongen, Zosimos. Het is gevonden draaien nog gewoon door. smalle voordeur op het Rapenburg. En als de tempel is leidingen van RMO. Collectiebeheerder Robert Ritter gaat in Turkije en stamt uit de eerste eeuw na Chr. Er staan drie ingepakt, moet ons team wegwezen. Dan komen de mannen mee om de deuren te openen en de sculpturen aan te inscriptieregels onder. Vaak beginnen grafinscripties in het De centrale hal herken ik niet meer terug. Het ziet er uit als in witte pakken om asbest te verwijderen.’ wijzen. Hij weet precies waar alles ligt. Latijn met DM ofwel Dis Manibus. Vrij vertaald betekent dat een mega groot kunstwerk van hout. Boven op de beroemde ‘Aan de Goden van de onderwereld.’ tempel uit Taffeh staat timmerman en meewerkend voor- ‘Hoe ziet de tempel er van boven uit?’ ‘Waar ben je naar op zoek?’ vraag ik aan Timo. man Gerard Verkleij. ‘Ik voel me hier net een farao,’ roept hij De timmerman kijkt omhoog. ‘Het ziet er oud uit. En er ligt ‘Ik heb vooraf een aantal inscripties uitgezocht en die ga ik ‘Wat is jouw motivatie om daar achter te komen?’ gekscherend van bovenaf en klimt naar beneden. een enorme laag stof. Wat wil je, in de oudheid had je nog rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 nu in het echt bekijken. Ik kom zelden in het depot dus voor ‘Ik verwonder me iedere dag hoe veelzijdig onze collectie is geen stofzuiger.’ mij is het wel bijzonder. Deze inscripties laat ik volgende en hoe mooi sommige stukken zijn. Ieder object bezit een ‘Wat ben je op de tempel aan het doen?’ vraag ik. week fotograferen en die foto’s ga ik gebruiken voor een bijzonder verhaal. Door het samenbrengen van bronnen ‘We leggen wollen dekens over de tempel om beschadi- epigrafieworkshop voor leerlingen uit het voortgezet onder- kunnen we deze achterhalen. Het is puzzelen met de oud- gingen te voorkomen. De tempel moet hermetisch worden wijs. Omdat het museum een tijd gesloten is, hebben we heid. Als een sculptuur boven de grond komt, gaat het ver- ingepakt met hout omdat er straks een enorme steiger in de een speciale ruimte ingericht, het Kabinet der Klassieken, het haal verder. En die kennis geef ik graag door aan leerlingen.’ hal wordt gebouwd.’ mooiste klaslokaal van Nederland. Dat is de enige ruimte die nog wel toegankelijk is. Daar gaan we lessen en workshops Tijdens de verbouwing hield journalist en fotograaf Rob ‘Hoe pak je zo’n belangrijke tempel in?’ verzorgen.’ Overmeer in het Leids dagblad een wekelijks column bij. ‘Eerst hebben we de vloer van de hal betimmerd met houten Deze stukken zijn in dit jaarverslag verspreid. platen. Daarop maken we een houten frame rondom de ‘Wat is epigrafie?’ tempel. Naast de tempel staan verschillende beelden. Deze ‘Dat is de bestudering van inscripties. Die kunnen zeer pakken we mee in. Daarna timmeren we er een houten verschillend zijn. Bijvoorbeeld een gekraste tekst in een staketsel omheen zonder dat we de tempel met één vinger gebruiksvoorwerp of een mooi afgewerkte tekst op een aanraken.” grafmonument.’ 1

Publieksfunctie 18 19

De publieksfunctie wordt gelegitimeerd in vier geformuleerde hoofddoelen: • Kwaliteit, gemeten in waardering • Economische waarde, gemeten in inkomsten en omzet rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 • Bereik, gemeten in diverse vormen van contact rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 • Impact, uitgedrukt in betrokkenheid 1.1 Kwaliteit, gemeten in waardering

Het jaarlijkse publieksonderzoek is een belangrijke graad- • 64% bezoekt de website naar aanleiding van een link bij hogere respons en een directere relatie met de docenten. De Waardering overig meter voor de mate waarin de bezoeker het aanbod van het Twitter, Facebook of de e-nieuwsbrief. Dit is sterk geste- museumlessen binnen het Leidse project Museum & School museum waardeert. En dat is belangrijk, omdat het aanbod gen. In 2013 was het nog 42%. worden online door de Cultuureducatiegroep (voorheen Via diverse kanalen ontvangt het museum reacties, klachten de weerslag van het gevoerde beleid is. • De gemiddelde waardering voor de website (7,8) is iets Museumgroep Leiden) tweejaarlijks geanalyseerd. en complimenten over zijn activiteiten en het gebouw: via lager dan in 2013 (8,0). het opmerkingenboek bij de kassa; mails naar medewerkers; Op verzoek van het Blockbusterfonds wordt sinds 2013 • 27% van de respondenten gebruikt de website voor werk Daarnaast is er direct contact met docenten via klankbord- of opmerkingen via social media. Museummedewerkers publieksonderzoek gedaan door NBTC-NIPO. Een metho- of studie. In 2013 is deze vraag niet gesteld. groepen, deelname aan nascholingsdagen, congressen en beantwoorden de opmerkingen en vragen nauwgezet en diek die, na de tentoonstelling Petra, eveneens is toegepast • Net als in 2013 vindt bijna 95% dat de informatie duide- netwerkbijeenkomsten. De museumlessen worden bespro- zo klantvriendelijk mogelijk. De klachtenprocedure is bij Carthago. Onderstaande cijfers zijn voor wat betreft het lijk en helder geformuleerd is. ken met toekomstige docenten geschiedenis en klassieke herschreven en er is een centrale administratie opgezet jaar 2014 en 2015 gebaseerd op de eindresultaten van dit • Er is net als in 2013 grote tevredenheid over de vormge- talen, tijdens RMO-colleges vakdidactiek in samenwerking voor de bundeling en afhandeling van klachten. onderzoek. ving en de vindbaarheid van informatie. met het ICLON (Interfacultair Centrum voor Lerarenoplei- ding, Onderwijsontwikkeling en Nascholing). Waardering publiek online Evaluatie door docenten

Er is voor de tweede maal een online enquête over de web- Het doel van evaluaties van museumlessen is het leren ken- Onderzoeksresultaten bij de tentoonstelling Carthago in vergelijking met Petra (2013/2014) site gehouden die door 2668 abonnees van de e-nieuwsbrief nen van de verwachtingen van docenten, om daar profijt van is ingevuld. te trekken bij vernieuwing van de lessen. De gedwongen Carthago Petra sluiting gaf de tijd om de bestaande papieren evaluatiefor- De belangrijkste uitkomsten: mulieren om te zetten naar een Google Drive-enquête. Deze Aantal bezoekers tentoonstelling 132.173 170.700 • Het websitebezoek is tijdens de zeven maanden sluiting evaluatie bevat beknopte vragen over de reserveringspro- Lokaal 12% 7% behoorlijk gedaald. In 2013 bekeek 51% van de respon- cedure, het verloop van de les, de aansluiting op het niveau Regionaal 29% 29% denten de website regelmatig (minstens 1x per maand). van de leerlingen en de inhoud van gebruikte methodes op Landelijk 57% 63% Nu was dit 25%. school. Het museum verwacht met deze digitale variant een Internationaal 2% 1%

Tentoonstelling is hoofdreden om Leiden te bezoeken 54% 72% Overnachtingen in Leiden door bezoekers 4% 4% 20 Waardering Overnachtingen buiten Leiden door bezoekers 5% 5% 21

2013 2014 2015 Opleidingsniveau MBO of lager 21% 33% Geschiktheid voor kinderen 7,1 7,3 7,3 HBO 33% 43% Universiteit 46% 24% Overzichtelijkheid van het gebouw 7,1 7,4 7,3 Leeftijd bezoekers Klantvriendelijkheid 8,0 8,1 8,0 Jonger dan 45 jaar 21% 10% Tussen de 45 en 54 jaar 17% 13% Gang van zaken bij kassa 7,7 7,9 7,8 Ouder dan 55 jaar 62% 77%

Kwaliteit museumcafé 7,1 7,1 7,0 Bestedingspatroon bezoekers in de stad Leiden Excursies en toegangskaarten andere attracties € 131.000 € 144.000,- Winkel 7,4 7,5 7,5 Eten en drinken in binnenstad € 1.573.000 € 2.160.000 Overnachtingen in Leiden € 214.000 € 288.000

rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 Tentoonstelling Petra 7,9 7,9 n.v.t. Winkelen in de binnenstad € 757.000 € 906.000 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 Overig besteed € 120.000 € 228.000 Tentoonstelling Carthago n.v.t. 7,9 7,9 Totale economische waarde voor de stad Leiden, Tentoonstelling IJstijd n.v.t. 7,9 7,9 ex toegang RMO en reiskosten € 2.795.000 € 3.726.000

t 13/01 Romeo-Lezing: Punisch Carthago • Roald Docter (Universiteit Gent), adviseur bij de Carthago-tentoonstelling, t 15/01 Aria's uit Dido en Aeneas • De sopranen Janine Pas en Astrid Vrensen brachten de barokoperavoorstelling Ga schetste hoe deze stad zich van kolonie tot wereldmacht ontwikkelde s Aeneas, ga! ten gehore bij de Romeinse keizerbeelden. Hier zongen ze lichtvoetige aria’s uit Dido en Aeneas, een opera van Henry Purcell over Dido, de stichteres van Carthago s uitgelicht: 1.2 Economische waarde, Ruiterfibula gemeten in omzet en inkomsten

Eigen inkomsten De BankGiro Loterij

Doel 2012 2013 2014 2015 In de periode 2014/2018 kan het RMO wederom een jaar- 19,5% 28,1% 40,7% 46,6% 34,7% lijkse bijdrage van € 200.000, gedoneerd door de BankGiro Loterij, tegemoet zien. Het museum is ongelooflijk blij met Gemiddeld 2013-2015: 40,7% de steun en het vertrouwen van de BankGiro Loterij. Hier- door kunnen de aankomende jaren substantiële aankopen worden gedaan, restauratieprojecten worden voltooid en De resultaatafspraak met het ministerie van OCW is nieuwe vaste opstellingen worden gerealiseerd. De basis van minimaal gemiddeld 19,5% eigen inkomsten ten opzichte het museale werk wordt hierdoor extra geschraagd. van de structurele subsidie over de periode 2013/2015. Dat is met 34,7% ruimschoots gehaald, ondanks het feit dat In 2015 zijn de reguliere middelen besteed aan het voltooien het museum zeven maanden voor het publiek gesloten was. van een restauratieproject van Griekse vazen en de vernieu- Ten opzichte van 2014 scheelde dit bijvoorbeeld 12% aan wing van de vaste opstelling Klassieke wereld. Door de bij- publieksinkomsten, omdat er geen bezoekers ontvangen drage heeft het museum kunnen overstappen op duurzame konden worden. en kostenbeparende LED verlichting. Er was nog een bedrag van € 129.000 beschikbaar uit 2014. Het grootste deel van Het RMO blijft focussen op het verder verhogen van de dit bedrag is besteed aan twee aankopen. publieksinkomsten. Deze focus sluit ten nauwste aan bij de maatschappelijke taken en biedt bovendien grotere structu- Bij de tentoonstelling Carthago werden de museum- rele groeikansen ten opzichte van sponsoring, zeker in dit bezoekers aangespoord om specifiek voor het RMO met de tijdsgewricht. Natuurlijk zet het RMO op alle bronnen van BankGiro Loterij mee te spelen. Bij deelname gaat de helft inkomsten in, zoals de volgende paragrafen aantonen. van de maandelijkse lotprijs naar het museum. Dankzij dit zogeheten ‘geoormerkt werven’ heeft het RMO een extra 22 23

Aanwinst: Ruiterfibula De ruiterfibula (2,5 x 1,7 cm) is gemaakt van verguld zilver, met een rond stukje rode halfedelsteen (almandijn) als het Op het archeologisch spreekuur in het RMO haalde een oog van het paard. De speld is gevonden in november 2014 verzamelaar een klein geel tupperware doosje uit zijn in Ophemert (Bommelerwaard) en een maand later in rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 binnenzak. In het doosje zat een vroegmiddeleeuwse fibula, Detector Magazine uitgeroepen tot ‘Vondst van het jaar rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 een speldje in de vorm van een paard met ruiter, schema- 2014’. De fibula dateert uit het begin van de zesde eeuw tisch weergegeven. Onmiddellijk besefte conservator na Chr. Paardrijden was in deze Merovingische periode Annemarieke Willemsen dat het bijzonder was. Het komt belangrijk en paarden waren een geliefd symbool in de niet vaak voor dat met een metaaldetector een voorwerp kunst. Echte paarden kregen soms een eigen graf, zoals de wordt gevonden dat aan de legale en morele voorwaarden veertien paardengraven in het grafveld van Rhenen. Sporen, van het RMO voldoet. Het RMO besloot de bijzondere stijgbeugels en paardentuig komen regelmatig voor in man- ruiterfibula te kopen. Ze kreeg een inventarisnummer nengraven. Het RMO bezit een paar ruiterfibulae uit graf (e 2015/1.1) en een eigen plaats in het metaaldepot. 195 van Rhenen. Dit zijn de enige parallellen voor de fibula Wat overbleef, is het gele doosje. die de amateur-archeoloog in Ophemert vond. t 25/01 Workshop IJstijd-kunst maken • PRAE (Prehistorisch Re-enactment, Archeologie en Educatie) organiseerde deze zondag workshops 'ijstijd-kunst maken'. Deelnemers van alle leeftijden maakten eerst prehistorische verf en kwasten, en daarna schilderden ze hiermee hun eigen ijstijd-kunstwerk s Het RMO is de navolgende organisaties erkentelijk bedrag ontvangen van ruim € 50.000. Dit bedrag heeft het voor hun bijdragen RMO gereserveerd om in 2016 te kunnen besteden aan de vernieuwing van de Egypte-opstelling. Behoud, beheer en ontsluiting collectie • Ministerie van OCW

Algemeen voor aankoop, restauratie en vaste opstelling • Bank- Zaalverhuur Giro Loterij Doel 2012 2013 2014 2015 MuseumJeugdUniversiteit • Kidsweek € 30.000 € 35.773 € 44.379 € 42.517 € 33.148

IJstijd • SNS REAAL Fonds, Stichting Zabawas, Prins Bernhard Het doel is een jaarlijkse omzet van € 30.000 met een groei Cultuurfonds Zuid Holland, Van den Ban Group, Van Beest, Knol van € 10.000 in vier jaar tijd. Met de verhuur van zalen en Vermeulen deurwaarders vergroot het museum zijn naamsbekendheid en de inkomsten. De zalen werden onmiddellijk na de heropening 75 jaar NINO • Shell, NINO volop gebruikt door cursuspartners als de Vrije Academie, Pragt Egyptologie en Huis van Horus voor het geven van Carthago • Blockbusterfonds, Tunesisch Verkeersbureau Neder- volwassenenonderwijs. Dat levert herhaalbezoekers op, die land, Stichting Zakenvrienden RMO, Nederlandse Ambassade in op termijn museumambassadeurs worden. Met de zalen Tunis, Tunis Air, Labrys Reizen, Interbest Snelwegreclame, AON Verzekeringen biedt het RMO eveneens aantrekkelijk geprijsde, culturele vergaderfaciliteiten. Restauratie Griekse vazen • BankGiro Loterij, Van der Mandele Fonds

Week van de Klassieken • Labrys Reizen

Pracht & precisie. Meesterwerken in steen • Projectsubsidie ministerie van OCW

Kengetallen Museumshop (jaaromzet van de winkel inclusief verkoop van Museumkaarten) 24 25 Doel 2012 2013 2014 2015 Horeca Reizende tentoonstellingen Jaaromzet (met 7 maanden sluiting reguliere museumwinkel) € 300.000 € 348.203 € 404.628 € 576.685 € 267.527 Doel winstuitkering 2012 2013 2014 2015 Het doel is jaarlijks één expositie aan een buitenlands € 30.000 € 29.000 € 37.000 € 49.000 € 26.000 museum te verkopen met minimaal € 100.000 omzet en Waarvan in pop-up museumshop (31/05 -31/12) € 29.816 120.000 bezoekers op jaarbasis. De expositie Fascinating Mummies werd na een tour van zes jaar in Zaragoza Bruto marge 40% 32% 33% 33% 33% Vanaf 2008 beheert het bedrijf Vermaat het museumcafé en afgesloten. Deze tentoonstelling over begrafenisrituelen in neemt de catering en banqueting (niet exclusief ) op zich. het oude Egypte trok een miljoen bezoekers tijdens een tour Omzet per bezoeker € 2,35 € 2,44 € 2,34 € 2,78 € 2,22 Met Vermaat is in 2010 een tienjarig contract afgesloten. in Canada, Japan, Schotland en Spanje, en werd daarmee de Het contract is gebaseerd op een wederzijdse samenwerking succesvolste uit de RMO-geschiedenis. Besteding per transactie € 17 € 17,33 € 16,43 € 17,65 € 17,20 met een winsten verliesdeling van 50/50. Het resultaat bedroeg ruim € 26.000 voor het museum. De omzet Het RMO maakte een bewerking van de expositie Petra voor bedroeg € 257.000 waarvan het RMO 50% in de jaar- het Jordan Museum (Amman). Deze tentoonstelling was tot Het assortiment van de winkel en prijzenacties werd De winkel maakte het RMO zichtbaar in de stad en fun- rekening opneemt. De investeringen voor het café worden 15 juni in Amman te zien. Het komt niet vaak voor dat een gerelateerd aan tentoonstellingen, evenementen en vakan- geerde als informatiecentrum over de voortgang van de gefinancierd door Vermaat, waarna de afschrijving gelijk Nederlands museum in het herkomstland van de objecten

rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 ties. Ook werden de landelijke acties op de kalender van het verbouwing. Door het werken op een andere locatie werden wordt verdeeld. Personeel wordt regelmatig uitgewisseld een expositie met deze voorwerpen maakt. Dit was een rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 CPNB gevolgd. ervaringen opgedaan op het gebied van scherp productma- met de Hortus Botanicus. Het resultaat viel dit jaar lager tegenprestatie voor het tonen van de cultuurschatten uit In de maand mei verhuisde de winkel, vanwege de nagement, nieuwe artikelen en vaardigheden op de winkel- uit vanwege de sluiting. Petra in Nederland. museumsluiting, naar een pand in de Leidse binnenstad. vloer. Uiteindelijk bezochten 8.195 mensen de pop-up mu- Tot eind december werden aan de Nieuwe Rijn, in het hart seumshop, waarvan 1.659 klanten, en werden eenenveertig Eind mei opende in het Musée de la civilisation van Leiden, op kleine schaal stadswandelingen, lezingen, activiteiten georganiseerd. In december was de winkel weer (Quebec, Canada) Égypte Magique. De RMO-tentoonstelling mini-tentoonstellingen, boekenmarkten en boekpresentaties operationeel in het museumpand, voorzien van een geheel Egyptische magie uit 2010 vormde de blauwdruk hiervoor, georganiseerd. nieuw kassasysteem. ofschoon de omvang twee keer zo groot als in Leiden is.

t 25/01 Culturele talkshow: Podium Pitch • Podium Pitch is een talkshow die anderhalf jaar geleden startte in het t 27/01 en 28/01 Symposium: The Canino Connections • Tweedaags internationaal symposium over de Canino-vazen, een debatcentrum van NRC Handelsblad. Het RMO is de tweede locatie. Te gast waren jazzmusicus Michiel Borstlap, schrijver collectie van tweeduizend vazen die in de negentiende eeuw in de Italiaanse streek Canino zijn gevonden. Specialisten van Abdelkader Benali en fotograaf des vaderlands Koen Hauser s verschillende Europese musea brachten kennis over deze groep vazen samen s De expositie is voor het overgrote deel samengesteld uit sieke mythen en verhalen over goud met fin-de-siècle- objecten uit de collectie van het Rijksmuseum van Oud- schilderijen die deze mythen verbeelden en voorbeelden van uitgelicht: heden, aangevuld met voorwerpen uit het Louvre, het British klassieke goudsmeedkunst van prehistorie tot en met de Museum en het Museo Egizio in Turijn. Op 31 december Romeinse tijd. De tentoonstelling was te zien in het National hadden 300.000 bezoekers deze tentoonstelling bezocht. Museum of Western Art in Tokyo. In 2016 is de tentoon- NRC stelling te zien in het Miyagi Museum of Art in Sendai en Tijdens de sluiting liet het RMO in een paginagrote adver- Égypte Magique gaat over de magische wereld van de oude daarna in het Aichi Prefectural Museum of Art in Nagoya. tentie in NRC Handelsblad zien dat delen uit de museum- Egyptenaren, onlosmakelijk verbonden met hun godsdienst. collectie overal ter wereld in bruikleen waren gegeven. De oude Egyptenaren geloofden in de absolute macht van Met de inkomsten uit reizende tentoonstellingen financiert de goden over hemel en aarde. Het enige middel waarmee het museum kerntaken zoals restauratie, opgravingen en mensen hun eigen lot konden beïnvloeden, was magie. In de aanstelling van een extra conservator voor de Egyptische Quebec zijn ruim 250 amuletten, scarabeeën, magische afdeling. beelden en teksten, tovermessen, godenbeelden en tover- boeken op papyrus te zien. Locaties

Voor het Museo Civico Archeologico di Bologna produceerde 2012: Edinburgh, Lleida het museum een expositie over het oude Egypte, die op 16 2013: Tongeren, Tarragona, Palma de Mallorca oktober geopend werd. Bijna vijfhonderd topstukken uit de 2014: Gerona, Zaragoza, Tampere, Amman vaste opstelling Egypte konden door de sluiting tijdelijk een 2015: Quebec, Bologna, Tokyo andere bestemming vinden. De Egyptische collecties van beide musea zijn nauw met elkaar verbonden. Veel beelden en reliëfs zijn in de negentiende eeuw gevonden in de woes- Bezoekers aan buitenlandse tentoonstellingen tijn bij Sakkara, de begraafplaats van hoge ambtenaren van de oud-Egyptische hoofdstad Memphis. In Bologna worden Doel 2012 2013 2014 2015 ze voor het eerst weer samengebracht. De tentoonstelling 120.000 112.453 132.000 232.000 418.075 is gemaakt in samenwerking met de Italiaanse tentoonstel- lingsmakelaar Arthemisia Group en duurt tot 17 juli 2016. Omzet Voor de tentoonstelling Golden Legend, georganiseerd door de Tokyo Shimbun, werden tachtig objecten uitgeleend Doel 2012 2013 2014 2015 (48 objectnummers). De tentoonstelling combineert klas- € 100.000 € 231.615 € 40.000 € 250.223 € 377.938 26 27 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015

t 29/01 NINO-Lezing: Onderzoek rond het Dokan-meer • Jesper Eidem (directeur Nederlands Instituut voor het Nabije Oosten) presenteerde de resultaten van zijn veldverkenning van 2014 in het gebied rond Tell Shemshara (Irak). Tijdens de survey van drie weken identificeerde het NINO-team dertig vindplaatsen aan de oever van het Dokan-stuwmeer s 1.3 Bereik, gemeten in vormen van contact

In deze paragraaf sluiten de doelen nauw aan bij de Opvallend prestatieafspraken van OCW. Bij het begrip ‘bereik’ worden eveneens de middelen en instrumenten behandeld om het • Carthago en IJstijd trokken tot aan de sluiting op 10 mei fysieke en digitale bereik te vergroten. bijna 108.000 bezoekers. De maand april was met 21.670 met afstand de beste aprilmaand ooit. Openstelling museum In deze maand was het aantal bezoekers nooit boven de 12.500 uitgekomen. Doel 2012 2013 2014 2015 • Het museum was gesloten van 10 mei tot en met 44 uur per week 44 44 45 44,5 11 december. • In de laatste drie weken van het jaar ontving het Het museum is open van dinsdag tot en met zondag van heropende museum ruim 12.000 bezoekers. 10.00/17.00 uur en op maandagen in de vakanties. Bij Carthago bleef het museum op donderdagavond tot Tentoonstellingen 21.00 uur geopend. Doel 2012 2013 2014 2015 Bezoekcijfers 6 13 13 13 8

Het doel is minimaal het gemiddelde van 139.600 bezoekers per jaar behalen. Dit is conform de eis van het ministerie Doel is het organiseren van minimaal zes exposities per van OCW, waarbij bepaald is dat Rijksmusea in de peri- jaar, grotendeels op basis van de collectie. Hiermee worden ode 2013/2016 minimaal het gemiddelde van de periode extra (herhaal)bezoekers getrokken, deelcollecties belicht 2009/2012 moeten behalen. Het museum trok 120.894 en actueel wetenschappelijk onderzoek gepresenteerd. Met bezoekers, maar was slechts vijf maanden geopend. Over de acht stuks, inclusief twee fototentoonstellingen en exclusief periode 2013/2015 komt het RMO gemiddeld uit op 167.148 presentaties in de actualiteitenvitrines, haalt het RMO ook in bezoekers, inclusief zeven maanden sluiting. 2015 zijn doel, met slechts vijf maanden openstelling. 28 29 200000 207.000

150000 173.017 153.096

100000 142.674 134.408 131.383 120.894 119.315 116.890 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015

50000 88.868

0 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

t 10/02 Romeo-lezing: Waar woonde Dido? • Conservator Ruurd Halbertsma vertelde over de herontdekking van Punisch t 14/02 t/m 01/03 Activiteiten voorjaarsvakantie • In de voorjaarsvakantie was het ijstijd in de Tempelzaal, waar kinderen Carthago in de negentiende eeuw. De precieze locatie ten opzichte van de latere Romeinse kolonie was toen nog een raadsel. aan de slag konden met kunstvormen van duizenden jaren geleden. Ze konden schilderen op stenen, kettingen rijgen en In deze lezing werd ingegaan op de rol van de Nederlandse ontdekker Jean-Émile Humbert s vuursteen bewerken. Met 4.765 kinderen was het een recordopkomst s Daarna konden de kinderen samen met Bor en Veer op jacht Carthago (tot en met 10/5/15) en leerden ze wat daarbij kwam kijken. Ten slotte werd in een ‘grot’ kunst uit de laatste ijstijd getoond. De grotschilde- Carthago was een expositie over één van de meest legen- ringen en figuurtjes, zoals de Venusbeeldjes, lieten zien hoe darische havensteden uit de oudheid. De ruïnes van deze belangrijk symbolisch denken en handelen waren. stad staan sinds 1979 op de Unesco Wereld Erfgoedlijst. Te zien waren 200 topstukken uit toonaangevende Tunesische Bruikleengevers: Naturalis (Leiden), Rijksmuseum musea, het Louvre en het British Museum. Sculpturen van Volkenkunde (Leiden), Museon (Den Haag), marmer en brons, kleurrijke mozaïeken, juwelen en opgedo- IJstijdenmuseum (Buitenpost), Archeologisch Centrum ken kostbaarheden getuigden van de archeologische rijkdom West-Drenthe (Diever), Verfmolen De Kat (Zaandam), van deze ooit zo machtige stad aan de kust van het huidige Provinciaal Gallo-Romeins Museum (Tongeren), Eberhard Tunesië. Het was voor het eerst dat in Nederland een exposi- Karls-Universiteit (Duitsland), Generaldirektion Kulturelles tie over Carthago was te zien. Erbe Rheinland-Pfalz (Mainz) en enkele particuliere verzamelingen. De expositie bracht de voorwerpen samen in een decor van sfeerbeelden van de antieke stad en de karakteristieke ronde Met steun van het Prins Bernhard Cultuurfonds Zuid- haven. Historische en mythische personen als koningin Holland, Fonds 21, Stichting Zabawas, Van den Ban Group Dido, krijgsheer Hannibal, de Romeinse consul Cato, keizer en Van Beest, Knol & Vermeulen Deurwaarders. Augustus en kerkvader Augustinus voerden bezoekers langs de geschiedenis van de stad. Het verhaal was verdeeld over Vormgeving: Synergique twee zalen. De eerste zaal behandelde de stichting door de Feniciërs in de negende eeuw voor Chr. en de ontwikkeling tot rijke handelsstad. Goden en godinnen, dagelijks leven, rituelen rond de dood en de concurrentie met Rome kwamen hier aan bod. De tweede zaal ging over de vernietiging door de Romeinen (146 voor Chr.) de wederopbouw en de daaropvolgende bloeiperiode van de stad, als Romeinse metropool. Het verhaal liep in deze zaal via christelijk en byzantijns Carthago door tot in de zevende eeuw, waarna de stad langzaam in de vergetelheid raakte. Daarnaast was er aandacht voor de herontdekking vanaf de negentiende 30 Tentoonstellingen IJstijd (tot en met 10/05/15) 31 Zo’n 10.000 jaar geleden liep de laatste ijstijd, het 75 jaar NINO (tot en met 03/05/15) Weichselien, ten einde. De temperatuur steeg en het klimaat veranderde. De ‘ijstijdmens’ verspreidde zich vanuit Afrika Het 75-jarige bestaan van het Nederlands Instituut voor het over de rest van de wereld, ontwikkelde technieken, paste Nabije Oosten (NINO) werd gevierd met een expositie van zich aan barre omstandigheden aan en leidde een leven vol archeologische objecten en foto’s van het NINO. Al sinds de rijke symboliek, waarin kunst een cruciale rol speelde. oprichting van het NINO wordt nauw samengewerkt met de Deze belangrijke periode vormde het onderwerp van de egyptologen en assyriologen van de Universiteit Leiden en kindertentoonstelling IJstijd. het RMO. De jonge bezoekers werden in de expositie aan de hand Doel van het instituut was ‘het bevorderen van alle takken genomen door de ijstijdkinderen Bor en Veer, twee figuren der wetenschap, die op de oude beschavingen van het Nabije die bedacht waren door kinderboekenschrijver Harmen van Oosten betrekking hebben’. De jaren twintig en dertig van de Straaten. Ze liepen als het ware door zijn boek. De indeling vorige eeuw waren de bloeitijd van archeologisch onderzoek van de expositie kende verschillende ruimtes die elk een an- in het Nabije Oosten, met opgravingen van steden als Ur,

rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 der aspect van het leven tijdens de laatste ijstijd belichtten. rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 Nineveh en Susa. Tegen deze achtergrond werd het instituut Hoogtepunt was een koelcabine, waarin kinderen konden opgericht. Prof. Franz Böhl, hoogleraar Babylonisch-Assyri- ervaren hoe prehistorische kleding je warm kon houden. sche taal- en letterkunde, werd één van de twee directeuren. Vervolgens konden ze kennis maken met het dagelijks leven Böhl had in die vooroorlogse jaren meerdere reizen onderno- aan de hand van een kampje van jagers uit de ijstijd. In het men door het Nabije Oosten. Foto’s van zijn reis in 1939 door kamp kwamen verschillende technieken en vaardigheden Irak en Iran vormden de rode draad in de tentoonstelling. aan bod die de ijstijdjagers dagelijks gebruikten om te over- leven: koken in een kookkuil, vuursteen bewerken, gereed- Vormgeving: Bureau Keen schappen van been en gewei maken en huiden bewerken.

t 17/02 en 24/02 Kinderworkshop vuursteen bewerken • Net als de rendierjagers in de IJstijd leerden kinderen vuursteen t 19/02 NINO-Lezing: Onderzoek Barcin Höyük • Fokke Gerritsen (directeur Nederlands Instituut Turkije) vertelde over te bewerken tot werktuigen, bijvoorbeeld een pijlspits of een huidschraper. De workshop werd gegeven door Ernest Mols, recente ontdekkingen bij de NIT-opgravingen van de Neolithische nederzetting Barcın Höyük in Turkije s nationaal kampioen vuistbijl maken s uitgelicht: Onderzoek IJstijd Dr. Harry van Vliet, lector Crossmedia aan de Hogeschool • De kennisroute werd met name door volwassenen en van Amsterdam, vroeg of de expositie IJstijd een rol mocht senioren gevolgd. spelen in het onderzoek Designing ExperienceScapes. • 60% van de ondervraagden gaf aan dat zij het verhaal Hoofdvraag daarbij is hoe verschillende media benut van Bor en Veer door Harmen van Straaten van kunnen worden voor een betere dienstverlening en een toegevoegde waarde te vonden. Voor 40% had het versterking van de beleving bij het publiek. Het onderzoeks- verhaal geen grote rol. team van de HvA volgde de ontwikkeling van de eerste • 91% van de ondervraagde ouders zegt nogmaals het vergadering tot aan de laatste dag van de tentoonstelling. museum te willen bezoeken. Aan de hand van de resultaten van het onderzoek ontwik- • 76% van de kinderen wilde nog een keer naar de kelen zij tools, die organisaties helpen bij het maken van tentoonstelling IJstijd. keuzes rond dienstverlening en beleving. • 51% van de ondervraagde kinderen vonden de tentoonstelling ‘supercool’. 48% kruiste ‘best wel leuk’ Een aantal conclusies uit het onderzoek aan. • 81% van de ondervraagde ouders heeft een hbo- of • De bedoeling van de projectgroep om meervoudige wo-opleiding. intelligenties aan te spreken resulteerde in vier verschillende routes in de expositie; dit bleek een geslaagde opzet. • Kinderen die de tentoonstelling grotendeels zonder actieve ouders bezochten, kozen de stempelroute of de activiteitenroute. Dit bleek de grootste groep. • De verhalenroute bleek de beste variant voor een gezamenlijke gezinsroute, met actief participerende ouders.

32 33 eeuw, waarin het RMO een rol speelde. Bij de tentoonstel- Bibliotheek (Den Haag), Groninger Museum (Groningen), ling organiseerde het museum lezingen, rondleidingen en Veenkoloniaal Museum (Veendam), EYE filminstituut cursussen. Er verscheen een boek, geschreven door twaalf (Amsterdam), Allard Pierson Museum (Amsterdam), auteurs uit drie landen, en een magazine. Koninklijk Oudheidkundig Genootschap (Amsterdam) en een particulier. Mede mogelijk gemaakt door het Blockbusterfonds, het Tunesisch Verkeersbureau Nederland, Tunisair (official Vormgeving: Architectenbureau JOWA carrier), Stichting Zakenvrienden RMO, AON Verzekeringen, de Ambassade van het Koninkrijk der Nederlanden in Tunesië en het ministerie van Cultuur van Tunesië.

Met dank aan: République Tunisienne Ministère de la Culture, Institut National du Patrimoine, Agence de Mise en Valeur du Patrimoine et Promotion Culturelle (allen in Tunis), Ambassade van Tunesië in Nederland. rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 Bruikleengevers: Musée National de Carthage (Tunis), Mu- sée National du Bardo (Tunis), Musée El Jem (Tunis) Musée du Louvre (Parijs), British Museum (Londen), Soprainten- denza del Mare (Palermo), Rijksmuseum (Amsterdam), Nationale Numismatische Collectie/De Nederlandsche Bank (Amsterdam), Universitaire Bibliotheken (Leiden), Museum Boijmans van Beuningen (Rotterdam), Koninklijke

t 19/02 Lezing: Carthago en de beeldvorming • Frits Naerebout (Universiteit Leiden) sprak over de beeldvorming van de stad in speelfilms, waarin de legendarische krijgsheer Hannibal en zijn olifanten een grote rol spelen s Pracht & Precisie. Meesterwerken in steen (vanaf 12/12)

In deze expositie werden de mooiste en meest bijzondere tijden, geholpen door enorme vergrotingen van een “gesneden” (edel)stenen uit de eigen collectie bijeen- aantal van deze minutieuze voorstellingen. Bovendien gebracht. Ze komen uit het oude Nabije Oosten, Egypte en leerde het publiek de eigenaren en bewonderaars van de de Klassieke Wereld, zijn vaak niet groter dan een vingertop stenen kennen en de manieren waarop zij die gebruikten. en zijn voorzien van gegraveerde voorstellingen van goden, De expositie werd aangevuld met prenten, tekeningen en dieren, symbolen, keizers en magische spreuken. antieke ladekastjes van negentiende-eeuwse verzamelaars.

De oudste exemplaren werden gebruikt om een zegelafdruk De collectie Gesneden Stenen bestaat uit zo’n 6300 bewerkte mee te maken, later werden ze (veelal in een ring) gedragen exemplaren: zegelafdrukken, cilinder- en stempelzegels, voor de sier, als talisman of als amulet. De verfijnde gegra- cameeën, scarabeeën, ringstenen en pronkstenen. Het is veerde voorstellingen zouden de stenen voorzien van zekere de grootste verzameling in Nederland. Na sluiting van het krachten. Een voorbeeld hiervan zijn de goden en rituelen Geldmuseum in 2013 werden zo'n 3800 stuks door het die voorkomen op rolzegels uit Mesopotamië. Die zouden ministerie van OCW aan het Rijksmuseum van Oudheden de verzegelde afspraken bestendigen en eigendommen overgedragen. beschermen.

In de tentoonstelling maakte het publiek kennis met het vakmanschap van de kunstenaars uit de oudheid en in latere

34 35

Maas & Mens (vanaf 12/12)

De tentoonstellingsruimte naast de afdeling Archeologie De Maas was een plaats waar offers werden gebracht. van Nederland was vanaf de heropening gewijd aan de De meanderende loop van de rivier creëerde moerassige archeologie van de Maas. Veel voorwerpen zijn afkomstig uit randzones die in diverse periodes werden gezien als een de eigen collectie. Ze zijn opgebaggerd uit de rivier of langs plek waar mensen contact konden hebben met de goden. de oevers gevonden. Ze laten 300.000 jaar menselijk leven Bij baggerwerkzaamheden zijn waardevolle en betekenisvolle langs de Maas zien: van prehistorie tot en met de late voorwerpen gevonden, zoals Romeins bronzen vaatwerk, Middeleeuwen. vroegmiddeleeuwse zwaarden en een scheepshoorn. De Maas is zodoende een spiegel van het bewoonde Langs de Maas lagen in de loop van duizenden jaren landschap: wat deden mensen door de tijd heen op, in onder andere dorpen van de eerste boeren (Bandkeramiek), en langs de rivier? rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 Romeinse villa’s, Merovingische grafveldjes, een winterkamp van de Vikingen en middeleeuwse kastelen. Op de rivier Met bruiklenen van het Natuurhistorisch Museum Maastricht, voeren grote en kleine schepen, waarvan sommige vergane Museum Het Valkhof (Nijmegen) en het Dordrechts Museum resten zijn teruggevonden. Bij Maastricht en Cuijk waren al in de Romeinse tijd bruggen over de rivier. De rivier faciliteerde de handel en er kwamen continu schepen vol koopwaar voorbij.

t 25/02 Fossielendag • Een fossielendag in samenwerking met Naturalis, North Sea Fossils en Werkgroep Pleistocene t 28/02 Barokmuziek en Griekse mythologie • Counter-tenor Mattias Pavlous en het barokensemble Concerto Valiante Zoogdieren. Iedereen kon zijn fossielen meenemen om te laten determineren. Speciale gast was mammoetexpert Dick Mol. onder leiding van Leonardo Valiante brachten stukken van Händel, Telemann, Bononcini en Vivaldi ten gehore. De Hij gaf een lezing en nam 20.000 jaar oud mammoethaar mee s barokmuziek die ze uitvoerden was geïnspireerd op de Griekse mythologie s Actualiteitenvitrines Romeinse muntschat (17/02-06/04) Tot en met 6 april was in de Tempelzaal een zeldzame Socrates (05/01-31/01) Romeinse muntschat uit de derde eeuw na Chr. te zien. Twee amateurarcheologen vonden de 162 zilveren denarii en In het kader van de conferentie Breaking the Rules! Cultural antoniniani in de modder van een uitgebaggerde sloot bij Reflections on Religious, Political and Aesthetic Transgres- het dorpje Buren, in Gelderland. De oudste munt is er een sions van het LUCAS (Leiden University Centre for the Arts van keizer Septimius Severus, geslagen tussen 196 en 198 na in Society), die eind januari plaats vond, werd in de actuali- Chr. Het meest recente exemplaar is gemaakt in 249 na Chr., teitenvitrine aandacht aan Socrates besteed. Hoewel hij zelf tijdens de regering van keizer Philippus. De derde eeuw na nooit iets heeft geschreven, is Socrates dankzij de werken Chr. was een periode van grote politieke en sociale onrust van zijn leerling Plato de geschiedenis ingegaan als de vader en militaire problemen. De verdediging van de noordgrens van de westerse filosofie. Plato vertelt ons dat Socrates zijn van het Romeinse Rijk werd steeds zwakker. Bovendien leven doorbracht op het marktplein van Athene, waar hij zijn hadden Romeinse grenstroepen te kampen met invallen van stadsgenoten kritisch bevroeg over hun kennis van onder- Germaanse plunderaars. Wellicht heeft de eigenaar van deze werpen als de juiste regeringsvorm, deugd, geloof, recht- munten ze begraven om ze veilig te stellen. Gezamenlijk vaardigheid en ‘het goede’. vertegenwoordigden ze ongeveer twee maandlonen van een Romeinse soldaat. De munten zijn door De Nederlandsche Socrates hield er ongewone opvattingen op na: zo verkon- Bank aangekocht voor de Nationale Numismatische digde hij dat hij van kinds af aan werd toegesproken door Collectie. een godheid, zijn daimonion, wiens stem hem tot een filosofisch leven dreef. Niet alleen Socrates’ gedachtengoed Scheppergod Chnoem (06/04-10/05) was abnormaal in de ogen van de Atheners. Zijn uiterlijk was een thema op zich. Antieke beeldhouwers gaven portretten Op de BRAFA kunstbeurs verwierf het RMO een fragment van de wijsgeer vaak de karakteristieke trekken van een sater van een Egyptische zwartgranieten schrijn of naos, zoals of sileen. In 399 voor Chr. werd Socrates door zijn medebur- die in het allerheiligste van de belangrijkste tempels ston- gers ter dood veroordeeld voor “het niet eren van de goden, den. Het fragment toont een zeldzame afbeelding van de het introduceren van nieuwe goden en het corrumperen van scheppergod Chnoem, afgebeeld met een ramskop. Voor de jeugd”. Op zestigjarige leeftijd dronk hij de gifbeker leeg: hem staat een draaischijf, waarop een hoge kleicilinder is de straf voor het leiden van een ongebruikelijk leven. geplaatst. De god drijft de schijf aan met zijn voeten en gebruikt beide handen voor het vormen van de klei, waaruit Fototentoonstellingen hij de wereld en alle schepselen gaat maken. Het idee van 36 de schepping uit klei is in vele culturen bekend. In Egypte 37 Archeologie van Carthago (tot en met 10/05/15) Sack fotografeert al jaren munten. Dit euro-project is lag deze symboliek extra voor de hand vanwege de jaarlijkse zijn meest recente werk. Door middel van uitgekiende Nijloverstroming, die een laag vruchtbaar slib achterlaat Deze expositie achter de tempel ging over de geschiedenis belichtingstechnieken, het samenvoegen van overlappende waaruit het leven ontstaat. Het naosfragment past stilistisch van de archeologische opgravingen in Carthago vanaf de opnamen en sterke uitvergrotingen slaagt hij erin de euro's in de tijd van het laatste inheemse koningsgeslacht van negentiende eeuw. Met foto’s, aquarellen, kaarten en boeken een totaal nieuwe dimensie te geven. Zijn werk onthult Egypte, de dertigste dynastie (380/343 voor Chr.). werd het verhaal verteld van de negentiende-eeuwse her- details en kleuren die met het blote oog en met traditionele ontdekking, waarna de eerste archeologische opgravingen fotografie nauwelijks waarneembaar zijn. plaatsvonden. Amateurs en avonturiers ontdekten Punische Het fragment is in 2014 verworven met steun van het Mondriaan Fonds en de BankGiro Loterij. Het kon pas in resten bij de haven, de Engelse archeoloog Nathan Davis In deze tijd van controverse en vragen over het Europese 2015 getoond worden, omdat het na aankoop te zien was vond Romeinse mozaïeken en de Witte Paters zochten naar experiment van een monetaire unie, kijkt Sack als Amerikaan als bruikleen voor een expositie in Hildesheim. resten van het christelijke Carthago. met enige verwondering naar de euro. De twee zijden van de munt tonen immers een fundamentele tegenstelling: Stephen Sack: Euro Meltdown (12/12 - 13/03/2016) de wens van eenheid en tegelijkertijd het willen behouden van nationale identiteit. De ene zijde van de munt heeft een De fototentoonstelling Euro Meltdown van de Amerikaanse gezamenlijk euro-ontwerp. Op de andere zijde benadrukt elk kunstenaar Stephen Sack toonde twaalf teloorgegane euro- land zijn identiteit met een eigen afbeelding. rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 munten, bewerkt en opgeblazen tot foto's van ruim één bij rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 één meter. In deze serie foto's toont Stephen Sack het resultaat van wat hij noemt "de archeologie van onze maatschap- pij’': verloren euromunten die terechtgekomen zijn tussen Portretkop van Socrates (eerste-tweede eeuw na Chr.) ons afval. De munten zijn in de loop der tijd geplet, bekrast Deze Romeinse kopie naar een Grieks origineel behoort tot het type dat terug- of deels gesmolten in vuilverbrandingsovens en ogen nu gaat op een standbeeld dat leerlingen van Socrates kort na zijn dood hebben opgericht. Zijn uiterlijk week flink af van het Griekse ideaalbeeld: met zijn als antieke munten. Sacks foto's ervan verwijzen naar het kaalheid, mopsneus en dikke lippen leek hij eerder op een sileen dan op een verleden, heden en de toekomst van ons geld. serieuze filosoof.

t 05/03 Enige echte Egypte-pubquiz • Tijdens deze Egypte-pubquiz streden 19 teams om de titel grootste Egypte-kenner t 07/03 Nacht van Carthago • Deze avond werd georganiseerd in samenwerking met National Geographic en duurde van de Lage Landen. De presentatie was in handen van Ben Haring (Universiteit Leiden) en Vincent Oeters (Friends of tot middernacht. De 500 deelnemers konden speedlezingen en rondleidingen volgen en van een Tunesische wijnproeverij Saqqara). Het team Egyptoloogjes 2006 kwam als winnaar uit de bus. Zij gingen naar huis met als prijs een Arabisch getinte genieten s high-tea voor vier s Mediabereik

Doel 2012 2013 2014 2015 Persberichten n.v.t. 53 52 47 29 Artikelen 750 530 745 900 972 Radio/Televisie 50 33 45 55 41 Mediawaarde geen € 1.086.000 € 1.579.000 € 2.585.000 € 2.346.744

Radio en televisie Print

De zichtbaarheid in de media van activiteiten en van de Het aantal vermeldingen in geprinte media steeg naar 972 wetenschappelijk staf is een belangrijke vorm van publieks- uitingen, ondanks de tijdelijke sluiting en dientengevolge bereik. Over de verbouwing en de heropening van de zalen minder nieuwsmomenten. Wel waren de vermeldingen over de Klassieke Wereld spraken directeur Wim Weijland dit jaar kleiner, de totale mediawaarde daalde daarom iets. en conservator Ruurd Halbertsma onder andere op Radio 1 De aandacht voor Carthago bleef onverminderd groot en BNR Nieuwsradio. Naar aanleiding van de vernietiging (162 vermeldingen). Aan IJstijd besteedden printmedia in van cultureel erfgoed in het Midden Oosten is het museum die periode 37x aandacht. Opmerkelijk hoog is het aantal meermaals gevraagd om een reactie. Conservator Lucas Petit vermeldingen van aanwinsten, onderzoek en activiteiten en directeur Wim Weijland spraken hierover in Nieuwsuur buiten de eigen museumdeuren tijdens de sluiting (ruim en enkele malen bij BNR Nieuwsradio. Het NOS Journaal, 700x). In de laatste weken van het jaar is in printmedia zo’n het Jeugdjournaal, Radio 2 en TV West berichtten uitvoerig 50x aandacht besteed aan de opening van de zalen over de over de Romeinse muntschat uit Buren die De Nederland- Klassieke Wereld. sche Bank exposeerde in de actualiteitenvitrine van het museum.

38 39

Figuurstenen. Feit of fictie? (12/12 – 13/03/16) Het fenomeen figuurstenen is bekend in de prehistorische archeologie en wordt doorgaans vanuit wetenschappelijke Het museum ontving een schenking van drieëndertig zoge- hoek niet of weinig serieus genomen, omdat dergelijke naamde figuurstenen. De stenen zijn de afgelopen decennia objecten eigenlijk nooit in opgravingen worden aangetrof- verzameld door dhr. Van der Made, een amateurarcheoloog, fen (al bestaan er wel enkele geaccepteerde figurines van ontwikkelingswerker en beeldhouwer/kunstenaar uit Har- vuursteen). Het argument is dat iemand er, net als in de lingen, die al eerder de oudste objecten in de RMO-collectie wolken, in kan zien wat hij of zij wil; het is dus ‘in the eye schonk: een aantal werktuigen uit Olduvai Gorge/Tanzania). of the beholder’. Daarentegen zijn sommige van de bewer- De figuurstenen zijn verzameld in Nederland en Frankrijk kingssporen ontegenzeggelijk echt, terwijl andere weer door op een aantal bekende Paleolithische vindplaatsen zoals natuurlijke botsingen of frictie kunnen zijn ontstaan. Het Fontmaure. zijn stukken die voeding geven aan discussie en die onenig- heid veroorzaken tussen amateurarcheologen enerzijds en De stenen zijn verzameld omdat ze sporen van bewerking beroepsarcheologen anderzijds. vertonen. Het doel van die bewerking is volgens de vinder

rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 het creëren van een figuratieve voorstelling, meestal een De stenen hebben voornamelijk een receptiewaarde, rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 dier. De stenen zijn volgens hem als kunst te bestempelen. aangezien veel, voornamelijk amateur-archeologen en Vanwege de vindplaatsen en het gegeven dat figuratieve verzamelaars, waarde hechten aan deze figuratieve inter- mobiele kunst en rotskunst in het paleolithicum voor komt, pretatie. Vanuit die optiek, als receptiestukken en discussie- zou deze periode de meest waarschijnlijke zijn. stukken en niet als geaccepteerde figurines uit het paleoli- De stenen tonen een rijk palet aan diervormen, waaronder thicum, zijn de stukken in overleg met dhr. Van der Made in een mammoet, bison en een wolharige neushoorn. Tevens de rijkscollectie opgenomen en onmiddellijk geëxposeerd. zijn er enige gezichten waar te nemen.

t 07/03 Zenobia-congres: Carthago - ooit verwoest, nooit verdwenen • Dit jaarlijkse congres van Stichting Zenobia t 10/03 Romeo-lezing: Carthago en de zee • Lezing door Fik Meijer (emeritus hoogleraar oude Geschiedenis UvA) over bestond uit een serie lezingen over de rijke geschiedenis van deze machtige handelsstad. Sprekers waren Fik Meijer deze stad als maritieme macht s (publicist), Ruurd Halbertsma (RMO), Jonathan Tubb (British Museum), Eric Moormann (Radboud Universiteit), Raphael Hunsucker (Radboud Universiteit), Siward Tacoma (Stedelijk Gymnasium Leiden) en Ellen van de Bovenkamp (Vrije Universiteit) s Digitaal bereik Educatie Doel 2013/2016 2012 2013 2014 2015 E-mailnieuwsbrief abonnees 25.000 13.256 19.940 32.243 46.834 Aantal nieuwsbrieven 24 50 57 56 50 www.rmo.nl 304.000 391.990 497.246 636.642 591.973 Facebook 1.500 2.393 4.803 13.422 38.900 Doel 2013/2016 2011 2012 2013 2014 2015* Twitter 1.500 2.005 3.469 4.730 6.022 Primair onderwijs 8.500 6.012 8.128 6.645 7.260 7.210 Pinterest Geen n.v.t. n.v.t. n.v.t. 428 PO Museumdocent in de klas Geen n.v.t. n.v.t. 503 914 3.280 Google Cultural Institute Geen n.v.t. 15.000 27.000 30.033 Voortgezet onderwijs 10.000 12.155 11.964 11.973 15.401 8.098 YouTube kanaal Geen n.v.t. 6.300 23.764 27.926 VO Museumdocent in de klas Geen n.v.t. n.v.t. Zie PO Zie PO 2.120 Google + Geen n.v.t. n.v.t. n.v.t. 53 HBO/Universiteit Geen Niet gemeten 3.860 4.832 6.538 3.715

Totalen scholieren 18.500 18.167 23.952 23.953 30.113 24.423 Er is gekozen om vanaf 2013 de webbezoeken via het op in de museale Facebookranking. Op de lijst van uitslui- zuiverder meetprogramma Google Analytics te rapporteren. tend Nederlandstalige museale Facebookpagina’s neemt het Individueel 0/12 jaar 17.500 21.588 19.208 19.586 23.640 15.585 Het tot en met 2012 ingezette Urchin gebruikte verouderde museum de derde plaats in. Individueel 13/18 jaar 4.000 2.679 3.462 3.885 4.596 2.922 meetmethodes. Het aantal bezoeken dat Google Analy- tics meet, ligt gemiddeld 60% lager dan bij Urchin. Het is Het ministerie van OCW verzocht om live streaming meet- Totaal individueel 21.500 24.267 22.670 23.471 28.236 18.507 daarom reëel het oorspronkelijke target van 725.000 meer baar te maken. Het museum heeft er echter voor gekozen dan te halveren. Bij de nieuwsbrief via e-mail is de groei geen live streaming op te zetten en een YouTube kanaal te Totaal school en individueel 40.000 42.434 46.622 47.424 58.349 43.345 voortgekomen uit gerichte acties onder de bezoekers aan de creëren met filmmateriaal uit eerdere tentoonstellingen, Carthagotentoonstelling. televisie-uitzendingen en ander relevant videomateriaal. *2015: met zeven maanden sluiting Hierop waren ruim honderd museumgerelateerde video’s Bij Facebook was oorspronkelijk het doel 1500 likes en een te zien. In de periode 2013/2016 is de doelstelling minimaal 18.500 zoeken zonder museumbegeleiding. Het aantal rond- positie in de top 20 van museale instellingen in Nederland. scholieren per jaar te ontvangen. Het museum biedt daartoe leidingen voor basisscholen nam af. Traditioneel ontvangt Het doel, dat in 2012 te voorzichtig werd geformuleerd, is Het museum is actief op het Google Cultural Institute en museumlessen, rondleidingen en maatwerk, voor bijvoor- het museum veel leerlingen uit groep 6 vanwege het inmiddels twee keer bijgesteld. In eerste instantie was het heeft de samenwerking nog meer vormgegeven door aan- beeld een museumbezoek met de gehele school. Daarnaast Museum & Schoolprogramma van de Leidse Cultuur- voornemen om in vergelijking met Leidse musea de hoogst passingen in de plattegrond, als gevolg van de verbouwing. brengt het museum de collectie in de klas met ‘Museum- educatiegroep. Door de introductie van de Cultuurlijn Tijd scorende te zijn. Omdat dit zo evident geslaagd is, werd Een app met zeven museumroutes is gratis beschikbaar in docent in de klas’, digitale lessen en een projectweekpakket en de Cultuurlijn Kunst nam het aantal leerlingen uit andere de ambitie een stevige top 10 positie in de Nederlandse de Google Play Store (voor Android-gebruikers). De vorm- Egypte voor het primair onderwijs. Het aantal bereikte scho- groepen toe en daalde het aantal kinderen uit groep 6. Met 40 museale Facebookpagina’s. Dit is inmiddels gerealiseerd. geving en technische ondersteuning is ontwikkeld door lieren over de periode 2013/2015 (inclusief sluiting zeven name de hoeveelheid leerlingen uit groep 3 en 5 steeg fors. 41 Google, de inhoud wordt door het museum onderhouden. maanden en met Museumdocent in de klas) was gemiddeld Het aantal volgers van de Facebookpagina is gegroeid als Het aantal geïnstalleerde versies van de app op 31/12 was 21.135 per jaar. Het bezoek van ruim 3.700 HBO- en univer- Wat het aantal bezoekers uit het voortgezet onderwijs gevolg van een wervingsactie, uitgevoerd door Facebook- 1.001. Daarnaast leverde het inzetten van Google Grants, sitaire studenten wordt hierbij niet meegewogen. Voor een betreft, is de daling te wijten aan de tijdelijke sluiting. marketingbureau A Friend of Mine. De campagne richtte een gratis advertentiebudget van Google voor culturele in- museum met een wetenschappelijke functie zoals het RMO Middelbare scholen hebben een minder flexibel jaarroos- zich op mannen en vrouwen met interesse in (kunst)musea, stellingen 44.411 extra bezoeken aan de website op. Tot slot zijn bezoeken van studenten evenzeer relevant. Onderwijs ter dan basisscholen, die wel grotendeels rekening met de archeologie, cultureel erfgoed, sculpturen, oude geschiede- is het museum recent actief geworden op Google+. via de collectie is een kerntaak en een meerwaarde voor sluiting konden houden. Voor het voortgezet onderwijs werd nis of prehistorie. Het leverde het RMO de negende plaats tal van studies - van archeologie tot museumstudies, van dit deels gecompenseerd door het product Museumdocent egyptologie tot oude geschiedenis, van Assyrisch tot Grieks in de klas. De museumles blijft het meest geboekt (48%), en Latijn. het groepsbezoek (27%) en de rondleidingen (25%) volgen daarna. Dat is wezenlijk anders bij het basisonderwijs waar Het breder in de markt zetten van Museumdocent in de bijna 90% een museumles reserveert. klas was een bewuste actie om tijdens de sluiting contact te houden met scholen en om schoolklassen te werven. Steeds Museumdocent in de klas meer scholen vragen om een les op locatie omdat de afstand naar het museum te ver is en de vervoerskosten voor een Tijdens de sluiting bood het RMO een menukaart voor in de groep leerlingen te hoog zijn. klas. Voor zowel primair als voortgezet onderwijs is er een rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 brede waaier van omgevormde museumlessen ontwikkeld. rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 Conclusies schoolbezoek Tevens staat vragen altijd vrij: maatwerk bieden blijft een belangrijke, onderscheidende component. Museumdocent De stijging van het aantal leerlingen in het basisonderwijs is in de klas neemt de factoren tijd, kosten en logistiek weg bij te danken aan Museumdocent in de klas, het comprimeren de scholen. Het is een zelfstandig, duurzaam product en een van de tijdsblokken, het proactief nabellen van scholen en incentive voor toekomstig schoolbezoek. Ook nu het mu- aan de populaire museumles bij de kindertentoonstelling seum heropend is, bijft het RMO scholen benaderen om hen IJstijd. Het sterkst stegen de museumlessen en groeps-be- te bezoeken in plaats van andersom.

t 11/03 Salon Joussour • Onder de naam Salon Joussour organiseerde LUCIS (Leids Universitair Centrum voor de studie t 17/03 NINO-lezing: Restauratie vogelmummie • Egyptologe Esther Holwerda gaf deze lezing naar aanleiding van een van Islam en Samenleving) een avond waarop men zich kon onderdompelen in de rijkdom van Arabische klanken en ritmes. voltooide restauratie van een bijzondere vogelmummie uit de NINO-collectie s Muzikanten Tony Overwater, Maarten Ornstein en zangeres Rima Khcheich sloegen een brug tussen de Arabische en Europese muziek s Museumlessen hoe te kijken naar museale voorwerpen; ze leren de eigen ontdekkingen samen te vatten en te presenteren. De tijdelijke sluiting gaf ruimte om een eenduidige vormgeving van de educatieve materialen te ontwikkelen. Museumles Romeinen Er zijn onderscheidende productlijnen ontwikkeld, die qua vormgeving en opzet toch bij elkaar passen. Met de metamorfose van de afdeling Romeinen Klassiek moest ook de bijbehorende les voor de onderbouw van Kabinet der Klassieken het voortgezet onderwijs worden vernieuwd. Het nieuwe programma is eveneens voor het VMBO geschikt. Het Gedurende de sluiting werd gebruik gemaakt van één ver- ludieke introductiefilmpje is vervangen door een nieuw gader- en studiezaal, die werd omgebouwd tot het Kabinet filmpje met een meer historische insteek. De thema’s en der Klassieken: het mooiste klaslokaal van Nederland. Deze opdrachten zijn ingekort en leerlingen krijgen een bronnen- ruimte werd aangekleed met Griekse en Romeinse objecten tas mee, die ze nodig hebben voor praktische opdrachten. en gipsen afgietsels. Met deze bronnen binnen handbereik is een workshop in het Kabinet der Klassieken voor zowel Museumles Grieken leerling als docent een rijke ervaring. Er werd dit jaar met vijf workshops gestart: schervenworkshop, epigrafieworkshops De nieuwe museumles bij de afdeling Grieken voor de Grieks en Latijn, examenworkshops Grieks en Latijn, Hero- onderbouw van het voortgezet onderwijs richt zich op dotos’ Egypte: mythe en werkelijkheid en kennismaking met beroepen. In groepjes maken de leerlingen opdrachten bij de oudheid. Deze aanpak is duurzaam en wordt de komende vier museumvoorwerpen. Ze presenteren hun opgedane jaren voortgezet. kennis door middel van interviewfilmpjes, die ze met hun mobiele telefoons in de opstelling opnemen. Museumles Kennismaking met de Klassieken Examenrondworkshops Latijn en Grieks Voor eerste en tweede klassen van het gymnasium, voor de vaksectie Klassieke Talen, werd een museumles ontwikkeld De jaarlijks wisselende examenrondleidingen Latijn en die, naast een inhoudelijke component, onderzoeksvaar- Grieks werden omgevormd tot workshops die vanaf septem- digheden van de leerlingen traint. Gewapend met een iPad ber aangeboden werden in het Kabinet der Klassieken. Hier mini, opdrachtenboek, werkboek en een tijdlijnkaart onder- werden de leerlingen geconfronteerd met primaire, secun- zoeken de leerlingen in groepjes een eigen thema, gerela- daire en materiële bronnen, gerelateerd aan de examenstof. teerd aan de museumcollectie en de lesstof uit de dagelijkse Voor Latijn stortten de leerlingen zich op de Aeneïs van schoolpraktijk. Dit stramien combineert bewezen methoden Vergilius, voor Grieks op Herodotos (Perzische konings- 42 als een korte, interactieve rondleiding ter kennismaking met huizen uit zijn Historiën). Deze vorm waarmee de leerlingen 43 de museumcollectie naast omgang met moderne media en met de examenstof aan het werk gingen werd met enthou- bronnenbanken. De scholieren leren in deze museumles siasme ontvangen en wordt ook na de heropening in het educatieve programma aangeboden. rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015

t 17/03 Leiden-Aramco-lezing: Ancient Arabia: forgotten civilizations at the heart of the ancient Near East • Michael t 19/03-27/03 Week van de Klassieken • De negende editie van de Week van de Klassieken had als thema ‘Te Wapen!’. Macdonald (Universiteit van Oxford) gaf dit jaar de Leiden-Aramco Lecture on Ancient Arabian Civilization, georganiseerd Door het hele land werden activiteiten georganiseerd in het teken van Griekse en Romeinse oorlogen, wapens, winnaars en door LUCIS s verliezers. Bezoekers konden ook het bijhorende e-book van Athenaeum gratis downloaden s Onderwijsprogramma’s Netwerk en onderwijsrelaties Pinterest

Museumles primair onderwijs: Voor wie • Organisatie derde Dies Latinus - een nascholingsdag in Vanaf september is het RMO actief op Pinterest, een Tureluurtje Groep 3 en 4 het Latijn voor docenten en studenten klassieke talen - sociaalnetwerksite die fungeert als prikbord en vooral Archeologie van Nederland Groep 6 t/m 8 en de eerste Nox Graeca - een bijzondere avond in het populair is onder 20/40 jarigen (22%) en vrouwen (84% 100% Romeins Groep 6 t/m 8 Oudgrieks voor experts en liefhebbers. van de gebruikers). Binnen deze groep richt het RMO Rondleidingen vaste opstelling en tentoonstellingen Alle groepen • Studenten van de Cultuurklas van de Pabo Leiden en zich op twee doelgroepen: leerkrachten basisonderwijs van de lerarenopleiding ICLON, de docenten van de en jonge moeders. Zij doen op de site allerhande ideeën Museumles voortgezet onderwijs: toekomst, kregen les in museumlessen maken. op voor lessen, knutsels en verjaardagspartijtjes. Het Archeologie van Nederland Onderbouw VMBO/HAVO/VWO • Jaarlijkse project BOEG (Baas Over Eigen Geld) voor museum volgt en re-pint relevante borden van andere Museumles Romeinen Onderbouw VMBO/HAVO/VWO vijftien groepen acht met de Rabobank. gebruikers en biedt voor alle collectiegebieden inspirerende Museumles Grieken Onderbouw HAVO/VWO • Organisatie van diverse dagen voor docenten Klassieke ideeën voor thuis en op school. Kennismaking met de Klassieken Gymnasium klas 1 en 2 Talen, in samenwerking met reisorganisatie Labrys Rei- Herodotos’ Egypte: mythe en werkelijkheid Gymnasium klas 4 t/m 6 zen en met educatieve uitgeverij Hermaion. Daarnaast Kinderboeken Epigrafieworkshop Grieks Gymnasium 3 t/m 6 organiseerde het museum de jaarlijkse Basisonderwijs- Epigrafieworkshop Latijn Gymnasium 3 t/m 6 dag. Het betrekken van bekende auteurs, illustratoren en Eindexamenworkshop Grieks Gymnasium klas 6 • Deelname aan diverse cursussen, waaronder Creating keyfigures van hun hand vergroot de herkenbaarheid Eindexamenworkshop Latijn Gymnasium klas 6 Innovative Learning Programmes (Victoria & Albert van educatieve museumproducten bij de doelgroep en Eindexamenworkshop combi Grieks en Latijn Gymnasium klas 6 Museum, Londen), Activerende didactiek en Oriëntatie- bevordert het inlevingsvermogen. Het samenwerken Tijdvakkenrondleidingen Bovenbouw HAVO/VWO kennis (Universiteit Utrecht en Hands On!-conference met auteurs heeft een toegevoegde waarde op zowel UNESCO-rondleiding illegale handel en werelderfgoed Alle niveaus (Amsterdam). Tevens vertegenwoordigd bij de nazomer- inhoudelijk als op promotioneel vlak. Rondleidingen vaste opstelling en tentoonstellingen Alle groepen conferentie van de Vereniging Classici Nederland (VCN). Schervenworkshop Alle groepen De samenwerking met uitgeverij Clavis, gestart in 2014, Gymnasia en partners leidde in 2015 tot een vervolg: Het boek ‘Willewete: de Basisonderwijs in de klas: Grieken’ is gelanceerd met een bijpassend speur- en Museumdocent in de klas Alle niveaus Het RMO ontwikkelt samen met uitgeverij Hermaion een doeboekje. Bij de tentoonstelling Egypte, land van Pinterest Alle niveaus museumles bij de lesmethode Via Latina I. Daarnaast levert onsterfelijkheid (2016) is een speurtocht en een museumles Projectweekpakket Egypte Alle niveaus het RMO materiaal voor het digitale onderwijsplatform van over Dummie de mummie ontwikkeld, in samenwerking Knutselpakket Mo en Spits Groep 1 en 2 uitgeverij Hermaion en uitgeverij Staal & Roeland, zoals met schrijfster Tosca Menten. Na Tureluurtje (kijklessen over Digitale lesbrief Dummie de Mummie: dieren in Egypte Groep 5 t/m 8 beeldmateriaal voor de examenmethodes Grieks en Latijn. Archeologie van Nederland voor groep 3 en 4) wordt bij de Digitale lesbrief IJstijd Groep 5 t/m 8 afdeling Klassieke Wereld een variant ontwikkeld voor groep Digitale lesbrief inhuldiging: keizers en farao’s Groep 5 t/m 8 Het RMO is een doorlopende leerlijn Klassieke Talen gestart 5 en 6, met kinderboekenillustrator Martijn van der Linden. 44 Digitale lesbrief Romeinen Groep 5 t/m 8 met het Stedelijke Gymnasium Leiden. Het biedt leerlingen De laatst genoemde les is vanaf het schooljaar 2016/2017 45 Digitale lesbrief Het negende wereldwonder Groep 5 t/m 8 de kans om jaarlijks, in klassikaal verband, de collectie te beschikbaar. ontdekken. De Rabobank Leiden/Katwijk heeft als sponsor Voortgezet onderwijs in de klas: het lokale gymnasium geadopteerd. Het RMO en de bank Museumdocent in de klas Alle niveaus zullen zich in de toekomst inzetten om dit ‘adoptiemodel’ Digitale lesbrief Vroege Middeleeuwen 4 HAVO/ 4 VWO landelijk onder de aandacht te brengen en beschikbaar te Digitale lesbrief Beeldvorming (Egypte in de speelfilm) Alle niveaus stellen voor andere gymnasia.

Aantal lesprogramma’s (doel: 15) 30 Digitaal aanbod

Digitale lesbrieven, met soms een aanvullende digibordles, Vakantie activiteiten voor kinderen bieden lessuggesties en aanvullende opdrachten voor in de klas of in het museum. Docenten kunnen het materiaal ter Doel 2012 2013 2014 2015 voorbereiding op een museumbezoek of rondleiding in hun Kerstvakantie (02/01 t/m 04/01) 737 811 1.214 lessen gebruiken, tijdens een bezoek inzetten of gebruiken Voorjaarsvakantie (14/02 t/m 01/03) 2.091 2.140 4.765 voor reflectie na een museumbezoek. Ook zonder bezoek

rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 Meivakantie (02/05 t/m 10/05) 1.133 840 1.697 aan het museum kan de les worden gegeven. rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 Zomervakantie 2.360 3.995 gesloten Door een softwarefout was het niet mogelijk om de Herfstvakantie 2.287 5.222 gesloten downloadcijfers van 2015 te berekenen. Het museum ziet Kerstvakantie (19/12 - 31/12) 1.296 2.683 1.716 de hoeveelheid downloads in eerdere jaren (2014: 1178) als een aanmoediging door te gaan met het ontwikkelen en Totaal 7.200 11.160 9.904 15.691 9.392 aanbieden van dit product.

Het museum was in de zomer en herfstvakantie gesloten.

t 19/03 Ken-Uw-Klassieken Pubquiz • 180 classici, studenten en docenten gingen de strijd aan in deze lustrum-editie t 19/03 Lezing: De queeste naar Carthago • Conservator Ruurd Halbertsma vertelde over de zoektocht van de Nederlander van de pubquiz. Quizmaster Fik Meijer (UVA) liet de hersenen van de deelnemers kraken met vragen over Grieks, Latijn en Jean-Émile Humbert in de negentiende eeuw naar de resten van het verwoeste Punische Carthago s allerlei aspecten van de Oudheid. Team Casa Nostra (een team docenten van de UvA en VU) won het prijzenpakket met de bijhorende eer s Educatieve speurtochten en audiotours Laatste jaar en overdracht MuseumJeugdUniversiteit Colleges MuseumJeugdUniversiteit in het RMO in 2015

2011 2012 2013 2014 2015 2012 2013 2014 2015 01/02 IJstijd: wie was sterker, holenbeer of holbewoner? Niet gemeten 4.632 5.378 4.788 2.810 Deelname in RMO 1.550 1.700 1.500 1.040 Luc Amkreutz, conservator RMO & Natasja den Aantal instellingen 42 63 59 57 Ouden, Naturalis

Sinds de heropening in december ontdekken kinderen van 7 Het doel is vijftig deelnemende musea per jaar en 1.350 08/03 Waar kun je nu nog op mammoetjacht? t/m 12 jaar de Griekse wereld in een audiotour, ingesproken maal deelname in het RMO. Dick Mol, mammoetexpert door tv-presentatrice Nienke de La Rive Box, bekend van Het Klokhuis. Ze luisteren naar verhalen over Griekse goden, De MuseumJeugdUniversiteit, een initiatief van het RMO 29/03 Waarom zijn Griekse beelden meestal bloot? helden en mythische wezens en maken kennis met ideeën dat sinds de oprichting tot en met dit jaar door het mu- Elsbeth Tjon Sie Fat, promovenda en uitvindingen van de oude Grieken die nog steeds relevant seum landelijk gecoördineerd werd, organiseert op zondag zijn, zoals ziekenhuizen, het begrip democratie en de Olym- hoorcolleges voor nieuwsgierige kinderen van 8 t/m 12 jaar. 26/04 Bestaat de vloek van de farao? pische Spelen. Doel is kinderen op een toegankelijke, niet te laagdrem- Daniël Soliman, promovendus Universiteit Leiden pelige manier kennis te laten maken met het museum als Onderwijs aan volwassenen wetenschappelijk instituut. Op de gelijknamige website 06/09 Waarom aten Romeinen kraanvogels en relmuizen? kunnen kinderen informatie over de colleges vinden en zich Wendelijn van der Leest, oudhistorica Doel 2012 2013 2014 2015 aanmelden. 120 dagen/ 150 141 225 70 04/10 Wat gebeurt er met een museum als het oorlog is? 2500 deelnemers De najaarsreeks trok minder kinderen dan gebruikelijk. Dit Diederik Meijer, Nabije Oosten archeoloog is te verklaren door de tijdelijke sluiting en de verplaatsing Universiteit Leiden van de reeks naar het Academiegebouw van de Universiteit Bij het aanbod voor het volwassenenonderwijs werkt het Leiden. De MuseumJeugdUniversiteit is per 2016 verder ge- 01/11 Was de Egyptische godin Bastet een kattenkop? RMO samen met culturele partners. Het museum faciliteert gaan als zelfstandige stichting, opererend naast de VSC, het Lara Weiss, conservator RMO de praktische gang van zaken op cursusdagen. De verant- netwerk van wetenschapsmusea en science centra. Hiermee woordelijkheid voor aanbod en inhoud, en de afhandeling sluit het RMO een periode van zeven jaar af, waarin de Mu- 13/12 Hoe vies was een middeleeuwse WC? van inschrijving en betaling ligt bij de cursusorganisaties. seumJeugdUniversiteit uitgroeide tot een breed gedragen Annemarieke Willemsen, conservator RMO De partners zijn ondermeer de Vrije Academie voor Kunst- landelijke organisatie. In zeven jaar tijd zijn er 1.094 colleges historisch Onderwijs, Huub Pragt Egyptologie, Het Huis van georganiseerd in vierentwinitig steden, waarvoor meer dan Horus, Livius Onderwijs, Mehen, Arte del Disegno, HOVO 14.500 inschrijvingen zijn geweest. en Psefas Mozaiekkunst. Het aantal deelnemers was circa 1.750 op basis van zeventig cursusdagen. Dit is lager dan 46 eerdere jaren vanwege de tijdelijke sluiting. 47

Deelnemende musea MuseumJeugdUniversiteit

Aboriginal Art Museum, Utrecht Hortus botanicus, Leiden Museum voor Communicatie, Den Haag Afrika Museum, Nijmegen Huis van Gijn, Dordrecht Natuurhistorisch Museum, Maastricht Airborne Museum Hartenstein, Arnhem Hunebedcentrum, Borger Natuurmuseum, Nijmegen Allard Pierson Museum, Amsterdam Huygensmuseum Hofwijck, Voorburg NCB Naturalis, Leiden Anne Frank Huis, Amsterdam Japanmuseum Sieboldhuis, Leiden Nederlands Watermuseum, Arnhem Beelden aan Zee, Den Haag Joods Cultureel Kwartier, Amsterdam Nederlands Openluchtmuseum, Arnhem Cosmos Sterrenwacht, Lattrop KTOMM Bronbeek, Arnhem Nieuw Land Erfgoedcentrum, Lelystad DAF Museum, Eindhoven Kasteel Duivenvoorde, Voorschoten Philips Museum, Eindhoven Dordrechts Museum, Dordrecht Limburgs Museum, Venlo Rijksmuseum van Oudheden, Leiden Drents Museum, Assen Mauritshuis, Den Haag Rijksmuseum Volkenkunde, Leiden Eindhoven Museum, Eindhoven Mesdag Collectie, Den Haag Techniekmuseum HEIM, Hengelo Erfgoed Leiden en Omstreken, Leiden Molenmuseum, Koog aan de Zaan Thermenmuseum, Heerlen rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 EYE Filminstituut, Amsterdam Muiderslot, Muiden Tresoar, Leiden rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 Fries Museum, Leeuwarden Museon, Den Haag TwentseWelle, Enschede Galerij Prins Willem V, Den Haag Museum Boerhaave, Leiden Universiteitsmuseum, Utrecht Haags Historisch Museum, Den Haag Museum de Gevangenpoort, Den Haag Van Abbemuseum, Eindhoven Hermitage, Amsterdam Museum Gouda, Gouda Verzetsmuseum, Amsterdam Het Natuurhistorisch Museum, Museum Het Valkhof, Nijmegen Vestingmuseum, Naarden Rotterdam Museum Meermanno, Den Haag Het Nieuwe Instituut, Rotterdam Museum voor Moderne Kunst, Arnhem

t 19/03 Studiemiddag Hermaion • Een middag voor docenten van Griekse en Latijnse Taal en Cultuur. De nadruk lag op t 20/03 Finale Grote Ken-je-Klassiekenquiz voor gymnasiasten • Na voorrondes in Nederland en België was de tempelzaal lessen voor de bovenbouw en de eindexamenstof. Sprekers: Jelle Abbenes, Ton Jansen, Alexander J.H.A. Smarius en Fanny C. het toneel van de finale van deze internationale pubquiz. Vierde- en vijfdeklas-gymnasiasten uit Nederland en Vlaanderen Struyk s testten hun kennis over literatuur, filosofie, archeologie, historie, mythologie en het theater van de klassieke wereld. Aangemoedigd door klasgenoten versloeg het winnende team van het Sint Ignatius Gymnasium (Amsterdam) drieëntwintig andere scholenteams s uitgelicht: Kabinet der Klassieken

Vanaf september nam het museum een uniek klaslokaal in De vondst Vervaardiging en gebruik van Terra Sigillata hielden in spanning hun gelaat [op jou] gericht. Toen [zei ik]: gebruik: het Kabinet der Klassieken. Dit mooiste klaslokaal bemin mij, mijn allerliefste.” Is dit een liefdesverklaring aan van Nederland zetelt in een monumentaal pand aan het In 1988 ontdekte amateurarcheoloog Hans Kooijman een Terra sigillata is wellicht één van de bekendste en fraai- een verre liefde? Was het een grapje van twee medewerkers Rapenburg, pal naast het museumgebouw en is aangekleed mooi stuk Romeins aardewerk van terra sigillata in de ver- ste soort Romeins aardewerk. Het is te herkennen aan de in de pottenbakkerij van Cracuna te Trier? Of draven we te met Griekse en Romeinse objecten en gipsen afgietsels. vuilde Woerdense grond op een terrein van een voormalige lakrode tot oranjebruine kleurvariëteit en aan de glans. De ver door in het zoeken naar verbanden tussen beide citaten? In deze ruimte worden onder andere schervenworkshops gasfabriek. Een opvallend patroon van krassen was zichtbaar stukken zijn vaak imitaties van glazen of zilveren serviesgoed De verklaring ligt in het verre verleden, voor een recente ingegeven. In het vakblad KLEIO, voor geschiedenisdocenten, aan de binnenzijde van de bodem, naast het gebruikelijke en kwamen zowel versierd als onversierd voor. Ze stonden terpretatie is deze bron in het Rijksmuseum van Oudheden schrijven RMO-medewerkers over de rol en mogelijkheden fabrieksstempel. vaak op tafel bij legerofficieren en met name bij mensen uit waardevol. Scholieren gaan daarbij de discussie met elkaar van de collectie in het onderwijs. Educatief medewerker welgestelde kringen. aan. Timo Epping schreef een artikel over de didactische Achtergrond: Woerden in Romeinse tijd mogelijkheden die een enkele scherf biedt. Wie was de pottenbakker? Archeologisch onderzoek heeft uitgewezen dat er te Woer- Verleden in scherven - Een Woerdens bord met krassen? den (dat waarschijnlijk in die tijd Laurium heette) gedurende Er is intensief onderzoek gedaan naar productiecentra voor 200 jaar een Romeinse legerkamp en een nabijgelegen vicus terra sigillata. De verschillende fabrieksstempels en mode- Een juichende archeoloog is nog niet direct relevant voor (een burgerlijke nederzetting of kampdorp) heeft bestaan. verschijnselen in stijl, vorm en versiering maken het mate- een historicus. Laat staan dat een archeologische opgraving Naast de in het legerkamp gestationeerde hulptroepen van riaal goed te dateren. Het stempel op dit fragment vermeldt docenten en leerlingen direct weet te boeien. Hoe kan de het Romeinse leger, woonden in de bijbehorende vicus een zekere Cracuna. Onder deze naam zijn één of meerdere vondst van een, op het oog eenvoudige, scherf in Woerden handelaren, winkeliers, ambachtslieden, veteranen, vrouwen pottenbakkers actief geweest tussen ca. 120 en 200 na Chr. leiden tot diepgaand onderzoek waarbij verscheidene takken en kinderen. Deze mensen leefden van of voor het leger. in Midden-Gallië (Lezoux), Oost-Gallië (Pont-des-Rèmes) en van wetenschap betrokken raken? Dat kunnen we illustre- In deze context moet het terra sigillata-fragment geplaatst Trier. Het stempel van dit exemplaar heeft exacte parallellen ren met het verhaal achter object h1989/4.1 uit de collectie worden. met stukken die bekend zijn uit Trier uit de tweede helft van van het Rijksmuseum van Oudheden, waarbij geschiedenis, de tweede eeuw na Chr. Dat maakt het waarschijnlijk dat het archeologie, epigrafie en klassieke talen elkaar aanvullen. fragment daar vervaardigd is.

De krassen: twee inscripties 48 Als we de krassen in de scherf onderzoeken komen epigrafie 49 en klassieke literatuur om de hoek kijken. Twee inscripties, graffiti, zijn in de pottenbakkerij te Trier, vóór het bakken, in cursieve letters aangebracht. De Latijnse inscripties zijn aangebracht door twee schrijvers met een duidelijk verschillend handschrift. De eerste inscriptie luidt: “Contiguere omnes / intentique ora tene / bant. Inde (…)” Daarbij vallen twee dingen op: de tekst bevat een spelfout (contiguere in plaats van conticuere) en het betreft een beroemd citaat uit het nationale epos voor de Romeinen: boek II, vers 1 en het eerste woord van vers 2 van de Aeneïs van Vergilius (70 – 19 voor Chr. .). De vertaling luidt: “Allen werden stil en hielden hun gezichten gespannen [op hem gericht]. Vervolgens (…)”

Het citeren van dergelijke versregels kan gezien worden als rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 een bewijs voor goede opvoeding en ontwikkeling, maar er rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 wilde met enige regelmaat een schunnige ondertoon aan dergelijke graffiti kleven. De tweede inscriptie luidt: “Ama, ille amor meus”. De vertaling luidt: “Bemin [mij], mijn allerliefste.” Dit kan worden gelezen als “Am[m]a, mijn allerliefste”. Ama of Amma zou in het laatste geval een Keltische vrouwennaam, passend bij de streek waar het bord vervaardigd werd, kunnen zijn in plaats van een woord in het Latijn.

Hoe zijn de inscripties met elkaar verbonden? Professor J.E. Bogaers stelde eind jaren tachtig een interessante oplossing voor. Het zou bij deze graffiti om bijzonder gebruik van het citaat uit de Aeneïs gaan. Volgens Bogaers mag het vrijelijk vertaald worden als: “Allen verstomden [toen zij je zagen] en 1.4 Impact en betrokkenheid

Doel Bezoeker Culturele Ontdekkend Bedrijven Van Vrijetijdsbesteding Leren Wetenschap

Het verleden aanraken dichtbij komen, aanraken, deelnemen aan toegang tot archieven, namaken, ermee spelen activiteiten, toegang studie van objecten, tot bijzondere plekken deelnemen aan onderzoek

Verrassende perspectieven zien hoe het verleden verdiepende verhalen, wetenschappelijke inzichten doorwerkt in je leven verrassende publicaties & publicaties, seminars, van nu congressen

Nieuwe verbindingen je verbinden met het als eerste op de hoogte, verbinden met andere RMO, privileges krijgen, je kennis etaleren, gast- experts, samenwerken anderen betrekken conservator zijn met andere instituten

Het RMO zoekt naar vernieuwende manieren om bestaande Week van de Klassieken in teken van oorlog (19/03-27/03) doelgroepen te binden en nieuwe groepen aan te trekken. Daarbij probeert het museum zijn bereik te vergroten door Het thema van de achtste Week van de Klassieken was producten te ontwikkelen en aan te sluiten bij activiteiten ‘Te Wapen!’. Oorlog speelt een grote rol in de klassieke van externe organisaties. Iedere tentoonstelling kent een literatuur - van Homerus tot Julius Caesar. Waar kwam uitgebreid kaderprogramma, gericht op de motieven van die passie voor strijd en militaire roem vandaan? Welke de bezoeker (beleving, educatie, wetenschap). Het format rol speelde dit wapengekletter in het dagelijkse leven van dwingt projectteams na te denken over vormen van parti- de gemiddelde Griek of Romein? Rond dit thema organi- cipatie door de bezoekers en dus over het verstevigen van seerden de deelnemende partijen tientallen lezingen, 50 betrokkenheid. rondleidingen, studiemiddagen en voorstellingen. 51 De week begon met de Ken-uw-Klassieken Pubquiz voor In dit jaarverslag staat onderaan iedere pagina een selectie classici, gevolgd door de Grote Ken-je-Klassiekenquiz voor van activiteiten die georganiseerd zijn om betrokkenheid gymnasiumleerlingen en sloot af met een feestelijke middag van bezoekers bij het museum te vergroten. Deze activi- van het Nederlands Klassiek Verbond. teiten zijn cruciaal omdat het de missie, de ambitie en het ondernemerschap raakt. Om het centrale podium van de Coördinatoren: RMO en Tresoar oudheid te zijn (voor publiekspresentaties en als weten- Hoofdpartners: Allard Pierson Museum, Athenaeum Boek- schappelijk instituut) is het nodig dat het museum meer is handel, de Vrienden van het Gymnasium en het Nederlands dan een verzameling tentoonstellingszalen én meer dan een Klassiek Verbond archeologisch centrum; het is een podium voor de oudheid Sponsoren: Labrys Reizen, uitgeverij Athenaeum in brede zin. Partners: Athenaeum-Polak & Van Gennep, Museum Het Valkhof, Geschiedenis Magazine, de Groene Amsterdam- De hoofddoelstellingen van de activiteiten zijn klanten- mer, Uitgeverij Hermaion, Lampas, de Vereniging Classici binding, relatiemarketing en het daarmee bewerkstelligen Nederland, Kennislink, Addisco Onderwijs, NPO Cultura, de van (herhaal)bezoek. Dat dit het museum geen windeieren Centrale Bibliotheek Amsterdam en de Koninklijke Neder- heeft gelegd bewijzen de bezoekcijfers, het feit dat activitei- landse Akademie van Wetenschappen. rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 ten volgeboekt zijn en de winkelomzet stijgt. Een voorbeeld rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 is de Week van de Klassieken. Deze week is van belang om Team Casa Nostra winnaar van de banden met gymnasiaal Nederland te intensiveren, in de Ken-Uw-Klassieken Pubquiz (19/03) verwachting dat dit later in een jaar leidt tot extra (school) bezoek. Honderden leerlingen, studenten, alumni en 179 classici, studenten en docenten verdeeld in 38 teams, docenten bezoeken in deze week het museum. gingen de strijd met elkaar aan in de lustrum-editie van de Ken-Uw-Klassieken Pubquiz. Quizmaster Fik Meijer liet de hersens van de deelnemers flink kraken. In een overvolle

t 20/03 Finale vertaalwedstrijd Klassieke Olympiaden • De Klassieke Olympiaden zijn vertaalwedstrijden Latijn en Grieks t 21/03 en 22/03 Romeinen aan het Rapenburg • Legio Secunda Augusta, een levende geschiedenis-groep sloeg, als voor scholieren en volwassenen, georganiseerd door het Nederlands Klassiek Verbond s Romeins legioen uit de eerste eeuw na Christus, hun legerkamp op in de Tempelzaal s t 20/03 en 21/03 Speedrondleidingen ‘Te wapen!’ • Gidsen gaven korte rondleidingen over de Romeinse collectie met als thema oorlog en wapens s Museum (Amsterdam). De vriendenvereniging kreeg geen De lezingen worden gehouden in de Tempelzaal en zijn verzoek van het museum voor ondersteuning voor een tegen betaling van € 5 toegankelijk voor niet-leden. aankoop en heeft € 125.000 gereserveerd voor een majeure Gedurende de sluiting zijn de lezingen georganiseerd in aanwinst. de Oranjerie van de Hortus Botanicus (mei t/m oktober) en in een collegezaal bij de Universiteit Leiden (november). De lezing van 8 december stond in het teken van de herope- Datum Spreker, titel Bezoekers ning. Vrienden kregen die avond een exclusieve preview van 13/01 prof. dr. Roald Docter, Universiteit Gent, de opstelling Klassieke Wereld. Punisch Carthago: van kolonie tot wereldmacht 74 10/02 prof. dr. Ruurd Halbertsma, conservator, Stichting Zakenvrienden De herontdekking van Carthago 106 09/03 prof. dr. Fik Meijer, emeritus hoogleraar, Universiteit De Stichting Zakenvrienden staat financieel garant voor van Amsterdam, Carthago en de zee 203 activiteiten die zelfstandig middelen behoren te genereren. 14/04 prof. dr. Hans Schneider (oud directeur RMO) en Dit doet de stichting om het ondernemerschap te stimu- drs. Wim Weijland, directeur RMO, RMO: verleden en leren. In 2014 werd € 50.000 gereserveerd voor Carthago, toekomst 125 maar in 2015 bleek daar geen gebruik van nodig. In 2015 12/05 dr. Lucas Petit, conservator , is er vanwege de sluiting geen nieuwe aanvraag geweest. De RMO opgravingen op Tell Damiyah 66 De Stichting Zakenvrienden heeft maximaal € 100.000 09/06 dr. Lara Weiss, conservator beschikbaar voor een garantstelling. Religie in Deir-el-Medina 83 08/09 prof. dr. Maarten Raven, conservator Bestuurslidmaatschappen Resultaten Leids-Turijnse opgravingen in Sakkara 71 13/10 drs. Roderick Geerts, archeoloog ADC, Inzichten in de Het RMO entameert nevenfuncties van de medewerkers, in grote tempel van Berenike (Egypte) 60 en buiten het museale veld. Een overzicht hiervan is opge- 10/11 prof. dr. Eric Moorman, Universiteit Nijmegen, De nomen in bijlage IV. Met het vervullen van nevenfuncties Romeinse Via Appia als plaats voor reflectie 119 verbinden de medewerkers hun betrokkenheid en kennis 08/12 prof. dr. Ruurd Halbertsma, conservator, met de museale-, archeologische- en/of universitaire wereld. Afdeling Klassieke Oudheid 215

Gemiddeld 124 Totaal bezoek: 1122

52 53 Tempelzaal werd de kennis van de deelnemers over Griekse theater van de klassieke wereld. In drie rondes beantwoorden Latijnse literatuur, klassieke mythologie, oude geschie- den ze vragen als ‘Hoe heet de Griekse god van de zee die denis, antieke wijsbegeerte, archeologie en receptie van een voorspellende gave had? En van wie is de uitspraak “in de oudheid op de proef gesteld. Na een spannende strijd oorlog sneuvelt de waarheid als eerste”? Aangemoedigd kwam het Amsterdamse team Casa Nostra met één punt door klasgenoten versloeg het Sint Ignatius Gymnasium voorsprong op team Labrys Reizen als winnaar uit de bus. drieëntwintig andere scholenteams. De altijd geanimeerde Pubquiz kende dit jaar extra reuring met de assistentie van Romeinse legionairs van levende RoMeO Vriendenvereniging geschiedenisgroep Legio Secunda Augusta. De jury van de Pubquiz bestond evenals voorgaande jaren uit dr. Stephan Aantal RoMeO-leden Mols (Radboud Universiteit), dr. Marlein van Raalte (Univer- 2011 2012 2013 2014 2015 siteit Leiden), prof. dr. Ruurd Halbertsma (conservator) en 1.149 1.185 1.185 1.254 1.245 juryvoorzitter prof. dr. Ineke Sluiter (Universiteit Leiden).

Sint Ignatius Gymnasium uit Amsterdam wint RoMeO werd in 1996 opgericht en stelt zich ten doel Grote Ken-je-Klassiekenquiz (20/03) mensen die geïnteresseerd zijn in archeologie en in het rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 Rijksmuseum van Oudheden nader tot elkaar te brengen. rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 Het team van Sint Ignatius Gymnasium uit Amsterdam won Door de leden actief te betrekken hoopt de vereniging het de landelijke finale van de Grote Ken-Je-Klassiekenquiz, draagvlak voor het museum te verankeren. De vrienden- na voorrondes in Nijmegen, Leeuwarden, Leiden, Amster- vereniging heeft negen lezingen verzorgd. RoMeO heeft dam, Antwerpen en Gent. Tijdens de quiz testten vierde- en tweemaal het RMO Magazine uitgegeven en zeven keer een vijfdeklas gymnasiasten uit Nederland en Vlaanderen hun vriendennieuwsbrief. Er werden excursies georganiseerd kennis over uiteenlopende klassieke onderwerpen uit de naar Het Huis van Hilde (Castricum), de tentoonstelling literatuur, filosofie, archeologie, historie, mythologie en het Rome in de Nieuwe Kerk (Amsterdam), en het Allard Pierson

t 22/03 Verhalenverteller: fabels • Verhalenverteller Paul Groos vertelde klassieke fabels die vaak meer dan 2000 jaar t 22/03 Verhalenverteller: Om Troje • Verhalenverteller Paul Groos vertelde het verhaal over Troje, Achilles en zijn zoon oud zijn, zoals het verhaal van de Zon en de Wind. Elk verhaal bevatte een wijze les, maar was ook vermakelijk om naar te Pyrrhus: Nooit wordt Troje veroverd zonder het bloed van Achilles s luisteren s Kennisoverdracht door de conservatoren: Impact door kennisverspreiding

Nederland Middeleeuwen ondernomen naar Amsterdam, Manchester, Oxford, Lon- den, München, Heidelberg, Berlijn en Turijn. In overleg met Begin december opende de tentoonstelling Maas & Mens: ontwerpbureau Kinkorn kwam de vormgeving en plattegrond Archeologie van Maastricht tot de Maasvlakte, waarover tot stand. Tevens werden de eerste zaalteksten geschreven. de conservator de inhoudelijke leiding had. In 2015 werd Daarnaast assisteerden de conservatoren bij de reizende de tentoonstelling Vlijmscherp verleden, over zwaarden, tentoonstellingen Égypte magique in Quebec en Egitto voorbereid, die op 31 maart 2016 is geopend. De werkzaam- splendore millenario in Bologna. Lara Weiss begeleidde de heden daarvoor betroffen zowel objecten literatuurstudie en tentoonstelling Egypte: land van onsterfelijkheid (2016) en onderzoek naar mogelijke buitenlandse bruiklenen (Londen, gaf inhoudelijk advies voor de dierententoonstelling Grr… Leeds, St-Germain-en-Laye). Daarnaast werd de basis gelegd Machtige dieren wereldwijd in Museum Volkenkunde. Tot voor een tentoonstelling over 200 jaar RMO in 2018. Er werd slot werd de publiciteit verzorgd over een recente aankoop middeleeuws materiaal uitgeleend; zo maakten voorwerpen (naosfragment), over de opgravingen te Sakkara en over de uit Dorestad deel uit van de tentoonstelling De erfenis van vermeende vondst van het graf van Nefertiti. Online ver- Karel de Grote in Praag, waar de conservator transport en pu- scheen een volgend deel van een gefilmd interview over de blicatie begeleidde. Conservator Willemsen gaf een twintigtal opgravingen te Sakkara. lezingen en rondleidingen, van de MuseumJeugdUniversiteit tot in de pop-up museumhop, en leverde diverse bijdragen Oude Nabije Oosten aan pers en sociale media. Dit jaar stond in het teken van de voorbereidingen voor de Nederland Prehistorie wintertentoonstelling van 2016/2017 over de antieke stad Nineveh. Hiervoor heeft conservator Lucas Petit positieve ge- In het verlengde van de tentoonstelling IJstijd werd een fos- sprekken gevoerd met musea in Engeland, België, Frankrijk, sielendag georganiseerd, in samenwerking met Naturalis en Spanje, Italië, Duitsland en Amerika. Dit heeft geleid tot meer de WPZ (Werkgroep Pleistocene Zoogdieren). Voorts waren dan 200 toegezegde bruiklenen uit tien verschillende landen. er werkzaamheden voor de tentoonstellingen Maas & Mens Daarnaast heeft Petit contact opgenomen met bedrijven en Vlijmscherp verleden. Daarvoor werd een bezoek gebracht (Océ, Sketchfab, QDEPQ, The Economist) en universiteiten 54 aan diverse musea (zie boven). Doel was het in bruikleen (Delft, München, Northampton) om te praten over de toe- 55 verkrijgen van de zes vermaarde bronzen ‘reuzenzwaarden’ passing van virtuele en fysieke reconstructies in de tentoon- van het type Plougrescant-Ommerschans. Dat is gelukt nadat stelling Nineveh. Dit is belangrijk om aandacht te genereren het Musée d’Archéologie Nationale in Saint-Germain-en- voor het verwoeste erfgoed in deze Noord-Iraakse stad. Laye bij Parijs toestemde. Tevens is een bezoek gebracht aan Petit verzorgde lezingen in Nederland, Jordanië, Amerika, de familie in Duitsland die het zwaard van Ommerschans in Zwitserland en Engeland. Zo gaf hij een publiekslezing met bezit heeft. Dit Europese topstuk is een icoon van de Neder- koninklijk bezoek op de Nederlandse ambassade in Jordanië. landse prehistorie en werd voor het laatst in Nederland door Petit was uitgebreid in het nieuws, zowel op de radio als in conservator Holwerda gezien in 1928. De contacten met de kranten, met commentaar over de recente verwoestingen in familie, die vanuit het museum voor het laatst in 1977 plaats- Irak en Syrië. Interviews zijn gepubliceerd in Trouw, de Volks- hadden, zijn hernieuwd en de familie is gevraagd of ze het krant, National Geographic, het Belgisch Nieuwsblad, het AD zwaard in bruikleen willen geven. Mocht dit lukken, dan zijn en de Telegraaf. de zes zwaarden voor het eerst in 3.500 jaar weer bij elkaar gebracht. Klassieke Wereld Tot slot werden de halsringen van Uddel gepresenteerd in het CODA museum in Apeldoorn en werd onderzoek naar In 2015 werden, nog afgezien van de openingsspeeches deze sieraden gefaciliteerd, waardoor er replica’s gemaakt en interviews rond de heropening, 21 lezingen gehouden. rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 konden worden. De halsringen werden op de nationale Opvallend waren de voordrachten tijdens het jaarlijkse rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 archeologiedagen, waarbij het RMO communicatiepartner Geschiedenis Festival in Haarlem (‘Dromen zijn geen bedrog: was, in oktober gepresenteerd. het droomboek van Artemidorus van Daldis’), een muzikale avond met lezing en liederen over de herontdekking van Egypte Carthago en een lezing in De Nieuwe Kerk te Amsterdam in het kader van de grote tentoonstelling over Constantijn De conservatoren bereidden de herinrichting voor van aldaar (‘De triomf van Constantijn. Nieuw licht op de de Egyptische afdeling. In dat kader werden studiereizen Rubenscamee’).

t 24/03 Latijn leren? Zo kan het ook! • Informatiebijeenkomst over gesproken Latijn als krachtig didactisch middel, t 24/03 Panel-avond: Oorlogsjournalistiek • Specialisten in klassieke geschiedschrijving en hedendaagse georganiseerd door Casper Porton van Addisco Onderwijs s oorlogsverslaggevers gingen met elkaar in gesprek over verslaggeving van een oorlog. Allen zijn afhankelijk van hun bronnen, zoals Romeinse en Griekse geschiedschrijvers (toen) of ooggetuigen (nu). De vraag is hoe betrouwbaar die bronnen zijn. Onder leiding van journalist en schrijfster Yaël Vinckx spraken het panel Oudheid (Ruurd Halbertsma (RMO), Christoph Pieper (Universiteit Leiden) en Frits Naerebout (Universiteit Leiden). Met het Panel Actualiteit (Arnold Karskens (oorlogsverslaggever en onderzoeksjournalist) en Minka Nijhuis (journalist en schrijfster) s uitgelicht: De vroege culturen: Griekenland absorbeert De latere culturen: Griekenland inspireert De eerste zaal toont de materiële cultuur van Griekenland Vanaf de vijfde eeuw voor Chr. waren het de Grieken die De Klassieke wereld van ca. 3000 voor Chr. tot ca. 500 voor Chr. In deze periode kunsten en wetenschappen gingen domineren. Met name is van een Griekse cultuur pur sang nog geen sprake. Tijdens de overwinningen op de Perzen tussen 490 en 480 voor Chr. De Klassieke wereld: Grieken, Etrusken en Romeinen keizer Napoleon, Lucien Bonaparte, vond in 1829 Griekse de zogenaamde Cycladen- en Minoïsche cultuur (ca. 3200- leidden tot een nieuwe era, die latere generaties in de oud- vazen op zijn landgoed ten noorden van Rome. Uit deze col- 1450 voor Chr.) was het Grieks als taal niet eens in gebruik. heid al als ‘klassiek’ gingen beschouwen. Tijdens de verbouwing is hard gewerkt aan een nieuwe op- lectie kocht koning Willem I in 1839 een prachtige selectie, In de ‘duistere eeuwen’ die volgden op het verdwijnen van stelling van de afdelingen Grieken, Etrusken en Romeinen. die hij aan het Rijksmuseum van Oudheden ten geschenke de Minoïsche en Myceense beschavingen (ca. 1100-800 voor De tweede zaal is in drie gedeelten verdeeld en begint Conservator Ruurd Halbertsma vertelt hieronder over de gaf. In kwaliteit van verzameling staat het museum door Chr. ) werd de kiem gelegd voor de Griekse beschaving zoals met een belangrijke bron van onze kennis over het oude geschiedenis van de verzameling, over de inrichting én over deze schenking op één lijn met musea als het Louvre en het wij die kennen. In de opstelling wordt dit ‘herboren Grie- Griekenland: de beschilderde vazen. In het eerste gedeelte enkele topstukken die aan de collectie zijn toevoegd met het British Museum. kenland’ geïllustreerd door het geometrische aardewerk uit maken we kennis met de wereld van de goden, de helden oog op deze ‘wedergeboorte’ van de klassieke oudheid. Attica en het oriëntaliserende vaatwerk uit Corinthe. Dit aar- en de mythen, de leefwereld van vrouwen, mannen en Een nieuwe opstelling dewerk is niet ‘typisch’ Grieks: geometrische motieven (zoals kinderen, en voor sport, oorlog en de dood. Een rijke verzameling de meander) komen al in het tweede millennium voor Chr. De afdeling Grieken is verdeeld over de twee voormalige voor op aardewerk uit Noord-Iran, en de oosterse leeuwen, Het tweede gedeelte van deze zaal is gereserveerd voor een In 1818 richtte koning Willem I het Rijksmuseum van tentoonstellingszalen. Uitgangspunt voor de afdeling was sfinxen en griffioenen op het Corinthische aardewerk zijn eregalerij van Griekse sculpturen. Een combinatie van realis- Oudheden op. Collecties die in de zeventiende en ach- dat de zalen los van elkaar een compleet verhaal moesten ontleend aan de kunst van het neo-Assyrische koninkrijk, me en ritme deed de beelden als het ware tot leven komen. tiende eeuw nog door verzamelaars als Peter Paul Rubens vertellen. Als overkoepelend thema is gekozen voor Grieken waarmee de Corinthiërs handel dreven. Blikvangers van deze De filosoof Aristoteles merkte op dat deze kunstuitingen een en Boerhaave waren aangelegd werden onderdeel van deze in context. De cultuur van de Grieken wordt niet als een ge- stijlperioden zijn de recent gerestaureerde geometrische mens in vervoering konden brengen, ja zelfs momenten van nationale collecties. Toen eenmaal een directeur-hoogleraar ïsoleerd fenomeen gepresenteerd, maar als een beschaving, grafvaas uit ca. 760 voor Chr. en een puntgave Corinthische extase konden doen beleven. archeologie was benoemd, ging het snel met de groei van die in dynamisch contact met haar mediterrane buren heeft wijnkan uit 590-580 voor Chr., die met het oog op de herin- het museum. Deze Caspar Reuvens (1793-1835) had een gestaan. Elementen uit andere culturen zijn door de Grieken richting enkele jaren terug is gekocht. Het laatste gedeelte van deze zaal illustreert de Griekse tomeloze energie en organiseerde archeologische ont- overgenomen én andere culturen zijn door de Grieken expansie, die in de achtste eeuw bescheiden begon met een dekkingsreizen naar Noord-Afrika, Griekenland en Italië. geïnspireerd. Het thema ‘Grieken in context’ komt duidelijk naar voren in aantal kolonies in Zuid-Italië. De periode van Alexander de Het Punische Carthago werd ontdekt, Griekse sculpturen een monumentale kop van een priester. De amandelvormige Grote leidde ertoe dat de Griekse cultuur overheersend werd werden opgegraven en in Italië kon een compleet Etruskisch ogen en de ‘archaïsche glimlach’ zijn elementen, die stam- tot in Egypte en Afghanistan aan toe. Voorwerpen uit Egypte, museum worden gekocht. De Franse kranten schreven dat men uit de Griekse sculptuur. De vierkante, gekrulde baard Italië en India vertellen hier het verhaal van de Griekse Leiden ‘le sanctuaire étrusque’ was geworden. En het verza- is echter direct te herleiden op invloed van de Perzische dynamiek in de laatste drie eeuwen voor het begin van onze melen hield na de dood van Reuvens niet op. Een broer van kunst. Cyprus wordt een culturele smeltkroes genoemd. jaartelling. En dat zien we terug op de Griekse afdeling. 56 57 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 Etrusken en Romeinen Uit koninklijk bezit komt tevens een terracotta beeldje van een dansend meisje met een sluier dat stamt uit Boeotië Nauw verbonden met de Griekse afdeling zijn de nieuw en te dateren valt tussen 350/325 voor Chr. Dit beeldje is op- ingerichte zalen met Etruskische en Romeinse oudheden, gesteld bij de afdeling Hellenistisch Griekenland. Oorspron- die we naast elkaar presenteren. kelijk was het een geschenk van koning Paul en koningin De Etruskische cultuur werd beïnvloed door de Grieken in Frederika van Griekenland aan Koningin Juliana. Zuid-Italië en het oostelijke Middellandse Zeegebied. Grote hoeveelheden Grieks aardewerk zijn teruggevonden Het derde Haagse bruikleen betreft een Etruskische amfoor in de grafkamers in Etrurië. Op albasten askisten uit Volterra met gestempelde versiering, in de stijl van het zogeheten zijn hoogtepunten uit de Griekse mythologie afgebeeld. bucchero pesante (zesde eeuw voor Chr.). Deze specifieke Het thema ‘context’ wordt voortgezet met Etruskische vorm ontbrak in de Etruskische collectie. Opvallend is dat de imitaties van Griekse ceramiek, de betekenis van de Griekse Atheense pottenbakker Nikosthenes (van wie het RMO één mythologie voor de Etrusken en het verhaal achter de import werk heeft) juist deze vorm heeft gebruikt voor zijn Attische van het Attische aardewerk. export-vazen naar Etrurië (de zogenaamde Nikosthenische amforen) De dominante rol die Etrurië in Italië innam is uit de geschiedenis bekend door het verhaal dat in de zesde eeuw De Nederlandsche Bank voor Chr. drie Etruskische koningen geregeerd zouden hebben over Rome. Na het verdrijven van de laatste koning, Voor een overzicht van de Griekse muntslag van Spanje Tarquinius Superbus, werd in 510 voor Chr. de Romeinse tot aan Afghanistan werd een belangrijk bruikleen uit de republiek uitgeroepen, die zou uitgroeien tot een wereld- numismatische collectie van De Nederlandsche Bank ver- macht. kregen. Dertig munten van goud, zilver en brons illustreren de economische verspreiding van de Griekse cultuur in de In de afdeling Romeinen versmelt alles wat de bezoeker wereld van de oudheid. Voor de Romeinse afdeling werden eerder in de zalen met Griekse en Etruskische oudheden uit de DNB-collectie twaalf munten in bruikleen gekregen, heeft gezien. De monumentale opstelling van Romeinse die de beroemde (en beruchte) eerste twaalf keizers van keizerbeelden illustreert het idee van Imperium, het gezag Rome laten zien. dat Rome vestigde in grote delen van Europa, Noord-Afrika en Azië. De vrij uniforme materiële cultuur, die de Romeinen Nationaal Museum voor Wereldculturen in deze gebieden achterlieten, wordt aan de bezoeker duidelijk gemaakt door het tonen van huisdecoratie (mozaïeken, De invloed van de Griekse kunst op culturen vér buiten wandschilderingen, meubelstukken, vaatwerk), de godenwe- Griekenland wordt getoond door een belangrijk bruikleen 58 reld (met bijzondere aandacht voor geïmporteerde goden uit van Museum Volkenkunde. Vijf beschilderde gipsen por- 59 het buitenland) en de rituelen rond dood en begrafenis. tretten van de Boeddha en zijn volgelingen uit de cultuur van Gandara (India/Afghanistan, vierde-vijfde eeuw na Chr.) De beeltenissen van overledenen in het columbarium sluiten laten op verrassende manier de vermenging van Griekse en goed aan bij door de Romeinse kunst beïnvloede portretten Oosterse cultuurinvloeden zien. uit Palmyra. Met een laatste blik op deze Palmyreense reliëfs verlaat de bezoeker dan de Klassieke Wereld, om in die van het oude Nabije Oosten binnen te treden.

Langdurig bruiklenen voor opstelling Klassieke Wereld Octodrachme van Ptolemaeus II, goud, Egypte, 273-246 v.Chr. (Bruikleen Nationale Numismatische Collectie, De Nederlandsche Bank) Bij de herinrichting van de afdelingen Grieken, Etrusken en Romeinen werd een aantal objecten van andere instellingen in langdurig bruikleen verkregen.

Koninklijke Collecties Den Haag rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 Naar aanleiding van een inventarisatie van de Koninklijke Collecties Den Haag werden twee stukken verkregen. Bij het thema Grieken in Egypte wordt de versmelting van Griekse en Egyptische religieuze uitingen behandeld. Om deze versmelting te illustreren werd een zogenaamde Osiris Canopus geselecteerd. In de stad Canopus richtte de Griekse farao Ptolemaeus III een tempel op ter ere van Osiris. Osiris werd hier vereerd in de vorm van een albasten vaas met een godenhoofd. De vaas symboliseert het vruchtbare Nijlwater. Dit bijzondere stuk uit Hellenistisch Egypte is teruggevonden in de villa van keizer Hadrianus in Tivoli. Daar had de keizer een stukje van de stad Canopus laten nabouwen. De Osiris stamt uit het bezit van koningin Anna Paulowna, die het stuk in 1846 cadeau kreeg van Paus Pius IX. 60 61 fotocolumns door rob overmeer extase en verwoesting niet lachen en niet niezen

Het museum herken ik niet meer terug. Overal liggen ‘Waar is de rest van het beeld?’ wil ik weten. Vandaag ga ik met projectleider Hanneke Kik mee naar het ‘Waarop let je bij je keuze?’ sculpturen zorgvuldig opgeslagen op pallets. Op de afdeling ‘Het beeld komt uit Klein Azië. Het stond in een tempel. glas- en metaaldepot. ‘Rustig bewegen,’ zegt ze. Ik houd ‘Een Japanse delegatie is hier pas komen kijken. Ze hebben Nabije Oosten ontmoet ik projectleider Jill van der Sterren. Deze is verloren gegaan door een brand. Alleen het hoofd meteen mijn adem in. En kijk naar de glazen vaasjes en een aanvraag ingediend voor deze diademen. Ik selecteer Ze loopt en praat snel. ‘Ik doe de projectleiding van tentoon- bleef over. Waarschijnlijk is de kop eraf gevallen waardoor potjes. Het ziet er breekbaar uit. er drie op schoonheid en op een goede conditie. Ze zijn stellingen en ben de schakel tussen de wetenschap en het zijn neus afbrak.’ ‘Wat ben je aan het doen?’ vraag ik zonder al teveel lucht te kwetsbaar om te verplaatsen. Maar ik beslis niet alleen. Mijn publiek. Samen met de conservator heb ik een plan ontwik- verplaatsen. selectie gaat naar onze restaurator, conservator en naar de keld voor de afdeling Klassieke Wereld. Twee zalen Grieken, ‘Wie was Dionysus? ‘Ik maak een selectie voor een reizende tentoonstelling in collectiebeheerder. Iedereen beoordeelt vanuit zijn specia- en een grote zaal met Romeinen en Etrusken. De plafonds ‘Dionysus is onder andere de God van de wijn, vreugde en Japan. Nu het museum dicht is kunnen we onze collectie lisme of het object op reis kan.’ worden nu zwart geschilderd. Ik bewaak alle deadlines,’ zegt extase, maar ook van de destructieve en verwoestende kant. makkelijker uitlenen. In deze la ligt tijdelijk een deel van Jill terwijl ze een doek voorzichtig optilt. Hij is de god van de dingen waar je later spijt van krijgt.’ onze gouden kransen. Bij ieder zuchtje wind zie je ze al ‘Kan het mis gaan?’ bewegen. Zo dun zijn ze.’ ‘Japan is aardbevingsgevoelig. Dan is het belangrijk hoe het rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 ‘Van wie is dit hoofd?’ vraag ik. ‘Hoe zit het met jouw verwoestende kant?’ Japanse museum zich daar op voorbereidt. Ze hebben bij- ‘Van de God Dionysus. Hij krijgt een prominente plaats in ‘Als er iets te vieren is, drink ik graag een glaasje wijn. En ik ‘Wat zijn het precies?’ voorbeeld een vernuftig systeem van visdraad met knoopjes de zaal. We plaatsen hem hoog op een zwevende plank zodat vind dat er vaak iets te vieren is, maar ik verlies nooit mijn ‘Het zijn gouden grafdiademen. Ze komen uit de graftom- waarmee ze objecten fraai vastzetten.’ je er tegenop gaat kijken. Zo was het oorspronkelijk bedoeld. hoofd.’ bes uit de Griekse en Hellenistische tijd. De welgestelden Iedereen keek tegen de God Dionysus op. werden opgebaard en hadden deze in hun haar. Het glin- ‘Je moet dus geen verkeerde beweging maken bij dit werk,’ sterde mooi. Ik vind ze prachtig en houd van sieraden.’ zeg ik. ‘Hoe laat je een hoofd met plank zweven?’ ‘Bij het uitzoeken van kwetsbare objecten ben ik me heel ‘Het beeld weegt meer dan 200 kilo. We laten een metalen ‘Waarom zo dun?’ bewust van mezelf. Ik moet goed opletten waar ik mijn constructie bouwen waar het hoofd op kan rusten en die ‘Het is bladgoud. Vergelijk het met aluminium folie. Ze ledematen neerzet en dat ik mijn ellenboog goed omhoog metalen constructie verwerken we in de muur zodat je er konden er met hun vingers patronen in strijken. Ik zie hier houd. Normaal draag ik graag een sjaaltje. Vanmorgen heb niets meer van ziet.’ bijvoorbeeld meerdere keren hetzelfde vrouwengezicht. ik hem speciaal voor deze selectieklus thuis gelaten. En ik Waarschijnlijk hadden ze daar een stempel van.’ mag vooral niet lachen en niet niezen.’ 2

Collectiefunctie 62 63

De collectiefunctie kent drie hoofddoelen: • Kwaliteit van het interne beheer van de collectie • Collectiewaarde en objectkennis • Objectzichtbaarheid, in het verlengde daarvan impact en reputatie van de collectie rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 2.1 Kwaliteit van het interne beheer

De belangrijkste doelstellingen zijn dat de vaste opstelling gemmen en cameeën aan het RMO was een eerste aanzet fysiek goed onderhouden blijft, het klimaat op de zalen tot hereniging. Toekomstige wetenschappelijke uitwerking en in de depots stabiel is en de veiligheidsmaatregelen en verdere documentatie zal meer dan de som der delen gecertificeerd zijn. Er zijn geen afwijkingen geconstateerd opleveren. in het klimaat. Onderhoud aan de vaste opstelling vond met regelmaat plaats. De beveiliging is up-to-date. Projectsubsidie

Vernieuwing vaste opstelling Klassieke Wereld De verzameling bestaat uit antieke gemmen en cameeën, rol-, stempel- en kleizegels, gemmen en cameeën uit de De huidige inrichting en vormgeving van de Griekse vijftiende tot twintigste eeuw met daarnaast sets van gips- afdeling was onderdeel van een verbouwing in het jaar afdrukken en objecten bezet met gemmen en cameeën uit 2000, waarbij alle afdelingen (met uitzondering van de de zeventiende tot negentiende eeuw. Voor het integreren Nederlandse archeologie) waren betrokken. Door gebrek van deze deelcollectie is een eenmalige subsidie door OCW aan middelen moest de Griekse afdeling het indertijd verstrekt, waarmee de volgende doelen moeten worden stellen met het oude interieur: marmoleum vloeren in behaald: diverse uitvoeringen, betimmering uit de jaren zeventig • Het verantwoord opbergen/beheren (2014). en een gedateerd systeemplafond. Nieuwe vitrines en een • Het goed beschrijven, inclusief fotografie (2014). pregnante mediterrane kleurstelling konden deze manco’s • Het via de website en de database TMS toegankelijk niet verhelpen. Het resultaat was eerder hybride dan echt maken (2015). nieuw. De aanblik van de opstelling deed de collectie • Het vormgeven van een tentoonstelling (2015). zondermeer te kort. Lange tijd kon hier niets aan gewijzigd • Het organiseren van een wetenschappelijk congres en worden, omdat de herinrichting uit het jaar 2000 in vijftien bijbehorende publicatie (2016). jaar afgeschreven werd en het dus als ballast en erfenis meegedragen werd. Beheer en registratie

Die mogelijkheden waren er nu wel. Het RMO heeft de af- De collectie is integraal opgeslagen in het depot van het 64 gelopen jaren, door steeds stijgende bezoekcijfers, een ruim RMO. Tijdens de registratie van de stenen bleken de over- 65 bestemmingsfonds opgebouwd. Hieruit is de renovatie van gedragen bestanden hiaten te vertonen. Met behulp van de afdeling gefinancierd, waarbij de kosten van € 1.150.000 kaartenbakken, catalogi en oude inventarisboeken is de Tentoonstelling Pracht & Precisie De begeleidende publicatie bij de tentoonstelling volgt ten laste van het exploitatieresultaat gaan en niet worden registratie aangevuld en waar nodig gecorrigeerd. Door globaal de lijn van de expositie en gaat dieper op een aantal geactiveerd. De afdeling is in december opgeleverd. In 2014 middel van systematische controle en een analyse van oude Er werden twee deeltijd assistent-conservatoren aangesteld thema’s in. Daarnaast zijn voorwerpen opgenomen die niet is, na een pitch, de opdracht voor de vormgeving voor de KPK-jaarverslagen was het mogelijk enkele vermissingen met als taak het inhoudelijk en conceptueel vormgeven van in de tentoonstelling te zien zijn. Grieken verstrekt aan architectenbureau JOWA. De Romein- terug te vinden. Zo werden twee objecten getraceerd in een de tentoonstelling over de gesneden stenen. Deze tentoon- se en Etruskische afdeling is vernieuwd door het duo Guus langdurig, inmiddels contractueel vernieuwd, bruikleen aan stelling Pracht & Precisie is tot eind 2017 te zien. Het hoofd- Congres en publicatie Boudestein en Koen Vorst. Zie pagina 56 en verder voor een het Allard Pierson Museum (sinds 1976). Desondanks zijn er doel was de bezoeker kennis te laten maken met de schoon- inhoudelijke toelichting op het concept van deze afdeling. nog 43 vermissingen: acht antieke intaglio’s, één camee, drie heid, diversiteit en veelheid van de collectie, naast het inzicht Het laatste onderdeel van het project Gesneden Stenen rolzegels, acht achttiende-eeuwse stenen door steensnijder geven in steensnijtechnieken, materialen en functies van de is het organiseren van een congres (november 2016) en De collectie Gesneden Stenen is toegankelijk J.C. Dorsch en 23 cabochons zonder voorstelling, van diverse verschillende typen stenen van de Oudheid tot het heden. een wetenschappelijke publicatie over de collectie. Bij het steensoorten uit de dactyliotheek Amusement Lithologique. Voor deze tentoonstelling is een representatieve selectie congres zullen internationale experts, waarvan enkelen In 2013 moest het Geldmuseum in Utrecht de deuren Na de registratie in 2014 is het gegevensbestand, inclusief samengesteld waarbij de rode draad gevormd wordt door de eerder met de collectie gewerkt werden, spreken over de sluiten. De munten, biljetten en penningen werden foto’s van stenen en afdrukken, in de database TMS geïm- ‘mensen achter de gesneden stenen’. In de tentoonstelling verzamelaars achter de collecties van Gesneden Stenen. ondergebracht bij De Nederlandsche Bank en de collectie porteerd en op de RMO-website toegankelijk gemaakt. maakt de bezoeker kennis met de graveur, de eigenaar en de Gesneden Stenen uit het voormalige Koninklijk Penning- Met de aanstelling van twee assistent-conservatoren werd ‘hergebruiker’. rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 kabinet is overgedragen aan het Rijksmuseum van Oud- regelmatig aanvullende informatie in TMS toegevoegd. rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 heden. Met deze overdracht kwamen delen van historische Voor Pracht & Precisie is samengewerkt met steengraveur verzamelingen en opgravingscomplexen weer samen. Fotografie Erwin Pauly (Idar-Oberstein). Hij leende onder andere een Oudheden, documentatie en gesneden stenen werden topstuk uit zijn persoonlijke collectie. Kunstenaar en foto- herenigd, zoals de gesneden stenen verzameld door kolonel In juni werd de fotografie afgerond. In totaal zijn er 25.000 graaf Stephen Sack (Brussel) maakte als onderdeel van de J.E. Humbert in Italië (de verzameling Corazzi is weer com- foto’s gemaakt (meerdere foto’s per object). De foto’s zijn, tentoonstelling, een serie van zestien foto’s van gesneden pleet) en Noord-Afrika, van kolonel B.E.A. Rottiers, consul naast opname in de database, gebruikt voor de tentoonstel- stenen uit de collectie. Hierbij speelden speciale belichtings- R.J. van Lennep en het legaat Reuvens. De overdracht van de ling en het begeleidende publieksboek. en fotogrammetrietechnieken een belangrijke rol.

t 26/03 Dies Latinus • De vierde editie van de Dies Latinus: een middag over het Latijn in het Latijn. Het programma t 26/03 Nox Graeca • Het Oudgrieks wordt gedoceerd als dode taal, maar kan nog steeds gesproken worden. De Nox bevatte lezingen en workshops van internationale sprekers die het Latijn actief leren en gebruiken. In samenwerking met Graeca was een unieke gelegenheid om kennis te maken met het actief gebruiken van het Oudgrieks. Aan de hand van zijn Athenaeum Illustre, Vivarium Novum en Addisco Onderwijs s nieuwe lesboek Alexandros, to hellenikon paidion, gaf auteur Mario Díaz een introductie in het oud-Grieks op de actieve leermethode. In samenwerking met Athenaeum Illustre en Addisco Onderwijs s uitgelicht: 2.2 Collectiewaarde en objectkennis Steentijddag

Het RMO kan zich beroepen op een rijke traditie van weten- Oude Nabije Oosten schappelijk onderzoek. Uitgangspunt is dat dit onderzoek collectiegerelateerd is. Bij het begrip collectiewaarde speelt Conservator Lucas Petit deed, in het kader van het 200-jarige het verbeteren van de documentatie een belangrijke rol. bestaan in 2018, onderzoek naar de ontstaansgeschiedenis Vaak initieert het museum onderzoek op dit terrein, van de collectie van het Nabije Oosten, met accent op de omdat er een reden voor is, bijvoorbeeld een expositie glascollectie en de opgegraven Shechem-collectie. Samen of een catalogus. Hiervoor worden regelmatig stagiaires met conservator Ruurd Halbertsma (Klassieke Wereld) richtte ingezet. Daarnaast wordt promotieonderzoek gedaan en hij de overgang van de afdeling Nabije Oosten naar de afde- wordt regelmatig externe expertise gevraagd. ling Romeinen opnieuw in.

Nederland Middeleeuwen Nederland Prehistorie

Alle gepubliceerde en archivarische gegevens van de Naast diverse vragen voor studie naar RMO-vondsten, negentiende-eeuwse conservator Janssen over zijn bruikleen- en expertiseverzoeken, werden diverse objecten opgravingen van Dorestad (het huidige Wijk bij Duurstede) en verzamelingen aan de collectie toegevoegd. Deze staan werden verwerkt in de opgravingskaarten (met Menne beschreven bij de aanwinsten. Kosian, RCE), als deel van een re-assessment van alle eeuwse vondsten. In hetzelfde kader werden in het British Collectiewerkzaamheden betroffen onderzoek naar de Museum de Dorestad-vondsten bekeken die het RMO in bandkeramische vindplaats Sittard, in samenwerking met de de negentiende eeuw aan hen schonk. Als voorbereiding Universiteit Leiden (dr. Piet van de Velde) en Archol (drs. Ivo op een LAMO-procedure werd een pilot uitgewerkt voor de van Wijk). De vondsten en de documentatie van deze vind- mogelijke herplaatsing en/of afstoting van een grote groep plaats zijn opnieuw bekeken. Dat leverde infromatie voor de De vijfentwintigste steentijddag thische en neolithische ontwikkelingen. Bij beide verhalen metaalvondsten van Dorestad. Er werd een inventarisatie database op. Een tweede project dat, in samenwerking met kwam duidelijk naar voren dat er belangrijke stappen zijn gemaakt van middeleeuwse wapens in de collectie, waarvan de Leidse Faculteit Archeologie, is opgezet betreft de col- Op 7 februari vond voor tweehonderd liefhebbers de gezet en dat er een aantal schoolvoorbeeld-projecten zijn de databasegegevens werden aangepast naar aanleiding van lectie Smits, die in 2014 is aangekocht. Samen met Richard vijfentwintigste steentijddag plaats, die sinds 1993 wordt geweest binnen de steentijdarcheologie. Tevens bleek dat de literatuur- en archiefonderzoek. Datzelfde geldt voor aan- Jansen is een projectgroep van studenten gestart die binnen georganiseerd. steentijd vaak onvoldoende aandacht krijgt in de AMZ-cyclus winsten zoals een Merovingische ruiterfibula, een Karolingi- drie jaar de collectie zal documenteren en geïnventariseerd 66 en dat de kwaliteit van de rapporten soms te wensen overlaat 67 sche vleugellans, een Vikingzwaard (met inscriptie ‘Ulfberth’) aan het RMO zal overdragen. Eveneens in samenwerking De dag begon met drie lezingen over het Paleolithicum. en te weinig in synthetiserend, internationaal onderzoek en de vondsten van het grafveld Bergeijk-Fazantlaan, die met de Faculteit, en in relatie tot de zwaardententoonstel- Patrick Bringmans opende de dag met een bijdrage over de wordt meegenomen. Een terechte kritische noot en een officieel aan het museum werden overgedragen. ling Vlijmscherp Verleden, is er door Valerio Gentile (Labo- verschillende onderzoeken in de Belgische en Nederlandse uitdaging voor de komende 25 jaar. ratory for Artefact Studies, Leiden University) gekeken naar leemgroeves rondom Maastricht. Een toevoeging daarop Egypte gebruikssporen op de zwaarden. Op deze wijze wordt meer vormde het door Yannick Raczynski-Henk gepresenteerde Sprekers: inzicht in de biografie van deze objecten verkregen. onderzoek naar Amstenrade-Allée, het eerste grootschalige Bij de Egyptische afdeling werkten vijf vrijwilligers aan onderzoek naar middenpaleolitische bewoningssporen. • Patrick Bringmans, Jean-Pierre de Warrimont en Eric de schenking van de heer Demarée (546 objecten), het Collectieplan Beide verhalen toonden de bijzondere positie en informa- Meijs (KU Leuven): Op zoek naar de Neanderthaler in scannen van de dia-collectie van de opgravingen, de collectie tiewaarde van de Limburgse lössvindplaatsen aan. De lezing de Limburgse löss: 35 jaar Pleistocene Archeologie in van ruim 2.500 scarabeeën en aan de documentatie van de Het collectieplan is operationeel. Een separate onderzoeks- van Marcel Niekus vormde een noordelijke pendant, over de historisch perspectief. opstelling van het oude Egypte. Maarten Raven verzorgde nota is vastgesteld met daarin de onderzoeksplanning voor rijkdom van een middenpaleolithische (100.000-50.000 BP) • Yannick Raczinsky-Henk, Rob Paulussen, Roy Machiels de drukproeven voor de PALMA-publicatie van Mariëlle de periode 2016/2020. Voorheen werden collectiebeleid en vindplaats in Drenthe, met vele vuistbijlen. Naar verwachting en B. Weekers-Hendrikx: Amstenrade-Allée: Hoeveel Bulsink over de Egyptische goudcollectie en inventariseerde onderzoek in één beleidsnota besproken. De wetenschappe- zullen deze vindplaatseen een impuls vormen voor het spelden zitten er in een hooiberg? Met rupsbanden op archiefbestanden (scripties Egypte, privé-archieven Jordans lijke projecten zijn verdeeld in drie hoofdthema’s waarbij de onderzoek op het Fries-Drents keileemplateau. De lezing zoek naar het Midden-Paleolithicum van Zuid-Limburg. en Reinink en veldtekeningen Sakkara). Lara Weiss werkte output van ieder project is gedefinieerd: van Dion Stoop was een laatste (jong)paleolithische bijdrage. • Marcel Niekus: Een middenpaleolithische vindplaats op aan het opschonen van termen in de database en begeleidde

rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 Hij heranalyseerde de gegevens van de vindplaats het Drentse-Friese keileemplateau: resultaten van een rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 papierrestaurator Femke Prinsen en steenrestaurator Ilja Heythuysen-de Fransman. proefputtenonderzoek. Streit en zijn Duitse team. Er werden twee mummiescans • Luc Amkreutz (RMO): (Naar) een nieuw gemaakt in het Amsterdam Medisch Centrum ten behoeve Blikken terug steentijddag-boek. van de herinrichting. Beide conservatoren inventariseerden • Leo Verhart: Neujahrsgruss aus Mexico. de aangekochte collectie Jelgersma met daarin een sculptuur De middag bestond uit een terugblik op 25 jaar steen- • Dion Stoop: Uit de oude doos: van farao Amenhotep III. tijdarcheologie. De overgang naar Malta-archeologie en het Heythuysen-de Fransman Ia. verstoordersprincipe in combinatie met de commerciële • Marc de Bie, Bart Vanmontfort en Marijn van Gils: markt vormde een rode draad door de laatste drie lezingen. Terugblik op een kwart eeuw steentijdonderzoek in Marijn van Gils belichtte het onderzoek in België en riep op Vlaanderen. tot meer samenwerking en uitwisseling tussen Nederland • Nico Arts: De archeologie van jagers en verzamelaars en België. Nico Arts stond stil bij 25 jaar onderzoek voor de in Nederland: de pioniers, 25 steentijddagen en de t 26/03 Studiemiddag en Homerusprijs • Het Nederlands Klassiek Verbond organiseerde een middag met filmfragmenten paleolithische en mesolithische archeologie en berichtte over toekomst. en lezingen van Mieke Koenen (Klassieke dichters in het werk van Ida Gerhardt) en Michel Didier (De roman Salammbô). de onderwerpen van de 25 steentijddagen. Leendert Louwe • Leendert P. Louwe Kooijmans: Woelige jaren: Meso- en Aansluitend was er de jaarlijkse uitreiking van de NKV-Homerusprijs s Kooijmans volgde daarop met een terugblik op de mesoli- Neolithicum 1990-2005. Onderzoeksplanning Digitale registratiegraad

Verbindend Projecten Output Projecten 2012 2013 2014 2015 overkoepelend thema Basisregistratie 100% 100% 100% 100% Objectrecords TMS 177.355 178.313 177.967 183.119 I. Geschiedenis RMO 1. Dorestad ontdekt Analyse negentiende-eeuwse RMO-collectie en bestudering Objectrecords met foto’s in TMS 44.725 45.260 49.978 59.261 & Receptie Oudheid Dorestad vondsten elders leiden tot diverse publicaties. Foto’s in TMS 76.186 78.783 89.846 113.143 Output thema: Via website 44.123 44.731 49.367 58.116 2018 Publicatie 2. The Canino Publicatie resultaten Griekse vazenrestauratie (PALMA), Vindbaar in 10 minuten 92% 92% 92% 92% jubileumboek en connections symposiumbundel en twee peer-reviewed artikelen. tentoonstelling. Gerestaureerde vazen zijn opgenomen in vaste opstelling. Onderverdeling objecten

3.Humbertiana & Aanvullen database. Egypte 23.897 24.025 24.063 24.650 Borgiana Borgia en (nieuwe) Humbert biografie (PALMA). Nabije Oosten 18.283 18.295 18.328 18.291 Symposium. Klassieke Wereld 13.598 13.621 14.190 14.264 Tentoonstelling in Musée du Bardo. Oud Europa 7.514 7.562 7.581 7.580 Nederland prehistorie 8.233 8.290 8.317 8.377 4. Het nieuwerijks Jaarlijkse opgraving. Nederland Romeinen 16.843 17.399 16.848 16.866 grafveld van Saqqara Twee publicaties over reeds opgegraven delen van het grafveld Nederland Middeleeuwen 12.856 13.030 12.222 12.325 (PALMA). 75.247 75.151 75.426 75.349 Onderdeel tentoonstelling Horemheb. Opgravingsmateriaal 5. Gesneden Stenen Symposium en symposiumbundel (PALMA). - prehistorisch ca.13.000 ca.13.000 ca.13.000 ca.13.000 - Romeins ca.27.000 ca.27.000 ca.27.000 ca.27.000 II. Collecties & Agency 6. Bandkeramiek en Analyse Sittard: Boek en twee artikelen. - middeleeuws ca.35.000 ca.35.000 ca.35.000 ca.35.000 Output thema: beyond 2016 EU aanvraag. Replica’s 494 498 502 512 2017 Symposium. 7. Noordzee en Technische analyse vondsten. Receptie van de Oudheid 388 440 488 527 2018 Boek en definiëring Wetland archeologie. Publicatie oude opgravingsresultaten (wetlands). Gesneden stenen n.v.t. n.v.t. n.v.t. 4.376 deelonderwerpen om Tentoonstelling Noordzee-archeologie. nader te bestuderen. 2019 Twee artikelen. 8. Laatmiddeleeuwse Publicaties en tentoonstellingen, waaronder Doel is dat de museumcollectie geregistreerd, gedigita- toonstellingsmodule van TMS toegevoegd. In het 68 materiele cultuur Laatmiddeleeuwse Tuinen. liseerd en ontsloten is. 90% van voorwerpen moet vindbaar verlengde van de collectie gesneden stenen werden circa 69 zijn in 10 minuten. 1.800 Egyptische scarabeeën en 1.550 stempelzegels uit 9. Mummiekisten Voortzetting samenwerking Vaticaanse musea. het Nabije Oosten uit de RMO-collectie gefotografeerd Symposium in Leiden en RMO-tentoonstelling in Rome. Verfijning TMS en toegevoegd aan de records in TMS.

10. Memorial culture Herinterpretatie grafveld. Aanvraag NWO externe financiering. De resultaatafspraak (300 nieuwe records per jaar door Veel werkzaamheden waren gerelateerd aan standplaatswij- in Saqqara aanwinsten en verfijning) is gehaald. Naast 592 records van zigingen in verband met de vernieuwde opstelling Klassieke aanwinsten werden retrospectief 253 objecten toegevoegd, Wereld. Het aanmaken van werksets en standplaatsstructuur 11. Recycling a valley Evaluatie opgraving (uitbreiden of verplaatsen). door opsplitsen van reeksen en langdurige bruiklenen. ging vooraf aan het bijhouden van duizenden objectver- Publicatie PALMA-deel. De gegevens van twee omvangrijke privéverzamelingen, plaatsingen. Tentoonstelling Jordaanvallei. de collectie Demarée (ruim 500 Egyptische objecten) en de collectie Van Daalen (circa 600 Middeleeuwse opgravings- Objectrestauratie en conservering III Materiaaltechnisch 2. The Canino Afronding restauratie Griekse vazen en integreren in database. vondsten uit Bergeijk), moeten nog in TMS verwerkt onderzoek connections worden. De grote stijging van het aantal records (4.376) Het doel is dat de collectie bruikbaar is voor museale doel- Output thema: kwam door de toevoeging van de verzameling gesneden einden. Vanwege de beperkte bezetting (1,5 FTE op 183.000 2012/2019 Materiaal 6. Bandkeramiek en Zie boven. stenen uit het voormalige Geldmuseum. records in de database) én het arbeidsintensieve karakter van

rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 analyses en dateringen beyond de werkzaamheden is de doelstelling van twaalf restauraties rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 collectie. Er werden meer dan 22.000 digitale foto’s in de database en conserveringen per jaar bewust bescheiden. Diverse artikelen en 7. Noordzee en Zie boven. opgenomen, waardoor onderdelen van de collectie beter Het doel is gehaald. bijdrage aan thema I. Wetland archeologie. zichtbaar zijn geworden. 1.700 kleinbeeld-dia’s van objecten uit de Egyptecollectie werden gescand door een vrijwilliger De belangrijkste werkzaamheden betroffen de restauratie 9. Mummiekisten Publicatie van restauratie en onderzoeksgegevens (PALMA). en aan de betreffende objectrecords toegevoegd. Tevens van de zogenaamde Caninovazen. Deze vazen waren in 2001 zijn alle beschikbare affiches van de RMO-tentoonstellingen op conditie gecontroleerd. Daarbij zijn ze voorzien van een (1926/2014) gedigitaliseerd en aan 136 records in de ten- code, die hun conditie aangeeft: A (in goede conditie), B

t 28/03 Muziek: Koninginnen van Egypte • Sopranen Astrid Vrensen en Janine Pas namen luisteraars mee naar het t 29/03 Culturele talkshow Podium Pitch • In de vierde editie waren te gast: Nico Dijkshoorn (over zijn voorstelling Egypte van de operacomponisten. Wat men tegenwoordig Egyptomanie noemt, heette in de tijd van deze componisten het Vuig), Pepijn Smit (over het theaterproject Noorderlingen), Danny Molenaar (theatermaker) en Judith Bloedjes (keramiek Oriëntalisme, waarin alles kon en waar de fantasie de vrije loop werd gelaten. Conservator Maarten Raven liet tussen de kunstenaar) s aria’s en duetten door de ware verhalen achter het beeld van Egypte in de opera zien, geïllustreerd met vele objecten uit de collectie s (redelijk), C (matig) en D (slecht). Een deel is naar Aanwinsten aanleiding van deze controle gerestaureerd. Op basis van uitgelicht: de toenmalige A t/m D indeling, is in 2014 een selectie 2012 2013 2014 2015 gemaakt van het nog te restaureren materiaal. Objecten 148 79 59 1.306 Restauratie- en onderzoekstraject: Hierbij werden de volgende uitgangspunten gehanteerd: Opgravings- 313 0 85 0 • Reflectie op het verleden, blik op de toekomst: welke res- materiaal dozen dozen De Caninoconnectie tauratiematerialen en -technieken zijn toegepast? Passen keuzes uit het verleden nog volgens moderne maatsta- Totaal aantal aanwinsten: 1.306 objecten. ven? Overleg met collega’s draagt bij aan de besluitvor- Voor een volledig overzicht van de aanwinst zie Bijlage VII. De herinrichting van de afdeling Klassieke Wereld maakte Sprekers: ming op dit gebied. het mogelijk een belangrijke deelcollectie integraal op con- • Restauratie-ethiek: hoe ver gaat de behandeling? Wil Aanwinsten Nederland Prehistorie ditie te controleren, bestuderen, conserveren en restaureren. • Joost Rosendaal (Radboud Universiteit Nijmegen): From men volledig restaureren of zijn aanpassingen aan oude Het betreft hier de verzameling Canino, aangekocht van Brutus Bonaparte to a papal prince. Lucien, the recalcitrant ingrepen voldoende? Vragen die met ethiek samenhan- Een belangrijke aankoop betrof een zogenaamd Gündlin- Lucien Bonaparte, een jongere broer van Napoleon. brother of Napoleon. gen worden intern en extern besproken, voordat daad- gen zwaard dat in 1999, 2001 en 2015 in delen in Montfort • Alessandra Costantini (Istituto di Studi del Mediterraneo werkelijke restauratie plaatsvindt. op dezelfde plek werd teruggevonden. Het laatst gevonden De Caninoverzameling Antico, CNR Roma): Lucien Bonaparte, a “prince • Er wordt gekeken naar negentiende-eeuwse restauraties deel van de greep bleek perfect te passen op het inmid- archaeologist” among scholars, collectors and art dealers in en overschilderingen: moet men dat verwijderen (want dels gerestaureerde zwaard. Het zwaard is een tweelingstuk In 1839 kocht koning Willem I in Rotterdam 96 Griekse the Romantic era. het is niet authentiek) of behouden (want het is onder- van eenzelfde type dat al anderhalve eeuw in de collectie vazen van Lucien Bonaparte, Prins van Canino (1775/1840). • Anne Viola Siebert (Museum August Kestner, Hannover): deel van de geschiedenis)? aanwezig is, afkomstig uit de collectie Guillon. Beide stuk- Hij plaatste deze in het Rijksmuseum van Oudheden, dat Staying at Musignano. August Kestner and the excavations • Documentatie: het streven is om de restauratierapporten ken en een ouder bronzen zwaard uit de collectie van Van de hiermee in het bezit kwam van een verzameling Attisch of the Principe di Canino. te koppelen aan de database TMS. Noorda duiden op de belangrijke rol als offerplaats die dit aardewerk uit de bloeitijd van de klassieke periode (zesde/ • Anna Petrakova (Hermitage Museum St. Petersburg): laaggelegen, natte gebied bij Montfort lange tijd had. vijfde eeuw voor Chr.). De eerste vazen waren in 1829 Canino vases in the Hermitage museum: history of gevonden op het landgoed Cavalupo in de omgeving van de purchasing. oude Etruskische stad Vulci. Deze vondst was het startpunt Jos van Heel (voormalig Museum Meermanno- voor opgravingen van de Etruskische necropool. Enkele Westreenianum, Den Haag): Baron van Westreenen and jaren later bestond de collectie Canino uit meer dan 2000 the Canino collection. vazen van uitzonderlijke kwaliteit. Aanvankelijk onderhan- Ruurd Halbertsma (RMO): From Mount Vesuvius to delde Bonaparte met het Vaticaan over verkoop van zijn Rotterdam: the Leiden quest for Greek vases. verzameling. Deze gesprekken leidden niet tot het gewenste • key note lecture by Pieter ter Keurs (RMO): Collecting: The resultaat. Hierop verhuisde de verzameling naar Musignano, urge to have or the urge to profit? in Noord-Italië. Van hieruit werden belangstellende partijen • Vinnie Nørskov (Museum of Ancient Art and Archaeology, benaderd. Het resultaat was de verspreiding over Europa Aarhus University): The Canino auctions – the unidentified 70 van deze, in oorsprong samenhangende verzameling. vases. 71 De belangrijkste onderdelen van de Canino-collectie zijn te • Friederike Bubenheimer-Erhart (University of Vienna): vinden in Londen, Parijs, Berlijn, München, St. Petersburg, The appreciation of black- and red-figured vases and other Leiden en Den Haag (Meermanno). pottery wares according to the Canino documents. • Marie-Amélie Bernard (Université Paris I Panthéon- Wetenschappelijk symposium Sorbonne/École du Louvre, Paris): Sans ajouter une seule ligne de dessin – The restoration of the Canino vases: De verzameling is een sterk negentiende-eeuws voorbeeld principles and actors. van de overgangsperiode tussen het ongebreidelde anti- • Marianna Düring/Renske Dooijes (RMO): Historical quarisch verzamelen en de opkomst van nationale wetten, restorations on the Canino collection. die het cultureel erfgoed beschermden. Om deze periode • Anastasia Bukina (Hermitage Museum, St. Petersburg): beter in kaart te brengen werd een internationaal sym- Restorations on the Canino vases of the Hermitage Museum. posium, the Canino Connections, georganiseerd, gewijd aan Lucien Bonaparte en zijn collectie. Het doel van deze conferentie was het reconstrueren van de opgravingspraktijk, het restauratieproces en de Europese verspreiding van de rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 Caninovazen. Gedurende twee dagen werden lezingen en rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 discussies gevoerd tussen museummedewerkers uit Neder- land, Denemarken, Rusland, Oostenrijk, Frankrijk en Italië. De bijdragen worden in 2016 gebundeld en uitgegeven in de PALMA reeks.

t 07/04 Leidse Papyrologie-lezing: Soldatenbrieven • De Leidse Papyrologie-lezing van de Papyrologie+ groep van de Universiteit Leiden werd gegeven door Arthur Verhoogt (Universiteit van Michigan). Zijn lezing ging over soldatenbrieven op papyrus van Egyptische jongens in het Romeinse leger s Verdere schenkingen betroffen een aanvulling op de Noord- Aanwinst Egypte: zee-collectie. Ze omvatten de punt van een zwaard of speer, Een kop uit de tijd van farao Amenhotep III afkomstig uit het Kanaal nabij Dover, een gepolijste benen priem uit het mesolithicum, gevonden bij de Scheveningse Een 13 cm hoog kopje van rood kwartsiet werd in het pier en een stuk bovenkaak (maxilla) van een mens van voorjaar van 2015 verworven. Op het voorhoofd zit een vermoedelijk mesolithische ouderdom, door de heer Dick moedwillige beschadiging, vermoedelijk veroorzaakt door Mol opgevist uit de zuidelijke Noordzee. In samenwerking het wegbreken van de gebruikelijke cobrakop. De aman- met het bedrijf BOOR, de RCE en de universiteit Gronin- delvormige ogen hebben een schminkstreep langs de gen is een database opgezet om Noordzee-archeologie te bovenrand, die naar de slaap is doorgetrokken. Net als de registreren. Verzamelaars worden actief benaderd en bij het wenkbrauwen zijn deze in reliëf aangebracht. De onder- museum betrokken rand van de ogen is daarentegen naturalistisch. De neus is tamelijk breed, de mond heeft naar voren gestoken lippen Aankoop Nederland prehistorie: De muntschat van Thorn waar omheen een opstaand randje loopt. Al met al zijn dit de kenmerkende gelaatstrekken van koning Amenhotep III In juni kocht het RMO een verzameling Keltische munten, (1391/1353 voor Chr.), de vader van de beroemde Achna- die door een handelaar (Germania Inferior Numismatics uit ton. De haardracht met strengenpruik wijst er echter op dat Delft) op eBay te koop werden aangeboden. Een oplettende de kop niet de koning zelf voorstelt, maar een god met de amateur-archeoloog lichtte de Rijksdienst voor het Cultu- gelaatstrekken van de vorst. Het is bekend dat Amenhotep III reel Erfgoed (RCE) in en waarschuwde dat een belangrijke honderden godenbeelden liet vervaardigen voor allerlei tem- schatvondst voor Nederland verloren dreigde te gaan. Een pels in het land. Het gebruik van rood kwartsiet was populair vervolgonderzoek door de Erfgoedinspectie maakte duidelijk in deze periode, vermoedelijk omdat dit werd geassocieerd dat de verkoop wel legaal was. De munten waren al eerder met de kleur van de opkomende zon. De zonnecultus was in het museum van Thorn gepresenteerd en daarna door sterk in opkomst in deze tijd, en zou onder de regerings- de vinder aan een veilinghuis verkocht, waar de handelaar periode van Achnaton de enig toegestane eredienst worden. ze van betrok. Het RMO heeft de handelaar verzocht de munten tijdelijk van eBay te verwijderen zodat er tijd was Het kopje is afkomstig uit de voormalige collectie van om onderzoek naar de herkomst te verrichten, alvorens tot de psychiater H.C. Jelgersma (1897/1982). Jelgersma aankoop over te gaan. Ook is er overleg gepleegd met het bestudeerde in zijn vrije tijd de Egyptologie, was actief in Limburgs Museum, waarna de muntschat is aangekocht. de Vereniging Ex Oriente Lux en publiceerde een dozijn artikelen op dit gebied. Zijn bescheiden collectie Egyptische Het merendeel van de 24 munten is gevonden op één akker oudheden was deels verworven door aankoop uit de verza- in de buurt van Thorn in het najaar van 2007 door amateur- meling van de Duitse Baron F.W. von Bissing. In de jaren 72 archeoloog Peter Peeters. Ze maken waarschijnlijk deel 1922/1926 was Von Bissing hoogleraar in de cultuurgeschie- 73 uit van één verploegde schatvondst. In het oog springen denis van Egypte en het Nabije Oosten aan de Rijksuniver- drie gouden staters, afkomstig van de stam der Ambiani, siteit Utrecht. Zijn verzameling had hij ondergebracht in het uit het gebied rondom Amiens in de vallei van de Somme. privémuseum van de bankier en verzamelaar C.W. Lunsingh Daarnaast zijn er twee zeldzame zogenaamde kwartstaters Scheurleer aan de Carnegielaan in Den Haag. Toen Von gevonden. Verder bestaat de vondst uit een drietal zoge- Bissing terugkeerde naar Duitsland, verkocht hij delen van naamde ‘regenboogschoteltjes’ waarvan er twee van zilver zijn collectie aan Scheurleer en aan andere partijen zoals het zijn en 16 bronzen Avaucia munten, waaronder mogelijk een RMO, dat in de jaren 1934/1940 zo’n negenhonderd voor- Frans exemplaar. De munten van de Ambiani zijn over grote werpen kocht. De voorwerpen van Jelgersma zijn een leuke delen van het stamgebied van de Belgae verspreid geraakt. aanvulling hierop omdat ooit gesplitste verzamelingen nu Ze dateren uit de eerste eeuw voor Christus en passen goed weer bijeen zijn. Naast de aankoop van het kopje kreeg het in de periode van de opstanden tegen Caesar. Stammen als RMO twee houten shabtis, een canoop van terracotta en een de Ambiani en de Eburonen namen daaraan deel en werden fragmentarisch stenen beeldje uit de Von Bissing collectie vervolgens door strafexpedities belaagd. Tijdens die perio- geschonken. Daarnaast zijn er twee stukjes cartonnage, den werden muntschatten begraven. Bekend zijn de recente twee amuletten en een stukje reliëf die Jelgersma elders muntschatten van Echt en Maastricht-Amby. Afgezien van had verworven.

rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 enkele losse munten ontbrak een Keltische muntschat, waar- rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 van we hier vrijwel zeker mogen spreken, in de rijkscollectie. Deze aankoop werd mede mogelijk gemaakt door de De muntschat van Thorn vormt een waardevolle aanvulling BankGiro Loterij. op het nationale verhaal van de Prehistorie en de overgang naar de Romeinse Tijd.

t 09/04 Lezing: De ontdekking van Carthago • Conservator Ruurd Halbertsma gaf een lezing over de ontdekking van t 10/04 BarokOpera speelt Dido & Aeneas • Henry Purcells beroemde opera Dido & Aeneas werd voor een uitverkochte het Punische Carthago door Jean-Emile Humbert, met muzikale begeleiding van Christina Schönbach (zang) en Éva Szalai zaal eenmalig opgevoerd door BarokOpera Amsterdam. Een unieke locatie voor een prachtige opera over de tragische liefde (piano). Zij speelden liederen uit de tijd van Humbert s tussen de mythische koningin Dido en de Griekse held Aeneas. Met dank aan sponsor Labrys reizen s uitgelicht: 2.3 Objectzichtbaarheid, impact en reputatie Belangrijke aanwinst

Ongeveer 4% van de collectie is permanent in de vaste op- in een rijtje met andere beroemde paradehelmen uit ver- stelling te zien. Het doel is dat dit percentage gelijk blijft en schillende Europese landen te zien was in de tentoonstelling dat in tentoonstellingen deelcollecties uit het depot worden A Brief History of the Future. The Metropolitan Museum in getoond. Dat gebeurde bij de tentoonstelling IJstijd en deels New York gebruikte vier Egyptische objecten in de tentoon- bij Carthago. stelling Ancient Egypt Transformed: The Middle Kingdom. Op de tentoonstelling The Queens of Egypt in Tokyo en Daarbij een kanttekening: voor de hand liggende ‘block- Osaka werden twee kalkstenen beelden en een aantal kleine busteronderwerpen’ liggen niet in de depots. Daarom is het objecten getoond. The Golden Legend begon eveneens in museum afhankelijk van buitenlandse bruiklenen als middel Tokyo en zal in 2016 doorreizen naar Sendai en Nagoya. om hogere bezoekersaantallen te genereren. Dat brengt een Hiervoor werden 48 gouden sieraden in bruikleen gegeven. financieel risico met zich mee. De exposities over Petra en Enkele Middeleeuwse objecten uit Dorestad werden Carthago zijn daar treffende voorbeelden van. uitgeleend aan het Archeologisch Instituut van Tsjechië, Hier schuilt een tegenstelling; het vergroten van de zicht- die een tentoonstelling over Karel de Grote organiseerde. baarheid door meer uit het depot te laten zien leidt tot Twee Klassieke grafstèles reisden naar Tongeren, waar het minder bezoekers. Exposities die voor het leeuwendeel uit Gallo-Romeins Museum een grote tentoonstelling over buitenlandse bruiklenen bestaan leiden tot meer bezoekers. gladiatoren programmeerde.

Naast de zichtbaarheid binnen de museummuren is er de Overzicht van alle bruiklenen zichtbaarheid in het land, in analoge publicaties en in de digitale wereld. Deze vormen van zichtbaarheid worden Doel: 2012 2013 2014 2015 hieronder toegelicht. Kortlopende bruiklenen 26 21 37 29 Online zichtbaarheid Aantal objecten 300 984 596 1.285 1.415

De belangrijkste aanwinst bestond uit de schenking van In 2015 heeft dr. Demarée formeel de rest van de verzame- Op de website worden uitsluitend records met één of meer- Langdurige bruiklenen 62 66 65 64 de collectie Demarée. Ruim 500 Egyptische voorwerpen ling aan het RMO geschonken. De circa 500 objecten zijn dere foto’s geplaatst. Gebruikers krijgen de belangrijkste Aantal objecten 1.700 1.731 1.739 1.867 1.499 74 werden aan het RMO overgedragen, de grootste schenking een grote aanvulling voor de Egyptische collecties in Neder- gegevens te zien en kunnen de fotobestanden downloaden. 75 van Egyptische materiaal sinds eind negentiende eeuw. land. Daarmee is dr. Demarée de belangrijkste mecenas die Door registratieprojecten komen constant nieuwe records Inkomende bruiklenen 40 39 80 16 Het museum is de heer en mevrouw Demarée daarvoor het museum momenteel begunstigt, en is deze schenking beschikbaar. Aantal objecten 250 286 361 1.407 181 zeer erkentelijk. vrij uniek in de eigen museumgeschiedenis. Er zijn wel eerder belangrijke privécollecties overgenomen, maar deze Dr. Rob Demarée is na zijn studie Egyptologie aan de uni- werden ofwel tegen kostprijs verworven (Insinger) of tegen Doel 2012 2013 2014 2015 versiteiten van Leiden, Kopenhagen, Oxford en Amsterdam marktwaarde betaald (Von Bissing). 50.000 in 2016 44.123 44.731 49.367 59.261 kortstondig verbonden geweest aan het RMO in de positie Sieraad in de tentoonstelling Golden Legend. Foto: Erik de Goedere van assistent-conservator van de Egyptische verzameling Enkele objecten uit de collectie Demarée zullen direct een (1958-1962). Zijn professionele loopbaan lag in de uitgeverij. plaats krijgen in de nieuwe opstelling van de Egyptische De gegevens en foto’s zijn zichtbaar op Dimcon, Europeana Hij is echter altijd actief geweest als Egyptoloog en is in dat verzameling. Daaronder zijn bijvoorbeeld een stuk van een en Het geheugen van Nederland. Met behulp van Collection vak gepromoveerd (1983). Zijn specialisme ligt in de bestu- deurpost met de naam van farao Thoetmosis IV en de zoge- Connection worden de betreffende indexen ieder weekend dering van het antieke dorpje Deir el-Medineh, waar de ar- naamde Leidse Venus (een prehistorisch vrouwenbeeldje). ververst. beiders gehuisvest waren die de faraonische koningsgraven in het nabijgelegen Dal der Koningen moesten aanleggen. Uitgaande bruiklenen Hij bestudeerde met name de schriftelijke documenten van deze site, waarover hij meerdere publicaties heeft verzorgd. Musea in binnen- en buitenland grepen de tijdelijke sluiting rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 Hij was één van de grondleggers van het Leidse project van aan om diverse topstukken in hun tentoonstellingen op te rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 de Deir el-Medineh Database. Demarée is een belangrijke nemen. In totaal werd een recordaantal van 1.415 objecten vraagbaak op het gebied van de Oudegyptische taal en het uitgeleend, waaronder 750 Egyptische voorwerpen voor schrift, en is uit dien hoofde diverse keren mee gegaan met tentoonstellingen in Quebec en Bologna (zie reizende het opgravingsteam dat jaarlijks afreist naar Egypte. tentoonstellingen).

Tijdens veelvuldige bezoeken aan Egypte, met name in de De Romeinse Peelhelm kon eerst bewonderd worden in jaren zestig, heeft hij een omvangrijke privécollectie op het Venlo en reisde daarna direct door naar het Louvre, waar het gebied van de Oudegyptische kunst en archeologie bijeen gebracht. Deze bestaat onder meer uit fragmenten van beelden en reliëfs, shabti’s, amuletten, bronzen en houtwerk. t 14/04 Romeo-lezing: Verleden en toekomst • Wim Weijland (directeur) en Hans Schneider (voormalig directeur en Daarnaast is de filologie vertegenwoordigd door een aantal egyptoloog) vertelden vanuit twee verschillende invalshoeken over het Rijksmuseum van Oudheden: de noodzakelijke papyrusfragmenten en ostraca: het vakgebied waarop dr. verbouwing, alsmede de plannen voor het 200-jarig bestaan (Weijland) en het wonderlijke leven van museummedewerker Demarée bij uitstek actief is. Sinds 1991 heeft hij al indivi- Tiemen Hooiberg in de negentiende eeuw (Schneider) s duele stukken uit zijn collectie geschonken aan het RMO. Limburgs Museum: Top!stukken van het Rijkmuseum van Fries Museum: Goud. Gevonden schatten Oudheden (05/06 – 03/02/2016) (06/06 – 05/06/2016) Het Limburgs Museum kreeg de kans een dertigtal archeo- De tentoonstelling nam de bezoeker mee naar de schatka- logische topstukken uit de regio in bruikleen te krijgen. mers van het vroegmiddeleeuwse Friesland. Met fonkelende Deze topstukken zijn iconen in de Nederlandse archeologie, sieraden, glinsterende munten en ander blinkend goud, een fascinatie voor iedere archeoloog en liefhebber. De se- opgegraven uit de Friese terpen. De voorwerpen en hun ver- lectie van deze bruiklenen vond plaats aan de hand van vier rassende details getuigen van de rijkdom, macht en status criteria. Het eerste uitgangspunt was dat de bodemvondsten van de Friezen. Hoogtepunten waren de goudschat van afkomstig waren uit Limburg of het aangrenzend gebied Dronrijp, de fibula van Wijnaldum en de beroemde schat van (het prehistorisch landschap is immers niet bepaald door de Wieuwerd, die tijdelijk terug op Friese bodem kwam. hedendaagse provinciale grenzen). Een tweede criterium was De terpen hebben de Friese geschiedenis goed bewaard. de datering: de objecten bestrijken de bewoningsgeschiede- Door archeologische vondsten weten we dat het tussen de nis van het Limburgse landschap tussen 250.000 voor Chr. Romeinse tijd en het jaar 1000 een van de rijkste gebieden en 1600 na Chr. De voorwerpen staan zo voor de geschiede- van Nederland was. Achter elke gevonden hanger, munt nis van het Limburgse landschap. Daarnaast was de kwalita- of zwaardknop gaat een opmerkelijk verhaal schuil, dat het tieve uitvoering van ieder voorwerp een aandachtspunt; het verhaal vertelt over rijkdom en aanzien. Wie goud bezat, had voorwerp moest blijk geven van de verfijnde technieken en macht. Belangrijke krijgers imponeerden hun tegenstanders ambachten. Als vierde criterium gold de wetenschappelijke met versieringen op zwaarden en koningen droegen de waarde van het object. Wat leert het ons over de historische mooiste ringen. context? Naast de betekenis voor archeologen als informa- De goudschat van Wieuwerd, normaal te zien in het Rijks- tiebron over het verleden, staat de materiële cultuur voor an- museum van Oudheden, kwam voor de goudtentoonstel- dere waarden, inclusief symbolische en culturele. Een voor- ling naar het Fries Museum. Deze grootste goudschat beeld van deze toegevoegde waarde is het zich toe-eigenen van Noord-Nederland was weer een tijdje terug op Friese van deze vondsten onder de noemer van Limburgse identi- bodem. De schat omvat 220 gram goud en bestaat uit 39 teit – reacties opwekkend als ‘onze vondsten in het nationaal gouden stukken, waaronder drie ringen, verschillende han- museum’ – of een lokale identiteit als ‘onze Peelhelm’. gers en een voetplaat van een fibula. De voorwerpen werden geïntegreerd in de vaste presentatie Van Neanderthaler tot Stedeling, die in 2014 in het Lim- burgs Museum is geopend.

76 Langdurige bruiklenen Voor een overzicht van het bruikleenverkeer zie Bijlage I, II 77 en III. Het aantal langdurige bruiklenen nam enigszins af. Ofschoon objecten aan de bestaande langdurige bruiklenen Tentoonstellingen in overige musea in Nederland toegevoegd werden, hebben het Limburgs Museum en het Centre Céramique in Maastricht meer dan 300 objecten 2012: Museum het Valkhof Nijmegen na jaren uit hun opstelling gehaald en aan Leiden 2013: Historisch Museum Ede, Thermenmuseum Heerlen, geretourneerd. Centre Céramique Maastricht 2014: Museum Oud Lunteren, Het Domein Sittard Sinds 1989 had het Nederlands Museum voor Glas en Glas- 2015: Limburgs Museum Venlo, Thermenmuseum Heerlen, techniek dertien objecten in langdurig bruikleen. Het waren Allard Pierson Museum vooral fragmentarische Romeinse glazen voorwerpen en voorbeelden van verschillende glastechnieken. Na omzwervingen (Diever, Hoogeveen, Schiedam, Lelystad) kwam dit Bij de RMO-tentoonstellingen op verschillende locaties in museum in 2010 in Veenhuizen terecht. In dat jaar werd het Nederland zijn collectiemobiliteit en zichtbaarheid de uit- bruikleen voor het laatst voor vijf jaar verlengd. In januari gangspunten, in tegenstelling tot de buitenlandse exposities

rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 2014 werd het museum gesloten en in november 2014 die een inkomstenbron vormen. rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 overleed de eigenaar en directeur, glaskunstenaar C. van Olst. Deze informatie bereikte het RMO pas medio 2015. Uitgaande grote bruiklenen tijdens de sluiting In samenwerking met Actio Advocaten en Juristen werd een zoektocht langs diverse bedrijven, familie en kennissen uit- Onderstaande teksten zijn bewerkingen van de informatie gevoerd. De betreffende objecten bleven helaas onvindbaar. op de websites van de betrokken musea. De resterende inboedel van dit museum werd in november geveild.

t 16/04 Egeria-lezing: Van Perpetua tot Augustinus • Vincent Hunink (Radboud Universiteit Nijmegen) over Carthago als t 17/04 Ladies Night • De jaarlijkse Ladies Night stond dit jaar in het teken van Carthago. Het werd een gezellige, vroegchristelijke stad. Hij nam de bezoekers mee voor een kennismaking met Carthaagse auteurs als Perpetua, Tertullianus, bijzondere avond met speedrondleidingen, lezingen, een Romeinse modeshow, een Tunesische wijnproeverij, mini-opera’s, Cyprianus, Augustinus en Apuleius. Egeria-lezingen worden georganiseerd door het RMO, het Leiden University Institute for workshops en een Tunesische markt s History en het Leiden University Center for the Arts in Society s Museum Volkenkunde: Grrr… Machtige dieren wereldwijd Tegenwoordig zijn we gewend dat stilstaande objecten de (25/06 – 03/01/2016) suggestie van beweging kunnen wekken. De oude Grieken uitgelicht: In Grrr…. Machtige dieren wereldwijd bracht Museum Vol- waren in de zesde eeuw voor Christus pioniers op dit gebied, kenkunde dankzij een samenwerking met het Rijksmuseum de eersten die in schilderingen en beeldhouwkunst bewe- Schatten van Heerlen van Oudheden machtige dieren uit de hele wereld samen. ging konden suggereren. Dit deden ze bijvoorbeeld door Van Australië tot Groenland, van Zuid-Amerika tot Egypte. het weergeven van actielijnen bij wapperende gewaden en Thermenmuseum: Een askist met daarin de grafinhoud van een rijke dame, die Een selectie uit de verzamelingen van Museum Volken- het inspelen op de verwachting en voorkennis van de kijker: Schatten van Heerlen (05/09 – 03/01/2016) Frans Cloos in 1878 vond aan de Voskuilenweg, herbergde kunde, Tropenmuseum, Afrika Museum en het Rijksmuseum iets gaat bewegen omdat de kijker het afgebeelde verhaal een bijzondere schat: zeldzame vormen van glas kwamen van Oudheden leverde een grote verscheidenheid aan dieren herkent. Deze tentoonstelling bracht bij de bezoeker de ver- Het Romeinse Rijk spatte uit de Heerlense grond. tevoorschijn, waaronder deze twee flesjes in de vorm van en dierenverhalen op. In de meeste culturen spelen dieren wondering terug die de oude Grieken destijds voelden toen Tussen 1870 en 1950 zijn in Heerlen bijzondere vondsten uit een druiventros uit 150/200 na Chr., vermoedelijk in vorm belangrijke, vaak bovenmenselijke rollen. Dieren als mani- ze voor het eerst te maken kregen met beelden die leken te de Romeinse tijd gedaan, die door het RMO werden gekocht geblazen in Trier. festaties van goden, monsters of halfwezens; aanjagers van bewegen. om te voorkomen dat ze naar het buitenland verdwenen. het kwaad of juist helpers van de mens. Met vaak rituele of Het Thermenmuseum: “Al die jaren waren ze daar te bezich- De grafsteen voor Marcus Julius is de eerste Romeinse religieuze betekenis, ook nu nog. Behalve dat de mens het CODA Museum: Twee topstukken terug in de gemeente tigen. En nu… Komen ze even terug naar Heerlen. We zijn vondst uit Heerlen, gevonden in 1878. Deze steen is dier hard nodig heeft in zijn leven, hebben dieren vaak een Apeldoorn (10/09 – 06/12) zó trots. Dit is Heerlen. Dit zijn wij. Dat ben jij!” Het RMO opgericht door de nabestaanden van Marcus Julius, een diepere betekenis en een rituele of symbolische functie. De In CODA Museum waren twee halssieraden uit de collectie leende 57 stukken uit aan het Thermenmuseum, waaronder voormalige inwoner van Romeins Heerlen en een veteraan tentoonstelling ging in op de vraag waarom dieren wereld- van het Rijksmuseum van Oudheden te bezichtigen. Deze drie topstukken. Dit vormt het begin van een langjarige van het vijfde Romeinse legioen, door Caesar opgericht. wijd en door de eeuwen heen zo vaak worden uitgebeeld. bijzondere halsringen zijn vlak vóór 1859 gevonden tijdens samenwerking op het gebied van Romeins Nederland. Marcus Julius werd begraven langs de Romeinse weg van het turfsteken in het Uddelerveen, een gebied ten noorden Heerlen naar Aken, waar zijn grafsteen zo’n 1800 jaar later Allard Pierson Museum: Schijnbeweging: Illusie in de van het Uddelermeer in de gemeente Apeldoorn. Met de Eros (100/200 na Chr.) met bloemen of vruchten in zijn werd ontdekt. Griekse kunst (26/06 – 06/09) presentatie van deze prehistorische sieraden legde CODA hand, vervaardigd uit barnsteen. Kostbaar, en bijzonder. De tentoonstelling was een aantrekkelijke combinatie van Museum een duidelijke link tussen de bijzondere aandacht Barnsteen kwam niet voor in het Romeinse rijk, maar ver 150 objecten uit de Griekse collectie van het Rijksmuseum die zij schenkt aan sieraden enerzijds en aan de historische daarbuiten, in het Baltisch gebied. Deze Eros was het heft van Oudheden en een groot aantal topstukken uit de col- collectie met aandacht voor historie en archeologie van Apel- van een mes; het metaal is verdwenen. Het gaat hier om een lectie van het Allard Pierson Museum. Het thema ‘beweging’ doorn en omgeving anderzijds. sierobject, het werd niet in het dagelijks leven gebruikt. stond centraal. Hoe kan het dat we beweging zien ín en óp Deze vondst maakte deel uit van een grafinhoud. voorwerpen die per definitie niet kunnen bewegen, zoals vazen en standbeelden? De twee collecties vulden elkaar perfect aan en gaven de bezoeker op een boeiende manier antwoord op de vraag hoe de oude Grieken beweging sug- gereerden in hun kunst. 78 79 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015

Voor het maken van deze luxe halssieraden uit de Vroege IJzertijd was vakmanschap nodig. Het brons en barnsteen dat erin verwerkt is, was erg kostbaar en om die reden werden deze sieraden vermoedelijk alleen door vooraanstaande vrouwen gedragen.

t 25/04 Dummie de mummiedag • Schrijfster Tosca Menten verzorgde een optreden en signeerde haar Dummie de mummie-boeken. Verder konden kinderen een mummiemasker of een poster met hiërogliefenschrift maken s 80 81 fotocolumns door rob overmeer de symbolische slang bewegingsvrijheid

Voorzichtig doe ik de deur van het restauratieatelier open. ‘Ga je de restauratie opnieuw doen?’ Felle klanken van de componist Philip Glass schellen door ‘En de naad?’ ‘Kom verder,’ zegt stagiair restaurator Ingeborg Wessels. Ik Ingeborgs ogen gaan glimmen. ‘Nee, ik werk alleen de oude de ruimte. Restaurator Helbertijn Krudop zit doodstil tussen ‘Omdat de mummiekist van de binnenkant mooi is stap naar binnen met een onheilspellend gevoel. Ik heb de restauraties bij. Ik zou de vaas graag uit elkaar halen en op twee mummiekisten. Ik moet lang kijken om haar scalpel te beschilderd, stond hij rechtop in de museumzaal. Misschien vreemde drang om de vaas een zetje te geven en tegelijk ben nieuw in elkaar zetten. Daar is echter geen tijd voor. Het zien bewegen. Als er een stilte valt, hoor ik zachtjes gekras. gaat hij nu liggen omdat de voet erg kwetsbaar is. Daarover ik alert om de vaas vooral niet aan te raken. klinkt misschien gek, maar de factor tijd is een belangrijke moeten we nog een besluit nemen.’ conclusie in mijn onderzoek. In zes maanden moet mijn ‘Noem je dat een scheur of barst,’ vraag ik voorzichtig. ‘Zit er veel stof in de vaas?’ vraag ik aan de stagiaire. onderzoek klaar zijn. De vaas krijgt een prominente plek op ‘Geen van beide. Het is een naad. De Egyptenaren hadden ‘Is het rustgevend werk?’ ‘Ja, stof en oud verpakkingsmateriaal. De vaas stond jaren de Griekse afdeling.’ weinig hout waardoor deze mummiekist uit verschillende ‘Deze baan is zowel rustgevend, als soms stressvol. ’70 van de vorige eeuw in een museumzaal buiten de vitrine. delen is gemaakt. Het is de grafkist van de hoge ambte- Restauraties kunnen grote gevolgen hebben die onomkeer- Er is van alles ingegooid, zoals snoeppapiertjes. Ik vond zelfs ‘Wat bewaarden de oude Grieken in de vaas?’ naar Peftjaoeneith. Rond 1825 is Peftjaoeneith naar buiten baar zijn. Ik ben de hele dag voorzichtig en moet ieder krasje twee sigarettenpeuken. Nu ben ik de binnenkant verder aan ‘Niets. De vaas was een grafmonument zoals wij nu graf- gehaald en door wisselende klimaatomstandigheden zijn de met mijn scalpel goed overwegen. Ik geniet er wel van. rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 het schoonmaken.’ stenen hebben. Op de hals van de vaas staat een slang als houten delen gekrompen en is deze naad ontstaan. Waanzinnig dat het zo oud is. Op de romp van de kist staan symbool voor de dood.’ hiërogliefen. Het is een verhaal. Dankzij toverkracht kan de ‘Waar gaat je stage over?’ ‘Beschadig je de mummiekist niet met je scalpel?’ dode zich identificeren met de goden en verzekert hij zich ‘Ik doe hier mijn afstudeeronderzoek naar de historische ‘Ben je niet bang dat je hem omgooit?’ ‘Nee, ik werk aan een oude restauratie. In de twintigste eeuw van bewegingsvrijheid en een leven na de dood.’ waarde van restauraties. De scherven van deze vaas zijn rond ‘Nee, maar de vaas wiebelt wel een beetje. Door de onnauw- is moderne was op de kist aangebracht. Deze is vervuild en 1870 opgegraven in Athene. Daarna zijn ze aangekocht door keurige restauratie is de voet niet vlak. We hebben van hout gaan vergelen. Ik verwijder het bovenste vervuilde laagje zo- ‘Beweeg je thuis ook zo precies? een Parijse antiquair, die heeft de scherven aan elkaar laten een voetje gemaakt waar hij precies op kan staan zodat hij dat de oorspronkelijke kleuren tevoorschijn komen. Helaas ‘Nee, thuis hoef ik niet over gevolgen na te denken. Ik houd zetten. Het aardewerk zelf is stabiel, de oude restauraties niet meer wankelt.’ is de was niet meer geheel te verwijderen zonder de onder- van knutselen en ik maak graag kleding. Dan mag ik slordig niet.’ grond te beschadigen. De pigmenten zijn dankzij die was zijn van mezelf. Hoewel, wij restauratoren zijn natuurlijk al- misschien wel beter bewaard gebleven. Omdat het museum lemaal perfectionisten.’ ‘Wat is er niet goed aan de restauratie?’ wordt verbouwd, gaat deze mummiekist naar Bologna voor ‘De vaas hoort oorspronkelijk symmetrisch rond te zijn, een tentoonstelling. Voor die tijd moet het af zijn.’ maar er zitten stoepjes in. Dat zijn hoogteverschillen tussen de scherven. De verlijming is niet goed en de oude aanvul- lingen zien er niet zo mooi uit. 3

Kennis- en 82 83 wetenschapsfunctie rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 3.1 Kwaliteit en waarde

Onderzoeken i.s.m. onderzoeksinstellingen behoren. De opgraving in de Jordaanvallei, in samenwerking met de Yarmouk University, heeft wederom plaatsgevonden. Doel 2013 2014 2015 Half maart vond een museumcursus plaats voor Jordaanse Minimaal 8 3 9 9 medewerkers van de musea en van de Oudheidkundige samenwerkingsverbanden Dienst. Het RMO organiseerde deze cursus samen met de master Museumstudies van de Universiteit van Amsterdam als tegenprestatie voor het ontvangen van de Petratentoon- De buitenlandse tentoonstellingen en de bruiklenen aan stelling. internationaal gerenommeerde musea dragen bij aan de Het MoU met het Tunesische Institut National du internationale reputatie. De wetenschappelijke functie is Patrimoine wordt voortgezet. Hierin werd de samenwerking hier dienstbaar aan. Deze functie gedijt het best in internati- geregeld voor de expositie Carthago en een presentatie over onale samenwerkingsverbanden. De conservatoren die zich de verzamelaar Jean-Émile Humbert in Musée du Bardo met het mediterrane gebied en het Midden-Oosten bezig (2016). Tevens wordt gestreefd naar een structurele houden hebben immers nauwelijks tot geen Nederlandse samenwerking op het terrein van collectieonderzoek. collega’s in het vakgebied. De conservatoren voor de Nederlandse prehistorie en de Middeleeuwen verrichten Samenwerking met universiteiten hun werkzaamheden eveneens in een internationale context, juist om de Nederlandse geschiedenis in een breder per- Het wetenschappelijke onderzoek richt zich op het vergroten spectief te plaatsen. van de kennis over de verzameling en het overdragen van die kennis via publicaties, lezingen en presentaties. Tevens Memoranda of Understanding vindt onderzoek plaats ter onderbouwing van tentoonstellingen. Het opzetten en onderhouden van samenwerkingsver- Het RMO streeft naar het uitbreiden van het internationale banden met universiteiten is een belangrijk middel om het wetenschappelijke netwerk met behulp van Memoranda wetenschappelijke werk in te bedden. of Understanding. Dit zijn meerjarige raamovereenkom- sten waarbinnen afspraken zijn gemaakt over gezamenlijke Het museum organiseert jaarlijks meerdere lezingen in 84 projecten en activiteiten. De MoU’s beogen een langdurige samenwerking met de Universiteit Leiden en het NINO. 85 samenwerking tot stand te brengen. Tevens faciliteert het museum activiteiten van universitaire door Maarten Raven en Christian Greco (directeur Museo een belangrijke religieuze rol had. De bijna ongeschonden instellingen, zoals het Azië Instituut. Egizio). Het veldwerk concentreerde zich op een in 2013 kleifiguurtjes en aardewerken beelden illustreren dit en zijn De samenwerking met het Archeologisch Museum in In het kader van de samenwerking met het Material Agency gevonden anoniem graf. Hiervan werden de schacht en de uniek in dit gebied. Aan de voet van Tell Damiyah zijn twee Bologna is gecontinueerd. In Bologna werd een grote Forum (MAF) van de Universiteit Leiden werden lezingen eerste grafkamer opgegraven. Het voorterrein van dit graf opgravingsputten geopend met als doel te kijken of ten tentoonstelling over Egypte geopend, samengesteld uit gehouden in Bordeaux (Université Montaigne) en Londen werd afgegraven, waar een grafschacht van een nieuw graf tijde van het heiligdom er een ‘benedenstad’ bestond. Tell de Leidse verzameling. Tot juli 2016 is de tentoonstelling (University College London). Met onderzoekers van beide werd geleegd. Hier werd een groot kalkstenen beeld van Damiyah wordt vaak geïdentificeerd met de historische stad aldaar te bezichtigen. universiteiten wordt gewerkt aan gezamenlijke publicaties. een valk gevonden. Ten noorden van het anonieme graf Adama. Deze stad wordt verschillende keren genoemd in het Het Museo Egizio in Turijn is opgravingspartner geworden. In het kader van het speerpunt ‘archeologie van Nederland’ werd een heuveltje tegen de noordmuur afgegraven, waar Oude Testament en in een lijst met overwonnen steden, op- De opgraving in Saqqara vond plaats in de maand mei. is voortdurend contact met academische partners. Voor de een interessante vierzijdige stèle van de steenhouwer Samut gesteld door de Egyptische farao Shoshenq I. De geringe af- Tevens zijn afspraken gemaakt over bruikleenverkeer, een conservatoren van de Nederlandse collecties zijn contacten werd gevonden. metingen van Tell Damiyah maken het echter onwaarschijn- gezamenlijk wetenschappelijk project over Salvolini (een met Europese partners, universitair en museaal, essentieel. lijk dat hier ooit een stad is geweest. De opgravingen aan de pionier in de egyptologie die rond 1830 in Leiden en Turijn Het RMO is betrokken bij LeidenGlobal, een samenwer- Jordanië voet van de heuvel vonden geen bewijs voor bewoning. werkte), het ontwikkelen van een reizende tentoonstelling, kingsverband van zeven academische instellingen. In oktober heeft conservator Lucas Petit samen met Zeidan Bij deze opgraving wordt samengewerkt met het Departe- samengesteld uit beider collecties en het opzetten van een Veel stagiair(e)s zijn afkomstig van de Universiteit Leiden. Kafafi van de Yarmouk University opgravingen uitgevoerd ment van Oudheden in Jordanië, het Jordan Museum, de internationale expositie over Horemheb, opvolger van Toe- Ook het HBO en andere universitaire opleidingen leveren op Tell Damiyah, een nederzettingsheuvel in Jordanië. Yarmouk University en de Hashemite University (o.a. onder- tanchamon. Deze aspecten van de samenwerking zullen de studenten. Het RMO breidt op deze manier de collectie- Archeologen uit België, Nederland en Jordanië groeven in zoek naar DNA en aardewerk). De indrukwekkende vondsten rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 komende jaren, gedeeltelijk in het kader van 200 jaar RMO, documentatie uit. zes opgravingsputten: twee aan de voet van de heuvel en vier op Tell Damiyah hebben voor interesse van de pers gezorgd. vorm krijgen. op de top. Het doel was de bijzondere vondsten uit de voor- Zo publiceerde het dagblad Trouw dubbele pagina’s over dit Het MoU met de Vaticaanse musea inzake het mummie- Opgravingen gaande jaren van meer context te voorzien. Er zijn aanwijzin- lopende onderzoek. Lucas Petit heeft de resultaten tijdens kistenproject is voortgezet. Fase twee van het project is gen dat op Tell Damiyah een heiligdom heeft gestaan dat in (inter)nationale lezingen geopenbaard, o.a. in Bazel (16/04), beschreven en wordt in gang gezet. Behalve de vaste Egypte de Late IJzertijd -rond 700 voor Chr.- frequent bezocht werd Atlanta (19/11) en Amman (04/11). Begin 2016 zal over de partners, het Vaticaan en het Louvre, sluiten andere De jaarlijkse opgraving in het Nieuwerijks grafveld van door mensen uit de buurt en uit verder gelegen gebieden. In recente vondsten een artikel verschijnen in het tijdschrift Europese instellingen zich bij dit project aan. Sakkara, samen met de Universiteit Leiden en dit jaar voor 2015 konden de archeologen een groot deel van het heilig- Near Eastern Archaeology. De twee MoU’s die met Jordanië zijn afgesloten, werken naar het eerst ook met het Museo Egizio in Turijn, werd geleid dom vrij leggen en vonden aanwijzingen dat de nederzetting

t 02/05 - 10/05 Meivakantie • Tijdens de meivakantie stonden de kinderactiviteiten in het teken van Carthago. Met een t 07/05 Afscheid van Egypte • Het museum en het publiek nam tijdelijk afscheid van de Egyptische collectie vanwege de speurkaart konden kinderen op onderzoek uit om Carthago te ontdekken. Aan de knutseltafels in de Tempelzaal konden ze geplande sluiting vanaf 10 mei tot najaar 2016. Twaalf doorgewinterde én aanstormende egyptologen en liefhebbers stonden Romeinse mozaïekjes of een sieraad maken. Dat bleek een ideaal cadeau voor moederdag s nog één avond stil bij hun favoriete object uit de Egyptische collectie. In tien minuten legden ze aan honderden bezoekers uit waarom ze het object van hun keuze zo bijzonder vonden s Praag (Aboesir en Saqqara) en Florence (congres van de Nederland Middeleeuwen internationale Egyptologenvereniging). Maarten Raven Begin 2015 verscheen een peer-reviewed artikel van conser- publiceerde een aantal artikelen over de opgravingen te vator Annemarieke Willemsen over handschoenen, wanten Sakkara en bereidde de publicatie voor van The Tombs of en wapenwanten in Post-Medieval Archaeology, waarvoor in Ptahemwia and Sethnakht at Saqqara. Lara Weiss startte het de afgelopen jaren honderden objecten werden bestudeerd mummiekistenproject weer op en maakte samen met de in de context van teksten en iconografie. Dat onderzoek projectpartners (Louvre en Vaticaanse Musea) afspraken over kreeg een vervolg dat resulteerde in het boek Van hand het vervolg van de samenwerking. Zij bereidde een PALMA- tot hand. Het onderzoek naar handschoenen, speelgoed, publicatie voor over de eerste fase van het project. Zij diende schrijfmateriaal en kledingaccessoires uit de Noordzuid-lijn een Vidi-aanvraag in bij NWO met een onderzoeksvoor- voor de Gemeente Amsterdam werd voortgezet. De con- stel over een synthetiserend onderzoek van de resultaten servator deed de redactie van de wetenschappelijk bundel van veertig jaar opgravingen in Sakkara, publiceerde vier van het congres Golden Middle Ages of Europe (2014). Er wetenschappelijke artikelen in peer-reviewed journals en verschenen hoofdstukken van haar hand in een Engels boek vijf populair-wetenschappelijke teksten in het verlengde van over ‘Maritime societies’ en een Australisch over ‘Gender and haar promotieonderzoek en de opgravingen in Sakkara. Order’. De conservator werd gekozen in het programmaco- Oude Nabije Oosten mité van het International Medieval Congress in Leeds. Conservator Petit nam in het voorjaar deel aan de workshop Museums, Heritage, Memory and Identity in Amman, bezocht in de zomer een Jericho congres in Londen, en organiseerde samen met Geoff Emberling van de Michigan University een workshop over Nabije Oosten-opstellingen op het jaarlijkse congres van de American School of Oriental Research in Atlanta. Deze workshop zal in 2016 gepubliceerd worden in het boek Museums and the ancient Middle East: Exhibit practice and audiences.

86 87 Afdelingen De conservator schreef een aanvraag voor de tweede ronde van de NWO-museumbeurzen, getiteld Europa verzameld/ Nederland prehistorie Collecting Europe. De zoektocht naar Europese Oudheden Conservator Luc Amkreutz schreef, naast redactiewerkzaam- voor de Rijkscollectie archeologie (1824/1970). Deze aan- heden, een bijdrage voor de bundel Something out of the vraag is gehonoreerd. Ordinary. Interpreting Diversity in the Early Linearband- keramik and beyond. Ditzelfde gold voor de bundel Vuur- Conservator Amkreutz heeft zitting in het bestuur van de steen Verzameld (63 auteurs, 90 hoofdstukken), dat begin Reuvensdagen en is lid van de programmacommissie van 2016 werd gepresenteerd op de zesentwintigste Steentijd- deze dagen. Daarnaast is hij organisator van de jaarlijkse dag. De conservator schreef in artikelen over Noordzee- Steentijddag. archeologie, isotopenwaardes van mesolithisch botmateriaal en over twee laat paleolithische vondsten (oudste mens en Klassieke Wereld oudste kunst) uit de Noordzee. Samen met Gerrit Dussel- Conservator Ruurd Halbertsma verzorgde de collegereeks dorp werd een artikel gepubliceerd (Foraging for Farmers) Materiële cultuur van Griekenland en Rome, verzorgd voor over neolithisatie en biologische aspecten daarvan in het Bachelorstudenten Oude Geschiedenis en Klassieke Talen gerenommeerde Prähistorische Zeitschrift. van de Universiteit Leiden, en de collegereeks Museum His- rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 tory voor Masterstudenten Museumstudies van de Universi- Verder zijn er lezingen verzorgd op het EAA-congres in teit Leiden. Verder werden congressen bezocht in Fontaine- Glasgow en een lezing op het 5 jaarlijkse MESO-congres in bleau en Augsburg. Belgrado. Tevens is deelgenomen aan een expertise workshop over wetland archeologie (prehistoric bog work group) Egypte in York. Er is deelgenomen aan het congres ‘20 m under De twee conservatoren verzorgden colleges voor de Uni- water’ over de archeologie van de Maasvlakte in Rotterdam. versiteit Leiden en bezochten congressen in Heidelberg Voorts zijn sessies op de Reuvensdagen begeleid. (Ramessidentijd), Parijs (mummiekisten), Londen (Abydos),

t 12/05 Romeo-lezing: Onderzoek Tell Damiyah • Conservator Lucas Petit verhaalde over het opgravingsproject in Jordanië t 14/06 Speedlezing: Romeinse schepen uit Zwammerdam • Archeoloog Tom Hazenberg gaf een korte lezing over de dat onder zijn leiding werd uitgevoerd s Romeinse scheepvaart, met speciale aandacht voor de bijzondere schepen die in de jaren zeventig bij Zwammerdam (Zuid- t 09/06 Romeo-lezing: Religie in Deir el-Medina • Conservator Lara Weiss vertelde over de rol van religie in het dagelijks Holland) zijn opgegraven s leven van het oud-Egyptische dorpje Deir el-Medina. Dit was tevens het onderwerp van haar proefschrift s uitgelicht: 3.2 Bereik: overdracht van kennis Alledaagse voorwerpen

Voordat deze alledaagse voorwerpen hun verhaal kunnen Overdracht van kennis is een breed begrip. Lezingen in en Boekpresentaties met lezingen door de auteurs doen, moet er wel eerst iemand zijn die ze catalogiseert buiten het RMO vallen eronder, evenals rondleidingen en en onderzoekt. ‘En dat gebeurt weinig in de Nederlandse het geven van colleges. Bij publicaties wordt in deze para- Datum Auteur, titel archeologie,’ zegt Willemsen, die zich eerder bezighield met graaf onderscheid gemaakt in populair-wetenschappelijke 19/03 Fik Meijer, Hein van Dolen, Vincent Hunink, middeleeuws speelgoed, schoolmateriaal en sier- beslag op en zuiver wetenschappelijke publicaties. Te wapen! Oorlog in de oudheid riemen en beurzen. ‘Er zijn wel mensen die specialist zijn in 14/04 Hans Schneider, Een knaap à deux mains bijvoorbeeld textiel, leer of metaal, maar zij houden zich niet Museumwandelingen/rondleidingen als service 25/04 Tosca Menten, Dirkje Bakkes, brandnetelspecialist bezig met voorwerpen die van verschillende materialen zijn 01/11 Annemarieke Willemsen, Van hand tot hand gemaakt, zoals handschoenen,’ zegt Willemsen. Doel 2012 2013 2014 2015 05/11 Hugo Koning, Mythologie Willemsen onderscheidt drie basistypen: wanten, ‘gespleten’ 24 24 29 42 18 16/12 Daan Remmerts de Vries e.a., wanten (ofwel drievingerhandschoenen) en handschoenen. Avonturen van Odysseus Wollen wanten dienden tegen de kou en zijn daardoor in noordelijke streken in Europa gevonden. Wanten van leer Doel is rondleidingen als service aan te bieden voor specifiek beschermden bij zwaar werk, zoals het hanteren van dikke geïnteresseerden en ter stimulering van het herhalings- Door de museumsluiting kon de Tempelzaal een aantal touwen en het oppakken en gebruiken van scherpe of hete bezoek. Elke laatste zondag van de maand leidt een van grote boekpresentaties helaas niet huisvesten. Het aantal dingen zoals pek en teer. Lange okselwanten waren de conservatoren, restauratoren of een andere museum- boekpresentaties bleef daardoor beperkt tot zes. geschikt om vis uit het water te halen zonder nat te worden. medewerker bezoekers rond over een afdeling of één van Gespleten wanten, die zijn gevonden bij drenkplaatsen bij de tentoonstellingen. Inclusief de introductielezingen op Bijzonder hoogleraarschappen veemarkten, waren onder meer een attribuut van herders. de avondopenstellingen bij Carthago, die dezelfde functie IJzeren wapenwant uit Amsterdam, gedateerd voor 1389. Monumenten & Archeologie, Amsterdam. Dit type handschoen zag Willemsen terug op vijftiende- als een museumwandeling hadden, zijn 18 museum- Van de zeven medewerkers die zich bezig houden met en zestiende-eeuwse schilderijen. ‘Vooral schilderijen uit wandelingen georganiseerd. Door de sluiting zijn dit er collecties en onderzoek zijn er drie bijzonder hoogleraar. Alledaagse voorwerpen zeggen veel over de periode tussen 1300 en 1600 zijn een goede bron van minder dan gebruikelijk. het leven in een tijdvak informatie omdat schilders als Holbein zeer gedetailleerd Prof. dr. Pieter ter Keurs, Antropologie van materiële cultuur schilderden.’ Echte vingerhandschoenen, zo maken Publieks- en wetenschappelijke lezingen Prof. dr. Maarten Raven, Museologie van het oude Egypte Opgegraven handschoenen vertellen verhalen. Dat maakt bewaard gebleven exemplaren en afbeeldingen op schilde- Prof. dr. Ruurd Halbertsma, Museologie van de archeologie Annemarieke Willemsen, conservator Middeleeuwen, rijen duidelijk, hadden (afgezien van harnashandschoenen Doel 2012 2013 2014 2015 88 duidelijk in haar boek Van hand tot hand. Handschoenen of valkeniers¬handschoenen) vaak geen praktisch nut en 40 120 127 176 108 De overige vier medewerkers zijn gepromoveerd. Het RMO 89 en wanten in de Nederlanden voor 1700 (SPA uitgevers). dienden om status of functie aan te geven. ‘Burgers met Waarvan: is van mening dat het ministerie van OCW de formele we- Handschoenen waren niet alleen gebruiksvoorwerpen die luxe, bewerkte handschoenen toonden dat ze hun handen Medewerkers in RMO * 35 52 32 tenschappelijke graad van de conservatoren als voorwaarde beschermden tegen de kou, ze waren eveneens onmisbaar niet hoefden te gebruiken. En als een vorst of geestelijke zijn Medewerkers buiten RMO * 39 95 48 moet stellen bij het toekennen van de status ‘museum met als bescherming bij gevaarlijk werk. Verder vertellen ze iets handschoen uittrok om iemand een hand te geven, deed Gastsprekers in RMO * 53 29 28 een wetenschappelijke functie’. over de sociale en maatschappelijke status van hun dragers, hij als het ware maatschappelijk een stap omlaag. Onder over hun symbolische waarde en het vakmanschap van hun geliefden kon een blote hand worden gezien als een teken Onderverdeling conservatoren in en buiten RMO Halbertsma doceert binnen de Museum Track van de Facul- makers. van intimiteit.’ teit der Archeologie. Ter Keurs doceert in het kader van de Eigenlijk geldt voor allerlei op het eerste gezicht alledaagse Voordat Willemsen zich met het onderwerp ging bezig- 2013 2014 2015 MA Media, Visual and Material Culture bij de Faculteit der voorwerpen uit het verleden dat ze over hun tijd kunnen houden, bestond er geen overzicht van de handschoenen Wetenschappelijk lezingen 23 24 27 Sociale Wetenschappen. Raven is verbonden aan de Faculteit vertellen. Je kijkt anders naar een zeventiende-eeuwse die in Nederland en Vlaanderen zijn opgegraven. Nu weet Publieklezingen 65 57 53 der Geesteswetenschappen. Alle conservatoren gaven op vingerhoed die bij het Friese dorp Tirns is opgegraven als ze dat er in totaal 112 hele of gefragmenteerde exemplaren incidentele basis gastcolleges aan universiteiten. je weet dat vingerhoeden al bijna tweeduizend jaar bestaan, zijn gevonden, van leren handschoenen en wollen wanten * = Niet gemeten dat de massaproductie ervan in de vijftiende eeuw begon en tot de ijzeren handschoenen van een harnas. De oudste Publicatiebeleid dat de Duitse stad Neurenberg toen een van de belangrijkste Nederlandse handschoenen zijn een wollen want uit de Lezingen dragen bij aan de publieksoverdracht van weten- productiecentra was. Het middeleeuwse speelgoed dat in periode 600/800 die bij het Friese dorp Aalsum is gevonden, schappelijke inzichten en de samenwerking met universitaire In de missie is wetenschap expliciet opgenomen als een en een duimloze vervilte want uit Dorestad (700/900). ‘Lang instellingen. De bezetting met zes conservatoren is beperkt. belangrijke kennisbasis voor het vertellen van verhalen over

rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 de Nederlandse bodem is gevonden, waaronder tollen en rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 poppen, vormt het tastbare bewijs dat kinderen meer kind daarvoor hebben mensen natuurlijk al allerlei soorten hand- Daarom biedt het RMO ruim baan aan wetenschappelijke de relevantie van de Oudheid in het heden en verleden. konden zijn dan je nu zou denken. De vijf bijna complete schoenen gedragen. Zo zijn in het graf van Toetanchamon partners, zodat het museumgebouw als wetenschappelijk Daarom staat onderzoek in dienst van de overige museale schoenen en twee paar muilen die in het Behouden Huys 28 paar handschoenen gevonden, onder meer een paar met centrum fungeert. Dit gebeurt door het mede organiseren taken. In het verlengde hiervan is een publicatiebeleid vast- op Nova Zembla zijn gevonden, maken de overwintering twee delen voor de vingers en een opening voor de duim, van lezingen, symposia en debatten. Samenvattingen gesteld, waarbij de volgende keuzes zijn gemaakt: van ontdekkingsreiziger Willem Barentsz en zijn mannen dat waarschijnlijk voor wagenrennen is gebruikt. En op een van losse lezingen en symposia zijn door dit jaarverslag in 1596 en 1597 als het ware herleefbaar. Van sommige Assyrisch reliëf uit de zevende eeuw voor Christus zijn al verweven. Een overzicht van de lezingen is opgenomen in Bij kleine tentoonstellingen is het RMO zelf uitgever van schoenen zijn de naden uitgescheurd doordat de overwinte- valkeniershandschoenen afgebeeld.’ bijlage VI. populairwetenschappelijk publieksboeken. raars extra sokken droegen tegen de bijtende poolkou. Een exemplaar is hier en daar geblakerd, omdat het te dicht bij Dit is een bewerking van een artikel van Theo Toebosch, geplaatst het vuur is gedroogd. Een van de muilen toont sporen van in Elsevier nummer 2, 16/01/16 zorgvuldige reparaties. En analyse van de kleine steentjes die t 20/06 t/m 12/09 Demonstraties: Muziek uit de Oudheid • Welke instrumenten werden er in de Oudheid gebruikt? Naar in de zool zijn blijven zitten, heeft duidelijk gemaakt dat die welke muziek luisterden de Romeinen? Museumdocent, muzikant en verzamelaar Noël Franken gaf al musicerend het niet van Nova Zembla afkomstig zijn maar uit Noorwegen, antwoord. De hele dag door vertelde hij over zijn instrumenten en verschillende muziekstijlen s waar de expeditie op de heenreis aan land was gegaan om water en voedsel in te slaan. uitgelicht: Wetenschappelijke reeks PALMA

Het RMO heeft een wetenschappelijke publicatiereeks: goudsmeden onder de knie hadden. In 1992 studeerde ze PALMA, Papers on Archaeology of the Leiden Museum of als archeologe af op dit onderwerp en een jaar later volgde Antiquities. haar scriptie in de Egyptologie, met een nadere beschou- wing op de oorsieraden. Hierna verloor ze het museum In de reeks worden studies van conservatoren en externe even uit het oog. Toen ze in 2002 voor de educatieve dienst onderzoekers gepubliceerd, naast symposiumbundels. De werkte, stelde Maarten Raven voor om haar eerste scriptie boeken zijn gerelateerd zijn aan de verzameling uit de medi- te publiceren. In de jaren daarna kreeg het boek langzaam terrane wereld (Klassiek Romeins, Grieks, Egypte en Nabije vorm en werden aanvullende hoofdstukken geschreven. Oosten). Publicaties over de Middeleeuwen worden in de- Conservator Raven redigeerde deze publicatie en de RMO- zelfde stijl vormgegeven en kennen geen PALMA-nummer. fotodienst leverde een aanzienlijke bijdrage.

Het RMO heeft besloten om de PALMA-reeks voort te zetten In het eerste deel van het boek wordt ingegaan op de bij Sidestone Press, een uitgever waarbij printing on demand betekenis van goud in het Oude Egypte, de vindplaatsen, en digitale dustributie vanzelfsprekend zijn. de wijze van winning, het atelier van de edelsmid en zijn technisch kunnen. Het tweede deel vormt de catalogus PALMA 12 waarin alle 152 gouden voorwerpen van de Egyptische afdeling technisch worden beschreven. Achtereenvolgens In 2015 is het twaalfde deel in de door Brepols (Turnhout) komen oorsieraden, halssieraden, kralen en hangers, arm- uitgegeven PALMA-reeks uitgekomen met als titel Egyp- sieraden, ringen en sieraden die werden meegegeven aan tian gold jewellery. Dit deel werd geschreven door Mariëlle mummies aan bod. Bulsink. Als onderdeel van haar studie liep ze in 1990 stage op de Egyptische afdeling. Hierna besloot ze haar doctoraal- scriptie archeologie te wijden aan de gouden voorwerpen in de verzameling. Conservator Maarten Raven suggereerde de collectie technisch te onderzoeken om een antwoord te kun- Naar aanleiding van het symposium Golden Middle Ages in Europe werd eind nen geven op de vraag welke technieken de Oudegyptische 2015 de gelijknamige bundel gepubliceerd. 90 91 Bij wintertentoonstelling wordt Sidestone Press uitgever van Titels boeken toegankelijke catalogi met internationale auteurs. Bij wetenschappelijke publicaties wordt met ingang van • M. Bulsink, Egyptian gold jewellery, PALMA 12, Brepols 2016 Sidestone Press uitgever van printing on demand titels (Turnhout). en digitale ditributie. • R. Docter, R. Boussoffara, P. ter Keurs (red.), Carthage: Fact and Myth. Sidestone Press (Leiden). Engelstalige Wetenschappelijke publicaties versie van het boek bij de Carthago tentoonstelling. • S. Verberk en B. van den Bercken, Pracht & precisie. Doel 2012 2013 2014 2015 Kleine meesterwerken in steen. Publieksboek bij de 15 per jaar 36 14 16 13 gelijknamige tentoonstelling. • L. Weiss, Religious Practice at Deir el-Medina. In: Populairwetenschappelijke publicaties Egyptologische Uitgaven 29, Leiden/ The Netherlands Institute for the Near East/Peeters. Doel 2012 2013 2014 2015 • A. Willemsen, Van hand tot hand, Handschoenen en 25 per jaar inclusief 30 32 19 wanten in de Nederlanden voor 1700, SPA uitgevers

rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 (Zwolle). rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 Boeken • A. Willemsen & H. Kik (red), Golden Middle Ages in Europe. New research into Early-Medieval communities Doel 2012 2013 2014 2015 and identities, Brepols (Turnhout). 5 in 2013/2016 3 5 7 6

t 21/06, 26/07 en 26/11 Tweedehandsboekenmarkt • Uitverkoop in de museumshop tijdens de tweedehandsboekenmarkt van de wetenschappelijke bibliotheek s 3.3 Impact en invloed

Aspecten die onder deze paragraaf vallen, hebben te maken volgens de Bookkeeper methode ontzuurd wordt. In 2016 met de wetenschappelijke reputatie van het museum en zijn wordt het brievenarchief nader ontsloten en online gezet. medewerkers. Dat is bijvoorbeeld af te leiden uit het aantal keren dat de conservator door derden wordt geraadpleegd Voor de correspondentie van 1924 tot en met 1995 (het jaar of geciteerd. Dit wordt nog niet gemeten, al geven de van de verzelfstandiging) zal wederom een Metamorfoze- opgevraagde publicaties via Academia.eu wel een indicatie. aanvraag ingediend worden. Ook het verspreiden van kennis door middel van cursussen is een vorm van impact. Bibliotheek Het museum kan als entiteit wel beoordeeld worden op de wetenschappelijke invloed die het wil uitoefenen. Het aantal Met ingang van 1 november is Mariëlle Bulsink in dienst allianties met universiteiten in binnen- en buitenland is hier getreden als archivaris/bibliothecaris. Zij is archeologe en een maatstaf voor. Dit is reeds behandeld in de paragraaf Egyptologe en heeft enige jaren als vrijwilligster gewerkt over wetenschap en kwaliteit. Blijft over de faciliterende met als bijdrage onder meer de beschrijving van de collectie functie om de depots, archieven en bibliotheek open te scarabeeën. stellen voor wetenschappers. Het jaar stond voor de bibliotheek in het teken van een Metamorfozeproject: ingrijpende verbouwing naar het ontwerp van architec- digitalisering brievenarchief 1818/1923 tenbureau Syb van Breda & Co. Drie flexibele werkruimtes werden gecreëerd en een nieuwe balie werd geplaatst. Ook Eind 2012 werd het projectvoorstel Graven zonder schade werden de oude kasten vervangen door moderne rolkasten ingediend bij het Bureau Metamorfoze, dat het nationale die met het oog op de toekomst genoeg ruimte voor aanwas programma voor het behoud van het papieren erfgoed uit- bieden. Na de bouwvak begon men met het ontruimen van voert. Het doel was de RMO-correspondentie van 1818 tot de bibliotheek. De vrijwilligers hadden van tevoren een goed en met 1923 door digitalisering te behouden en te ontslui- plan opgesteld. Onder hun toeziend oog werden in oktober ten. De keuze voor dit deel van het archief werd ingegeven alle boeken door verhuizers ingepakt en elders opgeslagen, door de fysieke gesteldheid (aantasting door vocht, inktvraat om eind november weer op de goede plek terug te komen. 92 en afbrokkeling van het papier) én door de waarde van de Begin december werd de vernieuwde bibliotheek feestelijk 93 inhoud voor de geschiedenis van de archeologie in het geopend. algemeen en het museum in het bijzonder. Door het hiaat tussen het vertrek van de voormalige en de Na toekenning van de subsidie door het Bureau Metamor- aanstelling van de huidige archivaris/bibliothecaris werd de foze, ging het project in 2013 van start. Allereerst werden catalogus Collection Connection een behoorlijke tijd niet de brieven door restauratieatelier Hoogduin geconserveerd. bijgewerkt. Door verschillende softwareproblemen is het pas Daarna werden door digitaliseringsbedrijf GMS scans van begin 2016 gelukt de catalogus door middel van PICA-ex- de brieven gemaakt. Helaas moest een herstelronde ingelast portbestanden te verversen. Dit vindt ieder kwartaal opnieuw worden nadat een deel van de scans technisch en inhoude- plaats. lijk afgekeurd werd door het Bureau Metamorfoze en het museum zelf. De verkoop van dubbele tweedehandsboeken ging ondanks de verbouwing van de bibliotheek en het museum door op In 2015 werden de herstelde scans door het Bureau Meta- zes zondagen in de museumwinkel in de Leidse binnenstad. morfoze en het museum goedgekeurd. Hierna werden ze Hierdoor werd ruimte gecreëerd op de boekenplanken. van JPEG- naar PDF-formaat omgezet en geplaatst in de Er werden 425 titels aan de catalogus toegevoegd, veelal uit software ICA-AtoM. Een team vrijwilligers werkte vervolgens de bibliotheek van het voormalig Geldmuseum. Nadat in rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 aan het ontsluiten en doorzoekbaar maken van het brie- eerste instantie deze boeken dezelfde signatuur kregen, is rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 venarchief. Excel-bestanden met metadata zijn opgesteld naderhand besloten tot een systeem waarbij alle boeken naar die aan de software ICA-AtoM gekoppeld werden. Door drie verzamelgebied worden ingedeeld. vrijwilligers en de archivaris/bibliothecaris is een training gevolgd over het ontsluiten met behulp van ICA-AtoM.

In november is het fysieke brievenarchief ter ontzuring aangeboden aan het bedrijf Preservation Technologies, waar het

t 25/06 Lezing: Welkom in Alexandrië • Ben van den Bercken gaf een lezing over Alexandrië, een van de beroemdste steden t 01/08 t/m 30/08 Stadswandeling • In de weekenden van de maand augustus kon men aansluiten bij een stadswandeling uit de Oudheid. Van den Bercken werkte de afgelopen jaren op een opgraving in Alexandrië s over de Oudheid in Leiden. RMO-gidsen vertelden over historische bouwstijlen, bijzondere archeologische vondsten en de geschiedenis van het Rijksmuseum van Oudheden s uitgelicht: Overdracht museumkennis

In maart organiseerde het RMO, in samenwerking met Romeinse theater. Interactie en uitwisseling van kennis de Universiteit van Amsterdam en het Department of waren de belangrijkste bestanddelen. De Jordaanse auto- Antiquities in Jordanië, een workshop in Amman, getiteld: riteiten zijn ervan overtuigd dat dit hun musea meer helpt Museums, Heritage, Memory and Identity. De master dan het vragen van een loanfee voor tentoonstellingen. museumstudies van de UvA bracht vijf docenten in en het De cursus was het sluitstuk van de afspraken die met de RMO nam zes medewerkers mee. Ook medewerkers van oudheidkundige dienst in Jordanië in 2013 in een het Tropenmuseum en de Hermitage/Nieuwe Kerk droegen Memorandum of Understanding waren opgenomen. hieraan bij. Deze cursus was, samen met de door het RMO geproduceerde tentoonstelling Petra in Amman (zowel Museumcursus in Amman: hardware als ontwerp) en een donatie aan de Petra National Museums, Heritage, Memory and Identity Trust, een tegenprestatie voor de bruiklenen die het RMO ontving in 2013/2014 voor de meest succesvolle tentoonstel- Dag 1 ling ooit in het RMO. Lezing/Workshop, Spreker, Organisatie • The importance of collections, Pieter ter Keurs, RMO De cursus was opgesplitst in een theoretisch en een prak- • Collection management from an academic perspective, tisch deel, met af en toe gezamenlijke sessies. Ze werden Monther Jamhawi, Department of Antiquities Amman gegeven in een seminar hall van het Jordan Museum en in • National museums and identity, Mirjam Hoijtink, UvA een conference room bij het DoA in Amman. De openings- • Workshop: introduction to heritage and memory studies, Ihab sessie werd bijgewoond door de Nederlands ambassadeur Saloul, UvA, Chiara de Cesari, UvA in Jordanië, de heer Paul van den IJssel en Prinses Sharifa • Workshop: national identity, political ideology and case Nofa, die indertijd bij de opening in Leiden aanwezig was. studies of national museum, Mirjam Shatanawi/Salou/De Vijf dagen werden lezingen en workshops gegeven, met af Cesari/Hoijtink, Tropenmuseum en toe een uitstapje om musea te bekijken, zoals het Citadel • Archaeology, nationalism & museums. Archaeology of rulers Museum in Amman en het Folklore Museum bij het in museum collections and exhibitions, Nikki Dijkshoorn,

94 95 Masterstudent Museumstudies UvA • Introduction conservation and restoration, Helbertijn • The Museum of Innocence in Istanbul, Eva Goth, Krudop, RMO Masterstudent Museumstudies UvA • Practical handling of museum collections, Krudop • Ancient Cities: History and myth, Inge den Oudsten, • International exhibitions and transport, Hanneke Kik/Van Masterstudent Museumstudies Uva der Zon, RMO • Museum policy and ethics in museum presentations, Steph • Raising money: fundraising and museum shop, Kik/ Scholten, UvA Epping • Exhibitions: from concept to installation, Tanja van der Zon, RMO Dag 4 Workshop en discussie Dag 2 • UNESCO. Legislation and stakeholders Lezing/Workshop, Spreker, Organisatie • Restoration/authenticity of world heritage sites, ethics • Workshop: National heritage versus local heritage, Hoijtink/ • Globalisation and museums Saloul/Shatanawi • Final reflection • Museums, representations and multiple publics,

rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 Shatanawi Dag 5 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 • Education in museums, Timo Epping, RMO Lezing/Workshop, Spreker, Organisatie • Digital media in museums, Epping • Analysing your public, Paul Mosterd, Hermitage/Nieuwe • Managing archaeological collections: registration, Kerk cataloguing and data management, Lucas Petit, RMO • Making a marketing and PR policy, Mosterd • Making a collection and research policy, Ter Keurs • Museum and exhibition promotion, Mosterd

Dag 3 Lezing/Workshop, Spreker, Organisatie • Making a collection and research policy, Ter Keurs • Museum policy and ethics in museum presentations, Scholten • Jordan Museum of Popular Traditions and Jordan Folklore Museum visit and curator discussion (Excursie) • Museum collections: public and private spheres 96 97 fotocolumns door rob overmeer onvindbaar wauw!

In de fotostudio op de bovenste verdieping van RMO word nomen van het Geldmuseum. In één jaar heb ik zo’n 25.000 Vandaag mag ik een recente aanwinst zien. Op de afgespro- beeldschoon. Hij is nooit gebroken en bestaat al meer dan ik vrolijk ontvangen door drie fotografen. ‘Vandaag is onze foto’s gemaakt. Het waren allemaal kleine voorwerpjes.’ ken tijd sta ik voor de werkkamer van conservator Ruurd 2000 jaar.’ studio vrij leeg. Meestal staat het hier bomvol met collec- Peter Jan: ‘Nu doen we alles met Photoshop. Vroeger deden Halbertsma. ‘Ja, daar ben je,’ zegt hij en staat meteen op, tiestukken die op de foto moeten’ zegt fotograaf Peter Jan we alles in de donkere kamer. Ik mis de magie, het ambach- pakt een doosje met blauwe handschoenen en gaat me voor ‘Wat gaan jullie van de Grieken laten zien?’ Bomhof. telijke en de geur van de ontwikkelbaden.” door de gangen. Ik moet hard lopen om hem bij te houden. ‘Griekse kunst kan je nooit geïsoleerd bekijken. Het is een ‘Ja, we komen eigenlijk altijd ruimte tekort,’ vult fotografe ‘Ik ben de wetenschappelijke component van de Griekse af- cultuur van zeevaarders waardoor ze contact hadden met Anneke de Kemp aan. ‘Wat merken jullie van de verbouwing?’ vraag ik. deling. De objecten vertellen verhalen. Dat doen ze niet zelf, andere culturen en grootmachten. Nadat ze de aanval van Anneke: ‘We hebben het drukker. Vanwege de sluiting gaan daar hebben ze mij, een conservator voor nodig,’ zegt hij. het gigantische leger van Perzië hebben overwonnen kregen Peter Jan: ‘Vandaag fotograferen we wat kleinere stukken stukken op reis en alles wat op reis gaat, fotograferen we ze zelfbesef. Dat zie je allemaal terug in hun kunst en in zoals dit fragment van een Kubusbeeld van zo’n 3500 jaar voor de catalogi en PR in opdracht van de buitenlandse ‘Wat is het voor object?’ vraag ik. deze wijnkan.’ oud.’ musea.’ ‘Dit is een Oinochoë. Een wijngieter. Wij zouden zeggen een rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 Anneke: ‘Het mooie van ons vak is dat wij de collectie mo- wijnkan. Deze is gemaakt in Corinthe. ‘Wanneer vind je de tentoonstelling geslaagd?’ gen hanteren. We fotograferen voor catalogi, schoolboeken, ‘Staan jullie zelf weleens op de foto?’ ‘Als de bezoekers een gevoel krijgen van wauw, aha en hmm. wetenschappelijke publicaties, tentoonstellingen en we gaan Peter Jan: ‘Nou, eh, dat komt niet zoveel voor. We leggen ‘Hoe koop je als museum een nieuw object?’ Wauw wat mooi. Aha, dat wist ik niet. Hm, dit smaakt naar mee naar opgravingen. We komen ieder jaar in Egypte.’ alles uitgebreid vast, maar onszelf eigenlijk niet. In de ‘Iets aankopen kan op verschillende manieren. Soms ga je meer.’ Peter Jan: ‘Het fotograferen van oudheidkundige voorwerpen archieven zijn wij onvindbaar.’ actief op zoek op beurzen. In dit geval is het aangeboden vergt een speciale aanpak. De belichting is belangrijk. door een particulier. De eerste vraag is altijd: hoe komt zo’n De kleur en de stofuitdrukking moeten kloppen.’ stuk in Nederland? Is het gesmokkeld of op legale wijze hier? Vaak heeft een overgrootvader het van een kennis Anneke: ‘Vorig jaar hebben we aan grote foto’s gewerkt die gekregen. Daar doen we eerst grondig onderzoek naar.’ in de tentoonstelling op de muren werden afgebeeld.’ De derde fotograaf, Robbert Jan Looman, heeft nog niets ‘Waarom deze wijnkan?’ wil ik weten. gezegd. ‘Fotografeer jij ook,’ vraag ik aan hem. ‘Dit stuk past precies in onze doelstelling van de Griekse ‘Vandaag is toevallig mijn laatste dag dat ik hier werk,’ zegt afdeling. Het vertelt meerdere verhalen. Er staan bijvoor- hij. Ik was hier voor een speciaal project om de collectie beeld Oosterse voorstellingen op het aardewerk, wat veel Gesneden Stenen te fotograferen die het RMO heeft overge- vertelt over de handelsrelatie met het Oosten. En ik vind ‘m 4

Algemeen 98 99 beheer, financiën en personeel rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 4.1 Personeel

Bij de samenstelling van het personeelsbestand is het Vacatures Verloop ziekteverzuim streven een evenwichtige opbouw qua geslacht en leeftijd. Per 31 december omvatte het personeelsbestand gemiddeld Voor de restauratie van de Griekse vazen zijn extra 2012 2013 2014 2015 42,9 FTE (tegen 38,8 in 2014), exclusief de inzet van 6,0 FTE medewerkers ingezet, zoals Marijke Top en Diederik Kits Verzuim totaal 4,6% 5,1% 3,3% 2,8% aan oproepkrachten in de publieksdienst en bij de beveili- Nieuwenkamp en meerdere stagiairs. Bij het project Gesne- Kortlopend 0,7% 0,7% 0,5% 0,4% ging (tegen 9,8 FTE in 2014). Dit is een eenmalige situatie, den Stenen werden twee assistent-conservatoren aangesteld; Langlopend 3,9% 4,4% 2,8% 2,4% gelet op de tijdelijke sluiting. Selkit Verberk en Ben van den Bercken. Selkit vervulde deze Het aantal vrijwilligers is flink gedaald na het actualiseren functie in het kader van de gewenste interne mobiliteit. van het overzicht. Vrijwilligers die zelden of nooit aanwezig Zij is archeologisch geschoold en is PR-medewerker. Het verzuimpercentage is niet eerder zo laag geweest. waren zijn van de lijst gehaald. Robbert Jan Looman fotografeerde duizenden gesneden Het cijfer is exclusief zwanger- en bevallingsverlof. Het totale stenen voor dit project. Bij collectiebeheer is extra assisten- verzuimcijfer inclusief één zwangerschap is 3,2%. Beide ver- Gemiddeld aantal FTE per jaar tie ingezet, namelijk Thijs van de Gevel, Joris Brattinga en zuimpercentages zijn lager dan het streefcijfer van maximaal Jeroen Rensen. De aanstelling van deze medewerkers was 4%. De verzuimklasse lang verzuim telde drie medewerkers. 2012 2013 2014 2015 uitsluitend mogelijk door de financiële ruimte in de Een medewerker is na een re-integratie periode volledig Regulier 44,7 42,3 38,8 42,9 gecreëerde bestemmingsfondsen en een projectsubsidie van hersteld. De twee andere medewerkers traden halverwege Oproep 6,6 7,1 9,8 6,0 OCW. In een regulier jaar is extra aanstelling van tijdelijke het jaar uit dienst. Totaal 51,3 49,4 48,6 48,6 medewerkers onmogelijk.

Nadat de financial controller op 1 mei uit dienst trad is deze Mutaties in personeelsbestand functie tijdelijk ingevuld door een uitzendkracht tot op 1 oktober Patricia van Velsen werd aangesteld. Koosje Spitz heeft Per 31/12 2012 2013 2014 2015 een half jaar gewerkt aan de internationale fondsenwerving ten behoeve van de beoogde Ninevehtentoonstelling. Vertrokken 7 10 11 15 Van een aantal publieksdienstmedewerkers liep de arbeids- Nieuw 5 11 13 13 overeenkomsten van rechtswege af op 11 mei. De directie- en MT-secretaresse, Marlies Kleine, is met pensioen gegaan. 100 Fulltime 19 19 20 18 101 Parttime 50 51 52 52 Garantieregeling medewerkers publieksdienst

Vast 53 56 51 55 Tijdens de sluiting kwamen de medewerkers van de Tijdelijk 16 14 21 15 publieksdienst die op 11 mei 2015 nog in dienst waren in aanmerking voor een garantieregeling. Zij kregen het aantal Mannen 34 37 37 32 uren gegarandeerd dat zij gemiddeld per week gewerkt Vrouwen 35 33 35 38 hadden in de voorafgaande twaalf maanden. Zij verrichtten vervangende werkzaamheden (bijvoorbeeld in de winkel aan Stagiairs 15 13 14 14 de Nieuwe Rijn, bij de afdeling educatie of als museum- Vrijwilligers 44 61 67 52 docent in de klas).

< 20 jaar 2 0 0 0 Samenhangend integriteitsbeleid 20/29 jaar 16 18 20 16 30/39 jaar 14 18 21 22 Er is een samenhangend integriteitsbeleid vastgesteld, 40/49 jaar 15 14 14 13 omdat het RMO interne integriteitsschendingen wil 50/59 jaar 12 12 12 12 tegengaan door medewerkers zich ervan bewust te maken. rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 > 59 jaar 10 9 5 7 Onderwerpen die aan bod komen zijn: integriteit bij werving rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 en selectie; declareren van onkosten; gebruik van social Schaal 1 t/m 5 28 30 29 25 media en internet; de klachtenregeling voor bezoekers en Schaal 6 t/m 10 29 29 32 34 interne afhandeling; de meldingsprocedure bij ongewenst Schaal 11 en hoger 12 11 11 11 gedrag; en de meldingsprocedure bij het vermoeden van integriteitsschendingen (klokkenluidersregeling). Ook is een samenvattende gedragscode in het beleidsstuk opgenomen.

t 16/08 t/m 01/11 Opening middeleeuwse knopen • In de museumshop werd een vitrine ingericht met een collectie t 05/09 en 07/11 Demonstraties Boekbinden • Boekbinderij Papyrus uit Leiden verzorgde twee middagen versierde knopen uit de late middeleeuwen. De knopen, gemaakt van tin-lood (zilverkleurig) en van messing (goudkleurig), een demonstratie Koptisch boekbinden. De Koptische manier van binden is hèt voorbeeld voor de westerse dateerden uit de periode van de veertiende t/m de zeventiende eeuw s boekbindtechnieken s 4.2 Ondersteunende afdelingen 4.3 Bericht uit de Raad van Toezicht

Energieverbruik verwijdering is voor rekening van het Rijksvastgoedbedrijf, De directie verschaft de Raad, gevraagd en ongevraagd, De Raad van Toezicht terwijl voor investeringen in veiligheidsmaatregelen (brand tijdig en volledig de informatie die nodig is voor een goede Gas in m3 Elektriciteit in KWH en klimaat) het ministerie van OCW € 1,2 miljoen ter taakvervulling, waarbij ‘no surprises’ het kernbegrip is. Leden, functie, functie dagelijks leven 2012 133.717 1.079.984 beschikking stelde. Voor de opstelling Klassieke Wereld Het inhoudelijke beleid en de concretisering ervan maken • Jan Hoekema, Voorzitter, Burgemeester van Wassenaar 2013 168.406 1.054.340 en het geschikt maken van de nieuwe expositieruimte deel uit van die informatie, naast financiële halfjaarprogno- • Maarten Asscher, Lid, Directeur boekhandel Athenaeum 2014 109.125 1.012.779 (klimaatvitrines, verlichting e.d.) heeft het RMO door goed ses, managementrapportages en overige presentaties. De Amsterdam 2015 nog niet bekend 959.029 ondernemerschap een bestemmingsfonds van € 870.000 directeur heeft tussentijds overleg met individuele leden • Erna Kortlang, Lid, Notaris Teekens Karstens advocaten opgebouwd. van de Raad. De Raad van Toezicht heeft in 2015 viermaal en notarissen vergaderd, waarvan één bijeenkomst in het teken stond van • Ineke Sluiter, Lid, Hoogleraar Griekse taal en cultuur Het elektraverbruik daalt al vijf jaar. Het is moeilijk in te Financiële administratie een evaluatie van de Raad zelf. Er is geen frequente afwezig- Universiteit Leiden schatten wat de achtergrond van de daling in 2015 is. heid van een van de leden geconstateerd. Op de agenda’s • Sander van den Eijnden, Penningmeester, Voorzitter Het museum was immers zeven maanden gesloten. Aan De financiële administratie wordt gevoerd in Exact-Online. stonden naast de reguliere punten enkele aandachtspunten: college van bestuur Hogeschool Leiden de andere kant werd er veel elektra door de de aannemer Dit is een webbased boekhoudpakket waarvan de voordelen verbruikt. Op het gebied van duurzaamheid heeft het bij de dagelijkse invoer en up-time liggen. De werkstroom • Verbouwing/asbestverwijdering: bij iedere vergadering museum 200 LED-lampen geïnstalleerd op de afdeling voor inkoopfacturen is ondergebracht in NewViews, een werd de Raad op de hoogte gesteld van de stand van Klassieke Wereld. In 2016 zal dat eveneens bij de vaste online programma dat gelinkt is met Exact-Online. zaken. opstelling Egypte gebeuren. • De Raad heeft zichzelf geëvalueerd. Dit is begeleid door Automatisering een externe consultant die hiervan een verslag heeft Gebouwenbeheer en Beveiliging gemaakt In 2014 is een aanbestedingsprocedure voor de kantoorau- • Besloten is de statutenwijziging in 2016 te laten pas- Onder verantwoordelijkheid van het Rijksvastgoedbedrijf tomatisering gestart. Het betreft hierbij de werkzaamheden seren. Deze zijn wel inhoudelijk in lijn gebracht met de is de asbestverwijdering en het herstel van het gebouw uit- ten behoeve van de servicedesk, onderhoud op afstand en Governance Code Cultuur. gevoerd door het bedrijf De Wilde (Waddinxveen). Project- locatie en onderhoud van de servers. De uitkomst van de • Er is, in relatie tot de statutenwijziging en de evaluatie, bureau Oudewaal werd door het RVB en het RMO benoemd aanbesteding was dat vanaf één september het bedrijf ITIS aandacht geweest voor het opstellen van een directie- en om perifere projecten rond deze bouwkundige aanpassing in de automatsiering verzorgt. een Raad van Toezicht-reglement. kaart te brengen en op elkaar aan te laten sluiten. De asbest- • Een andere evaluatie, die van het museum zelf (Zelf- 102 evaluatie 2010/2015 als voorbereiding op de subsidieaan- 103 vraag 2017/2020) is door de Raad vastgesteld. De Raad werkte hier actief aan mee door individuele gesprekken met de directeur. • De vacature voor een zesde lid met bestuurlijke ervaring in de wereld van de media/journalistiek is besproken en staat nog open. • De financiering en het veiligheidsrisico van de beoogde tentoonstelling Nineveh. • De Raad heeft, conform de WNT 2, de vergoedingen voor de leden van de Raad aangepast. Dit is in de jaarrekening toegelicht.

rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015

t 06/09 Lezing Mohammed • Wetenschapsjournalist Marcel Hulspas gaf een lezing over zijn pas verschenen boek t 13/09 Stadswandeling Open Monumentendagen • Tijdens de open monumentendagen konden bezoekers van Mohammed en het ontstaan van de islam. Hierin waagde hij zich aan een zoektocht naar de profeet Mohammed en de museumwinkel gratis aansluiten bij een stadswandeling in het teken van de Oudheid. RMO-gidsen vertelden over de fundamenten van de islam, met als doel bij te dragen aan een verdieping en verbreding van het debat hierover in historische bouwstijlen en bijzondere archeologische vondsten s Nederland s 4.4. Jaarrekening

Deze is voor 1 april bij het ministerie van OCW ingediend en Dat het resultaat na mutaties van de reserveringen toch BALANS tevens op de website gepubliceerd. positief is met € 41.409 komt derhalve doordat de onttrekkingen uit de bestemmingsfondsen, die voor deze grote (x € 1.000) per 31/12 2015 2014 Het boekjaar 2015 werd gekenmerkt door de sluiting uitgaven beschikbaar waren, per eind 2014 (€ 2.168.710) vanwege asbestsanering. Het gevolg was een drastische buiten het exploitatieresultaat bleven. Activa vermindering van het aantal bezoekers ten opzichte van 2014, maar er waren ook minder uitgaven (geen tentoonstel- De aanschafwaarde van de vaste activa bedraagt per eind Materiele vaste activa 226 422 lingen, minder PR campagnes). Het effect was terug te zien 2015 € 6.373.730 waarvan € 6.148.026 afgeschreven is en er Voorraden 86 72 in lagere inkomsten uit kaartverkoop (€ 358.795), minder slechts een geringe boekwaarde is van € 225.704. Er is voor Vorderingen 1.128 499 verkopen in de museumwinkel (€ 267.527), minder zaal- € 117.011 geïnvesteerd, waaronder voor € 50.755 rolkasten Liquide middelen 6.956 6.489 verhuur (€ 33.148) en minder catering (€ 72.901). Alleen voor de bibliotheek en een nieuwe serveromgeving voor de Totale activa 8.396 7.482 de verkoop van buitenlandse tentoonstelling steeg met IT met een bedrag van € 40.260. In de vorderingen is een € 127.705. In totaal kwamen de (in)directe opbrengsten bedrag van € 491.400 opgenomen betreffende de aankoop Passiva uit op € 1.753.965 tegen € 2.363.977 in 2014. Doordat er van een grote Egyptische collectie van de familie Demarée. minder tentoonstellingen werden georganiseerd waren De tegenwaarde hiervan, in de vorm van het schenken van Algemene reserve 881 867 er minder bijdragen van fondsen (€ 107.334) en bedrijven de jaarlijks verschuldigde termijn, is opgenomen onder Bestemmingsreserve/fonds 3.050 4.332 (€ 49.209). Bij de inkomsten uit de Bankgiro Loterij zakte langlopende en kortlopende schulden. Onder het bestem- Aankoopfonds 680 512 de bijdragen met € 116.502 door het wegvallen van de mingsfonds ‘huisvesting 2017’ wordt vanaf 2014 elk jaar het Voorzieningen 39 - bijdrage voor het tijdelijk project Museummaandag. Door verschil tussen de volledige huur in 2013 en de werkelijk Langlopende schulden 585 301 deze effecten kwamen de baten op € 8.859.661 en daarmee betaalde huur aan het RVB opgenomen. Voor 2015 was dit Kortlopende schulden 3.161 1.470 € 774.603 lager dan 2014 met € 9.634.264. bedrag € 866.528. Totale passiva 8.396 7.482

Bij de uitvoering van de projecten waren er hoge kos- Het balanstotaal bedraagt € 8.395.710 waarvan € 6.955.571 CATEGORIALE EXPLOITATIEREKENING ten voor asbestsanering en brandveiligheidsmaatregelen aan liquide middelen (82.8%). De hierbij behorende liquidi- (€ 1.696.934), terwijl de herinrichting van de vaste opstelling teitsratio is 2,6 en de solvabiliteit op basis van de Algemene Baten Klassieke Wereld op een bedrag uitkwam van € 1.151.270. Reserve 10.5%. Deze cijfers geven echter een geflatteerd 104 Daarentegen veroorzaakte het verschil tussen de ontvangen beeld. Er is in de kortlopende schulden voor het project Subsidies 6.517 6.495 105 subsidie en de betaalde huur aan het Rijksvastgoedbedrijf brandveiligheid een bedrag van € 1.548.687 opgenomen, Directe en indirecte opbrengsten 1.754 2.364 (RVB) een positief effect op het exploitatieresultaat van dat begin 2016 volledig betaald zal zijn. Onder het eigen Bijdragen uit publieke middelen 110 161 € 866.528. Dit was het gevolg van het zogenaamde zaag- vermogen staat voor de nieuwe vaste Egyptische opstel- Bijdragen uit private middelen 479 623 tandeffect. Deze optelsom van factoren verklaart de grote ling € 1.277.289 gereserveerd. Dit bedrag zal eind 2016 Totale baten 8.860 9.643 beweging in het exploitatieresultaat van € 877.925 positief besteed zijn. Onder ‘huisvesting 2017’ staat een bedrag in 2014 naar € 1.190.773 negatief. In voorgaande jaren van € 1.489.129 vanwege meer ontvangen subsidies dan Lasten leidde een eenmalige subsidie voor het project brandveilig- betaalde huur. Als per eind 2016 deze bedragen betaald zijn, heid (€ 1.200.000 van OCW) tot een positief resultaat in het zakken de liquide middelen naar € 2.690.466 en het balans- Salarislasten 3.093 3.112 exploitatieresultaat. Ook de toevoegingen aan het bestem- totaal naar € 3.597.738. De ratio’s veranderen dan mee naar Afschrijvingen 313 338 mingsfonds voor de herinrichting vaste opstelling Klas- 2,2 voor de liquiditeit en naar 24.5% voor de solvabiliteit. Huisvesting 1.067 2.177 sieke Wereld werden vanuit een positief exploitatieresultaat Het RMO hanteert een norm voor de liquiditeit van meer Aankopen 134 270 geboekt. 2015 was het jaar van de uitgaven en heeft daarmee dan 1,3 en wenst een solvabiliteit tussen de 20% en 25%. Overige lasten 5.416 3.502 een negatief exploitatieresultaat. Totale lasten 10.023 9.399

Rentebaten 62 29

rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 Exploitatiesaldo -1.101 273 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 Ontwikkeling eigen inkomsten (x € 1.000) Mutatie Aankoopfonds -90 -106 Bestemmingsfondsen Dotaties -966 -220 (minimale norm eind 2012 is 17,5%) 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Bestemmingsfondsen Onttrekkingen 2.198 75 Structurele Rijkssubsidie 6.343 6.467 6.570 6.557 6.387 6.406 6.424 Eigen Inkomsten 1.332 1.524 1.804 1.840 2.602 2.987 2.231 % eigen Inkomsten 21,0% 23,6% 27,5% 28,1% 40,7% 46,6% 34,7% Bedrijfsresultaat na mutatie reserve 41 22

t 15/10 Lezing Pausanias 1: Verloren gegane kunstwerken • Jelle Abbenes gaf in oktober en december drie lezingen over t 17/10 en 18/10 Schervenworkshop tijdens Nederlandse Archeologiedagen • Wat doet een archeoloog met zijn vondsten? het reisboek van Pausanias, de oudste reisgids ter wereld. Abbenes ging in op de bijzondere rol van Pausanias voor ons Hoe haalt hij informatie uit een paar kapotte scherven? In deze workshop kregen deelnemers zelf een scherf in handen en begrip van inmiddels verloren gegane kunstwerken, zoals het enorme beeld van Zeus in Olympia en de schilderijen van konden ze ervaren hoe het is om archeologisch te determineren s Polygnotus in Delphi s 106 107 fotocolumn • rob overmeer door rob overmeer 30 cm boven de grond spin in het web

De PR-medewerkers lopen gespannen heen en weer. Het Zodra het beeld weer op de grond staat schieten de collec- Het zweet loopt van mijn voorhoofd. Ik bevind me boven de ‘Wat gaat er mis zonder klimaatsysteem?’ gaat bijna gebeuren. Het absolute pronkstuk, het dubbel- tiebeheerders erop af met fototoestellen. Het beeld staat al tempelzaal op een vloer van metalen gaas. De warmte stijgt ‘Bezoekers en nu de bouwvakkers nemen het weer mee naar beeld van Maya en Merit, wordt vandaag verplaatst. Het gaat jaren vlak voor een muur en nu hebben ze eindelijk de mo- omhoog. Het lijkt wel een sauna. Door de gaatjes kan ik in binnen. Warm weer, koud weer of nattigheid bij regenval. op reis naar Bologna voor een tentoonstelling. En dat is gelijkheid om het beeld goed van de achterkant te bekijken. de centrale hal kijken. Ik herken niets. Voor de veiligheid is Er zijn kwetsbare objecten. Een steen kan wel tegen een uniek. Het beeld staat al 14 jaar op één plek. Na een half uurtje pakt het team het beeld in alle rust in. alles afgedekt met houten platen. veranderlijk klimaat. Het kleurtje dat erop zit niet. De Een specialistisch takelteam is ingehuurd. Voorman Paul klimaatinstallatie is direct verbonden met de collectie.’ Nies heeft de leiding. ‘Is het voor jullie bijzonder om dit beeld te verplaatsten?’ Facilitair manager John van der Steen doet een ronde. ‘‘Ik vraag ik aan Nies. loop iedere dag langs alle installaties om te controleren of ze ‘Heeft de verbouwing gevolgen voor de collectie?’ ‘Hoe verplaats je zo’n oud beeld,’ vraag ik aan Nies. ‘Ja, het is een unieke ervaring. We hoopten allemaal dat wij het nog doen,’ zegt hij terwijl hij in hoog tempo voor me uit ‘Nee, daar zorgen we voor. We volgen nauwkeurig of de ‘We takelen Maya en Merit zo’n 30 cm van de grond en het mochten doen. En straks na de verbouwing nog een loopt. werklieden zich wel aan de strenge voorschriften houden. plaatsen het dan op een speciaal ontworpen houten frame. keer. Daarna worden Maya en Merit waarschijnlijk niet meer ‘Waar is het gaas voor?’ vraag ik. Ik ben vaak zelf de brandwacht. De lassers moeten altijd rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 Dat frame is de bodem van transportkist en tevens de sokkel verplaatst zolang ik leef.’ ‘Vanaf dit gaas kan ik bij de technische installaties die het een uur eerder stoppen met lassen. Dat uur is nodig om waar het beeld op staat in de tentoonstelling in Bologna.’ geluid beheersen in de centrale hal. Daar zijn regelmatig te controleren of er niets blijft liggen smeulen. sprekers en concerten. Het geluid komt door het gaas en ‘Kan het takelen misgaan?’ stoot dan tegen de geluiddempende kussens boven je hoofd, ‘Heb je zelf iets met de collectie?’ ‘Ja, het is spannend. Het beeld is van kalksteen. Om te de baffels.’ ‘Prachtig. Ik heb hiervoor jaren in de bouw gewerkt. Ik bekijk voorkomen dat er iets afbrokkelt mag het beeld absoluut de collectie als een bouwvakker. Vooral de hiërogliefen. Met niet schuiven in de stroppen. Dat zijn de banden die we er ‘Heb je het druk in deze periode tijdens de bouwwerkzaam- de huidige technieken is het enorm lastig om een scherpe omheen spannen. We lopen er met vijf man omheen om van heden,’ vraag ik. lijn in een steen te slijpen. Ik zou wel willen weten met welke alle kanten ogen te hebben. De krachten die ontstaan bij het ‘Ik ben bij projecten betrokken en werk met alle afdelingen. beitel ze dat vroeger deden.’ optillen moeten goed worden verdeeld.’ Ik coördineer de bouw en alle technische aspecten. Van het vervangen van een lamp tot de aanschaf van een klimaat- Dan vraagt Nies of ik een stap achteruit wil doen. De PR- systeem.’ medewerkers houden hun adem in. Het takelteam geeft elkaar aanwijzingen in een technische taal. Het takelen duurt tien minuten. Bijlagen 108 109 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 bijlage i: Overzicht inkomende bruiklenen bijlage ii: Overzicht kortlopende bruiklenen

Reg.nr. Instelling Plaats Tentoonstelling Aantal Reg.nr. Instelling Plaats Tentoonstelling Aantal 2015/01 Naturalis Biodiversiteits Centrum Leiden Pracht & Precisie 14 015/01 The Metropolitan Museum New York (VS) Middle Kingdom 4 2015/02 Erwin Pauly Idar-Oberstein (D) Pracht & Precisie 13 2015/04 NHK Productions Inc. Tokyo (J) The Queens of Egypt 8 2015/03 NINO Leiden Pracht & Precisie 1 2015/05 Fries Museum Leeuwarden Goud der Friezen 48 2015/04 Stephen Sack Brussel (B) Pracht & Precisie 10 2015/06 Musée du Louvre Parijs (F) Une brève histoire de l’avenir 1 2015/05 Stephen Sack Brussel (B) Euro Meltdown 12 2015/07 Afrika Museum Berg en Dal De stad van mijn dromen 4 2015/06 Erwin Pauly Veitsrodt (D) Pracht & Precisie 34 2015/08 Museo Civico di Bologna Bologna (I) Egitto, splendore millenario, Topstukken RMO 490 2015/07 Deutsches Edelsteinmuseum Idar-Oberstein (D) Pracht & Precisie 2 2015/09 Museum Het Valkhof Nijmegen Gebrochener Glanz 6 2015/08 Natuurhistorisch Museum Maastricht Maas & Mens 12 2015/10 Musée de la Civilisation Quebec (C) Reizende Egyptian Magic 286 2015/09 Dordrechts Museum Dordrecht Maas & Mens 24 2015/11 Museum Kasteel Wijchen Wijchen Veelzijdige Vennen 8 2015/10 Museum Het Valkhof Nijmegen Maas & Mens 1 2015/13 Thermenmuseum Heerlen Heerlen Topstukken RMO 57 2015/11 Museum van Wereldculturen Leiden VP Grieken 5 2015/14 Limburgs Museum Venlo Topstukken RMO 36 2015/12 Koninklijkhuis Archief Den Haag VP Grieken 3 2015/15 Allard Pierson Museum Amsterdam Topstukken RMO 143 2015/13 De Nederlandse Bank Amsterdam VP Grieken 30 2015/16 BOOR Rotterdam Rotterdam Archeologie in Ridderkerk 1 2015/14 De Nederlandse Bank Amsterdam VP Romeinen 12 2015/17 Musée du Malgré-Tout Treignes (B) Comme Chiens et Chats 4 2015/15 Rijksmuseum Amsterdam VP Grieken 2 2015/18 Museum van Wereldculturen Leiden Grrr… machtige dieren 54 2015/16 Gemeente Amsterdam Amsterdam Handschoenenboek 6 2015/19 UvA Conservering en rest. Amsterdam Restauratie en onderzoek 2 Totaal: 181 2015/20 TGV Teksten en presentaties Leiden Expeditie Steentijd, Vlaardingen 29 2015/21 Museum Meermanno Den Haag De Mythe van de Brittenburg 1 2015/22 Stichting Schultehuus Diever Diever Presentatie bronzen zwaard 1 2015/23 Gallo-Romeins Museum Tongeren (B) Gladiatoren 2 110 2015/24 Naturalis Leiden Onderzoek gemmen RMO 121 111 2015/25 Museum Het Valkhof Nijmegen High Tech Romeinen 2 2015/26 Museum Dorestad Wijk bij Duurstede Achter slot en grendel 1 2015/27 Archeologicky Ústav av CR Praag The Legacy of Charlemagne 5 2015/28 De Nieuwe Kerk Amsterdam Rome. De droom van … 2 2015/29 UL, Fac. Archeologie Leiden onderzoek bronzen zwaarden 4 2015/30 CODA Apeldoorn Apeldoorn Kunst en ambacht 2 2015/31 Stephen Sack Brussel Fotografie gesneden stenen 45 2015/32 The Tokyo Shimbun Tokyo (J) The Golden Legend 48 Totaal: 1415 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015

t 20/10 Lezing Metalen kledingaccesoires • Annemarieke Willemsen, conservator Nederland Middeleeuwen, gaf een lezing t 24/10 Demonstratie Mummificatie • Wat komt er allemaal kijken bij het mummificeren? In deze demonstratie voor jong over de metalen voorwerpen die mensen in de Middeleeuwen en Renaissance gebruikten om kledingstukken dicht te maken, en oud gaf egyptoloog Ben van den Bercken antwoord op deze vragen. Hij lichtte het mummificatieproces toe door er niet vast te zetten en te versieren s alleen over te vertellen, maar tegelijkertijd een vis te mummificeren s bijlage iii: Overzicht uitstaande langdurige bruiklenen per 31/12/2015

Instelling Plaats Aantal Instelling Plaats Aantal Allard Pierson Museum Amsterdam 76 Gemeente Sittard-Geleen Grevenbicht 1 Archeologiestichting Pater Munsters Stein 4 Noordelijk Scheepvaartmuseum Groningen 7 Katwijks Museum Katwijk 28 Time&Tide Museum Great Yarmouth (GB) 6 Museum Boerhaave Leiden 8 Musée Royal de Mariemont Mariemont (B) 2 Museum De Koperen Knop Hardinxveld-Giessendam 11 Provincie Zuid Holland Alphen a/d Rijn 12 Museum Flehite Amersfoort 4 Flipje en Tiel Museum Tiel 16 Museum Klok&Peel Asten Asten 4 Drents Museum Assen 6 Bijbels Museum Amsterdam 67 Archeon Alphen a/d Rijn 39 Nederlands Museum voor Glas en Glastechniek Lelystad 13 Museo Civico Archeologico di Bologna Bologna (I) 35 Museum Swaensteyn Voorburg 76 Stichting het Limburgs Landschap Arcen 3 Thermenmuseum Heerlen Heerlen 1 Museum Oud Lunteren Lunteren 10 De Casteelse Poort Wageningen 6 Museum Kasteel Wijchen Wijchen 83 Museum de Dorpsdokter Hilvarenbeek 6 Particulier Wassenaar 1 Veluws Museum Nairac Barneveld 18 Historisch Museum Ede Ede 12 Museum De Domeijnen Sittard 24 Museum Winterswijk Winterswijk 5 Koninklijke Houtvesterij Het Loo Apeldoorn 14 Maerlant-Lyceum Den Haag 1 Museum Het Valkhof Nijmegen 45 Limburgs Museum Venlo 257 Gemeentemuseum Het Rondeel Rhenen 21 Streekmuseum De Roode Tooren Doesburg 1 Museum Het Rembrandthuis Amsterdam 15 Nationaal Militair Museum Soest 1 Museum Dorestad Wijk bij Duurstede 295 Archeologisch Museum Haarlem Haarlem 1 112 Stedelijk Gymnasium Leiden Leiden 4 Provincie Noord-Holland Castricum 7 113 Erasmiaans Gymnasium Rotterdam 10 Totaal: 1499 Stichting Goereese Gemeenschap Goedereede 15 Stadsmuseum IJsselstein IJsselstein 8 Zoutmuseum Delden 5 Oudheidkundige Vereniging Salehem Zelhem 6 Nationaal Hunebedden Informatiecentrum Borger 23 Puttens Historisch Genootschap Putten 23 Universiteitsmuseum Groningen Groningen 2 Museon Den Haag 14 Stichting De Valkenburgse Toren Valkenburg 84 Zeeuws Museum Middelburg 2 Gemeente Katwijk Katwijk 23

rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 Natuurcentrum De Maashorst Slabroek 1 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 Historisch Museum Den Briel Brielle 6 Stadsmuseum Steenwijk Steenwijk 4 LVR-Römermuseum Xanten (D) 4 Veluws Streekmuseum Epe 5 Delfluent Services B.V. Delft 3 Museum Rijswijk Rijswijk 15

t 29/10 Lezing Pausanias 2: Geschiedkunde • Abbenes benadrukte het grote belang van deze Griekse schrijver uit de t 01/11 Themamiddag Middeleeuwse Handschoenen • Conservator Annemarieke Willemsen presenteerde het eerste tweede eeuw na Christus. Hij ging in op het belang van Pausanias voor de geschiedkunde, uitgelegd aan de hand van de exemplaar van haar nieuwe boek Van hand tot hand. Speciaal voor deze dag was een vitrine ingericht met enkele wanten en Keltische invasie van Griekenland van 279 voor Chr. s handschoenen die recentelijk gevonden zijn door Bureau Monumenten & Archeologie van de Gemeente Amsterdam s 114 115 fotocolumns door rob overmeer voorzichtig! verborgen verhalen

Weer een spannend moment. De collectiebeheerders halen ‘Is het kwetsbaar?’ Het is koel in het depot. Assistent-conservator Ben van den en meerdere eigenaren gehad. Je kunt zo’n steen volgen. vandaag de beroemde Peelhelm uit de vitrine. Normaal mag ‘Het materiaal lijkt sterk, maar door de ouderdom, zo’n Bercken neemt me mee naar achter. Daar staat tussen de Neem bijvoorbeeld de Grote Camee. Die is door de handen er niemand bij zijn. Voor mij maken ze een uitzondering. zeventienhonderd jaar, is het juist fragiel. Ik heb een doos mummiekisten een klein houten kastje. Ben trekt hand- gegaan van schilder Rubens, op de Batavia geweest tijdens Collectiebeheerder Robert Ritter opent het bovenste slot laten maken waar de helm met koker en al in past. Een spe- schoenen aan en doet het kastje open met een voorzichtig- de schipbreuk en was opzicht bij Lodewijk Napoleon toen hij van de vitrine, zijn collega Joris opent het onderste slot. In ciaal ontworpen mechaniek klemt hem vast. En nee, ik doe heid die ik zelden heb gezien. in Nederland was. En nu is ie hier bij ons. Iedere steen heeft de verte hoor ik geluiden van het bouwen van een steiger. er geen bubbeltjes of piepschuim bij. De Peelhelm zweeft meerdere verborgen verhalen.’ Verder is het stil op de Romeinse afdeling. Dan gaan ze vrij in de doos.’ ‘Wat zit er in?’ vraag ik. voorzichtig te werk. Er wordt verder niets meer gezegd. ‘Een speciale serie halfedelstenen. Op iedere steen is een ‘Hoe vind je die verhalen?’ ‘Is ie duur?’ paus afgebeeld door graveur Christoph Dorsch in 1722. ‘Ik verzamel literatuur en zoek naar paralellen. Ik werk aan ‘Waar gaat de Peelhelm naartoe,’ vraag ik even later. ‘Dat vraagt iedereen altijd. De Peelhelm is niet in geld uit te Deze serie is een onderdeel van de collectie Gesneden een wetenschappelijke publicatie en deze vertaal ik dan naar ‘De helm gaat eerst een paar maanden naar het Limburgs drukken, zo uniek is het.’ Stenen. Na de sluiting van het Geldmuseum in Utrecht zijn teksten voor de tentoonstelling.’ rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 Museum. Daarna wordt hij uitgeleend aan het Louvre in ze overgedragen aan ons. Daarvoor werden ze beheerd door Parijs. Het Limburgs Museum is blij dat de Peelhelm komt.’ ‘Wat houdt de verbouwing in voor jou als collectie- het Koninklijk Penningkabinet dat eerst in Den Haag en later ‘Blijft het kastje hier nu eeuwig staan?’ beheerder?’ vraag ik. in Leiden was gevestigd. De collectie is dus weer terug.’ ‘Als het museum weer open gaat, komt de serie achter ‘Hoe verplaats je de Peelhelm?’ ‘Een jaar geleden ben ik al begonnen met de logistiek voor ‘Waarom liggen de edelstenen naast de mummiekisten?’ de schermen vandaan met een kleine tentoonstelling. ‘De wangkleppen en nekbeschermer zitten los van de helm. de verbouwing. Je moet je voorstellen dat de Griekse afde- ‘Het gaat niet om de stenen, maar om het kastje. Deze is net Daarna worden de stenen in de vaste tentoonstellingen Ik verplaats hem met koker en al. Dat is moeilijk omdat het ling leeg moet. Daar staan wel 1000 objecten. Waar laat je als de mummiekisten van hout. Dit depot heeft de optimale geïntegreerd.’ zwaartepunt in de top ligt. Het weegt wel meer dan tien die allemaal? Ik kan niet zomaar ergens een paar honderd temperatuur en vochtigheid voor hout.’ kilo. Als je een klein beetje naar voren helt, dan kan je hem vazen neerzetten. Sommige beelden wegen 200 kilo, als er ‘Kom jij nu zelf in de verhalen over deze stenen voor?’ bijna niet meer houden. Ik moet hem precies recht omhoog straks 12 bezoekers omheen staan, is er een kracht van mini- ‘Wat is er belangrijk aan de gesneden stenen?’ ‘Nou eh, ja. Mijn naam wordt als onderzoeker vermeld. optillen.’ maal 800 kilo op die plek. Dan moet de vloer dat wel kunnen ‘Ze bestrijken een geschiedenis van 7000 voor Christus tot Ik werk hier twee dagen in de week aan. Zo draag ik mijn hebben.’ nu. Iedere edelsteen heeft een reis gemaakt door de tijd steentje bij.’ bijlage iv: Externe nevenfuncties bijlage v: Publicaties

Conservator Nederland prehistorie Luc Amkreutz Conservator Nabije Oosten Lucas Petit L. Amkreutz • De zoektocht naar Carthago. In: Hermeneus (87/2), 50- 56. • Lid onderzoeksgroep Noordzee (i.s.m. RCE/BOOR en • Lid Oursi hu-beero (Het Grote Huis) Project, Burkina • Verdronken Verstandkies. Column in: Archeologie • The Mahdia Shipwreck. In: R. Docter e.a. (red.), Carthage, Universiteit Groningen) Faso Magazine 5, 57. Fact and Myth, Leiden, 84-89. • Voorzitter/organisatie/lid werkgroep van de Steentijddag • Adviseur opgravingen op Horvat Kur, Israël • Archeologie van Maastricht tot Maasvlakte. In • Foreigners on an Unfamiliar Coast: the Rediscovery of • Bestuurslid Stichting Reuvens • Onderzoeker Tel Rehov Regional Project, Israël samenwerking met R. Halbertsma & A. Willemsen. In: Carthage. In: R. Docter e.a. (red.), Carthage, Fact and • Lid programmacommissie Reuvensdagen Zwolle RMO Magazine 40, 20-22. Myth, Leiden, 116-123. • Lid klankbordgroep Oogst voor Malta, ‘Bewoning Conservator Egypte Maarten Raven • Een keltische muntschat uit Thorn. In: RMO Magazine, en landschapsgebruik in de vroege prehistorie’(RCE, 24-25. P. ter Keurs Universiteit Groningen) • Bijzonder hoogleraar Museologie van het oude Egypte, • Foraging for Farmers. An evolutionary perspective on • Lid projectgroep Oogst voor Malta, ‘Limburgs Universiteit Leiden the process of Neolithisation in NW Europe. A case- • The biography of cultures: style, objects and agency. zandgebied, bewonings- en gebruiksgeschiedenis van • Lid Raad van Toezicht Stichting Friends of Saqqara study from the Low Countries. In samenwerking met G. Proposal for an interdisciplinary approach. In het holocene Maasdal in Limburg en het aangrenzende • Lid algemeen bestuur Ex Oriente Lux Dusseldorp. In: Prähistorische Zeitschrift 90/1-2, 20-44. samenwerking met Caroline van Eck en Miguel John Brabantse deel (BAAC) • Field director opgravingen in het Nieuwerijks grafveld • Kist met gat. Column in: Archeologie magazine 1, 57. Versluys. In: Cahiers de l’École du Louvre 7, 2-22. van Sakkara • RMO on tour. Column in: Archeologie magazine 3, 57. • Le collectionneur hollandais Frits Liefkes. In: S. du Restaurator Renske Dooijes • Het geheim van de Schoone Grub. Archeologische Crest (red.), Si Loin Si Proche: Objets d’ailleurs dans les Directeur Wim Weijland opgravingen van de vuursteenmijnen te Rijckholt-Sint intérieurs européens. Photographies 1870-2015, 34-35. • Freelance docent en coördinator masteropleiding Geertruid in 1929 door de paters dominicanen uit • Heritage from the Heart. In: M. van den Dries, S. van der Conservering en restauratie van cultureel erfgoed (UvA) • Lid bestuur Vereniging Rembrandt Rijckholt. In samenwerking met J.P. de Warrimont. In: Linden en A. Strecker (red.), Fernweh. Crossing Borders • Lid landelijk Bestuur Open Monumentendag Maasgouw 134, 48-56. and Connecting People in Archaeological Heritage Conservator Klassieke Oudheid Ruurd Halbertsma • Lid Nationale Unesco Commissie (tot 01/07) Management. Essays in Honour of Prof. Willem J.H. • Lid bestuur VSB Vermogensfonds B. van den Bercken Willems, 77-80. • Bijzonder hoogleraar Museale aspecten van de • Lid Raad van Toezicht VSB donatiefonds • Carthage: Fact and Myth. Leiden: Sidestone Press. Archeologie, Universiteit Leiden • Lid curatorium Nederlands Instituut voor het Nabije • Saqieh, suwār ou tābūt? Histoire sommaire d’une structure Roald Docter, Ridha Boussoffara, Pieter ter Keurs • Secretaris Nederlandse Commissie Corpus Vasorum Oosten d’irrigation Egyptien dès l’époque hellénistique. In: (red.). Engelstalige versie van het boek bij de Carthago Antiquorum, KNAW • Lid wetenschappelijke adviesraad KNIR Pichot V, Rapport préliminaire sur les fouilles à Akadémia, tentoonstelling. 116 • Corresponderend lid Royal Cast Collection, Copenhagen Alexandrie. • Musea, Collecties en Fetisjisme. In: RMO Magazine 39, 117 • Referent Ministero dell’ Instruzione, dell’Università e Conservator Egypte Lara Weiss 10-13. della Ricerca, Roma S. Verberk en B. van den Bercken • Lid internationale studiegroep Lasimos (Universiteiten • Lid Raad van Toezicht van de Stichting Friends of Saqqara L. Petit Pisa en Parijs) • Field co-director opgravingen in het Nieuwerijks grafveld • Pracht & precisie. Kleine meesterwerken in steen. • Commissielid HOVO (Hoger Onderwijs voor Ouderen), van Sakkara Publieksboek bij de gelijknamige tentoonstelling. • Recycling the Valley. Preliminary report of the Universiteit Leiden • Pracht & precisie. In: Collect Kunst antiek Design, 2012 excavations at Tall Damiyah. In: Annual of the • Regent Bethlehemhof, Leiden Conservator Nederland Middeleeuwen jaargang 20, 42-47. Department of Antiquities of Jordan 57, 239-246. Annemarieke Willemsen • Pracht & precisie. Kleine meesterwerken in steen. In: • Authentic or fake? A much contested Near Eastern Hoofd collecties en onderzoek Pieter ter Keurs RMO Magazine 40, 26-28. object”. In: Ancient History Magazine 1, 56-57. • Continental Representative Finds Research Group, • Tell Damiyah. Een kleine, belangrijke vindplaats in de • Lid editorial board Critical Museum Studies, Horniman Groot-Brittannië R. Halbertsma Jordaanvallei. In samenwerking met Z. Kafafi. In: RMO Museum, Londen • Lid begeleidingscomité NACIP depotproject KMKG Magazine 39, 25-27. • Lid dagelijks bestuur Leiden Global Brussel • Nulli tam laeti triumphi. Constantine’s victory on a • Bestuurslid RoMeO • Lid Onderzoeksschool Mediëvistiek reworked cameo. In: BABesch 90, 221-235. M. Raven • Lid commissie Gerbrands lezing • Lid Programme Committee International Medieval • De klassieke wereld: Grieken, Etrusken, Romeinen. In: • Lid raad van advies van de Stichting Friends of Saqqara Congress, Leeds (UK) RMO Magazine 40, 4-8. • Gli scavi di Saqqara. In: P. Giovetti/D. Picchi, Egitto, rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 • Bijzonder hoogleraar Antropologie van materiële cultuur, • Fluctuating Boundaries. In: M.H. Dries, S.J. Van der splendore millenario, la collezione di Leiden a Bologna, rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 Universiteit Leiden Linden, A. Strecker (red.), Fernweh. Crossing Borders Bologna, 216-221. and Connecting People in Archaeological Heritage • Preliminary report on the Leiden-Turin excavations at Management. Essays in Honour of Prof. Willem J.H. Saqqara, season 2015: the tomb of an anonymous official Willems. (Tomb X) and its surroundings. In samenwerking met L. • Oudheid in context. De klassieke wereld vernieuwd in het Weiss, B.G. Aston, S. Inskip en N. Warner. In: Jaarbericht Rijksmuseum van Oudheden. In: Amphora 4, 28-31. Ex Oriente Lux 45, 3-17.

t 05/11 Boekpresentatie Mythologie • Met een lezing presenteerde Hugo Koning zijn nieuwe boek Mythologie in de pop- t 08/11 Lezing en boekpresentatie Jezus • Het nieuwe boek van Fik Meijer, Jezus en de vijfde evangelist, lag sinds half up museumshop. Het boek verscheen in de reeks Elementaire deeltjes van Amsterdam University Press. Hugo Koning is oktober in de winkels. Deze zondag was Meijer de hele middag in de pop-up museumshop aanwezig om exemplaren te docent Klassieken aan de Universiteit Leiden en geeft Grieks en Latijn op het Stanislascollege in Delft s signeren. Ieder uur hield Meijer een speedlezing over Jezus en de tijd waarin hij leefde s bijlage v: Publicaties bijlage vi: Lezingen

• La tombe Memphite d’Horemheb: des nouvelles • Correspondeerplezier. Column in: Archeologie Magazine 15/03-19/03 Museumcourse Amman 05/02 Leiden, RMO, HOVO: De herontdekking van informations au sujet d’un personnage d’importance, 2. Carthago in de negentiende eeuw. Egypte. In: Afrique & Orient 76, 3-18. • Dorestad, the northernmost emporium of the Het RMO organiseerde, in samenwerking met de 07/02 Leiden, RMO, voor docenten klassieke talen: Naar Carolingian empire. In: D. Callebaut, H. van Cuyck (red.), Universiteit van Amsterdam en het Department of een afdeling Grieken in context. L. Weiss The Legacy of Charlemagne 814-2014, 209-213, idem in Antiquities in Jordanië, een workshop in Amman, getiteld 10/02 Leiden, RMO, vriendenvereniging RoMeO: Waar Frans en Duits. Museums, Heritage, Memory and Identity. De master woonde Dido? • Nieuws uit Saqqara. In: RMO Magazine 40, 10-12. • The Geoff Egan Memorial Lecture 2013: Taking up the museumstudies van de UvA bracht vijf docenten in en het 09/03 Leiden, RMO, Zenobiacongres: De • Persoonlijke vroomheid in een Egyptisch dorp. In: Ta glove: Finds, uses and meanings of gloves, mittens and RMO nam zes medewerkers mee. Deze cursus vloeide voort ontdekkingsreizen van Jean-Emile Humbert. Mery 8, 2-16. gauntlets in Western Europe, c.1300-1700 AD. In: Post- uit het Memorandum of Understanding dat het museum 19/03 Leiden, RMO, Vrienden Gymnasium: Carthago, • De schorpioenbezweerder. In: N. van de Beek, L. Delpeut Medieval Archaeology 49-1, 1-36. met de oudheidkundige dienst in Jordanië heeft afgesloten opkomst, bloei en ondergang van een metropool. en M. Kersten (red.), 40 jaar Dispuut Pleyte (1975-2015), • Chapter 9: Dorestad as a fluviatile society”. In: James H. en was een tegenprestatie voor het ontvangen van een ruim 20/03 Leiden, UB: Humbert & Humbert, grondleggers van 6-11. Barrett & S.J. Gibbon (red.), Maritime Societies of the bruikleen voor de Petratentoonstelling in 2013/2014. Leidse collecties. • The History of the Egyptian Collection in the National Viking and Medieval World, 115-128. 20/03 Leiden, UB: Humbert de Carthage. De Museum of Antiquities in Leiden. In: P. Giovetti and D. L. Amkreutz, conservator Prehistorie Nederland omzwervingen van een geniale ingenieur. Picchi (red.), Egitto. Le collezioni di Leiden e di Bologna T. van der Zon 27/03 Leiden, Hortus Botanicus/HOVO: De Papenbroeck- / Displaying Ancient Egypt. The collections of Leiden and 08/03 Domburg, Terra Maris: Een Neanderthaler uit de collectie in de Leidse Hortus. Bologna, Skirà/Milano. • Fenicische Gezichtskralen. In: Glashistorisch Tijdschrift Noordzee. 09/04 Leiden, RMO, lezing met sopraan en piano: De • The Consumption of Religion in Roman Karanis. In: ‘De Oude Flesch’, 37e jaargang, nummer 141, 10-11. 12/04 Leiden, Naturalis: Ontmoette de oermens de ontdekking van Carthago. Religion in the Roman Empire 1/1, 71–94. mammoet? I.s.m. Natasja den Ouden (Naturalis). 10/04 Leiden, RMO: Dido en Aeneas. Een fatale liefde in • Religious Practice at Deir el-Medina. In: Egyptologische 12/04 Leiden, RMO, lezing voor Shell: Wie was er sterker Carthago. Inleiding op Henry Purcells Dido and Uitgaven 29, Leiden/ The Netherlands Institute for the holbewoner of holenbeer? Aeneas. Near East/Peeters. 03/09 Glasgow, EAA: A permeable frontier. Pioneer agency 18/10 Haarlem, Geschiedenis festival: Het droomboek van • The Role of Objects: Creating Meaning in Situations, and the long-term transition to agriculture in the Artemidorus van Daldis. Rubina Raja, Lara Weiss (red.). In: Religion in the Roman Lower Rhine Area wetlands. 11/11 Voorschoten, Museum Voorschoten: Nieuwe Empire 1/2. 05/09 Glasgow, EAA: Swamp life. Persistence through opstellingen in het Rijksmuseum van Oudheden te • De rol van religie in het dagelijkse leven van het Oude mobility during the transition to agriculture in the Leiden. 118 Egypte. In: Archeologie Magazine 1, 9-13. wetlands of the Lower Rhine Area. 08/12 Leiden, RMO: Oudheden in context. Diverse 119 • Perpetuated Action. In: J. Rüpke (red.), A Companion 17/09 Belgrado, MESO: Integrating communities and inleiddingen tijdens openingsdagen. to the Archaeology of Religion in the Ancient World, landscape. A wetland perspective. 19/12 Amsterdam, De Nieuwe Kerk: De triomf van Blackwell. Constantijn; nieuw licht op de Rubenscamee. B. van den Bercken A. Willemsen projectconservator collectie Gesneden Stenen P. ter Keurs, hoofd collecties en onderzoek

• De handschoen opgenomen: Laatmiddeleeuwse wanten, 22/10 Leiden, RMO: Mummies en mummificatie in het 01/01-10/05 Diverse inleidingen over de Carthago wapenwanten en handschoenen in de Nederlanden, Oude Egypte. tentoonstelling. Madoc 29, 94-104. 12/11 Leiden, RMO: Gemmen vol emotie. 28/01 Leiden, RMO, symposium Canino Connections: • Van hand tot hand, Handschoenen en wanten in de 13/11 Leiden, studievereniging Leidse Biologen Club: Tijd, Collecting: the urge to have or the urge to profit? Nederlanden voor 1700, Zwolle. eeuwigheid en dodengeloof: het Oude Egypte. 04/03 Groningen: Carthago: Mythe en Werkelijkheid. • Chapter 9: That the boys come to school half an hour 11/04 Leiden, symposium Mensenoffers: Rituele before the girls: Order, gender and emotion in school, R. Halbertsma, conservator Klassieke Wereld mensdoding: een inleiding. 1300-1600. In: S. Broomhall (red.), Gender and Emotions 13/04 Leiden, Rotary: Carthago. in Medieval and Early Modern Europe: Destroying Order, 07/01 Leiderdorp, Past Rotarians: Carthago: opkomst, 18/05 Leiden, ICLON groep: De geschiedenis van het Structuring Disorder, 175-195. bloei en ondergang van een metropool. RMO. rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 • Een goed jaar voor warme wanten: Handschoenen in de 19/01 Den Haag, Hogeschool (Opleiding Communicatie): 29/05 Fontainebleau, Festival de l’histoire de l’art: Le rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 Nederlanden voor 1700. In: RMO Magazine 2015, 15-17. Infrastructuur en communicatie in het Romeinse Musée National des Antiquités: Une tension entre • Maasbekken. Column in: Archeologie Magazine 6. Rijk. théorie et pratique. • Golden Middle Ages in Europe. New research into 27/01 Leiden, RMO, congres Canino vazen: The Canino 30/05 Fontainebleau, Festival de l’histoire de l’art: Early-Medieval communities and identities, Brepols, Connections. L’histoire d’art et le primitif: une tension fertile. Annemarieke Willemsen & Hanneke Kik (red). 30/01 Leiden, RMO, Hellenistendag: Naar een nieuwe 21/10 London, University College, symposium Europe; the • Knopen uit het kanaal. In: RMO Magazine 39, 14-15. afdeling Grieken in context. outside in: Incorporating the outside: Anthropology and ‘strange’ goods.

t 12/11 Lezing Gesneden Stenen • Al sinds de Oudheid zijn gemmen (of 'gesneden stenen') voor verschillende doeleinden t 17/11 Lezing Grieks Symposium • Wat deed men zoal op een Grieks symposium? Drinken, dansen en discussiëren… gebruikt. Deze bijzondere kleinoden met gegraveerde afbeeldingen kunnen tot op de dag van vandaag hun bewonderaars en dat was nog maar het begin van de avond. Kim Beerden (Universiteit Leiden) nam de toehoorders mee naar een Griekse ontroeren, laten lachen of simpelweg perplex doen laten staan. De lezing werd gegeven door Ben van den Bercken, feestavond in het Athene uit de klassieke Oudheid s egyptoloog en assistent-conservator collectie Gesneden Stenen s bijlage vi: Lezingen bijlage vii: Aanwinsten

19/10 Bordeaux, Université Montaigne, symposium L’objet L. Weiss, conservator Egypte Egypte frontrière: L’objet qui vient de l’extérieur: un modèle F 2015/6.1-10 verzameling Egyptische oudheden uit diverse periodes, aankoop collectie mw. M. Jelgersma 10 objecten anthropologique. 09/06 Leiden, vriendenvereniging RoMeO: Religie in Deir F 2015/9. verzameling Egyptische oudheden uit diverse periodes, overdracht collectie Dr. R.J. Demarée 506 objecten 09/12 Münster, Universität, research seminar Institut für el-Medina Ethnologie: The influx of things. 12/07 Londen, Egypt Exploration society: Saqqara Study. 19/10 Leiden, Ex Oriente Lux: Van ruzies en feesten. Klassiek L. Petit, conservator Oude Nabije Oosten 01/11 RMO, Museumjeugduniversiteit. Was de godin K 2015/5.1 glazen flesje, Romeins, schenking dhr. A. van Wermeskerken 1 object Bastet een kattenkop? 16/04 Basel, Universität Basel: Tell Damiyah. Klein, fein, 18/11 Apeldoorn, Ex Oriente Lux: Van ruzies en feesten. aber nicht ungefährlich. 14/12 Leiden, RMO: Egyptische kunst & kitsch. Nabije Oosten 12/05 Leiden, vriendenvereniging RoMeO: Tell Damiyah. 16/10 Bologna, Museo Civico archeologico: Brief History B 2015/5.1-2 twee valse stempelzegels, brons en steen, legaat mw. B. Lebbink 2 objecten Opgraving in Jordanië. of the Egyptian Collection in Leiden. 30/06 London, UCL, Conference Digging up Jericho. Past, Nederland Prehistorie present & Future. Who do we believe. Jericho Tomb A. Willemsen, conservator Middeleeuwen Nederland P 23 in the Dutch National Museum of Antiquities. h 2015/1.1 benen priem, Scheveningen, 9000/6000 voor Chr., schenking dhr. F. Theunissen en mw. A. Meiners 1 object 04/11 Amman, Nederlandse ambassade: Tell Damiyah. A 13/03 Leiden, RMO: Lapp-top-college Middeleeuwen voor h 2015/4.2-3 bronzen fibula en vuurstenen artefacten uit Hardinxveld, schenking dhr. J. van Wijngaarden 2 objecten small Iron Age settlement in the Jordan Valley. veelbelovende scholieren. U 2015/4.1 bronzen dolkfragment uit Noordzee, Bronstijd, schenking dhr. P. Cornelissen 1 object 19/11 Atlanta, ASOR Annual Meeting: Tell Damiyah: A Late 15/05 Kalamazoo: Warm woollen winter mittens: Finds l 2015/6.1-24 Keltische muntschat uit Thorn, ca. 100/0 voor Chr., aankoop dhr. D. Vermeer 24 objecten Iron Age Sanctuary for Traders and Travelers? and use of textile gloves in the Netherlands in the 26/11 Leiden, RMO: Nineveh. Een stad zonder gelijke. Middle Ages. l 2015/7.1ab bronzen Gündlingen-zwaard, 850/760 voor Chr., aankoop dhr. T. Mans 1 object 20/09 Castricum, Huis van Hilde: 5000 jaar speelgoed. M. Raven, conservator Egypte 20/10 Leiden, RMO: Kledingaccessoires uit de Late Nederland Middeleeuwen Middeleeuwen en Renaissance. e 2015/1.1 zilveren ruiterfibula uit Ophemert, ca. 525/750, aankoop dhr. C. Ouwehand 1 object 28/04 Leiden, RMO, concert: verbindende teksten tussen 08/11 Oirschot, studiedag Brabantse Geschiedbeoefening: operafragmenten met betrekking tot Egypte. Merovingisch glas uit Noord-Brabant. f 2015/1.1 bronzen gelijkarmige fibula uit Werkhoven, ca. 450/900, schenking dhr. C. Ouwehand 1 object 26/04 Leiden, RMO, Davidsfonds: Veertig jaar opgraven in 12/11 Saarbrücken, Universität des Saarlandes: Alltag i 2015/1.1 ijzeren Ulfbert-zwaard uit de Schelde, 975/1025, aankoop dhr. C. Broers 1 object 120 het Nieuwerijks grafveld van Sakkara. in mittelalterlichen und frühneuzeitlichen h 2015/4.1 ijzeren vleugellans uit Hardinxveld, 700/750, schenking dhr. J. van Wijngaarden 1 object 121 06/06 Heidelberg, congres Ramessidentijd: The Saqqara Universitäten: Sachkultur des Studierens und k 2012/7. opgravingsvondsten 1957/1959 uit Bergeijk, 550/700, overdracht fam. Van Daalen 23 objecten necropolis in the Ramesside Period: between Feierns. tradition and innovation. 13/12 Leiden, RMO, MuseumJeugdUniversiteit: Hoe vies langdurige bruikleen in Museum Eicha ca. 125 objecten 13/06 Leiden, Saqqaradag: Heet van de naald: de was een middeleeuwse WC? Provinciaal Depot Bodemvondsten Noord-Brabant ca. 450 objecten resultaten van seizoen 2015. 26/06 Praag, congres Abusir & Saqqara: What the butler T. van der Zon, projectleider Receptie Oudheid saw: the life and times of Ptahemwia, royal butler at Memphis. 25/03 Leiden, RMO, Vriendenvereniging Museum Valkhof: c,h,l,R 2015/2 collectie van 33 figuurstenen, schenking dhr. H. van der Made 33 objecten 29/08 Florence, XI congress IAE: Khnum the creator god: Carthago. Z 2015/2.1-119 verzameling diverse oudheidkundige postzegels, schenking dhr. W. Weijland 119 objecten a puzzling case of the transfer of an iconographic 13/04 Den Haag, International Women’s Contact: Z 2015/3.1 schilderij Kolos van Ramses II te Aboe Simbel, schenking mw. Riky Schellart-Van Deursen 1 object motif. Carthage. Z 2015/5.1-3 diverse replica’s, aangekocht voor tentoonstelling “IJstijd” 3 objecten 08/09 Leiden, vriendenvereniging RoMeO: Leids-Turijnse 30/04 Leiden, RMO, Vriendenvereniging APM: Carthago, opgravingen in Sakkara: de resultaten van seizoen the making of. 2015. 30/04 Leiden, RMO, voor R&M solutions: Carthago, een 07/10 Leiden, Huis van Horus: Leids-Turijnse opgravingen inleiding. in Sakkara: de resultaten van seizoen 2015. rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 17/10 Imola, Centro Italiano Studi Egittologici: Unità rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 nella differenza: quarant’anni di scavi olandesi nella necropoli di Nuovo Regno a Saqqara. 17/10 Bologna, Museo Civico Archeologico: Quel che vide il maggiordomo: la vita di Ptahemwia, maggiordomo reale a Menfi. 24/10 Den Haag, 43e Nederlands-Vlaamse Egyptologendag: De Egyptische verzameling van Baron van Westreenen.

t 29/11 Lezing Nineveh • Conservator Lucas Petit vertelde over de Nineveh-tentoonsteling die het museum in 2017 zal t 03/12 Lezing Pausanias 3: beschrijvingen van kunst • In deze laatste lezing schonk Abbenes aandacht aan Pausanias' programmeren s beschrijvingen van kunstwerken, gebouwen en andere Griekse monumenten. Hij vertelde specifiek over de Atheense agora en de Acropolis s bijlage viii: Organogram

Per 31.12.2015 Raad van Toezicht Directeur 1. Drs. J.Th. Hoekema Wim Weijland 2. Dr. Mr. M.W.B. Asscher 3. Drs. Mr. E. Kortlang Directiesecretariaat P&O 4. Prof. dr. I. Sluiter Vivian Baan Simone Swertz 5. Drs. S.P. van der Eijnden

Financiën en Bedrijfsvoering Collecties en Onderzoek Afdelingshoofd: Wouter de Groot Afdelingshoofd: Pieter ter Keurs Controller: Patricia van Velsen Communicatie en marketing Conservatoren: Maarten Raven Medew. fin. admin.: Gerdien van der Heide PR, comm./marketing: Selkit Verberk Ruurd Halbertsma Pieter Neuteboom Marketing: Gabriëlle van der Voort Annemarieke Willemsen Geb./coörd. techn. proj.: John van der Steen Webbeheerder: Jacco van Weele Luc Amkreutz Lucas Petit Beveiliging Presentaties Lara Weiss Hoofd: Rene van Es Projectleiders: Tanja van der Zon Ass. conservator: Ben van den Bercken Beveiligers: Kevin Lafeber Jill van der Sterren Simon Heshusius Leonie van Esser Restauratoren: Renske Dooijes Heleen van Kempen Hanneke Kik Helbertijn Krudop Jan Zijderhand Assistent-projectleider: Anna de Wit Marianna Düring Yavuz Er Raoul Frankhuizen Educatie Registrator: Heikki Pauts 4 oproepkrachten 122 Medewerkers Educatie: Marieke Peters 123 Timo Epping Collectiebeheerders: Marianne Stauthamer Publieksdienst Hanneke van der Kooij Robert Ritter Hoofd: Rita van Oosterhoud Ass. medew. educatie vacature (8 uur p.w.) Assistent-collectiebeh.: Jeroen Rensen Winkel: Timo Epping vacature (12 uur p.w.) Backofficefunctie: Wil Hartevelt Fotografen: Peter Jan Bomhof Adrie Voorbij Anneke de Kemp Medewerkers: Kees van der Mortel Noël Franken Archivaris/bibliothecaris: Mariëlle Bulsink Marein Meijer 13 oproepkrachten rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015

t 29/09 en 24/11 Workshops Boekbinden • In navolging van de eerder gegeven demonstraties, verzorgde Boekbinderij t 06/12 t/m 30/12 Mini-expositie A Postcard from Aleppo • A Postcard from Aleppo was een kunstproject dat de Syrische Papyrus uit Leiden tweemaal deze workshop s fotograaf Issa Touma in mei 2014 organiseerde voor ontheemden in de stad Aleppo. In deze kleine expositie in de pop-up museumshop waren de originele ansichtkaarten te zien, met vertalingen in het Nederlands en Engels s • De Raad van Toezicht kent een vast aantal onderwerpen De Raad van Toezicht geeft tevoren aan welke inzet van de bijlage ix: die in ieder geval tot het Toezicht behoren, zoals realisa- leden wordt verwacht en welke eventuele vergoeding daar tie van doelstellingen en resultaatafspraken met OCW, tegenover staat. De 9 principes van Governance Code Cultuur strategie, risicobeheer en financieel beleid. Een van de leden van de Raad van Toezicht is contactpersoon voor de • Ieder lid heeft voldoende tijd voor de vervulling van zijn Het bestuur is verantwoordelijk voor het in acht nemen van wing en vernieuwing van de vaste opstellingen in 2013 OndernemingsRaad. Dit is mevrouw E. Kortlang. functie. Er is geen frequente afwezigheid geconstateerd. de Code. is afgerond. Alle aspecten van het risicomanagement • De vergoeding van € 250 per bijgewoonde vergadering is zijn opgenomen in de jaarrekening en in het jaarverslag. De Raad van Toezicht is verantwoordelijk voor zijn aangepast conform de bepalingen d in de WNT 2. In de • De Raad van Toezicht en de directeur-bestuurder van Nieuwe weten regelgeving (ANBI, CAO e.d.) worden samenstelling: hij waarborgt deskundigheid, diversiteit en jaarrekening wordt hier verantwoording over afgelegd. het Rijksmuseum van Oudheden passen de Governance nageleefd en toegepast. onafhankelijkheid. • De voorzitter bereidt met de directeur-bestuurder de Code Cultuur sinds 2013 toe en maken dit kenbaar in het agenda voor, leidt de vergaderingen, zorgt voor de in- jaarverslag, de jaarrekening en op de website. De Raad van Toezicht stelt rechtspositie en bezoldiging Leden: Datum Einde Einde 2e formatievoorziening en voor zorgvuldige besluitvorming • De toepassing van de principes van deze code sluit aan van het bestuur zorgvuldig vast en is hierover zo open aantreden 1e termijn termijn en ziet toe op het functioneren van de Raad van Toezicht. bij de doelstelling, aard en omvang van het museum. mogelijk. Jan Hoekema 01-04-2010 2014 2018 Het RMO draagt zorg voor ondersteuning voor de Raad Soms wordt afgeweken van een praktijkaanbeveling. verlengd in 2014 van Toezicht. Dit gebeurt door de directiesecretaresse, • Aard en omvang van de organisatie of aanwezige kennis • De bezoldiging van de directeur-bestuurder hoeft niet Maarten Asscher 09-03-2012 2016 2020 die de vergaderingen notuleert. Wegens pensionering en ervaring leveren hiervoor de motieven. De Raad van aangemeld te worden volgens de richtlijnen van de Wet verlengd in november 2015 van Marlies Kleine is dit overgedragen aan Vivian Baan. Toezicht agendeert de code jaarlijks en bekijkt of verbete- Normering Topinkomens. Hij heeft een contract voor Erna Kortlang 09-03-2012 2016 2020 ringen wenselijk zijn. onbepaalde tijd. Dit staat op de RMO-website vermeld. verlengd in november 2015 Toezichthouders en bestuurders vermijden elke vorm van Zijn bezoldiging wordt vermeld in de jaarrekening. Ineke Sluiter 28-03-2013 2017 2021 belangenverstrengeling. De Raad van Toezicht ziet hier op Het bestuur kiest het besturingsmodel van de organisatie • De Raad van Toezicht heeft conform de WNT 2 de Sander van den Eijnden 13-06-2013 2017 2021 toe. bewust. variabele beloning van de directeur laten vervallen. De Raad van Toezicht beslist over benoeming, beoordeling, Leden: Competentie 1 Competentie 2 • Het RMO verstrekt aan leden van de Raad van Toezicht • Het museum heeft sinds de verzelfstandiging in 1995 bezoldiging, schorsing en ontslag van de directeur- Jan Hoekema Landelijke en Diplomatieke en en aan de directeur-bestuurder geen persoonlijke lenin- een Het Raad van Toezicht-model en handhaaft dit bestuurder. lokale politiek culturele wereld gen en garanties. Het jaarverslag vermeldt wel de neven- besturingsmodel bewust. Op de ANBI-pagina op de site Maarten Asscher Cultuur en Ondernemer- functies van de bestuurder, niet van die van de Raad van wordt het bestuursmodel toegelicht. De Raad van Toezicht legt zijn taken, geschiedenis schap Toezicht. Deze activiteiten zijn zichtbaar via de publieke verantwoordelijkheden en werkwijze vast en handelt Erna Kortlang Notarieel Netwerk Leidse LinkedIn-profielen van de leden van de Raad. De directeur-bestuurder is verantwoordelijk voor de daarnaar. ondernemers • Voor het aangaan van nevenfuncties door de directeur- organisatie en is in- en extern duidelijk over de taken, Ineke Sluiter Griekse en Verbinding bestuurder wordt toestemming bij de voorzitter van de bevoegdheden en werkwijze. • Een verslag van de Raad van Toezicht maakt deel uit van Latijnse taal en Universiteit Raad gevraagd. De Raad heeft besloten dat de directeur 124 dit jaarverslag en de jaarrekening. De Raad van Toezicht cultuur, Leiden in ieder geval twee betaalde nevenfuncties mag vervul- 125 • De directeur-bestuurder heeft minimaal vier keer per jaar vergadert in principe vier keer per jaar en laat zich leiden educatie len. een overleg met de OndernemingsRaad. Dit is gebeurd. door het culturele, economische en maatschappelijke be- Sander van den Eijnden Bedrijfsvoering Universiteit/ • Ieder lid heeft een onafhankelijke en kritische bijdrage • Omdat er één directeur-bestuurder is, is er geen collec- lang van het museum. In 2015 is er vier keer vergaderd. publieke Educatie aan de besluitvorming. De Raad van Toezicht heeft zich tief bestuursreglement. Er is in 2015 een directieregle- • Er is een Raad van Toezicht-reglement ontwikkeld waarin organisaties vergewist van de onafhankelijkheid van zijn leden. De ment opgesteld dat, samen met een statutenwijziging, in de onderlinge portefeuilleverdeling, de werkwijze van Raad van Toezicht is verantwoordelijk voor de besluitvor- 2016 wordt vastgesteld. de Raad van Toezicht, de omgang met de directeur-be- ming over hoe de instelling met tegenstrijdige belangen • Het RMO heeft een samenhangend integriteitsplan stuurder en hoe om te gaan met eventuele tegenstrijdige • De Raad van Toezicht bestaat uit vijf leden, statutair om gaat. vastgesteld met daarin afspraken over de ethische code belangen zijn opgenomen. Dit wordt, samen met een mogen dit er zeven zijn. De zittingstermijn voor de leden van de ICOM; nevenwerkzaamheden; het melden van statutenwijziging en een directiereglement in voorjaar is tweemaal een periode van vier jaar. Er is een gefaseerd financiële belangen; een procedure ongewenst gedrag; 2016 vastgesteld. openbaar rooster van aftreden. Zie boven. een declaratieregeling; een klokkenluidersregeling; com- • De Raad van Toezicht heeft zijn functioneren buiten • Bij iedere benoeming wordt de profielschets van de Raad municatie met de pers; hoe om te gaan met geschenken aanwezigheid van bestuur/directie besproken in een van Toezicht besproken. Elk lid kan het beleid op hoofd- en giften; en omgang met internet en social media. evaluatie, die werd begeleid door een externe consultant. lijnen beoordelen en heeft daarnaast enkele specifieke • In de statuten van de stichting Rijksmuseum van Oud- Hiervan is een verslag opgesteld. competenties of/en netwerken. heden is benoemd welke besluiten in ieder geval aan • Jaarlijks bespreekt de Raad van Toezicht het functioneren • Er is nog steeds een vacature op het gebied van (digitale) de Raad van Toezicht worden voorgelegd. De directeur van de directeur-bestuurder. Dit wordt buiten aanwe- media en communicatie. rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 overlegt wekelijks met de overige leden van het manage- zigheid van de directeur-bestuurder voorbereid. Dit is • Herbenoeming van een lid vindt plaats na overweging, rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 mentteam. Belangrijke beslissingen worden in de MT- gebeurd. gelet op actuele omstandigheden en op de profielschets. notulen vastgelegd. De majeure strategische besluiten • De directeur-bestuurder heeft naast de vergaderingen en belangrijke beleidsbeslissingen worden in het MT met enige regelmaat contact met de individuele leden besproken en voor accordering aan de Raad van Toezicht van de Raad van Toezicht, die hem op actieve, anticipe- voorgelegd, met de nadruk op het onderkennen en be- rende en reflecterende wijze adviezen verstrekken. Dit is heersen van risico’s. Hiervan was geen sprake, omdat de gebeurd, met name in relatie tot de zelfvaluatie van het besluitvorming rondom de asbestverwijdering, verbou- museum en de subsidieaanvraag 2017/2020.

t 14/12 Lezing Kunst & Kitsch • Lara Weiss, conservator Egypte, verhaalde over vervalsingen en het herkennen van t 16/12 Kinderboekpresentatie Avonturen van Odysseus • Tekenaar en schrijver Daan Remmerts de Vries schreef authentieke Egyptische kunst. Ze legde uit wat de maatschappelijke consequenties van legale en illegale kunsthandel zijn en een nieuw kinderboek over de Oudheid: Avonturen van Odysseus. Liefst achttien tekenaars zorgden voor de illustraties, vertelde over de bijbehorende internationale wetgeving s waaronder Charlotte Dematons en Thé Tjong-Khing. Schrijver en tekenaars waren allen aanwezig s bijlage ix: De 9 principes van Governance Code Cultuur bijlage x: Risicomanagement

Het bestuur is verantwoordelijk voor financieel beleid en Hier zijn de belangrijkste onderdelen, afspraken en proce- Leningen dienen vooraf ter goedkeuring aan de Raad van risicobeheer door sluitende interne procedures en externe dures opgenomen die het RMO hanteert op het gebied van Toezicht te worden voorgelegd, voorzien van een dekkings- controle. financieel risicomanagement. Gelet op principe 9 van de plan. Leningen met een variabele rente worden door middel Governance Code Cultuur wordt inzicht in dit risicomanage- van een derivaat (renteswap) gefixeerd op een vaste rente. • De directeur en het hoofd financiën en bedrijfsvoering ment gegeven in dit jaarverslag en in de jaarrekening. zijn verantwoordelijk voor de opgemaakte financiële Het RMO belegt niet. Het museum zet eventuele tijdelijk verslagen en de interne procedures. De Raad van Toe- Het RMO streeft een solvabiliteit van tussen de 20 en 25% overtollige middelen op iets beter renderende rekeningen zicht ziet toe dat dit volgens de afgesproken normen ten opzichte van de Algemene Reserve en het bestemmings- en houdt de vrijheid van directe opneembaarheid. Mocht het gebeurt. fonds OCW na. management moverende redenen hebben de opneembaar- • De Raad van Toezicht heeft in 2010 de externe accoun- heid restrictiever te maken, dan is toestemming van de Raad tant Ernst &Young na advies van het management Bij de liquiditeit wordt de norm van 1,3 gehandhaafd. van Toezicht nodig. benoemd. De directeur stelt de beloning voor de accountant vast. Met de accountant worden de jaarrekening Het fiatteren van rekeningen gebeurt door minstens twee Het weerstandsvermogen is het bedrag dat nodig is om geen andere financiële aspecten besproken. Deze worden medewerkers (budgethouder en lid van het management- durende een bepaalde tijd een voorzienbare discontinuïteit vastgelegd in de managementrapportage waarbij de team). Het daadwerkelijk fiatteren aan de bank om rekenin- te kunnen opvangen. Belangrijk hierbij is de gedachte dat de directeur-bestuurder commentaar levert op de bevindingen te betalen wordt door twee MT-leden gedaan (het vier continuïteit slechts tijdelijk in het geding is. Een permanente gen. Deze managementrapportage wordt in een Raad ogen-principe). Steekproefsgewijs controleren de MT-leden vermindering van overheidssubsidies kan in die definitie van Toezicht vergadering geagendeerd. Daarnaast wordt bij iedere betalingsbatch de bankrekeningen met de factu- niet uit weerstandsvermogen worden betaald en zal leiden de accountant incidenteel ingeschakeld voor specifieke ren. tot reorganisatie. In 2014 is berekend en beredeneerd dat adviezen en werkzaamheden. het weerstandsvermogen circa € 700.000 dient te bedragen. • De externe accountant brengt eenmaal per jaar aan mi- Leden van het MT melden in hun wekelijkse vergadering nimaal één vertegenwoordiger van de Raad van Toezicht welke subsidies, fondsen, geld van derden door wie en voor verslag uit van zijn bevindingen, voorafgaand aan het welk project zijn geworven, alsmede een indicatie in welk vaststellen van de jaarrekening. De Raad van Toezicht kan boekjaar de inkomsten en uitgaven vallen. Zo wordt de vol- hem bevragen over de getrouwheid van de jaarrekening. ledigheid van opbrengsten in kaart gebracht. Dit deel van de MT-notulen gaat naar de financiële administratie als basis 126 voor de boeking. 127 Rechtmatigheid van bestedingen is een standaardpunt op de MT-agenda, waarbij de leden motiveren en beargumenteren waarom een bepaalde uitgave of investering gedaan wordt.

Het RMO hanteert kostenbewuste begrotingsprincipes en heeft een lean and mean organisatie die is gebaseerd op de resultaten van realistische inkomsten en uitgaven. De directeur wordt door de Raad van Toezicht verplicht corrigerend op te treden bij een tegenvallende negatieve prognose met als doel minimaal een niet-negatief bedrijfseconomisch exploitatieresultaat. Kostenbesparing is dan het eerste instrument. In de jaarbegroting worden geen onzekere inkomsten opgenomen. Hiermee worden op voorhand risico’s vermeden. Het RMO werkt met minimum projectbegrotin- gen zónder financiële risico’s en met aanvaardbare kwaliteit rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 van het eindproduct; en met maximumbegrotingen, die en- rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015 kel gerealiseerd worden wanneer sponsorgelden of andere incidentele inkomsten worden toegezegd.

Jaarlijks worden de lopende verzekeringen op inhoud en juistheid door een externe partij gecontroleerd en eventueel aangepast.

t 15/12 Byvanck-lezing: The impact of Alexander the Great on the arts of Greece • De negende Byvanck-lezing werd t Van 19/12 tot en met 03/01/2016 Kinderactiviteiten in de kerstvakantie • Kinderen konden de Nienke-audiotour volgen gehouden door Olga Palagia, hoogleraar klassieke archeologie aan de universiteit van Athene, over de manier waarop en aanschuiven bij de knutseltafels in de Tempelzaal. Daar maakten ze koelkastmagneten en kerstboomversieringen, met de Alexander de Grote zijn stempel op de Griekse kunst heeft gezet. In samenwerking met tijdschrift BaBesch s oude Grieken als thema. Voor de allerkleinsten waren er kleurplaten en een speelhoek met Magic Sand s Colofon

Foto’s: Rijksmuseum van Oudheden tenzij anders vermeld Samenstelling/Eindredactie: Vivian Baan, Wim Weijland Ontwerp & productie: Stern/Den Hartog & De Vries Drukwerk: Veenman +

www.rmo.nl

Afbeelding achterzijde 128 Deze Nederlandse euro is onderdeel van de tentoonstelling Euro Meltdown, een serie bewerkte en vergrote foto’s van teloorgegane euromunten, gemaakt door de Amerikaanse kunstenaar Stephen Sack. Met uitgekiende belichtingstechnieken, het samenvoegen van overlappende opnamen en sterke uitvergrotingen slaagt Sack erin de euro’s een nieuwe dimensie te geven. Foto © 2015 Stephen Sack rijksmuseum van oudheden jaarverslag 2015

t 29/12 Workshop Pracht of prul? • Wanneer is een voorwerp de moeite waard om tentoongesteld te worden? Deze vraag probeerde men te beantwoorden in de filosofische workshops met Richard Pellicaan van Zosaaiety. Terwijl de deelnemers voorwerpen in de tentoonstelling Klassieke Wereld bekeken, werden vragen gesteld als: Heb je je wel eens afgevraagd waarom een Griekse vaas wél in een museum te zien is en bijvoorbeeld jouw favoriete drinkbeker niet? s