1

Słowa kluczowe: Krajobraz waniu naturalnego krajobrazu dla naturalny, krajobraz kulturowy Dolina przyszłych pokoleń. Środkowej Warty, złoża geologiczne, Podejmując temat, korzysta- obszary chronione, osadnictwo no z literatury dotyczącej zagad- nień geologicznych i hydrologicz- nych, przestrzennych i kulturowych, Wprowadzenie a zwłaszcza badań własnych prowa- Przedstawienie i przeanalizo- dzonych na miejscu. Na potrzeby wanie cech krajobrazu naturalnego tego tematu istotne było przedstawie- i kulturowego okolic ujścia Prosny do nie obrazu Doliny Środkowej Warty Warty, obszaru położonego na styku widocznego z poziomu rzeki. dwóch parków krajobrazowych: Wartości krajobrazu Doliny Nadwarciańskiego i Żerkowsko-Cze- Środkowej Warty przesądziły o utwo- szewskiego miało na celu zwrócenie rzeniu w 1995 r. Nadwarciańskiego uwagi na walory krajobrazowe i ko- Parku Krajobrazowego opisywanego nieczność ochrony tego dostępnego w publikacjach o charakterze nauko- i mało znanego, lecz zachowującego wym, popularnonaukowym i prze- naturalny charakter odcinka Warty. wodnikach turystycznych [Chwistek Podjęty temat poszerza badania nad 2011]. W tych publikacjach najwię- małymi miastami w Wielkopolsce cej miejsca poświęcono odcinkowi z punktu widzenia wpływu ładu doliny między Lądem a Pyzdrami, przestrzennego otaczających je podkreślając malowniczość nadwar- obszarów na ich rozwój społeczno- ciańskiej skarpy i wartości kulturowe -gospodarczy. Badania nad małymi licznych zabytków w Lądzie, Ciąże- miastami Wielkopolski, ich prze- niu, Pyzdrach i Zagórowie (ryc. 1). mianami i rolą w sieci osadniczej są Problemy zagospodarowania udokumentowane wieloma pracami południowo-zachodniego odcinka z różnych okresów [Tłoczek 1955, Warty między Pyzdrami a funkcjo- problemy jego ochrony problemy 1978, Zaniewska 1998, 2009]. nującą przeprawą promową w No-

Wartości krajobrazu krajobrazu Wartości Prosny ujścia okolic i Zaniewska Monika Zaniewska, Hanka W obecnych warunkach spo- wej Wsi Podgórnej (ryc. 3), gdzie łeczno-gospodarczych poszukiwanie krajobraz przyrodniczy tworzy ujście Values of podstaw ekonomicznych małych Prosny do Warty (ryc. 2), zaś Prosna miast, które zatraciły rolniczy charak- stanowi granicę nie tylko między a Landscape ter, wywołuje presje inwestycyjne na sąsiadującymi gminami, ale także otaczające je obszary cenne zarówno granicę widocznego zagospodarowa- Surrounding the krajobrazowo, jak i pod względem nia, historycznego rezultatu podziału użyteczności złóż geologicznych. między zaborem pruskim i rosyjskim, Prosna River Mouth Dlatego też potrzebna jest analiza nie znajdowały się w głównym nur- and Problems of ostrzegawcza, aby działania inwe- cie badań. Obszar ten o naturalnym 1 stycyjne nie przeszkodziły zacho- krajobrazie ze śladami prehistorycz- Protection nego osadnictwa w Modlicy, lecz

56 3/2013 Ryc. 1. Widok na zabudowania pocysterskiego klasztoru w Lądzie (fot. H. Zaniewska, 2006) Fig. 1. A view of the buildings of a former Cistercian monastery in Ląd (photo by H. Zaniewska, 2006)

Key words: Natural landscape, of the natural landscape for future cultural landscape, the Central Warta generations. River Valley, geological deposits, Taking the subject there was protected areas, settlements used the literature on geological and hydrological, spatial and cultural is- Introduction sues, and in particular the ongoing own desk research. For the purpose of use, requires a special consideration Presenting and analyzing of this topic it was important to present in the management compatible with characteristics of natural and cultural the image of the Central the Warta an idea of the sustainable develop- landscape surrounding the mouth of River Valley visible from a river level. ment. the Prosna river to the Warta river, The values of the Central Warta an area situated at the junction of River Valley landscape have deter- two landscape parks: the Warta and mined the creation in 1995 the Warta Hydrological and the Żerków-Czeszewo, was to draw River Landscape Park described in the geological conditions attention to values of the landscape scientific, popular scientific literature and the need to protect that available and tourist guides [Chwistek 2011]. The studied area from and little-known, but preserving the In these publications the most space to Nowa Wieś Podgórna is located natural character the Warta river had been devoted to a section of the in the valley of the Warta river, the section. This taken subject expands river valley between Ląd and Pyzdry third longest Polish river, between the research on small towns in Greater highlighting the picturesqueness of two tributaries: region from the point of view slopes on the Warta river and cultural the stream from Wrzembórz of an impact of the spatial order of values of numerous monuments in (near Pyzdry) – a right tributary of surrounding areas on their socio- Ląd, Ciążeń, Pyzdry and Zagórów a 8.05 km length and the catch- 2 economic development. Research (Fig. 1). ment area of 32.03 km , on small towns in Greater Poland, Problems of development of the the Odczepicha river (behind the their transformations and a role of the south-western section of the Warta ferry in Nowa Wieś Podgórna) settlement network are documented river between Pyzdry and a ferry – a left tributary of a length of with numerous works from different operating in Nowa Wieś Podgórna 8.98 km and the catchment area 2 periods [Tłoczek 1955, 1978, Za- (Fig. 3), where the natural landscape of 11.47 km . niewska 1998, 2002]. is formed by the mouth of the Prosna More or less 9 km from Pyzdry, Under current socio-economic river to the Warta river (Fig. 2), and near Modlica, close to Ruda Ko- conditions seeking economic founda- the Prosna river makes a border not morska, to the Warta river flows the tions of small towns, which have lost only between neighboring munici- Prosna river, its left tributary of the agricultural character, induces invest- palities, but also a visible border of ment pressures on surrounding areas a management, the result of historical valuable both scenic and in terms division between the Russian and the of usability of mineral resources. Prussian annexation, were outside the Therefore, there arises a need for the mainstream of research. This area of warning analysis so that investment a natural landscape with traces of activities did not stop preservation prehistoric settlements in Modlica, but also having deposits suitable for

Ryc. 2. Ujście Prosny w pobliżu Modlicy (fot. M. Zaniewska, 2012) Fig. 2. The Prosna river mouth near Modlica (photo by M. Zaniewska, 2012)

3/2013 57 Ryc. 3. Przejście promowe w Nowej Wsi Podgórnej (fot. H. Zaniewska, 2006) Fig. 3. The cross-river ferry in Nowa Wieś Podgórna (photo by H. Zaniewska, 2006)

w większości w szpalerach wierzbo- bałtyckiego, który uformował Poje- wych, a jej źródła znajdują się mię- zierze Wielkopolskie. Mezoregion dzy Olesnem a Gorzowem Śląskim, ma 240 km2 powierzchni. Badany ob- obok wsi Wolęcin w województwie szar obejmuje Pyzdry i prawy wysoki opolskim, w gminie Radłów. Prosna brzeg Warty, z charakterystyczną uchodzi do Warty w pobliżu Mo- skarpą, wąski pas lewego brzegu oraz dlicy k. Rudy Komorskiej. Ujściowy ujście Prosny do Warty. także posiadający złoża geologiczne odcinek biegu w Dolinie Konińskiej Mezoregion: Równina Ry- użytkowe, wymaga szczególnej uwa- zabezpieczony jest przeciwpowo- chwalska – stanowi kotlinowate gi w zagospodarowaniu zgodnym dziowymi wałami ochronnymi; uj- obniżenie pomiędzy wysoczyznami z ideą zrównoważonego rozwoju. ście znajduje się na wysokości 70 m Kaliską i Turecką o powierzchni n.p.m. Naprzeciw ujścia, na prawym 1186 km2, ograniczone od północy Uwarunkowania brzegu Warty, położona jest wieś Tar- Doliną Warty (Doliną Konińską). Na nowa, powyżej, nad Wartą – Pyzdry. urozmaicony krajobraz składa się hydrologiczne przeplatanie się lasów, łąk i torfowisk oraz pól uprawnych. Wschodnim i geologiczne Charakterystyka skrajem Równiny Rychwalskiej prze- Badany obszar od Pyzdr do fizycznogeograficzna pływa dolna Prosna. Nowej Wsi Podgórnej leży w dolinie Geologia – zróżnicowany fi- rzeki Warty, trzeciej pod względem Obszar między Pyzdrami zycznogeograficznie obszar okolic długości rzeki Polski pomiędzy dwo- a Nową Wsią Podgórną należy do ujścia Prosny charakteryzują geo- ma dopływami: podprowincji Niziny Środkowopol- logiczne złoża eksploatowane lub spod Wrzembórza (okolice skie; Mezoregionu Dolina Konińska, przewidziane do eksploatacji. Pyzdr) – prawy dopływ o długo- graniczącego z Mezoregionem Rów- W dolinie – czwartorzędowe ści 8,05 km i powierzchni zlewni nina Rychwalska [Kondracki 1978]. piaski, żwiry, mady rzeczne oraz 32,03 km2 Mezoregion: Dolina Koniń- torfy i namuły, Odczepicha (za promem w No- ska – równoleżnikowa część doliny Na skarpie – czwartorzędowe wej Wsi Podgórnej) – lewy do- Warty od okolic Koła po Pyzdry piaski i żwiry sandrowe, gliny zwa- pływ o długości 8,98 km i po- o charakterze pradoliny, powstałej łowe, ich zwietrzeliny oraz piaski wierzchni zlewni 11,47 km2 na bezpośrednim przedpolu lodowca i żwiry lodowcowe (tab. 1). Około 9 km na południe od Pyzdr, w pobliżu Modlicy, koło Rudy Tabela 1. Złoża geologiczne w gminie Pyzdry Komorskiej do Warty uchodzi rzeka Table 1. Deposits in the Pyzdry municipality Prosna, jej lewy dopływ o długości 227,05 km i powierzchni zlewni Kopalina Lokalizacja Stan zagospodarowania 4916,32 km2 (ryc. 4 i 5). Mineral Location Current development Złoża eksploatowane bądź zaniechane Prosna jest nizinnym szlakiem Spławie, gmina Pyzdry lub zagospodarowane Spławie, the Pyzdry community kajakowym, dostępnym na odcinku Deposits exploited or abandoned or Kruszywa naturalne Wieruszów – Modlica koło Pyzdr, cultivated Natural aggregates Wrąbczynkowskie Holendry, czyli na około 150 km. Przebie- gmina Pyzdry Eksploatacja zaniechana ga głównie w otoczeniu pól i łąk, Wrąbczynkowskie Holendry, the Discontinued operation Pyzdry community

Gazy ziemne Lisewo, gmina Pyzdry Złoże wstępnie rozpoznane Natural gases Lisewo, the Pyzdry community The pre-identified deposit Źródło: Centralna Baza Danych Geologicznych PIG-PIB Source: The Central Geological Database PGI-NRI

58 3/2013 Ryc. 4. Mapa hydrograficzna wg Komputerowej Mapy Podziału Hydrograficznego Polski (MPHP 2010, pod kierunkiem H. Czarneckiej, IMGW-PIB Warszawa) Fig. 4. Hydrographic map of the Computer Map of the Hydrographic Division of Poland (MPHP, under the H. Czarnecka direction, IMGW-PIB Warszawa)

227.05 km length and the catchment area of 4916.32 km2 (Fig. 4 and 5). The Prosna river is a lowland canoe trail, available on the section Wieruszów – Modlica near Pyzdry, which makes about 150 km. It runs mostly surrounded by fields and meadows, mostly in willow lanes, and its sources are between Olesno and Gorzów Śląski, near the village Wolęcin in the Opole province, in the municipality of Radłów. The Prosna river flows into the Warta river near Modlica, close to . The mouth section of the river course in the Konin Valley is protected by flood banks; the river-mouth is lo- cated at a height of 70 m above a sea level. Opposite the mouth, on the right bank of the Warta river, lies the village Tarnowa, and upstream, on the Warta river – the city of Pyzdry.

Ujście Prosny

Ryc. 5. Mapa topograficzna Doliny Środkowej Warty (źródło: http://maps.geoportal.gov.pl (GUGiK) Fig. 5. Topographic map of the Central Warta River Valley. Ssource: http://maps.geoportal.gov.pl (GUGiK)

3/2013 59 Ryc. 6. Wieża wiertnicza złóż gazu ziemnego w gminie Pyzdry (fot. M. Zaniewska, 2012) Fig. 6. Drilling rig of a natural gas in the Pyzdry community (photo by M. Zaniewska, 2012)

zachowała bardziej naturalny cha- rzecznej. Środowisko tych trzech rakter. Jej zachodnia część nie została obszarów Doliny Warty podlega obwałowana i podlega okresowym zmianom na skutek funkcjonowania zalewom. Do zalewowych obszarów od lat 80. XX w. dużego zbiornika należy ujście Prosny. Teren ten jest zaporowego Jeziorsko. Spośród wymienionych złóż mozaiką ekstensywnie użytkowa- geologicznych znajdujących się nych łąki pastwisk, zadrzewień łęgo- w gminie Pyzdry eksploatacji pod- wych oraz zarastających szuwarem Osadnictwo legają głównie żwiry położone na starorzeczy. Do drugiego rozbioru Polski nadwarciańskiej skarpie, a poszuki- Drugi to Ostoja Nadwarciań- w 1793 r. Prosna w górnym biegu (do wania gazu ziemnego prowadzone ska, położona we wschodniej części Siemianic) stanowiła granicę Rzeczy- są na lewym brzegu Warty w pobliżu Wielkopolski i obejmująca fragment pospolitej Obojga Narodów. Na tym ujścia Prosny (ryc. 6). doliny Środkowej Warty. Warta samym odcinku w latach 1807–1815 płynie tu równoleżnikowo w Pra- biegła granica Księstwa Warszaw- Krajobraz Doliny dolinie Warszawsko-Berlińskiej skiego, od 1815 r. po Kongresie ukształtowanej w czasie ostatniego Wiedeńskim Prosna aż do ujścia sta- Środkowej Warty zlodowacenia. Terasa zalewowa nowiła zachodnią granicę Królestwa Warty osiąga miejscami ponad 4 km Polskiego i od 1918 r. II Rzeczypo- przy ujściu Prosny szerokości i cechuje się dużą różno- spolitej. W latach ­1919–1939 granica W wyznaczonej w Polsce sieci rodnością szaty roślinnej, tym samym państwowa w części południowej obszarów chronionych Natura 2000 tworząc dogodne siedlisko dla wielu przebiegała ponownie górnym bie- [http://natura2000.gdos.gov.pl/] gatunków zwierząt, w szczególności giem rzeki. Od 1945 r. Prosna na trzy obszary mają istotne znaczenie ptaków. całej długości płynie na terytorium w zagospodarowaniu okolic ujścia Trzeci z opisywanych obszarów Polski. Wpływ granicy zaborów na Prosny. chronionych w sieci Natura 2000 to kształt sieci osadniczej był wyraźnie Pierwszy to Dolina Środkowej Lasy Żerkowsko-Czeszewskie. Ostoja widoczny wówczas (zachodnia część Warty, o szerokości od 500 m do obejmuje fragment doliny zalewowej o dużej gęstości osiedli wiejskich około 5 km, obejmująca dolinę rzeki Warty i Lutyni ograniczony obecnie i uboższa w osiedla część wschod- pomiędzy wsią Babin (koło Uniejo- do strefy położonej pomiędzy wała- nia) i jest nadal czytelny w podziale wa) i Dębno nad Wartą (koło Nowe- mi przeciwpowodziowymi. System administracyjnym kraju (ryc. 8). go Miasta nad Wartą). Obszar doliny hydrologiczny ostoi znajduje się Granica zaborów pozostała jest w różnym stopniu przekształcony pod wpływem dużego zbiornika granicą gmin miejsko-wiejskich Żer- i odmiennie użytkowany. W obrębie zaporowego na Warcie Jeziorsko. kowa, Pyzdr i Miłosławia. Krajobraz Doliny Konińsko-Pyzdrskiej dolina Krajobraz zdominowany jest przez osadniczy wyznaczają dominanty rozległe połacie lasów łęgowych oraz ze wschodu pyzdrskich kościołów, grądów. Tereny leśne poprzeplatane poklasztornego franciszkanów i far- są licznymi płatami łąk i pastwisk nego (ryc. 9), a z zachodu przekaźni- różnych typów. Cały obszar cechuje kowa wieża telewizyjna w Żerkowie się harmonijnie zachowanym kom- (ryc. 10). pleksem ekosystemów, typowych dla ekstensywnie użytkowanej doliny

Ryc. 7. Widok z Góry Żerkowskiej na dolinę zalewową Warty (fot. H. Zaniewska, 2006) Fig. 7. View from the Żerkowska Mountain to the Warta river flooding valley (photo by H. Zaniewska, 2006)

60 3/2013 Ryc. 8. Pyzdry z widoczną granicą Królestwa Polskiego. Źródło: Handatlas 1913, prof. A. Scobel, Verlag von Velhagen&Klasing, Leipzig Fig. 8. Pyzdry with a visible border of the Polish Kingdom. Source: Handatlas 1913, prof. A. Scobel, Verlag von Velhagen&Klasing, Leipzig

Physico-geographical characteristics The area between Pyzdry and Nowa Wieś Podgórna belongs to the Middle Polish Plain subprovince; the Konin Valley mesoregion, bordering with the Rychwalska Plain mesore- In the valley – quaternary sands, transformed to varying degrees and gion [Kondracki 1978]. gravels, alluvial soils, silts and peats. differently used. Within the Valley Mesoregion: the Konińska Val- On the slope – quaternary out- of the Konin-Pyzdry the valley has ley (318.13) – a latitudinal part of the wash sands and gravels, glacial tills, retained a more natural character. Its Warta river valley from the vicinity residual clays, and glacial sands and western part was not embanked and of Koło to Pyzdry of an Urstromtal gravels (Table 1). is periodically flooded. To flooded nature, resulting in the immediate These deposits are located in areas belongs the mouth of the Prosna foreground of the Baltic glacier that areas of adjoining urban-rural mu- river. This area is a mosaic of exten- formed the Greater Poland Lake- nicipalities: Żerków (extracted natural sively used meadows and pastures, land. The area of this mesoregion is gas) and Pyzdry (natural aggregates riparian forests and old-river beds 240 km2. The studied area includes and recognized occurrence of natural overgrowing with reeds. Pyzdry and the high right bank of gas deposits). The second is the Refuge on the the Warta river, with a characteristic Warta River, located in the eastern slope, a narrow strip of the left bank The landscape of the part of the Greater Poland and cov- and the mouth of the Prosna river into ering the part of the Central Warta the Warta river. Central Warta River valley. The Warta river flows here Mesoregion: the Rychwalska Valley at the mouth latitudinal in the Urstromtal Warsaw- Plain (318.16) – a basin shaped de- Berlin formed during the last ice age. pression between heights of Kalisz of the Prosna river The flood plain of the Warta river and Turek of an area 1186 km2, reaches locally over 4 km of a width In designated in Poland the separated on the north by the Warta and is characterized by a great diver- network of protected areas the Natura River Valley (the Valley of Konin). sity of vegetation, thereby creating 2000 [http://natura2000.gdos.gov. A landscape variety is a result of for- favorable habitat for many species of pl/] three of them are vital in terms ests, meadows and moors and fields animals, in particular birds. of development of the area near the alternating. Along the eastern edge of The third of protected areas Prosna river mouth. the Rychwalska plain flows the lower within the Natura 2000 network, are The first is the Central Warta Prosna river. the Forests of Żerków-Czeszewo. The River Valley, of a width of 500 m Geology – the physico-geo- refuge covers a part of the floodplain to 5 km, including the river valley graphical varied area surrounding the valley of the Warta and the Lutynia between the village of Babin (near Prosna river mouth is characterized rivers currently reduced to the area Uniejów) and Dębno on the Warta by geological deposits exploited or between flood embankments. The river (near Nowe Miasto on the intended to be exploited. hydrological system of the refuge is Warta river). The area of the valley is under an influence of the large water

3/2013 61 Osiedla wiejskie zarówno na współczesnym wzorcom [Puszcza znaczne wartości przyrodnicze lewym, jak i prawym brzegu Warty są Pyzdrska… 2010] znajdującym i kulturowe, przesądzające o utwo- rozproszone i położone w odległości wyraz zarówno w opracowaniu rzeniu na tym obszarze dwóch są- kilku kilometrów od koryta rzeki. katalogu3, jak i eksperymentalnych siadujących parków krajobrazowych: Lewy brzeg dotyka obszaru dawnej realizacjach (ryc. 11). Nadwarciańskiego i Żerkowsko-Cze- Puszczy Pyzdrskiej ze śladami olen- Północno-zachodnia granica szewskiego, podlegających rygorom derskiego osadnictwa, a najbliżej Nadwarciańskiego Parku Krajobra- ochrony. Równocześnie trwają prace brzegu Warty, tuż przy ujściu Prosny zowego biegnie drogą prowadzącą nad oceną przydatności złóż geo- w rejonie Modlicy badania archeolo- z Pyzdr do wsi Tarnowa, a częścią logicznych występujących na tym giczne wskazują na ślady grodziska, obszaru jest nadwarciańska skarpa terenie. Powstaje więc pytanie, jak pierścieniowatego wytworu kultury podlegająca od dawna działalności pogodzić konieczność ochrony śro- łużyckiej, usytuowanego na pagór- inwestycyjnej. Jeszcze do początku dowiska z eksploatacją użytecznych ku wydmowym, chroniącym przed drugiej połowy XX w. czynny był złóż. Z obserwacji i badań wynika, zalaniem podczas wysokich stanów położony na skarpie wiatrak typu że mamy do czynienia zarówno wody. holenderskiego, pozyskujący ener- z sytuacjami pozytywnymi, jak i ne- W zachodniej części Nadwar- gię wiatrową i stanowiący ważny gatywnymi. Pozytywnym działaniom ciańskiego Parku Krajobrazowego element krajobrazu. Nie istnieje już sprzyja środowisko architektów i geo- ciągle następuje ingerencja człowie- w Pyzdrach dawny młyn wodny usy- logów poznańskich, organizujących ka w środowisko poprzez służącą tuowany przy strudze Flisa, dopływie wspólnie z Muzeum Regionalnym osadnictwu eksploatację złóż geo- Warty spod Wrzemborza. w Pyzdrach cykliczne konferencje logicznych. Eksploatacja przemy- Z okresu międzywojnia pocho- naukowe poświęcone Pyzdrom słowa kruszywa naturalnego (ruda dzą zlokalizowane na skarpie piekar- i Dolinie Warty. Ponadto działalność darniowa, glina) na terenie Puszczy nia i rzeźnia. Inwestycja z przełomu lokalnej organizacji pozarządowej Pyzdrskiej była znana w przeszłości XX i XXI w. to miejska oczyszczalnia skierowana jest na ochronę dziedzic- i przyczyniła się do powstawania ścieków oraz prywatna żwirownia. twa kulturowego Puszczy Pyzdrskiej. osad rudniczych, początkowo na Wprawdzie ustawowa ochrona Badania prowadzone przez skraju puszczy, i postępowała w jej parków krajobrazowych jest mniej pracowników i studentów Wydziału głąb aż do XVIII w. [Tłoczek 1953]2. restrykcyjna niż parków narodo- Architektury Politechniki Poznań- Świadczą o tym istniejące nadal wych, to jednak na ten malowniczy skiej już przyniosły efekty w postaci nazwy wsi, dawnych osad rudni- fragment Nadwarciańskiego Parku eksperymentalnych realizacji form czych: Ruda Komorska, Ruda Wie- Krajobrazowego (ryc. 12) powinna małej architektury (przystanek auto- czyńska [Tłoczek 1978]. być zwrócona szczególna uwaga, busowy). Do tego celu wykorzystano Eksploatacja złóż geologicz- aby działalność człowieka nie spo- rudę darniową, materiał budowlany nych służyła pozyskiwaniu mate- wodowała niekorzystnych zmian stosowany przez olęderskich osad- riałów budowlanych stosowanych w środowisku przyrodniczym. ników w Puszczy Pyzdrskiej. Te po- w budownictwie osadników czyn- zytywne działania przynoszą efekty szowych, tzw. Olendrów, zasiedla- w rozbudzeniu poczucia lokalnej jących Puszczę Pyzdrską. Dziedzic- Wnioski tożsamości. Niemniej działalność two tego budownictwa jest obecnie Krajobraz zachodniej części inwestycyjna konieczna zarówno przedmiotem działań inicjatyw lo- Doliny Środkowej Warty cechują ze względów gospodarczych, jak kalnych i tematem badań służących

62 3/2013 Ryc. 9. Pyzdry – widok z Warty (fot. M. Zaniewska, 2012) Fig. 9. Pyzdry – view from the Warta river (photo by M. Zaniewska, 2012)

dam reservoir on the Warta river, high-density of rural settlements and called Jeziorsko. The landscape is poorer in villages the eastern part), dominated by vast expanses of ripar- and is still clearly in the administra- ian forests and hornbeam-oak forests. tive division of the country (Fig. 8). Forest areas are interspersed with The border of annexations Evidenced by the still existing numerous patches of meadow and remained the border of urban-rural village name, the old-time ore`s and pasture of different types. The whole municipalities of Żerków, Pyzdry and metallurgical settlements – Ruda Ko- area is characterized by a harmoni- Miłosław. The colonial landscape is morska, Ruda Wieczyńska [Tłoczek ous preserved complex of ecosystems determined by dominants, from the 1978]. typical for an extensively used river east the former Franciscan monastery The exploitation of mineral re- valley. The environment of these and the parish churches in Pyzdry sources provided building materials three areas of the Valley of the Warta (Fig. 9), and from the west the televi- used in a rental settlers building , the river is undergoing changes resulting sion relay tower in Żerków (Fig. 10). so-called Hauländers inhabiting the from the operation of the large water Rural settlements, both from the Pyzdry Forest. The heritage of this dam reservoir Jeziorsko since the left and from the right bank of the building is currently a subject of local 1980s of the 20th century. river are scattered and located just activities and research for contem- a few kilometers away from the river porary patterns [Puszcza Pyzdrska… bed. The left bank touches the area 2010] expressed or reflected both in Settlement of the former Forest of Pyzdry with development of the catalog3, as well Until the second partition of traces of Hauländer`s settlement, and in experimental realizations (Fig. 11). Poland in 1793 the Prosna river in the the closest to the bank of the Warta The north-western boundary of upper course (to Siemianice) made river, right at the mouth of the Prosna the Warta River Landscape Park runs the border of the Commonwealth of river in Modlica, archaeological along the road leading from Pyzdry the Two Nations. In the same section studies show traces of a settlement, to the village of Tarnowa, and a part in the 1807–1815 ran the border of an annular product of the Lusatian of the area is the Warta escarpment the Duchy of Warsaw, since 1815 culture, situated on a dune hill, pro- undergoing for a long time investing after the Congress of Vienna the tecting against flooding during high activities. Until the beginning of the Prosna river (to the mouth) was the water levels. second half of the twentieth century, western border of the Polish Kingdom In the western part of the Warta a windmill of the Dutch type situated and since 1918 the Second Polish River Landscape Park is still being on a slope was active, generating Republic. continued the human interference wind power and being an important Between 1919–1939 the state in the environment, through useful part of the landscape. There is no border ran, in the southern part, for the settlement the exploitation again with the upper course of the of mineral resources. Industrial ex- river. Since 1945 the Prosna river ploitation of natural aggregates (bog has been running its entire length ore, clay) was known in the past and on the territory of Poland. Influence contributed to the formation of ore of the annexation boundary on the settlements initially on the edge of shape of the settlement was visible forests, and proceeded toward in- at the time (the western part with the side the forest until the 18th century [Tłoczek 1953]2.

Ryc. 10. Wieża telewizyjna w Żerkowie (fot. H. Zaniewska, 2003) Fig. 10. The TV tower in Żerków (photo by H. Zaniewska, 2003)

3/2013 63 Ryc. 11. Przystanek autobusowy, zbudowany z rudy darniowej w Górnych Grądach (fot. H. Zaniewska, 2013) Fig. 11. The bus stop shelter, made from a bog ore in Górne Grądy (photo by H. Zaniewska, 2013)

wieka i wymogami cywilizacyjnymi i Architektury, Budownictwo i Architek- są nieuniknione, jednak konieczne tura, Warszawa. jest zwrócenie uwagi samorzą- 5. Tłoczek I.F., 1978. Osadnictwo rol- dom lokalnym na zachowanie ładu nicze w dolinach rzek nizinnych. Zeszyt Naukowy SGGWAR, Seria Historyczna, przestrzennego w zakresie ekono- 15. micznym, społecznym, kulturowym 6. Winiecki A., 2005. Żerkowsko-Cze- i przyrodniczym. szewski Park Krajobrazowy – walory przyrodnicze, stan rozpoznania, wizja Hanka Zaniewska ochrony, Biuletyn Parków Krajobrazo- Instytut Rozwoju Miast, Kraków wych Wielkopolski, Poznań 11(13). Monika Zaniewska 7. Zaniewska H., 2002. Krajobraz kultu- Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej – rowy Doliny Środkowej Warty – trwałość PIB, Warszawa i problemy [w:] Obszary wiejskie. Pro- Przypisy blemy, Projekty, Wizje, red. E. Raszeja, 1 Temat prezentowany był podczas konfe- ECOVAST Poznań. rencji „Królewskie miasto Pyzdry na dawnych mapach. Dolina Środkowej Warty w rejonie 8. Zaniewska H., 2009. Krajobraz kul- Pyzdr. Zachodnia część Nadwarciańskiego turowy i przyrodniczy miasteczek wiel- Parku Krajobrazowego”, Muzeum Regionalne kopolskich jako przesłanka rozwoju ich Ziemi Pyzdrskiej, Pyzdry, 22 czerwca 2013 r. funkcji turystycznych [w:] Gospodarka 2 i przestrzeń, red. B. Domański, W. Kurek, i infrastrukturalnych może zakłócać Według Słownika nazw miast polskich Instytut Geografii i Gospodarki Prze- równowagę środowiska tego obszaru. K. Rymut (1987) słowo Pyzdry znaczyło pier- wotnie wydmy, stąd nazwa miasta. strzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego. Dotyczy to zwłaszcza loka- 3 Katalog projektów „Planując budowę”, 9. Zaniewska H., Barek R., 2010. lizacji inwestycji o uciążliwych specjalnie opracowanych dla Puszczy Pyzdr- Proekologiczne budownictwo mieszka- funkcjach (żwirownia, oczyszczalnia skiej, jest dostępny w urzędzie miasta i gminy niowe – filozofia czy rzeczywistość [w:] ścieków w południowo-zachodniej Pyzdry oraz w starostwie we Wrześni. Autorzy Habitaty proekologiczne, Habitaty 2009, części nadwarciańskiej skarpy w Pyz- projektu: architekci R. Barek i P. Biskupski. Prace naukowe Wydziału Architektury drach. Skarpa może podlegać erozji Politechniki Wrocławskiej. spowodowanej eksploatacją żwiru, Literatura – Literature a także deformacji naturalnych cech 1. Chwistek M., 2011. Nadwarciański Inne źródła – Other sources krajobrazowych. To na tym odcinku, Park Krajobrazowy. Agencja Reklamowo- 10. http://www.geoportal.gov.pl 11. http://natura2000.gdos.gov.pl wprawdzie graniczącym z Nadwar- -Wydawnicza Prof–Art, Zespół Parków 12. http://web3.pgi.gov.pl/website/cbdg/ ciańskim Parkiem Krajobrazowym, Krajobrazowych Województwa Wielko- polskiego, Poznań. viever.html zaobserwowano zanikanie lewego 2. Kondracki J., 1978, Geografia fizycz- 13. Komputerowa Mapa Podziału Hy- dopływu Warty spod Wszemborza. na Polski. PWN Warszawa. drograficznego Polski (MPHP), 2010. Poruszone zagadnienia nie 3. Puszcza Pyzdrska, Olenderskie IMGW-PIB Warszawa. wyczerpują problemu ochrony kra- dziedzictwo, 2010. Projekt Puszcza jobrazu zachodniej części Nadwar- Pyzdrska – Olendrzy i ich żelazne domy. ciańskiego Parku Krajobrazowego. Program operacyjny Funduszu Inicjatyw Potrzebne są dalsze badania i studia Obywatelskich. interdyscyplinarne. Zmiany w kra- 4. Tłoczek I.F., 1955. Miasteczka rolni- jobrazie wywołane ingerencją czło- cze w Wielkopolsce. Instytut Urbanistyki

64 3/2013 Ryc. 12. Widok na dolinę Warty (fot. H. Zaniewska, 2009) Fig. 12. View of the Warta river valley (photo by H. Zaniewska, 2009)

longer in Pyzdry the former water mill Poznań, organizing jointly with the located on the stream Flisa, the influ- Regional Museum in Pyzdry recurring ent of the Warta from Wrzembórz. conferences devoted to Pyzdry and From the interwar period come the Warta river Valley. In addition, located on the slope a bakery and a local NGO activity is oriented to butchery. An investment from the protect cultural heritage of the Pyzdry turn of the twentieth and twenty-first Forest. century is the municipal sewage treat- Research conducted by the ment plant and the private gravel-pit. staff and students of the Architecture Although the legal protection of Faculty of University of Technology of the Warta River Landscape Park. landscape parks is less restrictive than in Poznań have already borne fruit Further studies and interdisciplinary of National Parks, however that still in the form of experimental realiza- studies are needed. Changes in the picturesque part of the Warta River tions of small architectural forms landscape caused by the human Landscape Park (Fig. 12) should be (a bus stop). For this purpose the bog interference and requirements of particularly regarded so that the hu- ore was used, a building material civilization are inevitable, but it is man activity do not cause adverse exploited by Hauländer`s settlers in necessary to draw the attention of lo- effects and changes in the natural the Pyzdry Forest. These positive cal authorities to preserve the spatial environment. initiatives have undoubtedly resulted order of economic, social, cultural in awakening of a sense of local and natural spheres. identity. Nevertheless, an investment Conclusions Hanka Zaniewska activity, necessary both for economic Institute of Urban Development, Warsaw A landscape of the western part and infrastructure reasons may dis- Monika Zaniewska of the Central Warta River Valley is rupt the environmental balance of Institute of Meteorology and Water characterized by considerable natu- that area. Management – NRI, Kraków ral and cultural values, determining This applies especially to the lo- creation on the area of two adjacent cation of investment of onerous func- Endnotes 1 The subject was presented at the conference landscape parks: of the Warta River tions (the gravel pit, the sewage treat- ‘The royal city of Pyzdry on old maps. The and of Żerków-Czeszewo, being un- ment plant in the south-western part Central Warta river valley in the Pyzdry region. der rigors of protection. At the same of the Warta river slope in Pyzdry. The western part of the Warta Landscape Park’, time are continuing works on the This escarpment may be exposed the Regional Museum of the Pyzdrska Land, assessment of usability of geological to erosion caused by exploitation of Pyzdry, 22 June 2013, deposits occurring in the area. Then gravel, as well as to deformation of 2 According to the Dictionary of names of arises a question, how to reconcile natural features of the landscape. It Polish cities by K. Rymut (1987), the word Pyzdry originally meant dunes, therefore the a need of environmental protection was on this section, although border- name of the city. with exploitation of useful deposits. ing with the Warta River Landscape 3 The Catalog of projects ‘Planning to build’ Observations and research show, Park, observed disappearance of the especially designed for the Pyzdry Forest is that we are dealing with situations left tributary of the Warta river – the available at the office of the town and com- both positive and negative. Positive stream from Wszembórz. mune Pyzdry and the Starosty in Września. actions are supported by the environ- The mentioned issues do not The authors of the project architects: R. Barek and P. Biskupski. ment of architects and geologists from cover the problem of the protection of the landscape of the western part

3/2013 65