R1fk1 Uelula Meriç

1 \ ) /

S.R1fk1 UelulA Meriç

HURUFİLİK

ı 9 a 6 ı

Muıiitlı1a1. ve auı-Otil .tk tarihini il 1 viohe • mek ıtİ.zllıd.ıı.. : hu.~ıl de

devv:-. ol ) , (Ci ~s;-) , J v { ~ ~ a~ ) "ıi:iıı le... 'i 1 (1).

,. *ANt ile .ıı·~:tgal ve onlaroan hU · "üuı is "--?:u ~"·· 1 i)ta esldei.... _:g, ı-

ırlı.laı'wA-, Yun~ · 11 rdn., .u ·evı.lil-:.t -\)ilh fJ~~a I~b~\l/ zm.de-,iiı ist1ıraa lık ta tnevoud oldlll~ı..mu bil::yoı~uz. ( .,,., )

" üslJ il l.. i e ' bd'

ım.

• . A · ı ro... ..an:ı-1 Huruf' ~ ··.,...r..ı-~ .. '*' · u-~"'•'""4_... . dör't. l'iJ:Or ·. Q'b U~erin in~ı · · f"'. ol \P b~·ri.71.ci .tt.ı.sı ( ::E:. ıaı:-1 oel:>'•

...... z .ı...-... ,ikinoi :ı.aım (.~.-i 8 ~ ıiye) ye,Uçilnc. ~ısım { ;~ne - ·r1 'a) ya1dö üncü l ·ıa .. ·.:ı ( ,fl~ık•i a rütun har,yaois.oa d v ·

• A _.-!--~~----~"----~---~-- • ,, ı"" C1 l ""> l '1 "'.) ·• • t"· --J ' fl ' • ------( l) .. evzur ~ - u unı,....,: .,J - >""' -. - ...;:;ı ...... ; .. _ .. "''' ~>t•

~ı.l1 , e n~·1 iyye .i '"ye)

..ir.

Hu yn iu -

~urUti 1 ·!in 'bU kl.uıuı1.ı11ıııUı ..... ı J. fiY l.<:J"

\e ic.rb eder.Diz · 1l !' !)~ıuı ah' ı atemin iız1n 1yor\.IZ. ------.... -- ....--...... ______._.,.. ______

(1) ~~t"' u'i· 1 · !eldr..1;,ı-;r".t ~1Gl.r t o : ~'"': -. l-~1"u .t'fl.l:t ,!ne hu:~u ~ l

{ ~ ,~) Baldıı~zad 'nin P '!

•• l'"' 'in\.• "i ·o ( .,, ~ :) [; \. ; ,..

i\ \ \ .. .. t ,_>· ·- p\ ~ '-:r' _r ;) i imli .. i t.abuıaa .... ikı~

A .3) ~ .. ,. 'On U b' ı • : , 31 t 7 ı , :v • 3

v o d r=, r

. ıetu-.uı

. "' yUz.Unden oQnnı. ul mas:ı,Irak v

t mtHU.11U. i§S&l e · i ti• id• · l J lind · oora ehli atın.~ t- , e--

f e ""~~.r..ı .a baglay bt1di • .t~··:.ıııll. ~ b ı:s.ıer·" avıer1 iıe

J._ıcJ \ ~ fl.. a.f> ı . . - Q~ail~LllULa t _ ,rı~~' o_,.}..4J' n Geineg;e n -

l "'h - uı yi u b yle,H - 1 Y· " l B Yt( 61·

l'Mr(J.Q(ıa. 1dh • lp 1 .(l) (l)Or. rof .Dr. u

A ıı r vrind ı . 4 '

Maamafih bu galebede bi:r istikrar yoktu.Nizam-ü1'~.ıllk'ün vezareti zama- nında. bile Semerkand rafızilerle dolu idi. (1) · ·

Ali'yi u Medine-i İlm u teı8.kki eden sofiler vasıtasiyle birgok §il. a.n'anelert,Sihmi gekiller altında ya~amakte. idi. Halife Naaırüddinullah ( 525-622 H., - ) ,§ia:-1 İınamiye . mezhe~ ._ bine salik olduğu gibi zemanında Fütüvvet, erbabının da muktedası idi ve §ihabeddin-i Sühreverdi ile pek samimi müna.sebat~ vardı (2)~

. ~ . . . A Anadolu Selgukıleri devrinde bir taraftan ogol istilası,diğer : taraftan Anadolunun mezhebi hürriyete malik bir muhit bulunması yüzünden

' ~ garktan garba. bir muhacer.et akını ba.glamııtı.Gerek istiladan avvel,ge-

A , rek sonra gelen eofıler arasında 1\ uhyiddin-i Arabi,Evha.deddin-i Kirma- ni,Fa.hreddin-i İraki,recmeddin Da.ye,Sa'deddin-i Ferganl.,wevıan8.-y .ı Bü• zürk 18.ka.biyle anılan 5ultan-ül1ulemS. uhammed Bahaeddin Veled ile oğ-

A il'\ ""' ;it. "' . • .,.. lu Mevlana Celaleddin-i Rwnı gibi klasik tesavvufa sa.ıik ve geniş ir- fanları ile ofiyye kana.atlarını dini ahkam ile telif eden sofiler-bu lunduğu gibi ·a'ouk-1 TÜsi ve Ali Abu gibi (3) sof~ kanaatları şeriat

le telif kaydın~ olmay~,eeki §arabıı-kadınlı Türk meclislerini ya§a- tan,kera.metler göateren.,@iirler söyleyen vecd-ü-bal sahibi sofiler de vardır.Eski ga.manlara. gok benzeyen ve bilhassa eski an'anelerini ı:ıeaüz

A muhafaza etmekte bulunan ve avamın teveccühünU kazanan bu sof1ler,seı-

guk sarayına kadar girıui§lerdir (4). ------(l) Anadoluda İelamiye~,S:292 (2) İlk .~utasavvıflar,S:239 ve Ana.doluda İaı8.miyet,S:293

(3) İlk mutasavvıflar,S:21

\ A ~ ( 4) Buz ~12 _;s. ;.? adlı bir Türkmen § yhinin - vıana. ile rekabetini ve

A " evlana'nın bundan mt\teessir oıuıunu bi1iyoruz k1,bu 1 babaların nufuz derecelerini bize vazıhan gösterir.İlk .ıutasa.vvıflar,S:236 ve Anadolu- da Islamiyet,5:388-389. ""' . 5.

Esasen dini ve ictimai.ta.rih nokta-i nazarından' en mtlhim rolü oyna.y~-

~ . A . ~ lar,bu babalardır.Ebu Hafs-1 Haddad,~ayezid~i Bistamı,Cüneyd-1 Bag~a ı'.tE-

A A . ~ bu Saıd · lınl~iil 1 Hayr ve, liamdun-ı Kassar gibi büyftk . eofıler. ta.raf~d~ tem;.. sil ed~len Horasan . aı3.m tiyyesi,Ha~ezm ve Bağdad . yolu ile Suriye "!'e A nadolu'ya · yay~lmıg,Şeyh Cema~ ddin-1 . Savi (463 H) den sonra Suriye,_ .ı _sı:r_, Ira~,İran,H~nd~stan ve Orta .Asya.'da inkişaf eden Kalenderiliği meydana. ge tir.mi§ (l),Kalenderilikten de Hayderiyye ve _Haririyy meydana. gelmi9tirt (2).

Bil~~ Be~tıaş~liğin teessüsünde . mf1him rol ·Oynayan Yeseviyyed~ .. <:'!~,pek sarf~1 olmamakla. beraber.Ba:tı~ilik temayüıitı mabsustür. •Ahtned.:i Yesevi'~in kadınlı~erkekli zikr meclisleri kurdu.; dan . dolayı ith edildi, "i maıUnı .

ol.d .)u gibi (~) · mtıhterem \}stadım Fuad "öpr·1ıı1 'nüı?. il. riye sllr ü~ 0 ÇC?k kuv- . . A ve .ııi ihtima.:.ı. ile meşhur eyh Arslanın qa ·Ahmed-i Yesevı'nin şeyl 1 ·olan ,.. Arslan Baba. o+.dug<-u §übhesizdir {!... ) .... fibreviyye tarikatının da . ~enijei el*'- m tiyye ol~p .muahParen Anadoluda . evlevlli"' ğ i meydana g ti igtir CS?. Kalenderilik,§eyb-ul'İslam Ahmed-ül'Camiy-ün~Namıki J-ı \)l ~~ ' .....? ' , eyh BahaeddinZ Zekeriyy -yı ~oıtani · ~W.Y u ".);r1.,.J ~ \v ,Fahreddin-i İraki J'J.N.,J'.i 1 ,,- - • - ve Ka~endarnc.µ~e . A>~.... ~ müellifi Seyyid Huseyni gibi. büyük ve irfan_sahibi sofilerd hu usi bir felsefe mahiyetinde tezahür eden Kalenderilik,halk a rasında büsbütün başka bir §ekil alıyordu (6) .Dini tekliflere kar . §ı müba• ı"'tsızlık gösteren ve geriate muhalif hareketlerini melametle setreden bu ,. ' ' ofıler,gehardarb oluyor,tecerrüd ve teae'ülü kendilerine iar dinerek a- lemler,davulla.r ve dümbeleklerie diyar diyar geziyor ve meslekleı~ini tami m gal~gıyorlardı. ~-~~~-~~-·~~~~--~~-~~~~~--~-~--~~--~~. . (1) Anadoluda İslruniyet,s: 298-29 •

(2) Anadoluda İslamiyet,sı 300-301.

(3) . İlk !ut~s vvı~l r,S: 39.

(4) Anadolu~a . Islamiyet,Sı302. "' not. (5) Abdülbaki- ~ elami.lik ve ~.elamil rtS: 1~... (6) An· doluda Islam. " y t,5:300:301. • h A xIII cü asırda Baba Ilyas-ı Horasanı,bu batını zümre tarafından muk- . / . teda tanınmış ve Halifesi Kefersud >.r-'.JÜ lu Baba Ishak,bütün bu kütleyi '*' w - ,.,, harekete getirerek büyük Babai isyanını iyka' etmişti.n ~ ' J,-.... ~~~'Jl',J'JI " diyen bu müteassıb türkmenlerin isyanı güçlükle bastırıldı ve Baba İshak da idam edildi (1).

Bu isyandan sonra tarikat silsilesini Kutbüddin Haydar,Lokman-ı Ser hasi ve Ahmed-i Yesevi gibi büyük sofilere iysal eden ve Baba İshak'ın has halifesi olan Hacı Bektaş-ı Veli (2),Cevalika-Abdalan "'_yJ~ ' -~ ' ~

;.. denilen bu zümrenin vahdetini temin etmiştir.Esasen bu devirde Selçukı

İmperatorluğu tamamiyle za'fa düşmüştü.

İslamiyetle henüz temas eden Mogol hakanları,mezhebi ihtilatlarla a-

A A lakadar oluyorlar ve Batını akiydelere temayül gösteriyorlardı.§eyh Ce- maleddin Ebi Mansur Hasan ibn-i Yusuf ibn-i Muta.hhar-ı Hıııi _,~.j',v~. . ,J~ j ;}v,.,Jv>',.,~. . . nin tesiriyle Şiiliği kabul eden ve meskilk8.ta on iki ima- mın isimlerini yazdıran Sultan Muhammed Olcaytu Hudabende o..:..~;_~,,~:Q>-. . . zamanında İran mogo~~arının hükümran oldukları sahalar,ortodoks müslüman• lığa muhalif kanaatları yayan dervişlerle dolmU§tu.

Ebu Said Bahadır'ın zamanında nisbeten tevakkuf eden §iilik cereyanı, ölümü ile ba§layan igti§a§ devrinde yine kuvvet bulmu§tu.§eyh Halife ile §eyh Hasan-s Curi'yi,tarih bize,bu devrin en maruf ve en nafiz §ii-Batıni propagandacısı olarak tanıtmaktadır (3). ----~---~------~---~~--~~-----~------(1) Anadoluda İslamiyet,5:302-311,Yine Dr.Fuad Köprülü'nün Bekta§ili

ğin menşe'leri makalesi-Türk Yurdu Mec.C:II,Na:8,S:l21-140,bilhassa 134- 136.

(2) Bektaşiliğin Men§e'leri,5:139. (3) Anadoluda İslamiyet,8:418-420. 7

h"Un nra Timur devrind de, · ran,I·( ' ez ,Azerbaycan v İrak hav li-

lisi ,Mezh bi zumr ler ve eyhıerle doludur.Ule A ve e§ayiha hürme~~ o lan Tiınurtbu hususta p k m.. amah _"' dır.Bu sıralarda Kecic-i ebr~zl._ . {

A xıı ci · a ırda d ce derviş ana ına gel n v el etiyye esaslar~~

dan do 0 Kal nderiyY 'Y ve ona benze vecd-ü-cezbeyi kendi'lerin iar

dinmi olan dervişlere v rilen bdal kelimesi de,bu asırda teamm1?Jn et meğ e ba§lamıg;gerek İr ,gerek Anadolu bdal ve ı§ıklarla dolmuştu.(2)

A r - • ) ' V idı 'nin n ~ ~ ~ ,_, "'V ~-* 0 ie li es rind tasrih v Karaka.§Z e- nin d x ıı ci asırda ond nakl tti ii v chile ald.yde no ta-i nazarından ayni olan, tem bbü nokta-i nazarından da birbirin pek benzeyen Cami'-'~ " n A ~ .t A " ,., -"' ~emsı ~ ,Edh ı ~.., \ ,Hayderı ~>4 ,Abdal J ''"':'" ,Be a ı cr-r . gibi

;. - • A • I'\ A zümreler,Halv tı J,,J./> ,Gill§enı y vlevılere de nufuz etmi§lerdi(3). xvıı ci asırdan itibaren Bekta""·ıi ,bütün buz ır leri içine al~rak

kuvvetlenmi ve hepsini temsil ştir. usur tl xıv cü a ırdan xvııı ci

sra ka ar kU lanılan .ı.um bdalları bıri,x ııı ci asır sonr he i- yetini kaybeylem ~ir.(4) ,.. Hurufı tabiri,bunların haricinde kuılanılmı ;maa.mafih o a da,hurufil leri tasrih ed. lme "le bf:raber t I ı amı v rilmi tiı· ( ) •

(1) Anadoluda Islam• A yet,s: 4.

('2) T rk H lked biyatı nsi lopedisi 'nde Or, rof .Dr, uad Kö rl:1lü tara.- ,..

fınd 1 y zılı.ı olan ( bdal) maddesind yeni v flı malumat vardır. : 23-5 ,b (3) ma d , ;2Ç) ,30 ve 31.

(4) Ayni dde.sı 28.

<~> yni madd ,sı a2. 8

esleğini ski Batıni,-ye akiydelerinin k5k sald · ı bir muhi tt ve

. .. ' " - "' §ey}?. Halife ~~ - Hasan-1 Corı d',J>P:~ halifelerinin tesiri, a~:tlll:- ·

A A t ..,o , • da tesis f\tden Fazlullah-ı Muri.ıfı d ...... P~\~ ,bu kökle§ it maziye ve dal

budak almıtJ akiydeıere dayanarak az zaman zarfında mezhebini neşre mu vaffak . oldu •• Ve ,pek gok tarafdar kazandı(l).

Cl.Iiua.rt' ın Gibb silsilesiniıı 9 cu oi1di olarak 1909 da ne§re~ · ti '·i T tes Houroufis Uemorial ile 1s~am Ansiklopedisi'ne yazdı ı H~f~ye

~ A • ve Fa.zl-ı Hurufı maddeleri,Bro vn 1 ın Iran :!debiyatı Tarihi 'nin 3 cü cil- dindeki rnutaıeası,Riza Tevfi~'in makale?L ri,Hoca İshak Ef ndini~ ' ...... '_,:. ~' ıf '...ı -> - '...,.- ~' ve Rif' at Zf'endinin -"'- ~ ' ,j...ı ~ .-.P ~' ;\~ . de verd. ik.1~-

ı A A ri ma.ıUmat ile akiydeleı"i oldukça ten vvü den Hurufiliğin tarihi he-

A n1z layıkiyle yazılama..~ı tır.

83C H. - ·f 1-tıı 11. de, aaliklerinden Ahmed LUr ....,._,l ..,..F' tarafın ~irza

A ~ A §ahruh'a ka.r~ı yapılan bir suikasd il~ siyası c bhe gösteren Hurufıli~, pek kuvvetli ola.·ak inti§ar edip asrıhazıra kadar evcudiyetini muhafa

z edebilen bir hareket-i :f.'ikri edır. (2)

A A .., Est rabadlı Fazlullah,otuz üç ya§Dlda iken llurufıligi tesis e~i§ ve

" il\ ' ~ • Eayezid ~~~ ,~emseddin ,..,~ ' ~ ,."es ı __s:-> · ve P-efiı ~- g-bi halifo-

ler yeti tirdikten onra akiydesi §eriate mugayir gö ··ıerek Ti ur'un oğ

lu ira..11 ah o~'~ tarafınd ,boynu vurulmak ·suretiyle,ka.tledilmi§tir.

Huru'filtk akaidini htiva eden ve Cavıdanname OJ ~ \.),,~ ismini t' ıy::m

• A ' A . eserinden maada na.ım1 ~ 1ıl slı şi rleri d vardır.Kaili eç~u .l bu-

lun bir beyt,vefat yılı ol 796 tarıh·ni au suretle tesbit tın.ektedir: ' ,, • - ~ • ,.. J - • _, J.,, ,) \,.oJ c.J ) J~ c.-ı,- ~ . s. -.,, " ..,' \ ..

------. ,,,. (1) nadoluda Islamiy t,~: 4 4-4 •

• A (2) Anadoluda Islarniyet,s: 4l7. 9

Fazı' ui kat.linden otuz dört yıl sonra. 830 H. · da müridlerinden Ah-

A , • . ~ med Lur tarafından §ahruh zı fa'- a kargı bir·.. suika:sd yapılm,.J:g,binne- tice suilm.sdcı Ahmed Lur ile Fazl'1n hem§irezadeei Adudeddin ve diğer tarafdarlar:ı. katl ve ihrak edilnıi§ıerdi.Uatta Abmed Lur'un ~ .

• .. - ' J - aradabiı• :Ka. .sım-ı Envar-ı. Tebrizı ___s-:.-":' - ' >'\ ~ \:) nin tekkesine gi ı. .t:t -

A ği anlagıl.makla bu maruf sof'ı de Uerat1 ı terketrneğe ve Somerkand'~ · ~ıtme J e · mecbur olrnu tu.Bu · zatın bir ta.raft~ ~rdebil Gofile.11ıe, . .. bir taraftan da hurufıler.le"' /\ ala~dar"" olmaaı,hakikaten ~ayanı nazar- dır(l).

Faz. ı 1 1n ve Huru:Ciliğin imhasına ma'tuf reemi harekette , ~iç §tlbhe

. A ·yok. ki,siyas:ı hareket,l'el:·inin dahl-ü-te; siri olmu§tur. ·

A A ~ Huruf1liJ in aleyhine yapılan takib,t,bu mesleJ in sönmesinden zi- yade yayılmasını mueib olmuş,müsta.kil t.arikatlerin akiydeleri üzerirı de kuvvetli bir nufuz icra a·ı esine yol açmı§tır.

""" ~ . ~ Huru.fıliğin tenkili için yapılan bu §iddetli resmı takibat:tan kur-· tulabilen hurufıler""" " etrafa da~ ılmıglar ve on be~inci asır ba9larında

Anadoluda da akiydeler1ni yayma5~ ba§lamı§lard ır. ·aha Fazı 1 ın zamanında ikiye yrı lan Huruf'iliğin bir guriesi ..olan · Noktav1lik m~ıntesibleri,esasl1 bir hareket g5steremem.i ler ve daha. x ilk zamanlardan itibaren Hurufilik tarafından temsil ediliverrnişler 1r(2).

. "' (1) n a.doluda Islamiyet,sı J38.

(2) YJl.iJifülesrar,Sı4." 'aneye gö:r~e F ... zlın ~ uud ao.lı müridi , bir

ece rüya.da noktalı bir gömlek giydi 'ini .. rüp rt si gün Fazl'a scy leyor;F1aıl , bu r-:iyayı,kendi mesle ine muhalif olarak a.bmud tarafın dan l oktavili in tesis edilec ği geklinde tabir ed yo ve k ndit>inln

üst dlı~ ına hürmeten,ya@"'dı~tı m:id, etge,bu yeni mesle ~ in te 0 isine t~ gebb. s et.111eınesini uahmuddan isteyor. 'akat ~ ahmua.,Fazlı diıılem yip ve 10

İlk h~fiıeri,diğer m sleklerden tamamiyle ayrı ve üstakil olarak

, - " A gör. ekteyiz;yukarıda isimlerini aayd '~ ız kudretli halifelerl · isalı

'I ;.. A ' .. • A 1' • ' A • A ~'-, ıtı "":! y Ar§ı er-.> gibi dokuzuncu asır (xv oi iladı asır) şa- ir hurUfi halifelerini d bu istikıil. dairesinde bulmaktayız(l).

,. . ~ derhal kağıd kalem çıkarıp orada oktaviliğin esaslarını tesvide .oa§la-

. ' "' ,,.. yor.Bunun üz rine Fazı da onu huzurundan tardediyor. u yüz en hur':lfııer wc;uwı.u.d ' a" ahmud-ı erdud• dını veriyorl,.. .(K8.§if-ül'e rar, :3-4, ir'a trül'ma.ka.sıd,Sıl48-l 9) ~ :.-r ·~w~ ~\.s-\r- e.::.- , ~ '~ e..:- ,~2 ;:.. ~.... ~!,_,r ~ ..!l.,.U.1 .-~~, ;} ->)., J,.tt-..- gibi ühim tasavvufi eserler yazan · ~~~\ ... _. .. 1. ~~~,.,:1~~ ,ilk zamanlarında ~~->:,_ll "~"':..ı~~~;.f ye int· ~ab e i~;iki - ci şeyhi ~~,...,~\~ nin v fatınd ao a tekrar s §eyhin avd t ' ey-

A lemi ;cenaz si,tarafdarla.rınııl k tl bulundug a~ı ı merkezi olan

~Na nakledilrai t·r:·stadımız ad ~ö rülü,bu zatın 11 oktaviy n nin si i olm:l ihtimalini kuvvetli elille l ileri sür. ektedir( nado- . ,., luda Islamiyet,S:46 - 4 not.)

{l) ır i,divanının bi~ yerin Hacı ta külahın" bahse er: {\

c... .-- ~ ...,.- ., .- . .. .) \ ,..,,,....; - - - -- ,. ,. A uhıtı' ekte ıl · ten h b · r bah · okt r. ll

Hurofiliğin Tesirıeri Huruf'ilik,on beşinci (Hicri dokuıruncu) a~ırdan i tibaı~en diğer · tar~-

, . "' . A A ~ katlara,bilhaesa Bekta§l.,hevlevı ve [elam:ı. tarika'larına kuvvetli bir s rette tesir ve· nufuz e"tmeğe ba§l ı§tır.

"" . . . ' Ka.§if·ül'esrar sahibi Hoca Ishak Efendi,meha.z göstermiyerek , 8~2 ,... senesinde vef'at eden Aliyyüla.J.a _Jl..)l!Aanın Hacı · .. ~· ~kıa§-ı Veli '.tekk_· sine gelerek " Hacı B kta§'ın ha.life iyim n diye ekte.~llie:e · ... ur~i aki delerini 'idhal et,tf. 5· ini beyan ve ~!»~...i~'~":;N~şahib~ Harir.izade_ ıce ... aleddin 3fen.di de ·.,bunu kabul ediyor l'J, , bu fikir, ram ve Yakob ta.ra fından da Yabul_edilmi tir.(l) Hoca Ishuk Efendinin Aliyyülala'nın ' Hac1 · ekta~ Hal '" feciyi:-~' diye kendisini takdim e-r,mig olduf:runu s3y1emesi,'3übhes z ki yanlı§tır;günkü

H1cı Bekta§,Hicri yedinci acrın sonlarında vefat etmi 1 tir.Fakat. .rliy· yt1lala~'nın Hacı Bekta9 Tekkesinde o uran ~elebilere Furuf'l.lik a.kiyde-

A A · . • . A • • lerini telk n etmesi pek ala mümkündür. sasen Mal.. alat _.)~ gibi_ ilk :_. >-' \.,:+. • .f1ı . -' A ,. ,_,. A • A Bekt· ı eserlerincej-t~u~~lı:.ıe aıd hiç ma~umat yoktur •• ve,ta.rih. e~ _ol- " ,.. ,. . ması da mümkün de . ·ildir.Bekta§ılikteki Hurufılik telalr-lcılerine ancak on be ine (Hicri dokuzuncu) a ırdan itibaren tesadüf edilir. Balım ultc. .n ,.,~~ "· m oldUg"'u. en ski cönklerde bile muka.yyed o lan u nefest,e ... Iuruflliğin eco.satı anı~~.tılmaktadır:

Biz Urum abdallarıyuz

aksudumuz :.tardır bizOm

' A G çdük ziynet kabasından Genel.nem z erdDr biz· I 12

~ ·Da.im kııarız biz zarı

Harceyleriz biz elde varı

Dost yolUna. v rdık eri . n Q.nkir1m19 bardır bisOm

Ask bülbülüy;lz öteriz ,.. . Rah•ı Ba.Y.ka. yüz tutar~z ·

~ani gevherin satarız

lüşterimiz vardır bizim

İstivayı gözler gözüm eb'a-l'mesanidir J11züm

~-l'Hakkı ' söyler sözüm

i'racımız d "' d~r bizim

I aber alö.ı uhlcematt.an

Geçm yiz z.at-ü sıfattan Bal nihan söyler Haktan

İrşad ız sırdır bizim (1) sasen Bekta iliğin mazbut ayin. d , cak dokuzuncu F icri asırda ku-

• . A A A rulabilm tir.Y ne bu asırda kalenderılerin de Hurufı akiydelerini be- nimsedi 'ini görüyoruz. . ,.. üridleriilcl bir kısmının y di terkl tA giydiklerinı Velayetname- s nden ö""rendi,~imiz Otman Baba ı Hat yedi,gök yedi,yer yedi,keva ib-i heft kim ter b-i e§yadur· ve Fat ha ki seb' -l'nıesanidür,Uımn-1' ur'andur. vvel T~Tı,ihir 1'~ ı, ,. " uh d'ün aziz oanuna salavat.

. ' ,.. Sözleriyle bu telakkiyi ap ık kabul tiğini gösterdiği gibi yine

,,. ( l) adeddin mzhet-Bektaşı §a.irleri, c:' 19. 13

Otman Baba kalendarlerfnden olup Akyazı İbrahim'i müridi bulunan Y - mini de Fazilet na e'sinde Hurllfi11 ini bildiriyor (l).

A A ~ A A Yine ayni tarikata mensub kalenderılerden Kasımı de hurü.fı1erden- dir (2).

A A ~ A Huruf1lik,Bekta11liğin manzume-i itikadatına dahil olduktan sonra

A bu manzumenin rükn-ii aslısi olmu§tur. Gülba.nklerde Fazlullah-ı . ~~nni 1 n·n adı anıldıgı gibi Ayindeki bir

çok terc~nanlarda da hutut-u heft'ten bahsedilir (3). . - A Son zamana ge1inceye kadar birçok ~ e.·ta.;ı §airleri,§i ·rıeı•inde Hu- rofili,;:in akiydelerine esaslı bir sur tte temas etmi§ler0.ir. • . HatAi,bir neresinde:

C'ah I atayım eder sırrın uyurma

İdegör niyazı kazaya koma

Yal cı dünyada hiç sağım san

:uhru ed Fazlullah imdi yoldadır ( ) dedigi gibi bir gaz linde de; "' Bını. an candur efes nutk-ı kelw"' -ı Fazl-ı Hak Al bu dert rden ebak ey t8.ıib-i ahman olan demektedir.(5)

lf Velaye cıı si: ü ' Yuı du · ie .. uası, :V,

A. la: '7 ,. bdtilbal i Göl_)ınarlı- ~ ektaşılik tor arı hakkında \,i tenkidı ür·- kiyat cmuası,C:V ,K tabiyat kısını.A.G .. l-t ınarlı-Yunus ,S: lG ~- · ,., ""' (2) Kas., . ı 1 • yn zan do. bir m" seddesind Hac okta§-ı Veli v ;.. ,.. 0 eyyid Ali' den baha eder ; .bd lb~ ki-ı~a.s ı, zeı baycan Yura.bilgisi,);;): 39, - o?,· 12-425

C ) Yu11u •ı re: .G'JLPI .. LI ,v: ..-0-vl.

( 4) İlk r uta.s~~vvı7fl -r, ': '"'R9.

h (5) iıektubcu Osnandaki 16 cı asra aid bir ec ua "'an. A . ~ ~ 1060 Hicı.. ı yılında vefat eden Halil Va.hd t1 DedeBa'ba da.,bekta ı- leroe pek meghur olan terkib-1 bendindeı Yüzb.in ihas ile on· iki ime.mın kuluyuz

A . A Veoh-1 Hatem.de olan nutk-u kelamın kuluyuz

A Fukara içre olan kavı:..:t p ya.~ın kuluyuz . . 4 Ademe secde eden rükn-i kıyamuı kuluyuz

A A A · Tae-1 Bekta§ g-eker Sa1"4-ııa · avamın kuluyuz . . Elll-i Beyt. ile' olan Fazl-ı benarnın ku1uyuz

A Rum sadıkl~rı Abdal makamın kuluyuz

, . " A ~ey'e l'illah mevali-i ızamın k:u1uyuz

,.. A Keminin kemteriyüz yani gula.ııın kuluyuz

Yüz sürüp dergehlne §alı-ı enamın kuluyuz

Mazhar-ı nur-1 Nebi ~nahzen-ı esrar-ı Ali

A A A Pir-i erkan-ı ~rılmt Hacı Bekta;-1 Veli Diyor (' ) • ... Bekta.§1 §airleri arasmda lirizmin en yüksek derecesine yükselmi~ olan P1r" Sultan. Abdal,hemen her nefesind kendi ilhamına 'tabi oldu..

" A fl't. dan,Hurufı telakkil rini terenn· etmemiş olmakla b raber,yine me- selaı""'

Elift.ir doksan bin kel' ın ba0 1

Var Hakka. ~ükreyle Ba'yı neylersin

· Vücudun ehrini arı tmayınca

Yüz· nü. · yurnağ'a suyu nr~y ı ersin de ktedir.

11 Uk bir cild t kil eden divanını layıkiyl tedkik · ttiğiaıiz ve bu tedkiktan a.nladıQımıza göre on altıncı asırda ya§a.yıp bizzat :fJal.ım

A suıta.n'a e1,.igt.i"'·ine h"ikmetti~~iı iz Viranı de,gerek divanındaki b. 1·çok §iirlerde,gerek Huı-•uf'ili 'e aid. ya.zmı 0 ol "ugu . ri.sale (Vir·· Abdal ri salesi) de (2) ekta iıi~ini birgo yerlerde tasrihe kle beraber

(1) Abdülb0.ıci Gölpınarlı'nın de sin en münta. il mecmua. ) -(' .. ) Adı diğer . urU.ri risaleleri gibi Viranname o lıdır. ıs

çok koyu bir hurufidir.-eseı&:

A A A Arifa Fazl-ı taım'in -uluyuz Kurbanıyuz

,. . ,., it azhar-1 Zat-ı Cadım 1 in ku1uyuz kur'banıyuz matlaiyle başla.yan bir gaz linde Fazl-ı Yezdan 1 ı edhettiği gibi

diğer bir gazelinde de: Fazl-ı İl~i · ehdi takim olaldan ey can ,.. ,. Fetholdu nur-u zulınet alem ünevver oldu

Kaç an m·ın di oldu :F'azl' a 1 liY"'J-Ul' ala

A Her zerrenin adası Allah-ii kber olau

A . A diye Aliyy-ül'ila'yı edheder.

1258 H.-183~ u. yılında Agriboz'ua.n Tecirdağ'a hic et edip bun d sonra ve1·at eden Sırrl.'nin şu ne:teai de Hurufilik c k. ydesini ço güzel gösterir: Her ne okursan Otuz ikidir

Her· ne göı~üraen Otuz kidir

Vechin ki tabı .. rıJın ınabı

Haccm ev bı

Derdin dev sı A§kın afası

IIakk'ın rizası ôtuz ik*dir

Çak eyle yüz"ln Pa<"' e: le ··zün '.re örse özün Otuz ikidir

Belki her i in irpikle lm§ın .,. __ Lebinle ci in Otuz ik.dir

,,., Söylemi' ur'an B söze el kan

Vec~dnde iyan Otuz ik diı•

A Sırrı virand r Genc-i nihand r

""anma yal" dır Otuz i: idir ( )

A (1) Bekta ı airl ri-Sı 3,,_2-345. ıs

son Bekta,i şairlerinden olup (t258-l839) da vefat eden ve Dedebeba ,.. . bulunduğu Ha.el. .Bekta§ Tekkesi haziresine defnedilen Tür<.l.bı ~i Dede~a- , - A A v ba. de.,divanında birçok giirlerinde Hurufıli· te~ennü.m etmi ;Türa.~ini~

~ A muka1lid1 olan ~bnıed Ali Hilmı D debaba (1325-1909) da,aytµ. vadiyi takib etmi§tir.

HurÜfiliğin Mevlevili ~ : e de çok .mühim ve asli . tesiı"i oımu~tur.Bu · te siri, ilk C:Ie:fa. .on altıncı asırda ~ltan-:-1 . vivani Simai · chmed E:fe!ldi ve

• A. O'nun mensubları ile Yusuf-ı Sıneç~k ve· nansubları arawıııda bulmakta - yız. suıtan4'."ı Divan~ (936 H.) nin ~~iirleri,mecmualarda olup ·top1anm19 de-

A ğ'ildir; toplansa. da mühim bir· yekun tutmaz. aınanında div nıa.ıın ·. t~rtib e~ d1.lmemes~ni tensib eden bu yüksek şo.ir,Sefine-i !evlcviy e'de ve ot!. rar

Dede ıezkiresinde yazı1dı'J-ı vech;.ıe Çard b olup baz.. ba ına on iki ,.. ,., teı•kli ıiemsı t c .. !yerdi (l).

Tuyug tarzında yazdı ı ve insanın bütün uzuvıarını v ~feyledi ~ i bir

§i'rindeı L8melif'tir kadd-i İn an zülfüne K m ola k·m venneye can z .. lf.. ·1e

Gül benef e bende reyh- zülfüne

~ens'olur zencir-i rindan zülfüne ve : ,., ı vü d.i ..,..>-'~ ... ak' Lan !yandır di~lerin

Dört ki t.-:-b iç· n beyanc ır dişleı in Gevher içre ger. nihandır dişlerin Hak bilür ""\11J (' dır aL leri

" /\ diyor.Diger ~iirlerinde de Huı--ufıli~ini göste ektedir.

~~--~~~~~-~~~~-~~~------~~~-~~~~~-~~ (1) Bu tac,bilah re terklerin ken l·rı di~i aek suretiyle ge. i ~u-

A A ~ zelle tiril n ve te:>esine bir m.. h .. ı ·ıave edilen kta ı tacından b < -

~ ~ A ~ A k .. hiçbir §ey değildir ki, ektasıler b a 'l1ac-ı :~uscynı,._ac-ı !a~en ı;:;ı·ı

A A A ve ıac-ı Celalı erler ,Göl ın· rlı-Yunus Emre,": - -- not.ve ayni ki-

,. AAI\ • A tabda Tac resi leri. uıtan-ı ıvanı cın Safın - 1evleviy..,re- :16 ••• 17

A A A ~ . Sultan-1 D1vanı mensubl rının hemen 11epsinde ayni akiyde mevcuddur

(1).

Yusuf'-:ı. sinegak de, ayni . telakkiye sahibdir.Bir §i 'riı de: A A . Yazalıdan safha-1 ruhsarına sı vü du hat "'deme talım olan ec a bili.ıdi binıkat ediğin~ ~§ık Çelebi .haber verıyor ( ).

"" "ı .. "' ~ ,.. A Yut;>uf-l. Sıneçak in karde§ı Gül .. enı rlayretı ab': 'da u t ıakki ,.. .. azlasiyle aöı'"lür.Es .. en Hayretı 1 nin c.ervi··me _ b ve .,, a, ezheb olduifunu Latifi ve di ~ er tezkiranÜvisle lıa er ve e ~ te ü i ler (· ) •

n altıncı as n .. . tibaren mevlevıler .. e tna, n n hilafet. merte e- sine · eri§ti..~inı teyakkım eden me§ yih,si .. eleı·inin üzerine des tarı-

~ . bir parç::~sinı bir elif ( ') ) gibi yulcarıdan a 0 " ı ç

• A A A d ki ,buna u Istiva n denir. dı bile Hu ... u""' ılik ı<'tı ol ·

A . '• A istiv~ya Ihcrı on il ~ inci a '1rd" .. i - e · t;,es'ı ·ıf edilir. 'on z· 1 rda

/1\ A ' ~ istıvc.. çeke"' gö~ ü · nıi"' o kla ber~ .. er l evl vııercie uı u "ı dev ededurmuştur.191 t v 'at etl n ve son d vrin · vlevı"' me§ayi-

1\. A . A hinin urafa ve zurefasından olan ·a.nariyye evl vıh.. esi \. '=::ylıi " use- yin ahreddin de, son söyl dil.Si ıiı· et

A S ı vi1 dü harfi vech-i ; de _td

A kuyu sıı rına ;L bır old ı

A F'e.hrederse bec adı ı

A t A A ır m n sayesind pır old de it r ( ),.

~A • (1) 0J..1Ue-:ı. ~ vı vi e

(2) illet (il · bl esi-•. ıüze ki tabl... J. , "auında' .. i 772 u · .-. r· lı Uzeh- h b ve musavver n sh •

(3) ~titi tezkiresi,s:~ı

.1\ ,.. ,. "' c > b -ııba i- el .ılik v~ -eı ıl r, :l.30-1 ı. 18

A A A ~:evl vı sima.hanelerinde §eyh postundan simahan kapısına gekildigi farzedilen .hatta da " at:t-ı istiva) denir ve n Devr-i Veledi " de bu hatta basılrnamaga dikkat edilirdı(l).

A ~ A A A elan1lerde de aslı bir surette liuru~ı te iıi ö üliu~.Bu tesir,Bay- ramıA ~~elamılig"""" •• nde caha t eessÜt s ar i'"'• nı o l görülüı:-.L.icri 95; senesinde HayrÇıbolu'da. vefat ed n ....me - Sarban ,şiir- lerinde bu akiydeyi Ok§adığı gibi bilna sa:

Göreli )abb. izi Fazl-ı Huda"' 0 ekl.inde

..~ r.ifane gezer·iz ehl-t fena şekl ·.1 e (2}

"" A matlaı ile ba lc.. yan bır g .. zelinde Hurufı aka.:ı:_ it i ~erh v1.;;; iz~ eder.

A i'\ Ahmed-1 Sarban'd d ha evvel _r. 35 t İstan ul' , on iki d rvişi rle

• ~ ~ A . A 1 gehid ed len Isına l La 5 uc1 nin ba acı ksaraylı Pır li ~fendınin ...-

A . ft A rirat1 ında da rufıltk kokusunu duyd · z gibi Fazl is ine de e.sad· f ediyoruz (3).

- ...... ,,...... ~~~ ..... -- ---..ııııı.--- ...... ______...... __

1\ 0 (l) D~vr-· Vel di,neyle taksi y~pıldıktan so a si z nı r ı

A A labis oldukla ı ı 1'"'lde kiyr?~n edip Siı · anen n etra ~ını .. ,.. --ıt-ı mu~· 1.- yeye UV' fık bi • y·ir1yi1 le Uç kerr de ae rler ve her dev.irde . e h os tu ön'nde b.i.rbirl.rinin ce aline b kıp birb"ılerine niyaz eylerl..,r J:ci

11 bun 11 Devr-i Veledi denir.Sultan Veled Z"'!m ında vaz'e( il i ·i .... r.... L .. - vi.ıerce ı•i vayet ec ili ... ;,sasen ~ıevlevl. ; yininin t.. aD iy e va.z ' ı, ,. vla-

A. na zamanında olJ yıp suı t V ı z anındadır.

# A (3) Yazma n· oh(:; -A.Gölpını= "lı'dta ...~ s la:" .. a cezbe-i estısuz v ~- k-ı tal'atefru~, htiya1~-ı salik de ildir;belki ol fe z-ı Fazl-ı İlani- u C': 3 .• 19

Faka. t Eazı 1 ı daima ihamlı bir surette an.d ı ve 'azl- ı j,ezdan 1-a

te1mih ettiği sarahatla de0 il,igaretle anla§ıld ,ı i'; n bu tesirin

A A mebdeini Abmed-i Sarbandan itib r etmek ıazımdu·.

969 .yılında üleymaniye'd eveoğlu yo uşunda şehid edilen Ham za Bali'den onra vefat y1l1 oL.ı.n ( 102L± ) e kadar Hamzaviıerin r .1-

. ya.setinde bulunan İdris-1 .uhtefi'nin giirler nde ise :iurufili0 i11 bütün akaidi ve tevilatı"' sarih bir surette zikredi ekteair (11.

1073 te §ehid edil. n e~1r ~·a•nın İskenderiyye'den gelen Fazlul• lah-ı Hurufi tarikatına sali arno.vudlar la .. ü§.ileeinin m dar-ı töh-

A A met ittihaz edildi~ini L 'lızade b~ülb ~ki, ergüzeşt'i el iyıesin- de bildiriyor.(9- ) ihayet 1341 ii. senesinde vefat eden ueyyid bdilkadir-i Belhi'- nin eserlerinde de Hurufılik" " t yüllerini g jrüyoruz (3).

. A A A GörGlüyor ki 1 Hamzavılikte de Hurufılik, bir esas oıma~· a bile, bir temayül halinde mevcuddur.

A A A Hurüfı olmakla beraber Seyyid Abdülkadir-i ellıı'y e int.iaab - den ve bu suretle Hamzavi ricalinden addedilen İbrahim ı ihrabi Baba (1338 H.) da,çok kuvvetli bir hurilfi idi. ir Kefesindeı

.irpiğin kaşın saçın Yedi hat oldu nigin ,.. ,,. ana-yı ~ bced iç n Cahilan dü9tü dale

öyle yazmıg yaradan Zat evinden anadan Yedi hat var babadan Erig o inn-ü sale" ------~-~~------~-~~-~-~--~~--

A A A A "1 ~IJ!. (1) elamılik ve elamıler,s:..u::N/-126.

(2) tbu nüahe.,Sı 5 • /. . ,. ' ,. (3) fJ''z::_'-:, Nu,~, ok büyük ve n gredilmemiş eanevi tarzında a ~~i Farisi eser-

,,,., ' .., ' "' A leri olan bu zatın bilhassa ~'z:_'-. ve r.1\-J>,~ ında istivadan ve air hurU.fi t lakkilerinden,münasebet d g ük~ ,bahsettiğini gö- r1lyoruz. 20

Alt~sıdır muteber .... e§ cihetten al haber

,.. ~ a:r~allardan kıl güzer Darecat-ı I ilale"'

(", A " ' Kur'anıdir sözümilz ·.. ahm-mıdir ~ · üz

.Iakkı gö~Jr gözümüz ldanmayız haya.le"

A A A ,. " ~chrabı cümle a.yat p.mteşabih muhkemat ,.. . /'\ İ§t destim~e berat Sun ey sakı peyale demektedir. •

Huro:tilik,di ğ er tarika'f;,ların ricaline 'e tesır etm· tir ... ncak bu · ~ee

A • '- sir,bu tari~tların esasına girm iştir.fiaı~uki B kt 1 l i k, vl vıl~k ve

·elruniıikte ta~ikata nufuz eylemi tir.

· . alvetiyye 1 den ~ir §Ube ayıran ve· 1 O!Q ... _.de enfa.sı olan Limni 1 ae ve fat eden ( yahud §ehid edilen ) ırr~i-i l'"iyazi,blr gazel de:

• A A 1 s a.•i Ilahiyyeda bıhat hünerim var .

. A ~ A Her demd emavat-ı --.ınwı;ı;. hurufa seferim var

~ A limlere ~~ce hoca ı olmak olur ·ar

A ~ 1 dna görünen :;J;bc ec 'e ali nazarım var c \ » dediği gibi y1ne Ha.lv tiyye 'den 1 izcu~Y'Je § besin ·n mües~dsi eyyid ~ i zam ddin' in o~lu olu baz n Seyfi, ekseriyetle Fiz o[ lu mahlaslar·· yle l 2>)

i r yazan Seyyid Seyi'\ıllah (1010 L.)q.a,terkib beyti:

~i Jzelden biz gürilh-ı ~azl-ı tezd~ iıeriz

ende-· evlad-ı ~:aydar 0.11-ı ın rdaniıeriz CJ) olan b·r terlr..ib-i bendinae Hurufil.".ğ ini açıkga sö l i ~ti •• u zatını

l'l • • A Yüz· nde bıst-· 4 1e~t h· r:f..ı. lahım

c b nakşeylem _ ey Padi ahım c 'i )

atlaı il.,, b . ley azel gibi birço' §iirleri, uı-Ufi t v·ıı ~·ni ·h- tiva e er •. ------(l) Divan-1275 İ~ an ul ta basması n· sha, ı 2 •

(2),(3),(4) 21 ci sayıf dadır. 21 /

İ~te görülüyor ki,baglı baı~ına yaşayamayan liurUtili ,t essüsünden pek az bir zaman sonra,Vahdet-f Vücud esasatını garib v cazib tevil lerle telkin edebildi~ii iı;:tn diğer tarikatıa:ra ·nufuz etmeğe ~a"':ı~;ı.~ ·bazılarının dayandığı bir esas haline gelnıig,ba.zılarında da yalnızca. ı l • . •• şahslara nufuz .etn iş ,hulasa zamanınıza kadar tesirL1i sürekli bir · surette idrune eylemi tir.

Bu tesir

· 20 ci sayfa.dan (2) Bursalı l'ahir-Osınanlı Uellifleri, ·: Ql.

(3) Seyyid, '~eyful .a.,.11 ivanı-Jıatbu, '""':H9- ı.

(4.) Seyyid Seyfullah Divanı,~: 108.Sazeliı:ı maba.'di: De;iı mi .ubhesiz Seb'a-l'mesini Kacınla k rpiğin zülf-i siyahım Cemalin i~rtiv· sın göster ylın İki akk ola derd m gökte ra..lı! 11 VUcuo.un Fazl-ı"_rak i:., eyz-ı" · .. ud dır nınçün oldu · zatın seca gahım Hak' lil emri~i tutt,um secd \ e · inı Bu gez ~en 1 deme budu.ı.-- günaı.i.ım iç.in Zahid kaçarsın secaeden sen e --·il m alet-i Kur' an ·vahım '"elam-ul'lah'ı natık oldu "'eyfi Be.na benden bulundu Hakk'a rahım 22

Huru:f'ılik"' " Akaidi Hur\ltil.iğin akaidini t,edkik derk n Fisagor'un felsef'esin bir nazar atfetmek zaruridir. Fisa.gor' a. kadar 0 ebde-i Ula " yı maddi addeden feylesoflar-, bu fey- lesoftan iti:t>aren gayr-i maddı"' bir mebde' dügünıneğe ba§laınışlard~ •• 11- ha.yet Eflatun'un " Müstll - Id~es " 8.ıemini ibda etmesiyle Felsefe,yeni bir istikamet almıgtl.r.

Son zamanlara kadar kUdsiy tini mubafaza eden ve bütü~ büyük dinl :re gir.mi olan üg · v~ . yedi adetlerinin kudsiyetiyle on adedinin u Aded-i tca mil"olU§U kanaatı,Fisc:'Sor'dan intikal etmi tir.(l) Fazlullah-ı HurUi1,a.ded y rine harfi ikame tmi§tir •• v ,kendi~i:n~en vv l,ancak •tuıUm.-ı Garibe" de istihrac-ı hüküm hu usunda kullanılan Il m-1 Hurlif'a yeni bir geldl vererek felsefesini kurduktan sonra ahkSm-ı

A A ~ ~erıati huruf 11 · tevil V n Ad " e tatbik eylemi§'tir.

Cavidanname'den telhisan Huı-Ufili ğin es~s felse~esini anlatalım:

"Her §eyin zatı ve hakikati,varlığı ve ruhu savt'tır.Sa.vt,her . gey de mevcuttur.Bütün k8inatı gaybe irca etsek savt.yin bilkuvve mevcud dur.li.vtın tez ürü,kiinat1 eydaııa g timi tir.

Cema~atta avt,ancak iki geyin birbirine değmesiyle zuhur eder;~eba tatta bundan biraz daha yüksek bir tecellidedir H yvanda. kem.al ile,in-

A sanda i e elanel bir hald zahir olmu tur. A A Savtuı kemali,kelamdır.Kelam,harflerden mürekk bdir.şu halde harfle ,

A A kelam sıfatını ikti&ab dince müfredattan mürekkebat aı mine intikal et-

A A A A A A mig,yani hagredilmiştir.Bütün kainat,kelama yani kelama zhar olan Ade- me gelme. için d vreder." ---~~~-~~--~~--~~~-~~~~~~-~~~~-~~~~~~~ (1) On adedinin aded-1 kBınil oldugu,Kur'an da t srih dilmi§t.ir. ı ~ \{" ~ ,.,....:-s. ~ " "· Fisagor'un Irq.~,~e ve ısır ibi dinlerin ve ' . 23

Görülüyor ki,Vahdet-i Vücud'un savt il izahından ba§ka bir şey yoktur.

Bundan onra Sofiye'nin n Devr Mazariyyesi n anlatılır v müre• dattan mürekkebata gegi§ izah dilir ki,bunda da Kelam umdesi et-

A A rafındaki tafeilat,kl ik tasavvuftan zerre kadar ayrılma.z.Anc. ' Mahşer-i Kübra 1 nın" Rahm" olduğu ven (.J'~~~ij~~'~'~ . J \ .. \• - _, ' - J. ~'~~ .:-._w \\a#:.4>~vJwJ~..r~~~u n hadisi ile kat~-ı rahm.ın fena~ ı hakkındaki hadisıeri,bu nokta-1 nazara göre tevil ederler (1).

A Bu görü ,hakikaten oldukça maddı bir görügtür. sasen bu nokta·i

A A nazar,müteahhir hurufılerde " Tenasüh Akiydesi n nin kabulünü mu- oib olmu tur.

A A Hurufılerce Kemal,zuhurdadır ve zuhurun kemali de insandadır.Bü-

A A tnn abkam-ı Şerıat,bu umde trafında İnsan'a tatbik ve bu spretl tevil dilir.

A A Huriifılerce Peygamber (Muhammed),A~abca konugmug olduğundan yir- ,., mi s kiz harf il tekellüm eylemistir •• Bu yirmi sekiz harfe "Huru- f-ı H"tem" adını verirler.

A A A azl-ı yezdan,Cavidannam 'sini Farsı olarak yazmıg ve bu sure~l yirmi ekiz harfe dört harf dah ilav tmi tir.Bu harflerin ilave- ,.. "" siyle meydana gel n otuz iki harf' de u Huruf'-ı Adem " denir. uıUnı-ı garibenin men§ei olan yerl rde ilim ve ma'rif t tah ili için gegirdiği uzun yıllar nazar-ı itibara alınırsa bu akiydelerini ark tan iktib s ttiği anla§ılır.

A A A (l)Dervig urta.za-Dürr-i Yetım,Baki'deki nüsha,Varak:76-78. 24

vUlhan anlagll.ıyor ki,Hurtt:tiıer,Ca.vidanname'yi bir UKit&b-ı İla hin olarak kabul ed1yorıar.(l)

~~------...... -·------(1) Sofiyye'de Nübtıvvet ikiye ayrılırıl.•Nilbüvvet-i . Teşriiyye:ı2··

Nübüvvet-1 . :a'r .~:fiyye.Nübüvve~-1 Tegriiyye,lla.zret-i Peygamberle .. ni• ha.yete ermigtir1Fa~t NUbüvvet-1 Ta'rif'iyye ~dir.~Iakikat.1 Muham•

. . • ~ • . mediyye'nin mazharı olan Kutbül'aktab,za.manınm llilbilvvet-i Ta'rif,..Yre ;,. ile nebisi olup ancak Edeb-i Muhammedı'ye riayet edildiğindendir ki, kendisine n:Nebi" denm.ez,nveli" denir (Bu hususta,son llamzaviyye· mü-

" • . . ' AbdUlkadir-i Belhı 1 nin oğlu merhum Ab.ıned mesaili Seyyid Seyyid . Uh-. . . tar'ın Res8.ıe-i Gavsiyyehüll• §erhi'nde pek mükemmel m.aıUmat vardır)

A /' Mevıana.ı

be7ti ile bunu. anlatıyor.Bu bakımdan " Kutb " addedilen h r ~elini~ sazn,mensub ve mutekidlerince a~ Kur'andır.A~~k bu sözler,yine ~

. ~ edebe riayeten namazda caiz-ül,kırae değildir. eanevıi'ye magz-i Kur'· an dendiği maıUın olduğu gibi Mevlana da '"esnevi'yiı '1 1 .. ~. ~ ;t. ~ J - \ ' tı:v .,, ~ .... iN. """".. '

---:> '.reJ " ~ ' Nj t ~ J':; b yt.1 ile bir 11 Kitab~ı münzel-i sem8.vi " olarak takdim etmiş ve ni-

~ A A A A ha.yet Camı gibi mütegerri'bir sofl.Q bile .evlana. içinı

• / \ . 1 • .. ı-.ı .> ,,; .) ._;:, .,, .ıv4-,, . - ...... w . ... demi§tir.Hu~aa. Hurotiler,Cavidan'ı Kit&.:b-1 iıihi tel8.kki ederlerken

Tasavvuf esasından yine ayrılmatnı§lardır. 25

Yirmi sekiz harfin esası yedi harftir.Yedi harfin esası da nok tadır, .

:Haltikatname'·de nokta §ôyle aııl~:t.ılı.yorı ( V,.v> 'k ı v;>.;Je,bj ~ ı İlim bir noktadır L&kin cahiller _onu· ç o ğal t tı demektir Katibler siyah mürekk.eb ile penbe üzerine ta,4ri~

• A eyledi Yet.mi§ iki milletin ana iştira.ki vardır Yiğirıni sekiz huru- f\ln inbisa.tı yet.mi§ iki metn.-1 Kur'ana inbisa.tllldan yüz üg kitaba t~b ' oıa.niara delalet eder Mürekkebin aslı dört eczadır Yağ ateg is za.m.gda.ıı su tıe mahrue ve mahlu~ olur Katib kalem deva~ k:Sgaz Bu dört bir araya gelü:rse kelime harf fi'l esma' zahirA olur Cümle alem okuyup haline göre hısse alur •••• İlm- Hikmet dört cevherden m mux-ekkeb olur İnau misalinde insanın beli ana sadef gibi hazine oı muıtur Ka.lem•i kudretten :nutfe ile akar}~',\#~~'ı\..t,J\A./sl-denilür dö:rt cevherden hulaea bir gevher-i dürr-ı beyzÔ.dur cak kagaz-ı"' A A , A ha.yata yaz1lup mushaf-ı hayat-ı Cavidan olur Anı Fazl-ı Yezdan ru- h-1 izafi kUwetiyle ka.lem-i kudretten bizzat bl.misaı yazar)(l)

Fatiha'"' d.a yedi. ayet"" vardır ve bundan dolayıdır ki, bu sure~e se~' - a-l'mesani denir.İnsanı....~ maddesinde de bu yedi harf zShirdir;yüzde• ki dört kirpik, iki lm.g ve bir sag buna mukabildir (2).

-·------( l) Haldkatname m1lellifi Hafız-ı ...\:ur' an-ı natık El I-. ac usta.fa Rurnuzi bin Osman-ı İslimyevinin kim olduğunu bilmiyoruz.Ancak ki- tabında Nakiı-i"' Akkirmanı'deu"" bazı beytler bulunmasına bakılırsa on birinci aar-1 Hioride veya on ikinci asrın ba. · §ında ya9ad1ğ:L tah min ve kabul edilebilir. (2) Hurufiler,yüzde gaz ve kaşın u suretle ~ifte bir ~~ teg- kil ettiğin kani'dirlerc ~

Bu husu ta Abdülbaki'nin Adsız ecmuadaki makalesi,Sa:9,Sı233. 26

b•yti \le a.nlat,r, beyltdi a ln •• biri > anasır-ı rba.adan meydana geldiği _ içi~ ~a- sıra d.arbedilince y · rm sekiz olur.Çocuk,anadan bu ha lal: la do· •• ve emredin vechinde bu yedi hat zaııirdir.

Peygamb r,bu yedi hattın anasır darbın.dan eydana gelen yirmi sekiz hatta. mukabil yirra.i se · z harf ile konu:,muştur. a. rahminde

yd a gel n bu yeai hat, n Hutut-ı ümmiyy " dı ile anılır ve bu yüzden Hazret-i ı uhammed' " iebiyy-i Ü 1 ° denir.

~ Fa""tiha' ya n Am"'"'ın ,· v-Al... \ n l~.P,,.ıc.\..\.N ı· ı;ue~v dilirse yedi ayet,s kize clig,.. . olur.Saçı orta.dan ikiy yırma.k İbrahim ~e uhanımed sünnetidir_ki, bu uretle yedi hat da sekiz olur -·unıar,anasıra darbe 'lirse otuz iki çıkar.

A A A Huruf- Iat m ve huruf-ı dem,bu uretle y di hattın an- ır. dar- bı mukab lesindedir. ·

A • /4o .-"I • Diğer 1?~r tevil gör Fatiha , kadındır . Çünkil Fat~ha'da._. , ı_ ·' · .z. , .., , "V-, :.t;, harfleri yoktur. rkeğin vechind , bülugdan sonra, yedi hat zS.lıir olur ki gunlardırJ

İki aakal,1ki bıy:lk:,iki burun hattı ve bir en.fika (bam te1i).Ka dında is~ bu yedi hat yo~tur. ·

Bu nokta-i 1'.lazara göre timm-ül' itab,ka.dındır.

~ sonr dan meydana g len bu y di hatta da " Hutut-ı :w iyy 11 derler.

Bunlar da yine anasıra darbedilince yirmi sekiz ve otuz iki olur.

" 0 /'< • Ayrıca " Hutut-ı Ebb yye " Hutut-ı Ummiyye " ,yedi3 rd 1} on d·rı der.Haı ve mahal(kıllarla kılların yerleri) itibariyle yirmi ·

A s kiz, sagla enfikayı i tiva ile ikiy bölmek suretiyl yin otuz iki

çıkar. 27

Yüzde yedi tane de beyaz hat vardırıİki tane yüz,iki yanak,iki göz arası, bir alın. . . . .

Bunlar da h8.ı ve mahal it1bariyl on dört. eder. . Kur ' anda. siireıerin A batlarlJldaki huruf-1 m.O.tekattıa. -gayr1 . mükerre~ ol~ak~ eayılı.rea on dörttür 1 \ • J ' .../ ' .2J .t _Jj • \$ ' t t u" ' j, 1 ~ t ~ • ~ , e ' \ • Alm,istiva 1ıe iki oıur,yine ana.sıra. darb ile yirmi sekiz ve otuz iki hasıl olur.

Bir tevcille göre de yüzde on 4ört beyaz hat vardır.~zı.~uıa ~ö~~ . A bu on dört,yedi beyaz ha"tın hal ve mahal itibariyle hesablanmas_ın~ meydana gelir.Yedi Hutut-ı ümmiyye ile yirıui bir eder.Yirmi sekizden yedi eksiktir •.Bu eksik olan yedi,erkeğin vechindeki Hutut-1 Ebbiyye mukabilidir ki,bunla.r a.a,Fa.tiha'da: gelmeyen harfler ve kadında olma yan hatlar mukabeleaindedir.

insanın vüeudunda on iki delik vardır:İki g6z 1 iki kulak,iki burun, bir ağız , iki m.eme ,bir göbek,bir kadib,bir ~re. Ağız,göbek 1 kadib (yahud ferc)ye gere istiva ile ikişerden se~z ye iğer ikişer olarak mevoud olan deliklerle birlikte on altı ederı HU ve nıahaleriyle de otuz iki olur.

İn anın llerinde ve ayaklarında on dörder mafsal vardır . H8.ı ve ma halleriyle bir11kte yirıni sekiz eder.

Abdeett• yıkannıası farz olan bilek ve dirsek,topuk va tabanlarla on altı ardan otuz iki olur. - tıte bu esaslara göre ahkim-ı geriat birer birer tevil olunur •

• aiü"" tevil.at

· Weot.- .tt~bdesı.tc yüz u~ ır i, "TU"·, ir4ni aek. z ve ot ·z 11~1 ... ~r in t.t\ceıı· · ıain.dıı--.

1 'f '" llwıı, . u-ae lor•le 'b1.-.li yı.kal11r ki,dir .. ,.. .~ · ı- ve ilekleı•le be• rr..a.b .r iki elln yirmi ldz maf · alı,o· ~ ed r. }3a:j~ ~·· till, isti va :n.ı·r intJiI'•

~· yak:lar1 ;neshe "me vt'lya yll:.\ ~ a.... · ~,ke . rn ko ı o.:r r bi y

"" . ;ı.ı.ıı,ç;~t) ,<~

k1 'l1u..,..'"Üf•1 mul"' ~tta.enı-n, ·" · .... -1 m:\ rre ,.dör o... ci ıutrw. bi .. ~z e l :::s«:5.,rlemlgtik. !'unlıı 1a te . _,. rs ( .. .,2- \) • ( t- .. Y) C _, ,.,·) t \ 1 \ * . . - . .. ( -~' \6j • ( ı..i» t ' ~ ) ' ( ~':'):) , ( J w_~ ) ( . .;. I ) J ( U~ - ..) J { ,._,_; b) , ( ~ ..J') , ( '-::;·' ) f ( $'::. ) oıur • tJ~ b~1·f dabe r.QU;(ÔQ · , ( '\) /' { ...... ~ ) ' ( J k~) ( .) ) t . ' . ('..J>•) du C( .:; ) dır~

n-u ü; harne ond··r;:, h&rf ,on ı bih!·t) b,. ı ye h~ rf e (~t 1: c.u .... t)

.::e ' .,ur .. tle o.r. e rik'at

. r o ge ·

ır; '"ıya:net v tini den :tine naz on in n1n l:rı~'l.dır. 29

Oı"'U •• Otuı gün oro farzdıx-.Aslen rab ayları yirmi dokuz günd~. Yirmi dokuz,hurU~-ı teh _a·oi mukabilin~edir. eza kamerin yirmi sek:iz· ...... menzili vnt'dır.R~a.z~•bazı yıl,yirmi dokuz;bazı yıl,otuz olur.Y~rrn~ dokuz harf mukabilinde oldu~ gibi otuz olursa bayramın iki günü ile beraber o-tuz iki ed r.

Hac.- Kibeyi yedi k rre ta.vaf ,Hutut-ı Ummiyyeyi anlatmak içindir. Safa .ile "" erva arasında yedi kerre sa1 y,yine buna d ı8.ı t eder.Arafatta

"' ,.. . . . ,.. /\ vukuf ,Adem ve Havva sırr~ ışarettir. Esasen Adem'le Havva,o gün,Ara~ fat'ta buluşmu§la: dır.Bu,vusletten ' makeud da,otuz iki Adem hututu·i e yirmi bir Havva hututunun zUhuruqur.Nitekim yirmi bir keı-re remy-i ci- , . . marda yirmi bir hatt...ı Havva'ya"' i arettir.

" " ' , ,.. Zekat.- Lugat man siyle temizlemek demektir k1 1haki1a t-i dem'e eri-

~ A şip Ademiyyet sırrını tahakkuk etti' eden kinayedir.

Ad ahvalinin tevili

A Kıy -t.-· Bütün sofiyye'd oldu· gibi üçtür:

'A "" - - - - • • • A ı.) Kıyamet-i Sugra ı Ov->~ 4-1\!> ...ya.) ~ \> ~ hadısi mucebince ?lüm,-

" ~ • l/t. İ\A ,., yani müfredatın mü redata.,rulı-ı izafınin de ruh-ı küllıye vusulü ve bu sur tle ıf'at a.ıtanatınm başlamasından ibarettir. 2.) Kiyam t-i vuata : evt_i ihtiyari ile \;.; ~ ~ ~ '~ _,... sırrının

A tahakkuku v vahd tin zuhurundan kinayedir.

~ A . • 3.) Kıy et-1 Kübra ı Bildiğimiz kıyamettir. Bundan ba.§ka l.f'azl' ın zuhur ve kıyamı yani ilmi tevili ızharı da b r

A . ' "" ti\ ıyamettir ld,bu kıya.met ile bütün hakayık zahir olmu§;arz ve sema~at, yirmi ekiz ve otuz iki harf tebeddül eylemiş; hdi v İsa zSob.ir olmu

A hakikat ve dalalet ~hli tefrik edilmi tir.

A A A A A A .-J,.~)\ y Isa ve ehdı. - Hurufıler, ehdı 'yi kabul tmekle beraber~ u. ~ " u..A.1f \:hadi ·1 zaifini de s ned ittihaz ederek Isa il birlegtirirler ve 30

ha~tS. deJ::ı& ileriye de gidere~ Dabbet-ü1'Arz'ı da _ birleşt~r~~ıe~~(l) Mehdi,otuz·ttç yagında. zuhur edecek dem~kten murad F~sl'ın İJ.m:-; Tevil'i etı.u. uÇ falında neyretmesidir.Isa,§amdald. Akınina.re':ye i~e- cek ve Akminar.~ 1 nin boyu altm1g ar§ın olacak demekten muı--ad" da. ıu:-

dur&Akrainare,insanın vücududur.Yirmi sekizle otuk ikinin mecmu\:1. da """" ""' ~ alt.mı; sd :r.Kur'andaki ( U-: ) den maks~d,budur.Çünki (..y> ) :S~e~ - ,...,. hesabında (60) d1r. t t.S- ) ise hi ta.bdır.Maam.afih ( ~ - ) kelimesi ,

~ A . . . ( ~ ) de dahil oldu~u halde ha.sabl.a.nırsa <.70) eder.Harflerin nef:-.

siyle ;yabud noktalarla (72) olur.(28) ha.rt~in bastında:n da .(72) harf meydana gelir ki,bu yetmi~ i~.J. harfe ( ~~ma! ),yirmi se~z h~fe ·de , - ( t!üsemma ) denir.İ~te bu suretle Mehdi zuhuı-- etmi§tiı• ve Decoaı 1 1

öldürmüştür.

Decoô.ı,tım-i .. uruf"a v~ıf olmayandır.Yüzü yekpare olacak denme .sinden murad,hu'tutun sırrına eri memesinden kin&.yedir.Tek gözlü o-

A. A A ıacak denmekta:n murad,zahirbın olmasıdı.r. ~endi zUhur edinoe bilt~ diller birle ecek,edyan ve ~ezahib bir olaoak denmekten murad da,yine Fazl'ın zuhuru ile Adem ve 1:ıemin

hakikatinin yirmi sekiz ve otuz.ikiden ibaret olduğunu bildirmesi .dir.

~ . ,. ,.. """ Dabbet-Ul'Arz,y r en gıkaaak,elinde :Musa'nın asası ve parmağında

A SU.leyman'ın mühril bulunacak,asa,yı herkesin alnına vuracak,mümin ~:"'" lanların alnında huruf-ı muka:ttaa. ile _( ,.üm.in) olmayanların alnın-

A . . . 'S A da da yine huruf-ı mukatta.a ile ( V<.P.::>) yazılacak denmekten murad "" " da yine Fazl'ın zuhurudur.A a,Iativa. sırrıdır ki,onunla yi~ i sekiflz

~ A hat otuz iki olur.Hu1ac:ı,Fazl'a inanan ıtehdı' ve hidayete eri§mi9, inanma.yan,Daecaı askeri olmu§tur. (t;1) ------~------~------(1) iiflda da.11\Dabbet-ül'Arz,ayrı bir şey· olmayıp ehdi'd~n kinB..yeair (2)~~u tevilatjba ta Cavida.nJı.~e olduğu halde Aliyyülala'nın Argna-· me~Refı1 1 nin B aretname ve Misal1 1 nin Feyznamesinden telhis edilmigtir. 31

. ~

Görülüyor k1 1Hurof'iler,biltün ceriat ~ını tevil il insana..

tatbik ediyorlar •. aama.fih bundan namaz kılmadıkları,o~g , tutm.ad~~-

~ A ları,tek sözl ahkam-ı §er'iyyeye riayet tmeyip Batını o~dukları istidlal edilmemelidir Bu hususta Fazl'ın halifelerinden olmakla

Aöhl~et bula..~ Seyyid İshak'ın §U mesnevisıni okUyalım: .,,,,,, ~ ~ ~ _,..) N ' ..) / J l.,o. .J.A,.t- ..S \ _,,,.. ,,::::::::- - \ s.s_ . ~ .-v--,.,J ,,_, ~ ,.,; ' ~ - . ~ _, 1 J , ~ \..ı....o_;) """" ~ _,...- ;. •

- ~ JJ~ ..: - ..:.. 1 "",,_.pı- 4..(~~~~-J-Do-;t ~ ~ ~~.:, ":. \ı~~

~~"-- \A...o ~ ~ ~ (.f;..v c.J ';:.-. ' - ~ . . l. . ~ .~JAJ~ ~~ ~ ~..!.J,.;~~

_.• \.:P~W'_,~,"V,. • J - '~o' .,,,,,,,. ~ - • J ~ _.) ~ ' ...ti/ ....! ' ..:> .r '_, .J \.."4J ' - ·, . ;;:::; / .. - ~\A ~ ~ ... J4.D ... \ ,ı . \ - ::;:::::. - -J'*~,,..., )~ ,,,,...,, ~ fll".1> 1" ......

• .. A ,.. ,.. ~ ~~N\...... ,) Hoca Ishak Efendı 1 Ka if~ül' Esrar ve Dafiıl'S~rar'ında " . s - 0 ~' .P "'~ ., ) ,..O-'J> ~" ba@l ı ı altında Türabnwne adlı kimin ol duğunu söylemediği bir risaleden Euı~fi namazının tarzını §U suret le bildiriyorı ,,. ~ & ,::::::; J • .- __.,;.' • ' ,, . . , .r ' . ' -1. ,.. --- - $ ..:. ',...) ~ ...: \..r .; ...... , ...r .r., \~. ~...,; l\) ~ -:- - ...... - - ..,,.,,,. ~ ~'~"-~~~,.,· ~"- J.,u.; ~'.J.' ~.?.. .Y "-l ~ ~ \J:.ö o .... ""' '!- ~ ..,, 4J.l'~'j~ ~\~~ . . , , ~, ·' 'J' .,,,,,,,,,.,,, ~... : ... ~ \J ~.) ... : ..s ~ ... 1 '\ -1,. f"">.; ""1 ~ --:- 4.J> ••: _., ... ~ ~ ...:....

~~...1\...1Nl1 .!,ı e:-/ .Y ( ~ .1 :- 1 ~- 'f ']:,' ..::.. ~ ~ \ % .. .l ;. ~ 1 \ ~' -..ı N-' \ _:..'; \, -.J.J ' ~_, ~.. .JJ \~ v. ~ ~ ~ _,; ~.; 32~~

~~. , J !...sı~ ~,;,ı..'~ ... ~ ... ~,s.\ N...,' ' \ ~~~

~~• \ . \ -~ .,,4- .,,$ _,. \J . ..~~

~~...... ,,.,, . '-1\6-W\.~~

+ '.... v ..> ...... ,;_..., ~ 1 ~ \ .> i :_, 1 ~ 1 ... oJ ~ ,,..::._,, y .. ~ .:ı ..... ,,,,,,,...... -;.. "" w ; 1 rtJ'."..:ı oJJ ı \ ~ <\/J ı J, _, ~ ....., ~ .' ... ..J ,__ • ,, cı "":'"' ew ı J ,,,_ _ '...;/' .:, ı

~~.,,,.,,, .!' o .l ! • ~' \ J - \ . _.....,. - ..,,,, _, ~ _,; ~ ~ -""" 1 \-. - \' ': t &ı:- .> ~ ,,. ,' ~ ..:J ..... ~ ..> ~ l.l.~~

~~""""" ... \;::::::::,. -....-: -- .! - ~ ...... :...ı -.::..:: .. ..ı "' .;...ı .,;... - _.J .,,_. -:-....L_ 1 .r ...::....., ~ _, ..1 ..ı -"':!" -': . \ ~ -r.~~

1 .,. ••• ı· w - :ı ~w--:>-""'~ :\~.>.Y_,ı "- ...,-~ ... ~' ;,p_..:> \- \...),A...._J' ~' .... '. \ -- .. / ""' ... / <-:> .... """'..rtU \ ..? --:> ts" ı ~ ~ '.:! .. ... <>.)J ı <>,,,P _ .., ~ \ .l.1..__.ı , 4'l.l ~ ..\? 1 . ~). ;Jıs.. \ >'-- .:ı ~ ~ \9"' '~ ..!..JJ \ '.)-<- .,, aJ ~ ~ ~ w 1 1 ( lt> ..... -;- ""-" ::. .: ~,; ... ~ f ""':"- w 1 -:> - ~ ....;. 1 ... \ dilmeyen Sah r

~~' , ··------Evradı(i)-B~-b-;ti-;-;azılı v~ de~ildir~~~

~~{2) Sıl53-l55 • . • •~~

~~.ı~ .... _J~ ~' ~_,.ı',_,..P,,.ıı~'r ~.)',.,~·-.~~ _;_..., ~ . ,,,,...,, ,.,,.ı ~ ~ \ ~ )'\) ~ 16"' r ip ... .vı _L,.. ,.e.. ~,.. r'.J .v, _, J W:'' ~ li_ , .Y ....~~

~~~ .-'.) \ J-J\ I \r y 1 '("' ~ -' ..._.$ ;...ı \ ..P -;d' \ .d ~ ~ _. 1 ı...:-.J \ _. IW> -:- lJ \ ._.i'-;)ı~_. ~dl ~...... d)t ~~I ~...Q)ı ~-L>l ~.-4)\ ~~I~~

~~- \ ~\ r .l s ~ - ..____:...~ .r ~ .... \ -.::...J ~.... y ' _;:.,J \4) es- y \ ~ 1 .) 1 ,,,.,,.. /. ""' - . 1 - J~.Y...t ..;Jı -:>w.l\\ ı ~ -> ~ ..:.1.>wı.:. W"' Jı WJ i __s :.ı i~~

~~o...__1 ; .,..J;> ~ .... ~ ;. ..:.--:: ... .) \ ,;._, .?. .sıJ 1 .... ;O".>~ 1 >; 1 _J 1~~

~~~ ..s..:.ıı ~ı ...... :ı ~ ... .._,ı;...ıı_. ,-..:> ;~~ ...~~

~~s " .· ... \ t # ~ •' ---\J 1 \..JJ:. - _, (...... w ;u. ' .... ,.L:.. " .., ~ \,~~

~~~ \ N ı_,; .;,.. ~ ~ ':--- )1 \ -.~. • "! ~ ~ \". j/ \ ~ \, ~ 1 ~ \ .:..:. 1~~

~~1 ~ ... P.,, ~ > ... " ~ y ı ~ .ev..?'. ... '(j{"ı ~~- ,_ ....~~

~~- . • w ~ ... .Ş.j--o __. W .eu.ll J_,_.. - J t\iJ \ ~ ..V 1 ,,.) 1 Y ~\... H -:- "llJ 1~~

' """ • • w ( \) "':"1- w -:-' .. <\.N 1 ~ <\).) J 1.... ~ .,.ı. \ ...... ~ ..ı.JI z-P -. Hurl1filerin Fazı hakkında h ka n ~lüvl ri l :uğu bir~ go"' eserlerinde vuzuh ile görülürJ'f t bu namaz suretiyle ev

~~radı. bagka bir y rd öremedik (2). --~-~--~-~~~~~~~~-~~~~~~-~~~-~-~~-~~~-- (l) S:l55-l56 . (2) Bu hususta ilk uta avv1flara da bakınız,S:389 . Istılahla.%' v İşaretl r~~

Hurufilerin. kendilerine mahsus ıstılah1arı. vardır.B1mıarın en . . mühimleri, (Ana.sıra durb), (Bast), (İstiva), (Hutut-ı ümmiyye) ~ (Hu~u- t-ı BbbiıYe) , (Iiatt-1 .. Iavva) , ( Fu~'fl · t-1 Adem) , ( L.ut~ıt-ı Hatem) , ( ~ uh kemat) t ( üteşabihat) t (Satıib-Te 'vil), (San_ib-Beyan), (Fazl•ı Feyyaz) (Fa~l-ı İl~i), (Fl... zl-ı Yezdan) dn:r.

~~' · A A Bu ıstılahların hemen hepsini,te'vılattan bahsederken öylemi - tik,burada da hen1z söylemediklerimizi -zediyoruz ı~~

st,,- Harfi söylendiği gibi yazıp harf adedini ve Ebced hes· bına nazaran sayı ·ını goğ~tmaktır . Jresela { t·) bir tek ı arf iken bast dilince ( ~I) yani üg harf olur ve ~'boed hesabında bir iken (111) yüz on bir olur.

#1. "" A A • ~ A Sahib-'.ıe'v:s.ı . - Sahi. -B yan,Fazl-ı Ilahı,Faz1-ı Feyyaz ve Faz- 1-ı Yezdan,he Fazl- HurUfi 1 dir. ,,. Fazlullah'ın adı egtiği vakit,bu vasıflardan biriyle tavsıf ve ekae~ iye~le ( ~ jS- ) ve ( a;;.16" ~ ) dua cfu ueleriyle kad rini tebcil eiierl r.

~~Kitablarını yazarlarken bazı i ar ler kullanırlar.Bu hu a ta 1.aretl rin m cmuundan meydana el n bir miftah v rdır ~i,b~ if'tah olmad1k ahi bir Huril.fi kitabı oırunamaz ve bittabi' anla~~

ılam z.Bu miftahı yazıyoruz (l} : (1) "ason eserl rini okuyup anlayabilm k için de mifta.ha lü• zum ·vardır. """ • w • ~ - ,_J.s. J .V _, y> _fa- \ .ı \ J W cJ.11..JA ) .ve.:° , ( f.,1> ~ 1 ...... R.) \ t\)J 1 ~ ) r. <~ ..ı., ,_,..,) (_,,,..:> • cYd"s \.--- .v, \.J ' .F., > ~ • <,,,.P_,J\ ; .. _...,,. c'4> e« -v-P.,.ı ı) .:ıJ ı , < ~,) ~ l . c ..:.fa:. > e . < _j W.ı ~ > ~ . . ""' (J)\«\.ıl).) <(4l.)J14?~)0~ <(~l).s '(~) ~ <(-.J,\..i)~

~~t..ı.ı .. • .. "" \.}...<:. ) ~ • (. __ş ) c . ( ~ ) e. ' ( \ u. ) ( ' ( ...:.J \...... ) .:..ı~~

~· (~ '--' ) ~ ' (J! ~ ) ~ .. ( ~ 1 ~ ) ~ • ( f'- _.. ~ ~) \ /{ /. ~ - \ t ' <\:) (..' ( l_.,ıı. ) ..!> ' ( ~) C\).1J • ( ~) ~ l (}: 1... _:.t..) (..:.~)~<(.:,ı~) 1_;, (~\_,.<.>~)r <(~ı_,.....){ '(\)L_.)\

~~\ ı >(° ' <. J.;._s- 2 .,ı ) ~ • ,,_,___ .~~

~~J,. . ( ~) ~ ' ( .... ~ '.ı .!> ~ ) ~ ' ( .ı ~ ~ 1 >_ "'' ' ( ~ 1~~

~~..L« .....' w) eu' ,_; • <. ~ > ~ • <.~.? > ~ • (o..N"> ..b •~~

~~( ..-.,:f"...:..) _,.('- • ( l'V 11...:.. ) ~ ' ( ,.t> ~ .ı ) "'\.A • ( \;___ 1 ) -s-- ' ( - • .. • • ' ....L-) ıırıı~~

~~J;;;. "~) ~ ' ( ~ ~ o( ..,-...;.. ..::.: ) ~- « \ ~ ~-~-) ~ " \...._ "" .... ,. ~' ( ~) ~ • ( ":'- \.....) --:-- • ( """"- \..c.) .....,...e. • ( ~ ..:>) o..:> • ( .rıre> )~~

~~( J ~ ) ~ . (_,sO u; ) J,' • ( ._s ""'"V) 4,, • ( ; ~ ) .. ' ' ( .; .Y-a ) ..,... • ( ~ )~~

~~~, 'J,~ >). • .r_ , <-t"" ~-) .J-:'~~

~~~c(~\;_.~) \-- ' ( .>.,-1) .... ' ( ,~, ... ) \\..' ~ ~)~~

~~· .( \) (~.J..:;~)~,(....: .... C:,..:1~),..._-,(0->-~)- ,.._, t-~~

~~------:---:-kİtabları------arasında mevcud Dürr-i YetımA , den (l)Conya üz dan i tinsah ili ü ha • • Gölpınarlı tara-.ı~ ın oıa.n 36~~

~~A ~ A A A Hurutı.lik ve ıiusevılik-Isavll.ik~~

A A ~ A • ,.. Cayiaa.nnam.e'de Tevrat'tan ve bilhassa Incıl'den bazı re,yler ia- tınbat ve bunlarla ihticac edilmektedir.· ~ esela : Cavidanııame 1 nin On üçüncü babında (l) İsa ve ~ eryem 1 4en,yirmi bi- ,. tl+ı (3)· A rinci babında (~) :yin Isa ve -eryem'den,elll ~kinci babında/ es~ · '~ in urucu s:ırrın an,elli biı~inci babında (4) Havariyyfuı'un keşfin en, (5) . . iki yüz doksanikinci babında/inciı'de varid old " vech ile isa'nın Ha.var1yy{ln 1 a. Hılkat/i iz~ından,iki yüz doksan üçüncü babında (6)yi

~~ne isa"dan,iki yiiz doksan dördHnaü babında. (?) Kelime ve Kuvve-1 Eze liyye1den bahseder. useviliğin (Hayme•i iadi ı da,insana a~bik ve ~evil edilir ki,~~

~~A '1. (8)her ııurufı ld -tabında ayrı bir ınebhaste anlatılır (9).~~

(l)Varakı!O. (2)V;arakı53. (J) , " ıoı. ("i)i " ıoo. {.3 J tr 164. (6 ); tı 168. (?) " 167. . (8,) aayme-i ı~iad ~~~ ,cenab-ı ilak, .. usa.'ya yüz tın ... blı bir h~y- '· me ~rup ~~.7.~- yi o haymeye vaz'ederek k~ndisinin va kavminin kıb- , - . . le ~ttihaz etmelerini emrediyor( hd-1 atik'a bakınız) •.rurllfiıer,yir- ;I . . mi · ~ekiz harfin bastedilx u~siyle yetnıi§ ·ki old· 'runu,yetmi§ iki il~

yi ' · sekizin yüz etti~ini ve insanın l v~ ay ındaki on dört f /l e~l,parmak ve tırnaklarla kırk sekiz,el ve ayak ayal riyle birl.ikt I ı . / ıı~,diger canib ile mecmuunun yüz etti ini,binaenaleyh yüz tınab-

~~lı ~adırın insanın vücudundan ibaret olduğunu söylerler.(_ bdülbaki•~~

~~"ay suz,S:l62 .~af maddesi) ( ) Ocümleden olarak Cavidan tercemesind 14 cü bab,buna hasre dilmi tir.Varak:42. 37~~

. , A • Anlagılıyor ki 1bu dinleri hatta bunların esas mutekadatını ıst.ı- la.b.- la.:rı ile alıp kendi davasını isba.t hususunda kull~uan Fazlull~,ral nız müsltl.manları de6il,Yahuu1 ve bilhassa hıristiyanları da ··ezbebi ne idlıal etmek istemiştir. l!ltekim Mul1ammed Dab,,Ba.haul1ah ve Abd.illbaha Abbas da ayni esası ta~ ' . kib atmi§ler '!e bu suretle hıristiyanları Babi ve ,bahai yapm.ı§lardır. F&zl-ı Huı~finin -ııriatiyanlık a.J.eınin e ne dereeeye kadar muvaffak olduğu -maalesef- malfun değildir. 38

~~A A Hurufı Eserleri~~

~ ~ h . . A A ~ Refiı,Beia.retname'si:~de Faalullah-ı. Hurufı,n~n §iir ve in~a~~ : aahib olan müridlerine giir söylemelerini v.e ·ki tab t;edvin eyı~e lerini tenbih ve emrett.. iğini yazar(l) . Bu suretle İlm-i Huriif•un neşredilın.e$i:ni isteyen Fazl'ın emrine ittibaan daha ilk zamanlar dan itibaren birçok Hurufi müellefc.t ve müdevvenatı meydana gel mi§tir. ·

~~:Bunlardan görebildiklerimizi yazıyoruz:~~

~~A A A .. urname.- Seksen sayıfalık Fars:ı. mensur bir eser olup Fazl-ı Yezdan'a aid olduğu söyleniı~.a.ereae-i vüsu.ru maı\im deg·5_ldir.(l)~~

A .. I~ ı~ı. ı X· ,.. id 1 . i i d ..,, A • 1 h A Ar9name-ı c:uıı,,. ... Hururı."' ,,..;. ı~e· a eser erın ç · n · e L;avıcannu- me 'den sonra en mühim addedilen aserdir.822 H.de vefat eden(ka

~~til sur·etiyle) Aliyyülala'nın eseriöir. (;;~)~~

A A ~ ~ • ~ A A cavide.nname'deki mebahis,Ar§na.me-i Ilahı'de birak deha taf'sıl e. dilmi§tir.~etıevi şeklind~ Farsi :ıarak yazılmı~ olan bu ldtab dan Aliyyüıaıl '~nın §i 're vakıf; kelamı mazbut ve kudretli bir §a-

~~ir olduğu anla§ılır.~~

~~I"< A • A /\ Saadetname•-:- Alıyyülala'nındır.r,ıanzumdur,Farsga ile yazılrnı§tır. Ar§namere nazaran daha kügUktür.~~

~~Ahtre't.n~e•- Bu a.a,Aliyyül&ıainı.ndır.Farisi ile yazıl.mı§ Ar§na~~

~~meden ~~gük manzum bir eserdir•~~

------r~-:;-~--~------J. ~ \AD <:.'V \,.)~ (l) j!'-"~\,.p~"'-JJ. ı Konya illüzesi kfitüphaneaindeki :tıüsha. (2) Kony:a i.üzesi kütüphanesindS1 lObl H.t.arihinde Iskenderiyede yazılmı@. 1Jir nüshası bulunan Argname,orta 152 aayıfadır. . 39

Kasi.cıe-i T&iyye.- tbn-i Far:ız'ın Kaside-1 Tatyyesini tanzir yol- . ,.. lu. yazılmıg ara.boa bir kasıdedir.Konya. Müze KütO.phanesinden ~a.@~ · hiçbir yerde bagka bir nUshaoına tesadüf edilem~yen .bu eserin na- zımı bilinmeyen ve ancak en eski hurufilerden ve ancak Fazlın hu

~~lefasından bir zatın oldu'ru ta.'hmin edilebilir. ~'-·.J _; ~_, ~;; - ' . ;,.ı;; .. ..; .P ~ 'vi J_ ~~~

~~beytiyle ba.§layan ve nisbeten bir gayr-i ~'&.rab arabcaôı iletfa~t güzel bir tarzda yazılan Kasl.de-i T ai~/Yenin sonu noksan olup yaı~~

~~nız iki yüz. seksen beyti mevcuddur.~~

Ebced § rhi.- Bet•altı sayifelik bir risale olup Fazl'ın hul.e· fasından Ebu Yezi.d ibn-i Mehd~ adlı bir zat tar~fınnan Ebcedi İl- mi Huruf'a" göre ;erheden Arabca. meı'l.sur bir eserdir.

~~Kenzname.-A .,,,,,.,, -/ .... ,/ ( .. .,,) ~ w ı _. b .:> -:- ~ (.~":'"-"'~~~~ ,_;> ;ı .P J-ız> \ - ~ \ .,iti> .r \; . . .. - ...... :>..:>~~~ ~w ...... ı~~

~~beytleriyle Bayez1d-i rurufi'yi medheden ve bu suretle onu.:.~ men-~~

~~sublarından olduğu anlagılan Celal"' Safir" Şah""' adlı bir zat tar fın-~~

~~dan yine Ebced)i şerh için yazılmı§tır.~~

~~A • A Ahdname.- Elli bir aahii.,elik,nazınıı mechul,rnesnevi tarzında Fa-~~

~~,«ı, rsı bir giirdir. . A A ~ ' Ukadd~met-ül'hakayık.-Hesımı'nin mensur t .. rkçe risalesidir.~~

~~ft ~ • Be3aretnam .- ... ütüphanelercle nüshalarına pek ok tesadüf edilen . . . bu eser,Pe:fii 1 nindir.TUrkçe ı ; esnevi tarzında yazı~ı olan e§are~~~

~~A '4A • name 'nin t'lUkaddinıesinde · ı.efıı, birçok tarikatlara intisab etti ·~ini,~~

~~A AA D hrı ve Tabıı olduğunu ve nihayetı 40~~

~~Her ne dürlü ilme kim la.lsam nigab" Neene fetholmazidi ederdim 8h~~

~~A A . . 1 . . • oı. Neaımı rahıııeı-. Fazı-1 Huda . . A A A oı 'Imadüdduı-i sırr-ı k~rtasa Can-ü ten göziyle gören AdemiA~~

~~A f\ oı ki Çoklar oldu anden A.demı. Ol şehid-1 1ik~ı Frutl~ı Zü~l'Cel8.ı~~

~~A Bend-ü z:uıdanlarda kalan mah-ü sal~~

• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • Bu ha.rabatımı ma'mur eyledi zuııuetabadımı p.ür-nur eyledi beytleriyle Fesimi'nin dervi§i oldul;ı.mu bildiriyor.Bu eseri, Tarihi kendü gibi \ #. o\_..,.

~~A A Ser-be-ser ebyatı oldu rehnüma. beytinin delalet. et ti ·;.1 vechi le \ _j. o '.,,, yani 811 H. tarihinde yaz. mı tır.~~

Afkname,.. ( Işkn&me"" )· •• 864 H.de vefat eden Firiiteo'"lu Abdülme- oid' e aid m.ene\ir Türkge bir eserdir. Hurutiıerce (Cavidan-ı sagir) ~iye anılır.İstanbul'da .ta§basm.a sı olarak neeredilmigtir.

~~Vıranı"' ""' " riaalesı.-· D1"' ger ..H uru "r"' ı eaerlerinin isimleri gibi bunun . . . da ( ame) telimesiyle mi.imtezic bir ismi olnıası muhtemeldiriVJ.ı·an-~~

~~/'\ ıı'\ r. A name yahud Vıranıname. virfi.."l.1, bu eserinde l"urô.:ı:iıi ~,.i Bektaşilikle telif' ve mezcetmi .. tir.~~

~~İ tanbU'da ve Mıeır'da ta§basnıası olarak neşred~lı iştir. 41~~

~~A Feyıname.-:- .Tere ~ihalini kat'iy .~tle bi·lm diğimiz,fa~t Bek~ tagiıerce Pe te 1 de medfun Gül Baba olarak tanınan §atr isa.J.1' nindir.ıreanevi tarzında manzum v Türkçe bir eserdir.~~

~~Dürr-1 Yetim·•• CavidSniı" e-.1 K bir tercemesi olup mep.sG.r ve Türkçedir. ,,. . "7 er, _alil Vahdetı D debaba'nın m şihatı za1llan111da .·acı Bek-~~

~~A ta§ tekke i derviglerinden Dervi urtaza-yı Yetim t· ral?ından 1048 H. tarihinde erceme edilmigtir.Dervi~ . urtaza,kitabını sonunda:~~

~~; 'fa.o .s N\ .J;. ;. " ~'-'~\ ._ı,ı~ ~~~\ Y~ \ ~ ~ _, . ~ -~. ....s I~ ""°' .;.. ~ ı.:.ı.,-.,.. .v--J _, ~ ~ ~ ~ ~ 1~ "'-' _µ_ ..:> ~ 1~~

~~..____$ ı.:I,, ..? ~ ~ i _~ ~- ..; \ J.1-.J 1 ~ u:' ..:. ~ .: 1 ~ ~ o ı_.2. ..; ..eo~~

~~i~~~\~ """~-U. c}:f ~ N ~ '-" N~ _, -NW.. \l ~. ~ AJ \..._..' ff .. \ • l ,..,,,._ ·' .,,; - ~~\ ,.,ı::..r ~,,..._.,, .J..r "'\_J ~__.\....\.J_,, \.A ~ ~ ~\ ~,.,,. \«\ı... D. mektedir.~~

~~K nzname~· Küçük.mensur Türkçe bir risale olup .:enzi. adlı~~

~~biri tarafından yazılını tır.~~

~~A /\ A Hakikatname.• .. umuzı a ı bir zatın eseri~~

~~A Tercemeihalini bilmediğinrlz bu zatın Abdülbald Gölpınarlı'-~~

~~da buluı1'"ın. ve (ketebe) si olmayan ve oldukça. eski bir yazma-~~

dan istins etti i anla ılo.n bir nüs as ıın sonuna müstens~h, ,.. 1 "İ bu J!ı ' .. _ ~ yh l'hA c ,\ ustafa .umuzl. bin sman-ı İsli vı ( .s.) Fazl-ul 'Lalı-·il' ıim-nl'Hakım. Hazretleriı in H .ikatn~ e

~~ki·tabını istinsah eyle i u~~

~~cömlesini yazıaı§tır.Sad ddin -.. ı.het,ı ekta:şi ~ · irl r i 'n ~ , er-~~

~~.._. "'I A cem inalini bulaı 1ı J.~~

~~yor.İ timal bu Rumuzi' ir. ( : 3r·o-3 ·_) ,. Hakikatn ,-_ürkçe ensur,ı··üç·· ir risaledir. Hurllfi Edebiyatı~~

~~Klasik Divan Edebiyatının t,ekniği dahilinde meslek hu§usiyeti gös~ termesi itibariyıe Hurufi Edebiya:tuım büyük bir değeri vardır.~~

~~Mu81Yen ka.i ·de~ere dayanarak muayyen mazmunları k.uılanan Divan §a~~

~~irleri arasında hususi teıikki ve tenıaytllleri,hususi bir h8.ıet-1 ruhi- ' ' . . . . A A 7e1i g6sterebilmek igin pek büyük bir kudrete,hatta dehaya ihtiyac ol· .~~

~~duğu gübhesizdir. Nesimi müstesna.,Hurô.fi şairlerinde böyle büyilk bir kudrete sahib~~

~~olan yoktur,denae hata. edilmig olmaz.Ancak muqyen mazmuı:11ar dah~~in de ,muayyen kaidelere riayet ederek şiir a~yleyen Hurufi gair~eri,§iir-~~

~ ~ . A A lerinde kullandıkları Hurufılik tabirleri,Hurufılik ıstılahları ve telkin ettikleri Hurlltiıik ak.iydeleri ile derhal bir hususiyet gösterlrler. eseıa Argi,eamanından ş!Itayet igin yazdığı bir gazele:

A #it El:ıl·i def'de kalmadı bir aQina n'oldu aceb ,.. Kimse· kılmaz ettilğtl ahda vefa n'oldu ac b matlaı ile baglayarak ayni tarzda devam edip dururken: Zalike-l'Fazl-ül'azim'i eylem z mi kimse derk

~~A ,.,ı, A Kani te 1 v:ıl-i Kelam-ı Kul Kefa. n'o1du aeeb beytiyle derhal bir hususiyet gösteriverir. İgte bu hususiyet,Huruti Edebiyatına Klasik Edebiyat içinde bir mev ki-i mahsus vermiatir.~~

Bu edebiyat hadd-1 zatında orijinaldir. ~akat ıairlerin arasında ori Jinali t sahibi,Nesimi müstesna,hig yoktur.ÇOnkü umumiyetle ayni ak:iyde leri teblig ve telkin ederlerıhatta bu telkinlerinde de bir ayniyet var dır .Esasen hurofiıerin kitabları da ayni tarzdadır. 43

Hurtit1liği""' "" anlamak igin bütün Rurufı/4 .#\ müelletatını elde etm.e~,~~P-:- sini ayrı ayrı t,edkik etmek 111.zumu kat'iyyen y~ · ktur.Böyle .bir lüzum, olsa olsa,ldtabl.arl. ve müellifilerini tanımak için varid ola.bili:r':• Hurufiliği cavidan'1 iyice o~kla t.ama.miy~e mümkündür •• ~ sonraki kitablar,bu iltni anca};t takviye eder;higbirinde yeni b~r hu susiyet yok~ur. Hurufi şi 'rini de,herhangibir Hurufi şairini okumakla pek ala kavrayabiliriz. İçlerinden yalnız Iiesimitruh~un heyecanlarına tama.miyle tab~ : o larak o heyea.an anatını olanca. samimiyetiyle tesbit etmiştir •• Bun-

A A dan dolayıdır ki, şiirl rinin kısm-ı kllllısi,a ikane ve. sofiyanedir. Hur\ifi ~evilleri pek az tiirıerinde yer bulmu9tur. . . Hurufi ' tairle~1,hemen umumiyetle Aruz vezni)'iıe §iir yazmıg~ar:ıır. İglerinde Kaslıai,Muhyiddin Abdal ve ihrabl. gibi pek az H~ce vezniy le giir söyl yenler vardır. 44

~~A I!\ . Hurüfı Şairleri~~

~~Hur\lti şairlerinden bir lu.snıını ancak isimleriyle veya bire~ ild§er·~~

~~mısra'ları yabud gazel veya kıt'alariyle tanıınaktayız.Terceme-i haller~ :~~

eeerıeri ve tesirleri hakkında hig'bir bilgiye malik değiliz. BUnların isim ve eserleri,ya ika ettilderi igtimai hadiseler sebebiy- . .. ~ . le tarih saytalrında. veya tasavvufi eserlerle tezkirelerde görülür.Mad-

~~A • A A dı. ve manevı gahs1yetler1 hakkında uzun bo~ıu malumat yoktur. Neaimi ile kuru1an HurUfi Edebiyatında on b_eşinci ası:rd.an iti~~en~~

~~birgok propagandacılar 7eti1m1~tir.Fatih Sultan ehmed'in sa.ray~ · ka dar nufuz eden ve nihayet Mahmud Paga ile Fahreddin~i Acemi'nin t~eir~~~

~~J!\ A netic.esinde yakılmak suretiyle cezalandırılan hurufıler,nihaye:t suıt.~ Bayezid-i sani devrinde,Bayezid'e karşı yaptıkları su-i kasddan sonra,~~

~~büsbütttn takibe başlandılar. Kayserili Temennayi,Karaf'eryeli Hasa.u-ı ?&mi ve Hüseyni ile Bagdadlı Tarzl.,Tebriıli Penahi,Boanalı Vahdeti ve l ebat,i,bu propagandacılardan~~

~~dır. (1)~~

Yukarıda arzettiğimiz vechile başka başka ta.rikat~ra mensub ~ _airl~r de Hurufi. akiydelerini giirlerinde .t rennflm et.mi ıerdir.Bunları da min- , ' . . cihetin Hurotl. gairler zümresine idhal etmek mümkündür.Fo.kat. biz_,HurU- A •. ,,_ • fıliği hakikaten benim.semi .ve kendilerine hakikı bir akiyde edinmi§ o-

~~lan §airleri muta.lea. edeceğiz.~~

~~(1) or,Pr. Dr.Fuad K6prttlü.;.Anadoluda. Türk Dil ve Edebiyatıılın Tek8mu ..~~

~~lüıYeni Türk ecmuası,SaJS,§uba~ l933,Sı382-383~~

~~fi 45 /~~

~~A A Nesımı~~

Yalnız HurU:ri gairler arasında. de''il,bütUn Türk Klasik Edebiya:tın:- - . da en büyük bir §air olup bütün §a.irlere tesir ve nufuz etm1§ ~-~ l e- s imi, sofiyane lirizmin en yüksek mertebesine yükselmigtir.Sofiyane _gi irlerind gayet samimi hissiyat,co§kun bir aşk ve canlı bir ifade var-

dır. . . ceı a.irlerinde tesadüf edilmeyen ı:uyug tarzında da iir~er _ yazmıt A , ve klasik nazım §eldlleri in hem.en hepBini,tasannua dü§ eden,te~~llüf- süzce kullanmııtır,Kendisinden sonra gelen bütün Hurufi §a.irler,uınumi yetıe onun tesiri altında kalmışlardır (l).

~~A A A Türk Edebiyat:ınm Azerı dairesine mensub olan - esımı, arisı şii~~~~~

~~' A A A ' · de fevkalade muvaffak olmu tur. vlana ile pe fazla me§gul old~.f\llla, mesela.:•~~

~~' A . Ayet-! İnni En'Allah' bu narın nuruyam~~

A A H müna.cat-ı Teeelli h Kelım'i Turuy matlaı ile baglad "ı uzun §iirle (2) yine evı8na. 1 nın ayni redif ve kafiyedeki gazeline türkçe bir nazire olan: Çün beni Dezm-i -·zeltde eyledi ol yarA est

~~Ol cih tt n görünür ;e manıma. Deyyar mest~~

(1) Or.Prof .Dr.Fuad Köprülü-Divan Edebiyat.ı Antolojisi,xııı ve xıv cü asırlara aid muka.dde~e-Sı9.Ve Türk Dili ve Edebiyatı hakk1n:da ara~ tırmalar:Fuad Köpr6.1U,S.i204-256,Fuad Köprü1ü-Fuzuıi D vanı mukaddemesi

Slll,Fuad Köprülü,Haya~ Mec.Sene . 1927,Sı342-3 3 (2) simi Divanı,sss-e. 46 mJı~la'lı gazeli delildir(l). Nesimi,diğer Hurllfl. ş~irl~r ~ib~ sadece Hurlltilik akiydeıerini tedvin igin şiir ya.zmemıgtu-ıOnun tiirleri,doğrudan doğruya kendi. ruhi h~yecanıniıı birer ifadaaidir.Onun içindir ki,içinde Hurofi a- - - . A . • ka.idine ..tesadüf edilmeyen sırt a.g1kane ~iirleri pek gokt~r.If.a.d~-

~~sindeki saıııimiyet,onu tasannu kaygusundan tamamen u~aklaşt:ı.rmııtır~~

~~- ~ . A Gerg~k harl.s imiş bu ki hubun vefası yoh~~

~~. ~ . ~ Kim sevdi hubu kim dedi httbun cefası y.oh~~

~~ınatı~•ıı gazelinde filvaki o daa ' " ·:ı Anun ki Ha.cc-ı Ekber'i ey can ,sen olmadın~~

~~. ,.. Beyt-ül1Haram'a varmamı§ ana safası yoh gibi san'atlar yapar ve cem'iyyet-i elfaza dikkat eder;fakat yine ayni gazeldeı~~

~~Gel gel ki kamu savrn-u salatın""' kazası var~~

~~Sensiz geçen zamana hayatın kazası yoh gibi külfetsiz ve lirizme en güz.el bir nfimune olacak derecede güzel ve mO.kemmel bir. bayt söyleyiverir.~~

~~Divanının baş tarafında.ki çok .ı yültsek mesnevisinden~~

~~A El 'Kuclret'ü ve-1 'Ba~ka' i bi-l 1L8h mısraını<&ı.ızuıi gibi bir 9airin tazmin etmesi, esimi 1 nin kudret ve~~

~~~ufuzunu gö~terir.~~

1 (l) Nesimi nin 909 da sultan Ahmed Herevi ha:ttiyle ve ta.'likle. · . . muharrer bir divanı A.yasofya Kü~ttpha:nesind~dir.Ayrıca Fariai bir di vanı olduğunu Bursalı Tab+r Bey söyliyor.Bundan bagka Hudavendigar devrinde Bursaya geldiğinin mervi olduğunu ve Uusaybinli olduğunun yazma bir divan zahrında muharrer bulunduğunu ilave ediyor.Osmanlı m.üelı1tıer1,c12,K:2,sı432-433. A A A Nesımı'nin Hicrı 820 yahud 823 sen sinde Haleb,d katledil~~i gayi isede Or.Prof.Dr.Fuad Köprülü,Nesimi 1 nin en mev uk oı~ak · ye~ fatını bildiren ve g8.h Htts yin Baykaraya,gSb. Emir Kemaleddin Hü. ~ yin adlı diğ r bir zata 1snad dil n _ e~alis~~l'ug§ak'a is~inade~ katil tarihini 807 olarak te bit etmi.glerdir. Ali Canib, esiml. 1 n~n . . . . t ~la.rı hakkında Gün aeınua.sında n grettiği bir makalede İbni .. Hacer'e dayana.rak:§ayi olan yanlış tarihi kaydetmekle devam eden hatayı ' tekid etmiştir.

~~tlsta.d Fuad öprülü bu mühim eser v muharriri hakkında İlk u tasavvıflarda maıUma.t ve:rmig er (1) ve .bu ta.rihi 1Refii'nin eg~ -~~

~~A A · · retname'yi 811 e yazdıgını ve ov it esım.ı'nin hayatta bulun·- madığını e aretname'den tayin v ka.t'iyetl tesbit ylemi lerdir.~~

~~A A u ' u ı ı A A On al tınc 1 asır ga rl rinden U lı ve omm gagirdi olup Baba~~

~~A A A A Yar-ı Ali est k çekler nden olan Hayalı de,Hurüi'ılik temayülle- ·~~

A A A A rin ahib airlerden ir.G rek U 11,g re Hayaıı,A lan zümre in- .. . " den olduklarını iirlerinin birçoklarında tasrih ve Batını tema- yüllerini tavz h etmi lerdir. u uıi,serazad h let-i ruhiye ini,m sela: ıutt ıl anma bizi cevr-ü cefanı kuluyuz Dost aıı c fa g~ vefanın lailruyuz ·ôıı-ı hü n oldun ise devlete magrur o

~~Hey Beyim biz dahi izi yar danın kul yuz Sana ba. züz a adeyüz ey Çarh~~

~~Doğrusun diyelim ol erv-i revanın kuluyuz~~

~~A A Bir büt-1 Çın'e gönül v rdik ise ey Z d~~

~~A Biz kafir dem biz dahi udanın ·kuluyuz~~

(l)İlk ~utasavvıflar,S.404. " ' . " . '· ' Çün bakası yoğ imi@ "tao-n kabayı n'idelim »u fena d.ünyede bir köhne abanm kuluyuz . . ·. Kimisi §ih.-ü 'kimi be;y kimi. ~a_§S: ~eginür · EY usii;ıl: hele biz dabi filanın kultıiuz gazelinde anlatır.

~~A A A Usulı'nin zamanının sofı § irıerine uyara.le. hece vezni · ııe söyle- diği gok gi1'zel §1irleri de vardır.t.fieaelaı~~

~~Gönül ge~ olmaz havadan Gel gurbete .gidelim gel Uçur ku§u bu .yuvadan Gel gurbete gidelim gel~~

~~K1yalım ba§ ile cana~~

~~Yagımız boyanıp kana Derd 5düne yana yana Gel gurbete gidelim gel~~

~~Ahd ile peym.an. güdersin 'l'as tas ağu1ar ~darsın~~

~~bir vefasızı n'idersin jel gurbete gidelim gel~~

~~Yüreğime dokundu ok~~

~~Derdim ö~~Q mihneti ok Bizi bunda esirger yok~~

~~Gel 5ıırbete gidelim gel~~

~~Doyunca gördüm firkati~~

~~I al· derdlü dera· katı Çekmezüz biz bu mihneti Gel gurbete gidelim gel Gezeltim. §amı Konyayı~~

~~Meled Aılah deyi deyi~~

~~Ko bu vefaaız düııyeyi Ge1 gurbete gidelim gel~~

~~Terkeyle. yar+ yoldaşı~~

~~Gözetgll hali haldtf.i.§1~~

~~Akıdup gözle.rden ya§ı Gel gurbete gid lim gel~~

~~Gel varalım doğru yolu Bi~ pire diyelfu . Beli~~

~~4"' 1\ Bunda n'eylersin Usulı~~

~~Geı Gurbete gidelim gel (l)~~

~~U uıi,Vardar Yenicesind ndir.İbrahLıı-i Gül enl.'ye ,üıid olmu§tur.~~

~~Seyyid N sımı"""" vadisincre... §iırler. söyleye_. usuıı,hakkında"" · Latıfı:""'"""~~

n a'nada Ca.vidanname ebyatınu mügabeheti ve l?azlullah kelima:tına mutabakatı vardır.Bu sebobden zemane dervi leri ve mevali mezhebleri sabık-uz'zikr·a ı.-ıazlullan-ı san!" ve sırr-ı .Seyyid Meslııi de:r;+ler •."

~~diyoı·.H çbir ~eye minneti olmadı.;ını,:revk.:-"llade"' nr\lstagni bulun<:'uğ~-~~

;.. A A t'1ıı nu haber veren Lat:ı.f'ı, kabirperest olanları gördükçe bu kıt'ayı oku- du}unu da il"" ve ediyor (' ) : r ,.,,,...,-'t."' ;. ..) ,,, ,_,,, .> .J ~ ~ ~ '-:' ' o _,.e.) ,/- \ ,./.,..; _...... J \ ~ _, o .,._,.) v--' ...... ) '· _..,. _,,.. ~ ,_' ...:.J """ .,, J:_,.- ~ Al ,_,

~~~,\.,~~_," .,,,,.,.,. ' ' ' ~..;....:;..aJ..-.t~~

~~' " ... • ""' J ) "" J ....,::ı _,..- Al ~ N ' J, _:..A...- , • ,,.,,,,, ' . _,,,,. ~ \ ~,..., " .:> > "V_""'": o.J .~~

~-~~--~~---~~-~~~-~~~~~~~~~~-~----~~~- (1) A~dülbtkideki• Nun harfindl n bir kısmını uhtevi onaltıncı asır yadigarı ~~ meorp.ua.dan. (2) Matbu La.tıfı Tezkires1,S:92-93. Aşık Çelebi de.usuli. ve megrebi hakkında maıUma.t verir (l).

~~Ha7alı" "' Hayali'de de Abdallar redifli bir gazel olduğu gibi i11rlerinde~~

~~A . . gaye~ kuvvet.ıi 'bir meıamet negvesi de vardır.Esasen ilk aamanlarıtlda Baba Yar Ali Mest'in kalenderleı-iyle gezdi;Jini biliyoruz (2).~~

Taassubu ile me§hur Sarı Gtirz'ün İstanbul kadılığı snasında Ha- (3) . . yalıA ~ İ stanbul'a gelmi /. v·e Sarı Gürz·>ün nazarı dikkatin.1 cel~ed~ı;ıek · u Böyle bir gencin ı-afıziıerle berab.er bulunması caiz değildir, u di· ye §ehir muhteeibine ~eslim etti!:tmi~tir.

4' ... .l ~· - -rı.. i. Tahsil·i ilimden sonra ~ii;r ~~i ile na.zarı dikkati celbeden ' " ' ... Hayaıl. , nihayet Süleyman-ı Kanunın:in · musahibliğine kadar yükeelmiı· \ . tir•Defterdar 'iskender Çelebi . ii~ ' Sa~ıazam İbrahim Pa§anın dal et-

. . . . ,.. leriyle Padişahın manzuru oldUcoUnU söyleyenl ri şık Çelebi, nHak bu- , ~ ı 1- ~ f .. . . . dur kia mahza Pad§ah.-1 hünerperveı--in kadrgina.slığı idi ki sarraf- 1 . . . . . ' . A ' himmeti ol gevher-i giran.-nayeyi rehgüzar-ı felakette. görüp ziver·i A ' : " . , . tac-i şuara eyleditt demekl~ eerhetmek ister. . " '." . ' ...... Hayalı'yi zamanında çekemeyenler olm.uştur ı bunlardan biri,Hamse sa- . . . ':-. .. ' . bibi Yahya Beydir.Yahya. Bey.Ha.ya.l.ı1\ "' hakkında: • 1 1 f

~~• 1 • 1 " " 1 ' Bana olaydı Hayalı'ye olan rağbetl r ' . . Hak bilür sihrihelal eyler id~ g1'r-i teri~~

~~Ne revadır bu ki sayem gibi altımda iken 1 Gün gibi bir ııı~ ın üst yanım ola yeri~~

~~Ben §ecaat kılıcıyam o ışıklar nacağı~~

~~1 Ben sava.§ günü ·oe:::-iyem o heman cerde ceri~~

1\ t\ demi tir . Hayaıı,buna ancakı , (l)üniversite k:Utüphanesindeki nüsha. (~)Aşık"~ele i-ayn nüsha. (3) Knra!.ne göre 917 H,de. A A A ~ Cefa tagın ne gam a.tea lia,yali sana. alçaklar A A Belagat, meyvesin · hasıl eden nahı... 1 hünersin S·en diyerek cevab. vermi§tir. Hay8.ıi 1 nin uzun müddet bekirl1kla ömür sürdüğünü,onun iç~n "Bekar

~~~emi" adiyle anıldı,ğını,ninayet evlenerek bir oğlu oıd~ımu,ömer Be;r~~

~~... f • • A il\ adınd olan bu gocuğun da. "Hubbı" mahlası i~a @iirler y~dığını Faik~~

~~' Regad Bey Tarih.-i Edebiyat' ın.da me'haz ziiretmeden kaydediyor.~~

~~A A ~ ıla 964 H~ee.neainde vefat eden Hayaıı,Edirne'de Haydarhane Hazıresin- . (l) . ' . de medfunduriBursalı Tahir Bey,vefatına:~~

~~Sözü u lde Hayili"" gözde kaldı ve ' H· yaıi aıdu hay-r ~~ ı'hukm'ü ıi-l'L0.h~~

~~mn.sra'iarının tarih dü ürül~tiğU.n'i zikreunektedir (2).~~

~~A A v i r a. n ı~~

Şiir ve teknik bakımından kudretli olruayan,far...at ger k iiı11~eri,~e rek bekta9ilerc . meghur oları risales.iyle :iu ufi.li~in ~n naralı prop ~an dacılaı.. ından biri bulunan virani 'yi de,a aııa.a zikredcce., iz sabebler dolayısıyla., bu asır ( .. :vı cı asır) §airierinüen adde · emiz lazıındır. viranl. 'n1n büyük bir div::mı vardır ki , bunda ba t&ı. a ~ı Hurufi: a- kkiydelerini zikr v elkin eder.

(1)5:326 .. Bursalı ahir ~eı merhum Osmanlı . üellifleri 'nin 2 ci cil dinin birinci kısmında Hayalı'nin oğlu ömer ~eyin 102~ de Edirne'ae· ve 1 fat etti 1 ini ve Kıyaktepe kabristanına defnedildigini ve bir haylı eg - ariyle Ayasofya.'nın binasına dairAbir tarı:çesi bulunduğunu Enis-ül 1 ıaü s irin'den naklen yaza7or ve Hayalı'nin :"\dırn 1 de Kiri hane civar·ında Ahmed P· a hanına karib bir mahalde bina eylediği çe§. e kurbünde riıedfun bulundugunu eöylüyor.Sıl60.İhtimal burada ev-.., lce bir H· yda.rhane v rdı ve Faik Regad,bu rivayeti ona nisbetle kayd tti. (2)0smanlı l ellifleri,C:~,K:2,S:l-o Bir §i'rind ı

~~EVliya.nın biz kUluyue Balım'ın kur'banıyuz tsm ile viraniyüz bir köhne. §al oldu kumag~~

~~Diğer bir §i~rinde deı~~

~~Huyumuz huy-ı MuheJl'lnled hulkumuz §Sh-ı v 11~~

~~Dinimiz cismi teni imanımız yani li Fahr evine irimiz matlubumuz Sultan Balı~~

~~A A Ba§ açık ser-pa-bırehhe <"nmerclanıleriz~~

~~dediJi gibi ayrıca:~~

~~;.. Pöyle bil Sultan Balım'dır nakd-i Hünkarım 1 li~~

~~mısra-ı müteker.. : irini havi bir murabbaı da on iki iı amm ve - alım . . . Sultanın medh ne a ddir.Divanı..'Tl.da Otlnan Bu.ba,Abdal 4USa v~ ..\.oyun Ba-~~

~~h ba gibi on altın~ı asır ~atını t•icali ile o asırdan evv~lki ricali m d.~etmesi aolayısiyle virô.ni'nin bu asırda yagadığı ve alım Sulta~~

~~nın da dervi, lerinden olduğu kuvvetle tahmin oıun~ bilir. B kta§ilerin §ifahl. an'~elerirıe g{:re,vl.rani ~ba, ~erbela ek_~şl.~~

~~Tekkesi poatni§ini imi~ •• Ve ,ilagdad, ın iranlılar tarafın&_~ zabtın~~

~~akiydeoindeki nılüv sebebiyle r..a.tledileceği esnada sırrol.mu§. (l)~~

~~. " ,.,,.,.. ~ " r.: ıfkı,Bekta9ı Sırı--ı'nd- Vıranı'nın evv lce usayrı oldtı&'"Sunu hig bir me 'haz gösterme(ien yr- zıyor <~) .I''ilvaıc: vl.rô.ni 'nin~~

~~A " Ben rusayrı 1 ybı sana ikrar- ı küllı eyledim~~

~~• ~ A A A A A A .ru: bb-ı ma -·uıtan-1 ma ü han-ı ma ... ahuıazı-ı ma. ve hatt.a: A A A ~usayr ıyem nusayrıye u ayrı~~

~~e ölınü§em-ü nesağa.m ne diI'i beyt-i mükerrerini ihtiva en bir Useddesi varsa da burada.ki usay rili me 1 elesii İ.Rıfkı'nın anladı ı usayrilik değildir.~~

~~Alev1ıer,maıUnı old.u;)u üzere,an.'anelerinde1 eş'h.as-ı tari~.iyenin za manl' rl.llı rastgel tahrif ve vukuat-ı tarihiyeyi ta.g§i§ ederler.~~

(1) Sadeddin üzhet Bekta i ~airler nd c•ah Abbas görüştü~ nü yazı- yorsa bu an'aney1 nakletmıyor.St404-- 5. (2) C:I,Sıl27. )( 1 İ9te bu aa,o neviden bir uydurma hikAyedir: A A A . . · . Nusayr-ı Tusı,guya Ali'nin muasırı imi§ ve eshabdanmı§.Ali'nin bir ke- rameti~ görüp d~yanamayarak Ali ,ye n Allah 0 demi .A1i de Nusayr' ı öl- . . . dürmü§.Eshab,acımıtlar.Ali'den diriltmesini rica etmi§ler,o da. diriltm:i§

Fakat Nusayr dirilinoe "Hem Bldürüyor,hem diriltiyoraun,imanı büsbütün ' 1 .... ' ... k.Uvvetlendi,S~n,Allah'sın.u ~ . emiş •• ir daha ôldürmü§,yine yalva rmışlar, yine diriltmig.Hulasa üçüncü defasında_ Ali,"Bunlar d&. bir taife olsun." • A demi§ ve ı~u ayr.' ı bırakmış ••• ona uyanlara liusayrı demni§ (l).

~~,. ;ı. A Vıran1, ı uaayr-ı Tusi'ye bir yer içinde~~

~~~ A Zülal idüp suyu gar eyleyen §ah~~

~~diye l'lueayr1 1 Tus1. 1 nin adını anarak bu an'a.neyi anlatıyor ve. bu suret le usayriliğinin İ • .Rıfkı'nın anladığı manadan büsbütün ayrı o1duğunu bildirmiş oluyor.~~

~~T ·c m e n n a y "ı~~

liı izde §i~rleri bulu . ~yan bu zatın :RyS ri müL.'1.akatından ret_i .§ti~ i ni; lm-HUTUf ve Mezheb-i _enasu1'a ·üteallik kitablar cemederek y~ına bir haylı ad~ m topladı;ını,harrunı mubah ac"!dettiğini ve ıihayet bu taife nin katı ve ihrak suı etiyle imha edildi g irıi L:ti.f'i haber verzuekte~:i~(~).

~~~ A Yine m zkur tezkire sahibi,Tenıennayı'nin üç matlaını nümw1e olarak almıgtır:~~

~~Sofı"" kalender ol t( 1 Kazıt saçı sakalı~~

~~oana bu bir tuzf tır gider bu kil- kal.i~~

~~.Ebleh olına Sofi verme nakd-i ömrü nisyeye~~

A Gözü.n aç Didar-ü Cenne·t Hur-ü Gilman bundadır Habbet-l'h zra ki ber-kef-- a.rifan1\ ca Kerde nd Ez hayal-i u h zaran nükte p yda k r eend ...,,....,. .,.,... ,,.,,, . ;_\ oJ./ ~ N\_),..\.t_ ..:..sJJ, çJ\~\~ ' \ ...... ~ .. --: '..... ' . ,, •J ~ ..: t H a s n-ı R u m "'l.

A Karafery. den yeti i i~e mo gul ~ken bd lar m sleğin üluk den. ,.. ve nih.ay-et katledilen ·bu zatın ~z-ı ~' ini " ü lub-ı ha.s~n ve . ~ . ~-1ı nazmını merg\ıb-ü- müstahsen göre~ . ~titi,(R dd-·~ıı ez -es's--dr) san'a tın ihtiva e9-en u pargasmı k tydediyor:

~~uısr-ı hüsn·ınde ki güm kı1 1 gönül oan-ü s ri ' A .. ' gam zülfiinde imi§ alo.ı lebinde haberi~~

~~H ber-1 firktıt-i f.$iilden ki kelam etti saba~~

~~Bülbülün lale sıfat kana boyandı ci eri~~

~~Ci eri genızen okU deldi vi dilden geç· ben~~

~~Canım oldu r van tutmadı inem s peri (1)~~

~~,.. Hüs ynı~~

~~umelinden oldut,~u ,Abdallar megr bini v dedel r ezhebini llan-~~

~~A A ~ d -ını 6yleyen latıtı., 'ar· ınd gu arçayı na l diyor: qın yanındaki hEıl.in değil r y m hru S1ta.r~ dir k oluptur hilalA h •pehluA Alup gimende sa aA nikh tini kaküldA n~~

~~d di ki ünbüle sende emanet ols~ bu~~

~~Diyar-ı dild n eğer kim ger pey ın~~

~~A De cana , asun elbette ey ke - bru (2)~~

~~A A H rufi şairleri r ında veyy d · ı'den sonra en ku etli , ir~~

~~Ha.bıbı'dir." " /~~

zerb ycan Gö~ ay 0 iyesinin 13 r ·;·at" ka b sın do arak çobanıık- lam gul iken Uzun Hasan'ın o'lu 0 ult YakUb'un (38 -89 • ) him .. . " sin zhariyetle y ti en ve gonr ah s aıl'n n zdın. _g lerek elikü§-

~~uaraolan bu a.ir,bilm diğimiz bir s bebden dol ı İkinci ayezid'n on (1) ; 131. (2) S:l32 z anlarında 1stanbul'a geltni§ ve Birinci Selim devr nd (926' • ) den~~

~~A A A vvel vef. t deres Südl1ce'de Caf rabad T kke i civarına gömfilm? t:nr. üstad Fuad ·K~~

~~t-ı vasl olarak kabule~ ektedir (1).~~

Habiba 'nin me~l1ur mUseddeci hakkı.rıd.a Hayat 'ecmuarıının 6 16? ve ~7 . .. • • A A • ci sayılarında Ismail Hikmet, (Rabıbı) c..dı altı...Ttd üc makale yazmı ve bu müsedd oin naz1relerinden de bahsetmi~tir.. Üstad Dr,Fuad! - öprülü, ( zeri !!!d biyatına aıd notl· ~:l O.Sat>-:Oğl~.. V

~~AA . A • ,_ Habıbı) adlı makalesinde bu airin edebı hüvıyetini ve san' atkarane~~

~~kudret ni tesbı. t edip ;,österüıi~ıerdir. (2)~~

~~"' . ( ~. ,., ,,. yrıca l~ "6 da Ba.ku'da ne redılon. Az rı .. ,debiyatına '"' id tedldkler)~~

unvanlı eserlerinde d rabl.bi'den bahs tr işler;l ihaye·t debi· at Fak~l.. ,.. "' tesi Uecmuasında (C:VI ·ı .,s:86-136) "Habıbın adlı mr: ı~ıerinu bütün eski ve yeni vesika.laran verdiği m ıUına tı telf · k edeı· k e1de ulunan b

~~A A H a t a. l~~

~~Ta § y Ishak Safiyyüddin-1 Erdebili'denberi,Erdebil of'ılerı"" namı A A A tında dinı-m zh bı bir nuf\ızu haiz ol Satevı'l rden vv ıa." ~eyh~~

~~~ A A A Cüneyd ibn-i ~eyh Ibrahl.m ibn-i H c 11 laeddin ibn-i ôeyh ~sa Sad- ,.. ,.. r ddin ibn-i Sa.fiyyüd in-1 rd bılı,Saltanat iddi sına kal ı ,oglu~~

~~• yh H ydar da ayni iddia l Şirv §ahlarla harb dip babası gibi mak~~

~~tul d m ı; tü.~~

~~Ovlu Ismail,heni'.lz ene iken,ecda ının nufuzuna dayanarak başına ~ir~~

A ıl\ çok kigi toplayıp 905 H.de Lahoan 1 dan huruc ve evvela Azerbaycan hava- ,.. ,.. ı ine 1 tiyla ederek "~e.h 0 unvanını a. ı tı.. ,. rt si ene §irvanşahlar üzerin yür-uüP,on sonra Giylan'ı,iki

~~,.. A ------(1) Dr.Fuad öprüL\-Fuz ılı divanı ukaddemes ,~· 11 (2) debiy t Fakült i ?ı ec .c: V ,s·68-77.~~

~~xıv ne onra da İrak 'ı almıştı.Ertesi sene,.ufak tefek harek.8.tta. bul~ug,~~

916 H. de Horasa.n 1 a gitmi§,o havaliyi .tamamiyle zabtederek eybek H~ı· katl ve kafatasını gümi§leterek şarab kadehi yapmı§tı.919 H .d~ özbe~ ~- ... yarını fethaylemi~,920 d. .e Yavuz Sultan Selim' le harbedip mağlup ol.mu§,

~~930 da ölmUştür(l}.~~

Türkmen ~ızılbaglı~ınm riyası.;;tini el :e ederek 1'e...;mce olduğu ~~bi a ruz ile ve bilhassa hece ile türkçe şiirler de yazan,bu suı•etle mez~e bini ne§r- i tamime ve saltana.tını takviyeye çalıien r;1:.h .!. smaiı, (Hatai.)

~~A • tehallus et..~i§tı.~~

~~A A A A AA Hatırasına Bekta.§l-Alevılerde elan fevkalade hürmet e<.il n Hataı,ka.y-~~

~~~ "• nağını Yunustan alan ve K·.... ygusuk Abc..al' la teessüs eden : ektagi-Kı.zılbag~~

A Edebiyatının Pır Sultan Abdal g bi çok ınühir bir rn müdür.· il.hassa didak- tik §iirlerde çok muva:ff'ak olan bti ""air §Ühın d·vanı Tebrizd.e noksan ola- ral... basıl.mı-stıı' ...... ksik bir divanı ~ l illet K·.it~lbhane~.ind.edir. --'\az ı , iir- leı•inde kuvvetlice Hurufı"' "" tcrru:ı ülatı"" v~... :rdır(8) .

~~[uhiti ,.. ,,. Şiird vasat derecede bir kudret gösterebilen Muhıtı'nin y ti§diği . as- rı,m· ridi Arf}i'den ö'J·reniyoruz. rşi,divanında kendisine bi~ velade~ . t~i-~~

~~" . .. . A hi söylemek iç in in§ad etti x--.1 bir gazelin başına. gu mül az yı yazını tır:~~

" Neeir:Hazret-1 Sahib-b yan cellet keli etühÜ Hazret-i Resiiı-ul'Lah oellet kelimet-ühu' an yedi yüz kırk yıldan sonra aıem-i zattan alem-1 A . A sıfat'a. g ldil r ve bende ki Arşı Dede'yi F icretin dokuz yüz yetmiş yı- lından sonra aiem-i terkib'e geldim H<.A.zret-1 Sahib-beyan ile bu bendenin mabeyninde iki yüz otuz yıl vardır ve bu iki yüz otuz yıl tert.. ib olmak

A At ' . t \.. '- lazım geı·ır•se lcifz-ı n .J ) 'J~ • " zahir olurfi Yani demek olur ki Yarlık verdi v bu gazel tarihe münç.sibdir 0 --~~-~~--~-~·-~~~-~~-~~-~~~~~---~-~~-~~~~-~-~~ (1) ünh-ül'ahbar,R.ikn-1 C!alis-Cild-i sal· s,5:6-10.ve ....:irza ez. (2)Sadeddin ,.üzhet-Bektal'.'.'l. Ç~irleri,'.:':13 '-1 9 . Bu nesir.parçasından sonra:

~~- . matlaı ile ba 1 yan. gazeli yazıyor. _ r i, uhiti'nin dervi~id.ir ve .... uhl.ti. 1 nin vefatına t rkib-i bend şek~~

~~linde güzel bir mersiye yazmı§~1r.~~

~~A A ıa~ıııyor ki I uhıtı,on altıncı sır airlerinden ir.Orta bir diva-~~

~~A A nı vardır.1178 F.sene inde yaz1L111 olan bir n~·shasının üstün ( uhıtı~~

~~Div· ı Tarik-ı F! c1 ekta ) y zılmı §a da div ın hi bir yeı-ind Hacı~~

~~,. • I'\ i ektaşa ve Bekta ılı.;e :.... bir tek öze bile t sadüf dilmediğin bakı-~~

~~A A ,... ,.. A lırsa . u ... ıtı, o wud.an do~- Y'= hurufıdir.Hemen her i'rind tev1 ttan~~

~~b sed n bu zat,tam ir pro_eg dacıdır.~~

~~Yazı ı. vech-i nsanda ha -ı ~erh-u bey L~ ben~~

~~: itc:b- 1 azl-ı '"...ez andt?. kelam-ı cavid n be~~

~~Penim c:a:r md n zildiı" seraser ayet-i ur'~~

~~eyan-ı ile eb'a. A ,.. . " . e -ı :u f- evrat ile F rk -u Z bur Incıl~~

~~.ı. c m ,. e cemolsalar rb b-ı il h rdem~~

~~h A ı ey-i . rfa a Sa.k mır-i bez -i arifan ben ,.. ·erçi kim nihan-ender-nihan ayn-i 'madan~~

~~A A V li. n .:le -i b a a ıy -Pnd ben~~

~~A A B nim z tımla kaimdir vücud-ı adem-ü al ,., uhıt- 11 · §ey nut -ı ~ d'"" -i bini an ben~~

~~A ~ A uhıtı devreder dai felekler merkez-i haKım ,.. • Vücudum nokta-1 >er ardır kutb-ı cihanım ben gibi -t r z ·rıer· a d ya rlikt "'i kudreti vas tın i inde veya altındadır. ,. r ı~~

~~1\ ,., İ\ r ı, ilr idi hıtı'y nisb tle a kudretli bir airdir. Kendi i,-yukarıda kaydettiğimiz vechile- 970 H . yılında doğd~u~~

~~söylüyor.Eski tezkireler, uara-yı m vıeviyeden ~iruli bir zat. o~u~.~~

~~• A A. A A molla ik n mevı vı olduğunu,Fayaıı B yle bir müddet refakati ·ve müşa-~~

~~ara ı bulunduğunu ve 1000 tarihine yakın or 'da vefa~ etti ini söy• lerlerse de elimizde kat'1 bir vesika yoktur•(l) Bir §i'rind : asib alınak dilersen uhreviden~~

~~'r.\eragat eyle t,ç 'm-ı ~·· revi eri~~

~~De ilsin g ~di§i devre muvafık · Anıldı gerçi adın ınevleviden~~

~~demekte,ai'er bir şi'rinde de: ,.. Külah-ı acı e a§-ı r li'yi~~

~~iy n idr"' ed r sırr-ı kli'yi~~

~~A ' diyerek ekta ıli "'ini n vama i aI et eyle ektedir.~~

~~Her ik tari te ensub bulunma ı da mümkündLlr.Çok muhtemeldir ~, A A A "" "" . ,.. ,.. " .. ıtı de, evl vı ve ekt ı idi y ud r ı, .evlevı iken fub.ıtı'den~~

~~,,. " tiasıb"' 'ldı ve kta~ı oldu. u ihti al er en baQka kat'ı bir iey söy-~~

~~1 neı z.Divanında: - , ' . - .. \ ,..· . c..r .fi.:> J ,) - \ ~ .>.? "' ~ .?~~

~~matı ı il·e baglayan ltı b ytlik bir g zeli le rgeri kasabasını med~~

~~h ttiği gibi di er bir gazelinin başında da öyl bir mül&.ha.za yürütür:~~

~ '( 'v 1 ~-- ~; ,;_,,,. ~ ..... \.. '(""». >"' . ... /---:...... {"'~ ..> J.; • ~ ;..: " ~ \ ~ o D '.. / ,.. • - - ~ / s \ ~ ... ~.., u "· \ 'Y> " ..>~ ,, ~ ~ u. t-.J '-----"' .'- c/ J ,;, \ ..) .,>J. ~ ,_y.._..J ~ ,... /~ - r- .• /, _, - ,,,,-' \ \ • ,,..,._...,~ ~ >: ~ ;J r' ', ) ~ _}.. iV -' .) ..) "'~ ~ _,o 4'J J.,.,, \. "' _, "· iV ~

Gaz ı u · tla'la ba 1 or: ~b-ı r .etle yudu ~le · HallAk-ı ·h ,. ,,. Cuy-u evse· ibi her auy yürür b-ı rev u ki g zelden Ergeri e ~erbela' a bulund u la ılı or. un (l) Osmanlı l ell"fleriıden n len, :2, .. :2, :3 7-30 ti za.ran eski tezkirecilerin . r§l.-i Tir -cil dedikleri' Tireli ıair,diğer . - m slekdaşlar1 gibi' siyahatıe me'luf v mo.~tagil imi§. . . ,.,., ,. · Birgok gazelleri,baştan başa Hurufı t vila~ını erh igin yazılm.13 ibidir.M ela:Ilı. Zat-ı p0.k-i Zü-1 . 'Cela_ı' e rehnürnadır wl. vfi dü

~~ı/'tı A " A ~ §a' ;aı.ı nur-ı Cemal-i Kıbriya ır S.ı vü dü zuımet-1 aehl-ü dal&letten h as olm; ~a n~ık~~

~~"' . ,. ~a~rık-1 dilderui doğar -i h~dadır Sı v· dü ,. Ahsen-i surette izhar e .e e hüsn-1 cemal~~

~~. ,.. A A üırr-ı Rahman-ı Al•el 1 ar~-1 1 stivadır Sı vü dil~~

~~i\ . A ~~ 'cizat-ı enbiyayı kılma;;;;)a bir bir beyan~~

~~ev'u olan Fazl-ı _ udadır"" Sı" v" d ..~~

~~A ~ 1 E fel-ü al.;.....ya olmu-gtur muhı t-u m.unbas1t~~

~~.. r"' A A " • ç i ki d rende- ~· rz-u Semadır Sı vü dü~~

~~Qn sekiz bin aleme b'il'kuvve VÜ b'il'fı'l olan Daim-il kaim sı:fat-ı zül'~t~dır iv.. dü~~

~~A gibi g zellerle bercber nır~ a ıkan g 7elleri de Vcr.ır.Bu [azel onlar- dan biridir:~~

~~ily di.l yin bir serv-i -se. ensay"' dolaf'tın~~

~~/\ ,. . .. -~zade iken goz öre gavg;; ra dol ?tın~~

~~·--em' etmi ,;;ı idin hatıı-"ını a ....an elinden~~

~~1'ir ince uzun ri'3telü sev aya dola.§tın~~

~~-uktün kadin ol ince miyanın · hevesiyle~~

~~A ~ ~ A ır 1 e ıer oldtLvı k d-i bala a ola tın :.ı-ü p rini y~km ~.a ş vk-ı ruh-ı yara~~

~~rvane gibi §Gm 1 -i ebaraya Ô.ola tı:~~

~~Üftade g··rup r w! i ey ç m- arru "'ı~~

~~Geld n y·"'ne can" ı .. lkiine y· · i\ ya dol- tın Ruhi~~

Esrar Tezkiresinin l.evlevi olarak kaydettiği Rilııi-i . ~ "'dadi ci.e _ imaaı kavi bir hu.Ufidir.Esasen Hur\ıfili" n on altıncı asırda evı .... ili #e ·. ne k dar müesstr · olduğu.nu H.urufiliğin · tesirlerini anlatırken arzetrniPtik.

~~ıatbu divanında ınulr..ayyed bulunmayan ·ve on i i imamı medhede bir mu~~

~~•QJUWesinin sondan ikinci bendini okuyalım:~~

~~A A ~ Bizd dir m·ftah-ı gaybı bizden olur feth-- bab~~

~~;.. .. ,, " D~mb . denı kesb-i · zıyayı bız en alur aftab~~

~~ılmı.,;uz levh'a _1azar çflıı bizdedir ünmı-ül'kitab~~

~~A A · ~est-i ışkız biz g tur devreylesün cam-ı arab~~

~~• ~ A A Sakiya sun bad yi Fazl-ı Hudanın ışkına~~

~~görülüyor ki nUhi t bura.da Hurufil ğin esasatın~~

0 A A A bı andıktan sonra Fazl'ın adxnı da tam b r Hurufı çi i •azl-ı ~~uda diye zikr diyor.E-·er şiirl ri arasınar. yalnız bwıa tesadüf' ets ydik bu da . - bulunsun diye yazını. deyip Hurlifili"'i 110 ören bir , air olar k ta.'1ıya- bilirdik.Halbuki bu muhanmıesten ba§ka mesel "' bir gazelinin on beytindei ,,. "" Dilersen yarı baki feyz-ı F•azl-ı Hakka a.zhar düş

~~~ A A ~ Çıkar dünyayı dilden kim f nadJ.r Ruhiya "nya (1)~~

~~Di er bir gazelinde de ı~~

~~A Olmayınca Fazl-ı Hak ke folmaz esrar-ı batın~~

~~Okumaz bl.ilm olon ayat-ı -~ur'anı d .. rüst (2) diyor. a""t' ba a Hurut~l. tevilatiyle dolu olan bu gazel e ayn n yazı- yoruz:~~

~~" /\ (l) uhı Divanı,S:93 (2) u " :10 Y"arın· yüzflnde kudret eli yazdı nerm hat Kegt ola taki m s'ele·i merdüm-1 katat~~

~~A Vechin kitabı nükte-i ı k1 beyaneder ,. ,. Yani dokUZ huruf'tan ol On iki nukat~~

~~Ol hatt-ı istiva ki reh-i müstc'"lkimd r~~

~~Yol bulsa her kim ana odur ünımet-i vasat Hatt-ı ruhun hakikatını bilmeyip 5:_: n ,.. Benzer 0 u cahile ki okur Mushat'ı galat~~

~~Hazzeyle:riz mutalea-i ha.tt-ı yar kül~~

~~' /\ "' E0 lenceıniz cihanda odur .auhiy:-ı fa.kat (1) B ~dad Beylerbeyi i b-- as · a~anın bendelerin en birinin o ·: ıu olan RU.hi~~

~~A O an,malum oldu üzere,bil1 ass (; kibibendi ile r;ö.nret · za:ı."lan lisanı mazbut, ifa.desi çok kuvvetli bir şair <;üU:P :~~

~~Ba açık yalın ~yak va~i-i ı·kı dolanur kanı HUhi gibi alemde bu ün bir seyy':'ı ,. beytinin medlulü ü~ere diyb.r d yar dolaşmı.3 ve nihr.~yet ( 1 1- • ) de :~~

~~A ~ A Hala ki biz üftade-i huban-ı ımı§k~z~~

~~,. ;.. er-halka-irin an-ı mel etke~-i ı kız beytinde söyledi~i vechil am'da kalını~ ve orada vefat i ir.~~

~~Itrı,veı.-~tına:" ,., , : . \ - ,,,,,,. o\ ~ ,~....?.:,1.,- J .µJ mı r. ını rih dü~ürmü~tü •~~

~~(1) _" i Divan~,s:2· · • !"" 1 t a.~~

~~ölp~~

tı

~~ff y "'. tt i:n. ·a Vlca{n.a a.ii'~ ft t~~

~~n u~~

~~u ... :ot ar~~

~~...r t' ı · "c- r'r - s~ 1 v · Gıu" o+).!' mt :ü "",.~~

~~c~t 'v s:1ı~~

~~uh · aı:1 (S y "') rhi ,. .... C~ıı· ,.. ı ı > f taııc v ~· ~za:hib" t :r _ın s~~

~~1 ~Qs'' n1 ltlt . 'lt.u:·ı • ~u -:-- ~ :ecı ~" 1~~

~~ıl\ "r ı l~~

~~P . :vn i ~ "" is'~ ıuııa -ı ·:u.rufı Co n u n ?~~

~~d lu'd< .• ;.,,;/~~

~~Ü ; .~~

~~n fi~~

~~n .. i n n~~

~~u Jt~~

~~il o~~

~~u u~~

~~u u ( ;" c )~~

~~n n~~

~~, il\ "tuzulı~~

~~! ! Cl leli~~

~~'Di~~

~~l illl. l~~

~~i (H a .. eomu ı) '.L' z re~~

~~Divaı~~

~~A A I Utül; t.ı~~

~~.: ~1 .din et... ' l'h· · , yik i(11ari) Dtvan bi~~

~~.' ~ ·l~~

~~f "'"11~~

~~•f! 1 ıl' 1 l 'ız.ı 1~~

~~~ur. üzl.('~~

~~v ,.)~~

~~c~ ,. "" lr-U~"ll • (Or.l ·o!.) ~ vr n • '-r~~

~~J .:(e "" ı)~~

~~:1a ~. ~!ı ... . y t 1~~

~~? ---~~