Przewodnik Przyrodniczo-Kulturowy Po Gminie Rybno

Autorzy: Magdalena Anczykowska Jerzy Anczykowski Grażyna Meller Małgorzata Rolka Mirosław Szczepański Anna Węgrzynowska Anna Witkowska

Zdjęcia: M. Szczepański ZS Rybno K. Główczyński WPK K. Wittbrodt WPK

Autorzy dziękują mieszkańcom Gminy Rybno za przekazy ustne i udostępnienie zdjęć.

Przewodnik przyrodniczo-kulturowy po Gminie Rybno. Rybno 2014, wydanie II zmienione

Publikację dofinansowano ze środków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Olsztynie

Opracowanie graficzne i druk: DRUKARNIA TINTA Z. Szymański, 13-200 Działdowo, ul. Żwirki i Wigury 22, tel. (23) 697 52 62÷63, fax (23) 697 25 70 Wstęp jobrazowego. Walory przyrodnicze gminy turyści mogą oglądać w czasie pieszych i ro- Gmina Rybno leży na Pojezierzu Chełmiń- werowych wycieczek trasami turystycznymi: sko-Dobrzyńskim, w południowo-zachodniej „Szlakiem największych jezior Welskiego Par- części województwa warmińsko-mazurskie- ku Krajobrazowego”, „Błękitnym Szlakiem”, go w powiecie działdowskim. Graniczy z sze- „Wokół jeziora Rumian” i ścieżką dydaktyczną ścioma gminami: Działdowo, Lidzbark, Płośni- „Nad Neliwą”. Na turystów czekają przepięk- ca (powiat działdowski), Dąbrówno (powiat ne punkty widokowe i rezerwaty przyrody: ostródzki), Lubawa (powiat iławski), Grodzicz- Ostrów Tarczyński i jezioro Neliwa oraz moż- no (powiat nowomiejski). liwość zorganizowania spływu kajakowego Powierzchnia gminy wynosi 147,46 km2, rzeką Wel. 7360 ludności. Gęstość zaludnienia wynosi Wśród pomników przyrody ożywionej 49,9 osób/km2. Największą miejscowością jest dominują dęby szypułkowe i lipy drobno- Rybno, które liczy 2627 (2014 r.) mieszkańców. listne. Do pomników przyrody nieożywio- Pozostałe miejscowości gminy Rybno to: nej należą głazy narzutowe znajdujące się w Dębieniu i Truszczynach. Warto zwiedzić Miejscowość Liczba ludności drewniane kościoły w Rumianie (1714 r.) Dębień 335 i Koszelewach (1926 r.) oraz młyny wodne Grabacz 39 w Tuczkach, Lesiaku, Rumianie, pałace i par- Gralewo PKP 117 Grądy 105 ki podworskie w Tuczkach i Koszelewach. Gronowo 107 Na terenie gminy działa przedszkole Groszki 120 w Rybnie, sześć szkół podstawowych, Gim- Hartowiec 673 nazjum w Rybnie, Niepubliczne Gimnazjum Jeglia 301 w Hartowcu, Liceum Ogólnokształcące i Za- Kopaniarze 50 sadnicza Szkoła Zawodowa w Rybnie. Gim- Koszelewki 123 nazjum, Liceum Ogólnokształcące i Zasadni- Koszelewy 582 cza Szkoła Zawodowa tworzą Zespół Szkół. Naguszewo 90 Poprawia się również baza sportowa, Nowa Wieś 57 między innymi poprzez wybudowanie sal Prusy 71 gimnastycznych w Hartowcu, Żabinach, Rapaty 59 Rumianie, Rybnie i hali sportowej w Rybnie Rumian 310 oraz boisk wielofunkcyjnych w Hartowcu, Szczupliny 166 Żabinach, Rumianie, Rybnie i Koszelewach. Truszczyny 284 Tuczki 420 W 2013 r. wyremontowano stadion w Ryb- Wery 36 nie, wybudowano boisko treningowe oraz Żabiny 688 położono bieżnię tartanową. Na terenie gminy istnieją zakłady pra- Lasy i zadrzewienia stanowią w gminie cy prowadzące działalność gospodarczą 3946 ha, co stanowi 26,7% ogólnej po- w dziedzinach handlu, budownictwa, prze- wierzchni. twórstwa, takie jak: PPH GRALBET, PHUP Gmina należy do słabo uprzemysłowio- KIM, ZAKŁAD PRODUKCJI KOSTKI BRUKO- nych. Dominującą gałęzią gospodarki jest rol- WEJ BUSZREM w Gralewie, OKS w Żabinach, nictwo, użytki rolne stanowią 8698 ha (59%). ZPUH STOL-BUD w Rybnie, ZPM Malinowski Urozmaicona rzeźba terenu wraz z rze- w Rybnie, SKR Rybno, EUROSTYL, MONTER, ką Wel łączącą jeziora Rumian, Zarybinek, Firma Transportowa MAZUR. Tarczyńskie, Grądy, tworzy malowniczy kom- Rozwija się tu turystyka i agroturystyka. pleks przyrodniczo-krajobrazowy przycią- Gmina dysponuje bazą noclegową i gastro- gający wielu turystów. Większość obszaru nomiczną. Komunikację ułatwia sieć dróg lo- gminy wchodzi w skład Welskiego Parku Kra- kalnych oraz linia kolejowa Warszawa-Gdańsk.

WSTĘP 3 Rezerwat przyrody „Ostrów Tarczyński” (z platformą widokową) Rezerwat przyrody „Jezioro Neliwa” (z platformą widokową) Pomniki przyrody Pałac podworski Pomniki przyrody - głazy narzutowe RYS HISTORYCZNY RYS HISTORYCZNY spłonął, a pozostałość rozebrali mieszkań- GMINY RYBNO cy. W 1823 roku nazywano ją „czterokątną górą zamkową”. Pod koniec XIX wieku pro- wadzono tu prace archeologiczne, a cieka- Gmina Rybno położona jest w połu- wym znaleziskiem był uszkodzony srebrny dniowo – zachodniej części województwa kabłączek skroniowy i skorupy naczyń. Na warmińsko – mazurskiego. W zamierzchłej przełomie XIX i XX wieku mieszkańcy wy- przeszłości Warmię i Mazury zamieszkiwały korzystywali wzniesienie do kopcowania plemiona pruskie. Obszar dzisiejszej gminy ziemniaków i buraków. Do dzisiaj pozostał zamieszkały był przez Sasinów [ Zające]. jedynie mały ślad przy ulicy Praskiej, gdyż Ziemia sasińska obejmowała swym zasię- ziemia z tego grodziska posłużyła na budo- giem okolice dzisiejszej Ostródy, Olsztynka, wę drogi Rybno – Tuczki. Pierwsze wsie na Lubawy, Dąbrówna, Nidzicy i Działdowa. tych terenach lokowano na początku XIV Tereny te były w kręgu zainteresowań ksią- wieku. Najstarszą z nich jest Rumian, który żąt mazowieckich, którzy wielokrotnie na- istniał już przed rokiem 1303. Znana jest do- jeżdżali i pustoszyli ziemię Sasinów. W roku kładna data lokacji Dębienia – 14 kwietnia 1226 Konrad Mazowiecki sprowadził Krzy- 1335 roku. Przy tym wydarzeniu mowa jest żaków do Polski, aby pomogli mu poko- o Rybnie, tak więc można przyjąć, że Ryb- nać Prusów. Podbój trwał ponad 50 lat. Od no powstało przed rokiem 1335. W okresie 1230 roku, Krzyżacy zaczęli systematycznie Wielkiej Wojny z Zakonem Krzyżackim (1409 zajmować ziemię Prusów i nie zamierzali – 1411) obydwie strony przygotowywały się dzielić się nią z księciem Konradem. Zakon do decydującej bitwy w pobliżu gminy. Nad zaczął sprowadzać tu swoich osadników. jeziorem Kiełpińskim namiot królewski roz- W większości była to jednak ludność polska, bił Władysław Jagiełło, jego brat stryjeczny która przybyła na te tereny z ziemi cheł- Witold zajął Lidzbark. Wojska polskie dotar- mińskiej, Mazowsza i Podlasia. W roku 1257 ły do Koszelew, gdzie spalono kościół, na- książę kujawsko – łęczycki odstąpił ziemię stępnie pomaszerowały przez Działdowo, sasińską biskupowi chełmińskiemu. Pruso- Uzdowo, Dąbrówno na Grunwald. Z drugiej wie kilkakrotnie organizowali powstania strony Wielki Mistrz maszerował ze swo- przeciwko Zakonowi. W roku 1264 doszło imi wojskami przez Lubawę w kierunku do bitwy pod Fijewem, w której Krzyżacy Grunwaldu. Jan Długosz opisuje w swoich ponieśli porażkę. W roku 1303 nastąpił po- „Rocznikach” jak Władysław Jagiełło ukarał dział tej ziemi pomiędzy Krzyżaków i bisku- Tatarów, wieszając kilkudziesięciu z nich na pa chełmińskiego. Zachodnia część ziemi drzewach pod Dąbrównem za to, że rabo- sasińskiej, ziemia lubawska w tym część dzi- wali okoliczne wsie. Czy Tatarzy dotarli pod siejszej gminy Rybno (ziemia rumiańska), Rybno trudno powiedzieć, jednak do grani- przypadła biskupowi chełmińskiemu. Pozo- cy gminy to tylko kilka kilometrów. Wielkie stała część gminy leżąca po drugiej stronie znaczenie dla ziemi lubawskiej miała wojna rzeki Wel należała do Zakonu, do wójtostwa trzynastoletnia (1454 – 1466). W wyniku dąbrówieńskiego, a następnie do wójto- drugiego pokoju toruńskiego ziemia ta zo- stwa działdowskiego. Pozostałością po Sa- stała przyłączona do Korony. Miejscowości sinach na tych terenach były wzniesienia po drugiej stronie rzeki Wel takie jak Żabiny, obronne ziemno – drewniane. Jedno z nich Koszelewy, Szczupliny oraz Groszki pozosta- zobaczyć możemy na granicy gmin Rybno ły krzyżackie. Po sekularyzacji Zakonu na- i Lubawa, w Gutowie tzw. Korzonka. Podob- stąpiły zmiany administracyjne. Działdowo ne wzniesienie istniało w Rybnie i zostało wraz z okręgiem stało się kapitanatem. Po nazwane Górką Groszkowską. Usytuowane roku 1530 na te tereny dociera reformacja. ono było na wyspie pomiędzy jeziorami Za- W Koszelewach powstaje parafialna szkoła rybinek i Rybno. Miał stać tam zamek, który ewangelicka, a kościół rzymsko – katolicki

6 PRZEWODNIK PRZYRODNICZO-KULTUROWY PO GMINIE RYBNO Zabytkowy kościół w Rumianie został przejęty przez protestantów zgod- je malowanych drzwi. Mieszkańcy Rumiana nie z zasadą: „cuius regio, eius religio”(czyj okazali się bardziej przebiegli i nocą prze- kraj, tego religia). Wiek XVII to okres wojen nieśli drzwi z Gronowa do Rumiana. W ten polsko – szwedzkich. Wojny te, oprócz strat sposób budowę rozpoczęto w Rumianie gospodarczych doprowadziły do wybuchu i w roku 1714 odprawiono tu pierwszą wielu epidemii, w tym cholery. Spowodo- mszę. Kościół istnieje do dnia dzisiejszego, wała ona wyludnienie wsi do tego stopnia, jest drewniany w stylu barokowym, o kon- że na ziemię lubawską sprowadzono lud- strukcji zrębowej, z zewnątrz odeskowanej, ność pochodzenia tatarskiego. Po wojnach krytej gontem ze starymi malowidłami. Ru- następuje jednak szybka odbudowa gospo- mian w tym okresie był parafią dla wielu darki, rozwój handlu i wzrost liczby ludno- wsi dzisiejszej gminy m.in. Dębienia, Jeglii, ści. Tam, gdzie przebiegały szlaki handlowe zakładane były w poszczególnych wsiach karczmy. W okresie tym szybko rozwijał się Rumian, wieś położona nad jeziorem o tej samej nazwie. Jest to największe jezioro w powiecie działdowskim. Według ks. Ku- jota już w XIV w. miała tu istnieć parafia, inni sądzą, że miejscowości ziemi rumiańskiej należały do parafii w Zwiniarzu. We wsi już w 1647 roku istniała szkoła parafialna, któ- ra w roku 1667 była ruiną, jednak w 1706r. została odbudowana. Funkcję nauczyciela w niej pełnił organista. Według legendy ist- niejący kościół w Rumianie rozpadł się. To samo miało mieć miejsce w miejscowości Gronowo. Parafianie postanowili, że nowa świątynia powstanie tam, gdzie będzie tro- Zabytkowy kościół w Rumianie

RYS HISTORYCZNY 7 Gronowa, Lesiaka, Kostkowa, Nowej Wsi, mieniach, które ustawiono na jego cześć Rybna. Po drugiej stronie w kapitanacie w miejscowości Truszczyny. Klęska Napo- działdowskim były takie wsie jak Tuczki, Ża- leona w wojnie z Rosją, doprowadziła do biny, Koszelewy, Prusy, Szczupliny. Początek tego, że 3 lipca 1815 r. ponownie znaleźli- XVIII wieku, a głównie pierwsze dwudzie- śmy się w Prusach, w rejencji kwidzyńskiej, stolecie, to okres cholery, zarazy bydlęcej od 1818 r. w powiecie lubawskim, z siedzibą i potężnych susz. O zarazach tego okresu w Nowym Mieście. świadczą cmentarze choleryczne będące Od początku XIX wieku występowały w wielu miejscowościach. Zresztą na tych przypadki germanizacji ludności polskiej terenach cholera jak i inne choroby zbie- w Prusach i z roku na rok przybierały na rały żniwo również w latach następnych sile. Objęły one całą ludność polską. Przy- 1825 – 1852, 1871, 1873, 1883, 1890. Pod- kładem germanizacji był Dębień, gdzie pisanie traktatów dotyczących pierwszego z rąk Polaków wykupowano majątki. Sama rozbioru Polski przez Prusy, Rosję i Austrię miejscowość zmieniła nazwę na Eichwalde następuje 5 sierpnia 1772 roku. Ziemia ru- w roku 1861. Tu utworzono tzw. „Wędrow- miańska wchodzi w skład zaboru pruskiego ną szkołę” dla dzieci wyznania ewange- w prowincji Prusy Zachodnie w powiecie lickiego. W Dębieniu nauka odbywała się michałowskim. Bezpośrednio po zajęciu w poniedziałek, wtorek i środę, a w Har- tych ziem król Prus nakazał dokonanie spi- towcu w pozostałe dni. Kilka lat później su ludności zajętych terenów. Po upadku szkoła taka powstała w Rumianie. W roku Rzeczpospolitej w 1795 roku, Polacy stają 1864 w Dębieniu wybudowano kaplicę, się sojusznikami Napoleona. 7 lipca 1807 a na końcu wsi utworzono cmentarz ewan- roku traktatem w Tylży utworzono Księstwo gelicki (jeszcze w latach 60-tych XX w. były Warszawskie, w którym znalazła się ziemia tam groby otoczone metalowymi ogród- rumiańska, w departamencie bydgoskim, kami z krzyżami, na których widniały na- w powiecie michałowskim. Na ziemi lubaw- zwiska zmarłych). Przy kaplicy, istniała sala skiej stacjonowały oddziały francuskie. przeznaczona na naukę dzieci ewangelic- O pobycie Napoleona na naszych terenach kich. Nauczycielem był pastor. W 1889 r. do mówi tylko legenda o trzech wielkich ka- kaplicy dobudowano wieżę krytą blachą.

Ruiny kościoła w Szczuplinach Ksiądz prałat dr Franciszek Liss 1855-1933, proboszcz parafii Rumian w latach 1897-1933

8 PRZEWODNIK PRZYRODNICZO-KULTUROWY PO GMINIE RYBNO Polskie dzieci w tym czasie chodziły do szkoły w Jeglii. W kościołach zmniejsza- no liczbę nabożeństw, rugowano ze szkół język polski, nakazano nauczania religii w języku niemieckim, co doprowadziło do tego, że nauczyciele, dzieci z Rumiana i wsi parafialnych przyłączyli się do strajku szkolnego w latach 1906 - 1907, a ówcze- sny proboszcz ks. prałat dr Franciszek Liss za odczytanie w kościele odezwy mówiącej o przywróceniu nauczania religii w języku polskim, został aresztowany i skazany na Centrum Rybna - lata 1950-1960 miesiąc odosobnienia w więzieniu gdań- skim. Wracającego z więzienia ks. Lissa młodzieżą, brał czynny udział w plebiscy- na dworcu w Rybnie witały setki parafian. cie na Warmii i Mazurach, działał politycz- Przybyli wszystkimi możliwymi środkami nie na rzecz Pomorzan w okresie między- lokomocji, witali swego bohatera, następ- wojennym. Oskarżony przez sanację stanął nie odprowadzili księdza do Rumiana. przed sądem w Tczewie. Jako kapłan ks. Ksiądz Liss na miano bohatera zasłużył ze Liss walczył od początku XX w. o budowę względu na wcześniejszą działalność poli- kościoła i parafii w Koszelewach, ogłaszał tyczną na rzecz Polaków w Westfalii, wal- zbiórki pieniężne na ten cel, sam celebro- kę o polskość na terenie lubawszczyzny, wał msze święte w Koszelewach w dworku a szczególnie ziemi rumiańskiej . O roli jaką Wojnowskich. Potrafił twardo rozmawiać odgrywał w środowisku ksiądz Liss dosko- o budowie kościoła z ówczesnym bisku- nale wiedzieli Niemcy, dlatego został on pem chełmińskim. Dążył, z pozytywnym aresztowany na początku I wojny świato- skutkiem, do utworzenia parafii w Rybnie wej i osadzony w więzieniu w Ostródzie. i kaplicy w Szczuplinach. Ksiądz stojący na Po odzyskaniu niepodległości wspólnie gruncie przestrzegania z całą surowością z miejscowymi ziemianami i patriotyczną praw boskich i ludzkich.

Powitanie biskupa w Rybnie - rok 1959

RYS HISTORYCZNY 9 Powstania narodowe – listopadowe drogi bite, co przyśpieszało ich realizację. i styczniowe znalazły również oddźwięk W latach 80 - tych XIX w. powstały drogi wśród ludności polskiej po pruskiej stronie łączące Rybno z Lubawą i Rybno z Dąbrów- kordonu granicznego. W okresie powstania nem. 1 lipca 1880 roku otwarto w Rybnie styczniowego powstawały na Pomorzu od- agencję pocztową podlegającą poczcie działy, które szły na pomoc braciom z Kró- w Montowie. Do agencji należały wszystkie lestwa. Na ziemi lubawskiej znane były na- miejscowości ziemi rumiańskiej. Powstał zwiska organizatorów grup powstańczych również fundusz oświatowy, od końca XIX m.in. Callier (aresztowany pod Mrocznem) wieku zaczęto budować szkoły w wielu czy Piotr Czarliński. W okolicach Rybna, miejscowościach. Najstarsze placówki to Kostkowa, Dębienia powstał oddział skła- Rybno, Rumian, Jeglia. Są to charaktery- dający się z 400 ochotników pieszych, 40 styczne budowle z czerwonej cegły. W koń- konnych oraz 9 wozów z amunicją i żywno- cu XIX w. bardzo szybko zaczyna rozwijać ścią pod dowództwem kapitana Wandela, się Rybno, sprzyja temu istniejąca linia kole- pseudonim Bruder. Powstańcy ruszyli przez jowa, drogi łączące z miastami Działdowem, Grabacz, Koszelewy, postanowili dostać Lidzbarkiem, Dąbrównem i Lubawą, a także się do Królestwa, aby wesprzeć oddziały wielkie jarmarki, które wtedy miały swój powstańcze w płockiem. Akcja Wandela początek. Odbywały się one cztery razy do zakończyła się porażką w bitwie pod Gnoj- roku (marzec, czerwiec, sierpień, listopad). nem, a on sam został w Mławie rozstrzela- W latach 1914-1918 wielu mieszkańców ny. W Rybnie w okresie powstania stycznio- ziemi rumiańskiej zostało powołanych do wego aktywni byli: nauczyciel Kowalewski, wojska niemieckiego, wśród nich byli za- wójt Szugajski i jego syn. Jednak największą bici (nauczyciel z Rumiana Sawallich i Kar- cenę zapłacił za pomoc powstańcom kowal czewski z Gronowa), ranni (Kanitz z Rybna, Leon Sobociński. Za ukrywanie broni zo- Wojciechowski z Naguszewa i Makczyński stał skatowany przez pruskich żandarmów z Rumiana). Ludność cywilna musiała pod- na śmierć, osierocił ośmioro dzieci. Ważne porządkować się rygorom praw wojennych. wydarzenia z historii Polski kultywowane Miejscowości nie poniosły większych strat były na ziemi rumiańskiej również w latach materialnych, chociaż blisko nas toczyła się następnych. Mieszkańcy Rumiana, Ruciński duża bitwa w dniach 17 sierpnia – 2 wrze- i Szulwic, w 200 rocznicę odsieczy wiedeń- śnia 1914 roku pod Tannenbergiem (Stę- skiej we wrześniu 1883r. , zamówili w tej bark). Dowodzący wojskami niemieckimi intencji mszę świętą i zorganizowali patrio- gen. Hindenburg (późniejszy prezydent tyczne uroczystości. Ważną rolę w krzewie- Rzeszy) miał mieć swoją kwaterę niedale- niu polskości odgrywało Towarzystwo Rol- ko Rumiana . W sierpniu 1914 r. w Rybnie nicze utworzone w 1865 r. Do organizacji i Dębieniu zjawił się oddział Kozaków, który tej należeli rolnicy z Rumiana (Wiktor i Józef największych spustoszeń dokonał w Mrocz- Dmochewicz), Truszczyn (Józef Leszczyń- nie i Mroczenku, również w sierpniu wyła- ski, Jan Borkowski, Teodor Truszczyński) dowała się na dworcu w Rybnie jednostka i Rybna (Jakub Jankowski, Antoni Sobociń- niemiecka z twierdzy Boyenn (Giżycko) ski, Ludwik Sugajski). Po zakończeniu woj- i pomaszerowała do Tuczek. Linii wzgórz ny francusko – pruskiej, Niemcy otrzymali Koszelewy i Żabiny broniły małe siły rosyj- pięć miliardów franków w złocie. Doprowa- skie. Podczas ostrzału artyleryjskiego w Ża- dziło to do szybkiego rozwoju gospodar- binach zniszczono dwa domy. Dowództwo czego II Rzeszy. Skorzystała na tym również korpusu z gen. Hermanem von Francois ziemia rumiańska. W latach 1871-1877 przesuwało się z Katlewa przez Hartowiec zbudowano linię kolejową łączącą Gdańsk do Żabin. 27 sierpnia 1914 roku rozegra- z Warszawą biegnącą przez Rybno. Przy bu- ła się zwycięska dla Niemców bitwa pod dowie torowisk wykorzystywano istniejące Uzdowem.

10 PRZEWODNIK PRZYRODNICZO-KULTUROWY PO GMINIE RYBNO W wyniku traktatu wersalskiego 28 wości. Decyzje o przyłączeniu tych ziem do czerwca 1919 r. ziemia lubawska wraca do Polski zapadły 15 sierpnia 1920 w Paryżu. Polski. Również do Polski włączone zostaje W komisji wytyczającej granicę na odcinku Działdowo i miejscowości leżące po drugiej Szczepankowo – Rumian – Uzdowo był wójt stronie Welu, dzisiaj na terenie gminy Ryb- Rumiana Władysław Ruciński. Znaleźliśmy no. Faktycznie nastąpiło to w styczniu się wszyscy w województwie pomorskim 1920 r. Do tego czasu na tym obszarze sta- z siedzibą w Toruniu z tym, że wsie leżące na cjonowały oddziały niemieckie nie pozwa- ziemi rumiańskiej weszły do powiatu lając na działalność propolską. Przykładem lubawskiego z siedzibą w Nowym Mieście, może być próba rozgonienia przez Niem- a pozostała część gminy z Żabinami, Kosze- ców uroczystości z okazji Powstania Listo- lewami włączono do powiatu działdowskie- padowego w roku 1919 w Rumianie. Widząc go. Porządku na tym obszarze pilnowały co się dzieje, młodzież rumiańska skupiona Komisariaty Policji w Dębieniu (Fryda, Korcz, w Komendzie Hufca rozbroiła Niemców. Po Jendraszek i Wątorski) i Koszelewach. tym zajściu bohaterscy chłopcy musieli się W Rybnie działała Straż Celna, a od 1928 r. ukrywać, a następnie uciekać do Poznania. Komisariat Straży Granicznej (Baruchowski, Byli to Franciszek Ułanowski, Jan Szulwic Mętlicki). Strażnicy mieli problemy z niele- i Jan Januszewski. Na terenie Wielkopolski galnym handlem tytoniem, alkoholem, przebywała już młodzież z Rumiana i oko- przez granicę przeprowadzano konie, ale licznych wsi biorąca udział w Powstaniu również i ludzi. Policja i strażnicy celni znaj- Wielkopolskim, a następnie w wojnie z bol- dowali nielegalnie przechowywaną broń szewikami. 11 lipca 1920 odbył się plebiscyt m.in. w 1924 roku w Żabinach. Nad granicą na Warmii i Mazurach. Głosowali mieszkań- dochodziło do strzelaniny, w 1926 roku za- cy Groszek, gdzie na 74 mieszkańców 69 mordowany został przez przemytników opowiedziało się za Polską. Do Polski z całe- strażnik celny Jan Wojnowski z Żabin, było go obszaru plebiscytowego przyłączono to na drodze ze Szczuplin do Żabin. Morder- oprócz Groszek jeszcze tylko trzy miejsco- ców nie wykryto. Od 1924r. działało w Ryb-

Pomnik plebiscytowy w Groszkach

RYS HISTORYCZNY 11 Stronnictwo Narodowe Rumian 1937 r. przed karczmą Prilla

nie Towarzystwo Wojaków i Powstańców, organizacja skupiająca byłych powstańców wielkopolskich, śląskich i żołnierzy z wojny bolszewickiej, pierwszym prezesem był Ste- fan Łuczak. Towarzystwa działały na terenie województw pomorskiego, poznańskiego i śląskiego. W 1928 r. w Rybnie, a w 1934 r. w Rumianie powstała straż pożarna. Szefem poczty w Rybnie w II RP. był Biegajski Ber- nard, a po jego śmierci syn Bronisław. Na ziemi rumiańskiej w latach 30-tych najwię- cej zwolenników posiadała partia narodo- wa, działały również BBWR, NPR i PSL – PIAST. Baza oświatowa była bardzo dobra z pełną obsadą kadrową, wśród nauczycieli w roku 1925 byli m.in w Nowej Wsi Karol Jan Wojnowski zastrzelony w 1926 r. Małłek nazywany później „królem Mazu- rów”, w Tuczkach Teofil Ru- czyński działacz społeczny, poeta i pisarz lubawszczyzny, urodzony w Zwiniarzu, w Hartowcu Józef Wydorski działacz plebiscytowy czy w Prusach Brunon Boehm. Oprócz istniejącej parafii w Rumianie powstała w roku 1927 parafia w Ko- szelewach, a w roku następ- nym w Rybnie. W 1932 roku decyzją wojewody pomorskiego zmniejszono powiat Nauczyciele i uczniowie Szkoły Podstawowej w Rybnie, okres przed I wojną światową lubawski o ziemię rumiań-

12 PRZEWODNIK PRZYRODNICZO-KULTUROWY PO GMINIE RYBNO ską, Truszczyny i Hartowiec, włączono je do powiatu dział- dowskiego. Reformę kontynu- owano w roku 1938, powiat działdowski znalazł się w wo- jewództwie warszawskim. W okresie międzywojennym powiat działdowski był powia- tem nadgranicznym, a gmina Rybno bezpośrednio sąsiado- wała z Prusami Wschodnimi. Wielu mieszkańców w okresie II Rzeczypospolitej pracowało społecznie na rzecz rozwoju Nauczyciele i uczniowie Szkoły Podstawowej w Rybnie 1936 r. swoich miejscowości, otrzymali za to brązowe krzyże zasługi w 1938 w Powstaniu Styczniowym, a on sam był roku, byli to Bronisław Biegajski z Rybna, działaczem plebiscytowym. Po przegranym Alojzy Ruciński z Naguszewa, Józef Szulwic plebiscycie wymienił się z Niemcem mająt- z Prus, Leon Fafiński z Prus, Paweł Kleszczyń- kiem w Prusach Wschodnich na gospodar- ski z Żabin, Józef Jakub Januszewski z Dę- stwo w Tuczkach. Po wkroczeniu Niemców bienia, Teofil Józefowicz, Roch Stodolski, aresztowany i w niewiadomym miejscu za- Władysław Stodolski wszyscy z Żabin. mordowany, jego żona również została 1 września 1939 r. wybuchła II wojna świa- aresztowana i zamordowana w Ravens- towa. Oddziały polskie będące nad granicą bruck . We wrześniu 1939 r. aresztowano wycofały się do Lidzbarka, po wykonaniu w Rybnie ks. Jana Ossowskiego, a kilka dni zadań w rejonie Rumiana. W południe gru- później proboszcza z Rumiana ks. Oskara py żołnierzy niemieckich zajęły nadgranicz- Hermańczyka, obaj zostali zamordowani ne miejscowości. Rozpoczęła się okupacja. w 1942 r. w Dachau. Za zabicie świniaka Zajęte tereny włączono do III Rzeszy. Przy w końcu wojny został aresztowany i zamor- podziale administracyjnym Niemcy wrócili dowany w Fordonie pod Bydgoszczą miesz- do podziału, który istniał przed rokiem kaniec Rybna Bronisław Ostrowski. Miesz- 1918, tak więc ziemia lubawska została kańcy tych ziem przebywali w obozach przydzielona do Okręgu Rzeszy Gdańsk - jenieckich, w obozach przebywały również Prusy Zachodnie, rejencja Kwidzyn, a Dział- dzieci (Ryszard Pokojski). Obóz dla Żydówek dowo i tereny włączone do Polski po I woj- był w pobliskim Gutowie, była to filia obozu nie do Prowincji Prusy Wschodnie – rejencja Stuthoff. W Dębieniu i Rumienicy ukrywano Olsztyn. Od samego początku okupacji uak- Żydów. Leśnik Galiński i jego córka należeli tywnili się Niemcy z okolicznych miejsco- do Armii Krajowej. W Kostkowie ukrywali wości. W Dębieniu był to Artur Korantz, oficerów angielskich, którzy uciekli z obozu w Rumianie Kien. To oni w dużej mierze de- jenieckiego w Królewcu. W Rumianie schro- cydowali o kolejności wysiedleń z gospo- nienie oficerom dawały rodziny Cieszyń- darstw Polaków. Na ich miejsce sprowadza- skich i Ostrowskich. Oficerowie z dworca no osadników niemieckich, głównie w Rybnie docierali do Gdańska, następnie z Besarabii. Dla nowych Niemców budowa- przez Szwecję do Anglii. W czasie okupacji no domy m.in w Rybnie. Wkraczając na zie- działały szkoły niemieckie, nauczycielami mie polskie Niemcy mieli przygotowane li- byli głównie młodzi Niemcy, w Rumianie sty działaczy patriotycznych. Na listach tych nauczycielką była 18 letnia Elli Guldensupp, był mieszkaniec Tuczek, właściciel ziemski w Rybnie uczył Wessel. Wielu mieszkańców Stanisław Kapsa. Ojciec jego brał udział tej ziemi służyło w Wehrmachcie, części

RYS HISTORYCZNY 13 udało się zbiec i zaciągnąć do jednostek wództwie warszawskim. W latach 1945 – 1947 polskich na Zachodzie Europy, walcząc da- na tym obszarze prowadzili działania żołnierze lej po stronie aliantów, a Edmund Modrzyń- Ruchu Oporu Armii Krajowej dowodzeni przez ski z Żabin brał udział w bitwie pod Monte Stanisława Ballę. Miejscem gdzie mieli schro- Cassino. Pierwsze dni wolności w styczniu nienie, skąd ruszali na akcję, gdzie mogli prze- 1945 roku też nie były radosne, gdyż wkra- chować broń, była leśniczówka Galińskiego czająca armia radziecka traktowała te tere- w Kostkowie. Partyzantów często gościła rodziny jako niemieckie. W Grabaczu 21 stycznia na Jadanowskich z Grabacza i młyn pana Hilla- 1945 r. rozstrzelano mieszkańców Rybna ra w Tuczkach. Gorzelnia w Szczuplinach do- Kazimierza Graszka i organistę Franciszka starczała spirytusu, który często traktowany był Wojtasia, tego samego dnia w Rumianie za- jako środek płatniczy. Żołnierze ROAK przepro- strzelono trzy osoby, w tym 16 letniego wadzili akcje rozbrojenia żołnierzy UB w Kosze- Władysława Dudka. Strzały rozlegały się lewach, rekwirowali broń na posterunku wszędzie. Mieszkańcy bali się opuszczać w Rybnie. Często partyzantów odprowadza- własne domy. Niemcy, gdy zbliżali się Rosja- ły dziewczyny, tak powrót z akcji w Rybnie nie, rozpoczęli ewakuację. Mieszkaniec Dę- wspominał Andrzej Różycki ps. Zjawa. Czte- bienia pochodzenia niemieckiego Jurasz- rech żołnierzy ROAK pochodziło z Hartowca kiewicz w okresie II Rzeczypospolitej (Junker, Wierzbicki, Raczko a w walce zginął przeżywał trudne chwile, w latach 20 – tych Stanisław Ruciński). Od roku 1950 powiat strzelano do niego, w czasie wojny informo- należał do województwa olsztyńskiego. wał Polaków ukrywających Żydów o wizy- W latach pięćdziesiątych kilku mieszkań- tach żandarmów. W styczniu 1945 r. zapako- ców było niewinnie aresztowanych za dzia- wał swój majątek, żonę i córkę na wóz łalność przeciwko władzy ludowej. Tymi drabiniasty i ruszył, jak najdalej, zmarł pod przewinieniami były między innymi krytyka Bydgoszczą. Żona i córka zakopały go prelegentów namawiających do tworzenia w pryzmie śniegu a same dotarły do cen- spółdzielni produkcyjnych, czy pochwała trum Niemiec. Po drugiej wojnie odtworzo- gospodarzy nazywanych wówczas pogar- no przedwojenny podział administracyjny dliwie kułakami. Za te przewinienia posa- i utworzono dwie gromady w Rybnie i w Ża- dzono w więzieniu rolnika z Koszelew i na- binach, w powiecie działdowskim w woje- uczyciela z Dębienia Jana Anczykowskiego. Wyrok w trybie administracyjnym to dwa lata ciężkich robót w Bieszczadach. W mar- cu 1951 roku zelektryfikowano Rybno, a w latach następnych pozostałe miejsco- wości, jednak pierwszy prąd popłynął już w latach 20-tych w młynie Ludwika Hillara w Tuczkach. Elektryfikacja pozwoliła na roz- wój życia kulturalnego. W Rumianie Zofia Kostka, a w Dębieniu Helena i Jan Anczy- kowscy, tworzyli teatry amatorskie. Brali udział w Powiatowych Przeglądach Zespo- łów Amatorskich, rywalizowali o pierwsze miejsca. Grane sztuki cieszyły się wielką po- pularnością wśród lokalnej społeczności. Aktorami byli nauczyciele, rolnicy, gospo- dynie domowe, młodzież. Największym sukcesem aktorów z Dębienia był udział w Wojewódzkim Przeglądzie na deskach te- Obecna ul. Dworcowa – okres II wojny światowej atru im. Stefana Jaracza w Olsztynie. Od

14 PRZEWODNIK PRZYRODNICZO-KULTUROWY PO GMINIE RYBNO 1959 roku w Rybnie działało kino, na po- Z HISTORII RYBNA czątku lat 60-tych pojawiły się pierwsze telewizory, powstaje klubokawiarnia, ośro- VII-IX w. – powstanie grodziska wcze- dek zdrowia. W roku 1972 uruchomiono snośredniowiecznego na wyspie, zwanego w Gralewie fabrykę w której pracę znalazło Groszkowską Górą wielu mieszkańców powiatu działdowskie- 1335 r. – pierwsza wzmianka o Rybnie w przy- go. W tym samym roku gromady Żabiny wileju dotyczącym Dębienia z 14 kwietnia i Rybno połączyły się, a od roku 1973 two- 1466 r. II pokój toruński, Rybno weszło rzyły jedną gminę Rybno. Naczelnikiem w skład Królestwa Polskiego został Jan Psiuk. Gmina Rybno została gmi- 1655–1660 – zniszczenie wsi podczas na- ną wzorcową, takich gmin w Polsce było jazdu Szwedów na Polskę tylko sto. Kolejna reforma administracyjna 1676 r. – około 150 mieszkańców w roku 1975 likwidowała powiaty, a gminę 1706 r. – wizytacja miejscowości przez bi- Rybno umieściła w województwie ciecha- skupa Teodora Andrzeja Potockiego nowskim. W tym roku młodzież Rybna 1772 r. – I rozbiór Polski, Rybno pod zabo- z pomocą nauczyciela Jerzego Michalskie- rem pruskim go utworzyła klub piłkarski DELFIN. Więk- 1776 r. – urodził się Tomasz Kościński, sze inwestycje w Rybnie w tym wojewódz- ksiądz, kanonik, dziekan toruński, uważany twie to budowa stadionu i powstanie za pierwszego tak wykształconego miesz- elementu szkoły, w roku 1985 na ulicy kańca Rybna Sportowej. Zgodnie z dokumentacją miały 1785 r. – powstanie pierwszej szkoły, pierw- jeszcze zostać wybudowane: jednopiętro- szy nauczyciel Józef Goercke wy element z izbami lekcyjnymi, budynek 1807–1815 – Rybno w Księstwie Warszaw- administracyjno – socjalny z kotłownią skim, departamencie bydgoskim oraz pełnowymiarowa sala gimnastyczna 1815 r. – Rybno ponownie w zaborze pruskim jednak nic z tego nie zrealizowano. We 1864 r. – tworzenie w rejonie Kostkowa, wrześniu 1985 roku na stadionie w Rybnie Gronowa, Dębienia i Rybna tzw. Kompanii odbyły się wojewódzkie dożynki. W 1988 r. Lubawskiej, która wzięła udział w powsta- odprawiono pierwsze nabożeństwo w no- niu styczniowym wym kościele p.w. Najświętszego Serca 1864 r. – skatowanie na śmierć przez Prusa- Pana Jezusa. Wielki wkład w budowę wniósł ków kowala z Rybna Leona Sobocińskiego za ówczesny proboszcz parafii Rybno, ksiądz pomoc powstańcom styczniowym kanonik Jerzy Kiełpikowski. 4 czerwca 1868 r. – 523 mieszkańców 1989 r. odbyły się pierwsze, prawie wolne XVII, XVIII, XIX w. – okres występowania na wybory, a 17 czerwca 1990 r. wybrano tych terenach cholery, ospy, zarazy bydlęcej pierwszego wójta w Rybnie, w wolnej Pol- i wielkiej suszy sce, został nim Józef Łydziński. Reforma ad- 1877 r. – powstanie linii kolejowej łączącej ministracyjna z 1998 roku przywróciła po- Gdańsk z Warszawą przez Rybno wiaty i zmniejszoną liczbę województw. Od 1880 r. – budowa dróg bitych, Rybno – 1999 roku gmina należy do powiatu dział- Lubawa, Rybno – Dąbrówno dowskiego w województwie warmińsko- 1 lipca 1880 r. – otwarcie agencji pocztowej mazurskim. W okresie 25 lat po zmianie 1885 r. – 692 mieszkańców ustroju gmina Rybno otrzymała herb, wy- Ok. 1900 r. – pierwsze jarmarki w Rybnie, budowano oczyszczalnię ścieków, halę 4 razy do roku sportową w Rybnie, nowe drogi i chodniki, 1904 r. – 926 mieszkańców przy szkołach powstały sale gimnastyczne 1905 r. – oddanie do użytku szkoły „czerwonej” i boiska sportowe. 1906–1907 - strajk szkolny w Rybnie 1919 r. – po I wojnie światowej Rybno w powiecie lubawskim, województwie pomorskim

RYS HISTORYCZNY 15 1921 r. – 992 mieszkańców 1924 r. – powstanie Towarzystwa Powstań- ców i Wojaków 1924–1939 r. – kierownik szkoły Franciszek Orłowski 1926 r. – zmiana adresu pocztowego z Ryb- no Pomorskie na Rybno k\Działdowa 1928 r. – dekret biskupa Okoniewskiego tworzący parafię w Rybnie 1928 r. – budowa strzelnicy 1928 r. – powstanie Straży Pożarnej 3 maja 1946 Rybno 1929 r. – wyświęcenie pierwszego kościoła parafialnego w Rybnie o konstrukcji drew- 1946 r. – założenie Gminnej Spółdzielni „Sa- niano – murowanej – ksiądz Panek mopomoc Chłopska” 1929 r. – założenie cmentarza na dwóch mor- 1946 r. – wójt Franciszek Krajewski gach ziemi – ofiara państwa Szczawińskich 1947 r. – wójt Franciszek Ułanowski 1930 r. – powstanie Związku Polskiego Na- 1948 r. – powstanie Gminnej Kasy Spół- uczycielstwa Szkół Powszechnych dzielczej, kierownik - Franciszek Leński 1931 r. – początek targów małymi świniami 1949 r. – utworzenie Gminnej Biblioteki Pu- (środa) blicznej – Jadwiga Szmajchel 1 kwietnia 1932 r. – Rybno w powiecie 1950 r. – powołanie Gminnych Rad Narodo- działdowskim woj. pomorskim wych, przewodniczący - Klemens Polkowski 1934 r. – utworzenie drużyny harcerskiej 1950 r. – powstanie Ośrodka Zdrowia 1936 r. – 1140 mieszkańców 1950 r. – Rybno w województwie olsztyń- 2 luty 1936 r. – zorganizowano Jednostkę skim Żeńskiej Służby Samarytańsko-Pożarniczej 1951 r. – przewodniczący GRN - Jan Wi- 8 stycznia 1937 r. – urodził się Anastazy śniewski, następnie Władysław Rykaczewski Nadolny ksiądz, prałat. 1978r. – dokto- marzec 1951 r. – zelektryfikowano Rybno rat z historii Kościoła, 1994 r. - habilitacja, 16 lutego 1952 r. – śmierć 6 mieszkańców 2007 r. – tytuł profesora nauk teologicznych Rybna po spożyciu alkoholu metylowego Luty 1938 r. – utworzenie gniazda Towarzy- stwa Gimnastycznego „Sokół” 1938r. – Rybno w województwie warszawskim 1939–1945 – Rybno w III Rzeszy 1939 r. – aresztowanie ks. Jana Ossowskiego, zamordowany w Dachau w 1942r. 1943 r. – w szkole - niemiecki nauczyciel Wessel 1945 r. – po zakończeniu II wojny światowej, Rybno ponownie w powiecie działdowskim i województwie warszawskim 19 stycznia 1945 r. – wyzwolenie Rybna, wójt Gminy Rybno- Tadeusz Skolmowski 21 stycznia 1945 r. – zamordowanie przez Rosjan organisty Franciszka Wojtasia i Kazi- mierza Graszka 1945 r. – pierwszy po wojnie kierownik szkoły Antoni Korzon Obecna ul. Wyzwolenia lata 50-te ub. wieku

16 PRZEWODNIK PRZYRODNICZO-KULTUROWY PO GMINIE RYBNO 1953 r. – powstanie Izby Porodowej 1954 r. – powstaje most na rzece Wel łączący Rybno i Szczupliny 1955 r. – powołanie Gro- madzkiej Rady Narodowej, przewodniczący - Włady- sław Rykaczewski 1957 r. – przewodniczący GRN - Józef Małkowski 1958 r. – przewodniczący GRN - Stefan Kostka 1959 r. – powstanie kina wrzesień 1960 r. – 1256 Zarybinek wyjazd do kościoła mieszkańców 1960 r. – przewodniczący GRN - Jan Plewka 28 października 1972 r. – przewodniczący 1962 r. – przewodniczący GRN - Jan Czarnecki GRN - Jan Psiuk 1962 r. – zakup telewizora dla szkoły pod- 1972 r. – powstanie przy GS piekarni stawowej 1 stycznia 1973 r. – utworzenie Gminy Rybno 1962 r. – pierwszy prywatny samochód jako gminy wzorcowej, naczelnik - Jan Psiuk 1964 r. – otwarcie Kawiarni tzw. kluboka- 1 maja 1973 r. – utworzenie Spółdzielni Kó- wiarnia łek Rolniczych prezes – Janusz Materne 1 września 1966 r. – utworzono szkołę ośmio- 1973 r. – Gminny Dyrektor Szkół - Marian klasową – kierownik Bogusław Biegajski Bielski 1966r. – oddanie do użytku nowego bu- 26 maja 1974 r. – oddanie do użytku Domu dynku Ośrodka Zdrowia Strażaka 26 września 1968 r. – oddanie do użytku 1 czerwca 1975 r. – Rybno w województwie wodociągu wiejskiego ciechanowskim 23 grudnia 1968 r. – otwarcie apteki 15 lipca 1975 r. – 1776 mieszkańców grudzień 1970 r. – 1559 mieszkańców 1975 r. – utworzenie klubu piłkarskiego grudzień 1970 r. – powstał Bar Gastronomiczny „DELFIN” 1 stycznia 1972 r. – przyłączenie do Gro- 1975 r. – nadanie nazw ulicom w Rybnie (23 ulice) madzkiej Rady Narodowej w Rybnie GRN 1980 r. – powstanie firmy STOLBUD właści- Żabiny ciel pp. Witkowscy 1 czerwca 1980 r. – naczelnik Gminy Rybno - Kazimierz Dą- browski z Działdowa 1980 r. – oddanie do użytku stadionu 20 sierpnia 1985 r. – oddanie do użytku budynku szkolnego przy ulicy Sportowej - dyrektor Jerzy Anczykowski wrzesień 1985 r. – wojewódzkie dożynki na stadionie w Rybnie listopad 1988 r. – powstaje punkt pracy nakładczej Unitra, Mleczarnia, szkoła i dworzec kolejowy zatrudniono 50 osób

RYS HISTORYCZNY 17 grudzień 1988 r. – 2136 mieszkańców 1999 r. – utworzenie Gimnazjum , dyrektor 1988 r. – pierwsze msze św. w nowym koście- - Zenon Maciejewski le, pod wezwaniem Najświętszego Serca Pana 2000 r. – tworzenie młodzieżowej orkiestry Jezusa proboszcz - ks. kan. Jerzy Kiełpikowski dętej – Edmund Żuralski 4 czerwca 1989 r. – wolne wybory w Polsce 2001 r. – oddanie do użytku Hali Sportowej i w Rybnie kierownik - Andrzej Wiergowski 13 czerwca 1990 r. – wójt Gminy Rybno - 15 listopada 2001 r. – utworzenie dekana- Józef Łydziński tu w Rybnie, dziekan - ks. kanonik Mirosław 25 marca 1992 r. – powstanie Diecezji To- Owczarek ruńskiej 2002 r. – wójt Gminy Rybno - Edmund Ligman 1992 r. – powstanie zakładów mięsnych - 2002 r. – powstanie Zespołu Szkół – Gimna- Józef Malinowski zjum i Liceum Ogólnokształcącego, dyrek- 6 czerwca 1994 r. – wójt Gminy Rybno - Ma- tor - Zenon Maciejewski rek Dzieńkowski 2005 r. – 2579 mieszkańców 24 czerwca 1996 r. – ustalenie wyglądu 2007 r. – dyrektor Zespołu Szkół - Magdale- Herbu Gminy Rybno na Anczykowska 1997-1999 – budowa oczyszczalni ścieków 2008 r. – nadanie szkołom patronów – i kanalizacji Gimnazjum im. Marii Skłodowskiej – Curie, 1 lutego 1998 r. – utworzono Gminny Zakład zaś Liceum Ogólnokształcące im. bp. Jana Opieki Zdrowotnej - dyrektor Michał Laska Chrapka 1 marca 1998 r. – utworzono Gminny Za- 2011 r. – jako trzecia do Zespołu Szkół w Ryb- kład Gospodarki Komunalnej, dyrektor – nie dołączyła Zasadnicza Szkoła Zawodowa Zygmunt Borowski – profil wielozawodowy 11 listopada 1998 r. – I Bieg Niepodległości, 15 sierpnia 2012 r. – pierwsze „Dni Rybna” inicjatorzy - Magdalena i Jerzy Anczykowscy 8 sierpnia 2013 r. – tragiczna śmierć ks. kan. 1 stycznia 1999 r. – Rybno w województwie Jerzego Kiełpikowskiego warmińsko – mazurskim 2014 r. – 2627 mieszkańców 1999 r. – utworzenie sześcioklasowej Szkoły Podstawowej - dyrektor Władysław Kornatowski

Kościół parafialny w Rybnie – pocztówka z 1936 r.

18 PRZEWODNIK PRZYRODNICZO-KULTUROWY PO GMINIE RYBNO ŚRODOWISKO GEOGRAFICZNE Jezioro Rumian Jezioro ŚRODOWISKO GEOGRAFICZNE

Położenie Gmina Rybno pod względem fizyczno- geograficznym wg Kondrackiego (1994) położona jest na Niżu Środkowoeuropej- skim, podprowincji Pojezierzy Południowo- bałtyckich oraz makroregionie: Pojezierzu Chełmińsko-Dobrzyńskim. W obrębie makroregionu Pojezierze Jezioro Grądy Chełmińsko-Dobrzyńskie wyróżnia się 6 mezoregionów. Gmina Rybno położona lami i łąkami. Teren gminy położony jest jest w obrębie dwóch mezoregionów: Gar- na pograniczu wysoczyzny polodowcowej bu Lubawskiego i Równiny Urszulewskiej. i rozległych równin sandrowych. Można • Równina Urszulewska - stanowi wschod- tu obserwować całe spektrum form mło- nią część Pojezierza Chełmińsko-Dobrzyń- doglacjalnej rzeźby polodowcowej: wy- skiego, zajmuje powierzchnię 850 km2. Od soczyzny morenowe, równiny sandrowe, północy graniczy z Garbem Lubawskim, wzgórza i pagórki moren czołowych aku- na zachodzie i południu z Pojezierzem Do- mulacyjnych i spiętrzonych, a także ryn- brzyńskim, na wschodzie z Równiną Racią- ny polodowcowe. Równina sandrowa jest ską i Wzniesieniami Mławskimi. przeważającym przestrzennie elementem • Garb Lubawski - różni się od regionów morfologicznym obecnie porośniętym otaczających znacznymi wysokościami głównie borami sosnowymi z licznymi względnymi przekraczającymi miejscami mokradłami i bagnami. Wypływające spod 100 m.n.p.m. a bezwzględnymi przekra- lądolodu i spływające z jego powierzchni czającymi 200 m.n.p.m. Od północnego wody roztopowe akumulowały na przed- wschodu sąsiaduje z Pojezierzem Olsztyń- polu moreny czołowej materiał piaszczy- skim, od zachodu granicę stanowi Dolina sto – żwirowy tworząc sandry. Wypływy Drwęcy, od południa graniczy z Pojezie- wód roztopowych występowały na prze- rzem Dobrzyńskim i Równiną Urszulew- dłużeniu rynien subglacjalnych – długich, ską. Mezoregion ten obejmuje powierzch- stosunkowo wąskich i na ogół głębokich nię 1920 km2. obniżeń o stromych zboczach i nierów- nym dnie, zwykle wypełnionych wodą je- Ukształtowanie rzeźby terenu zior zwanych rynnowymi. Dominują wśród Gminy Rybno nich rynny jeziorne rozciągające się z pół- Gmina znajduje się na terenie, którego nocnego zachodu na południowy wschód, powierzchnia została ostatecznie ukształ- wśród najgłębszych wykształciły się je- towana podczas ostatniego zlodowacenia ziora: Rumian, Tarczyńskie, Grądy, Harto- – Wisły (północnopolskiego) trwającym od wieckie. W miarę stopniowego cofania się około 115 tys. do 10 tys. lat temu. Maksy- krawędzi lądolodu odsłaniały się rozległe malny zasięg zlodowacenia bałtyckiego obszary płaskich lub falistych, urozmaico- w naszym regionie sięgał do linii Lidzbark nych licznymi zagłębieniami bezodpływo- Welski – Nidzica. Teren wyróżnia się uroz- wymi równin moreny dennej. Zwarte i sto- maiconą morfologicznie i genetycznie sunkowo rozległe tereny moreny dennej, polodowcową rzeźbą terenu (krajobraz utworzone w wyniku akumulacji glin zwa- młodoglacjalny) z malowniczymi wzgó- łowych pod lądolodem, występują w pół- rzami morenowymi pokrytymi lasami, po- nocnej części, natomiast równina sandro-

20 PRZEWODNIK PRZYRODNICZO-KULTUROWY PO GMINIE RYBNO Schemat powstania sandru dziurawego. Źródło: Mapa geologiczno-turystyczna WPK wa występuje w południowej i środkowej części gminy. W północnej części gminy w rejonie Na- guszewa i Truszczyn, występują piaszczysto żwirowe pagórki moreny czołowej, które powstały wzdłuż czoła lądolodu w czasie jego dłuższego postoju. Wzniesienia te są najwyżej wyniesionymi obszarami gminy. W rejonie Naguszewa najwyższy punkt po- łożony jest na wysokości 213,5 m.n.p.m., natomiast w rejonie Truszczyn 212 m.n.p.m. Bezpośrednio po zlodowaceniu Wisły nastąpił okres ciepły (interglacjał), czyli holocen, który trwa od 10 tys. lat do dziś. W holocenie rzeźba terenu uległa pewnym przeobrażeniom powodującym zmniejsze- nie deniwelacji terenu i zatarcie jego mniej wyraźnych elementów. W tym okresie roz- wijały się doliny rzeczne. Wyróżniającą for- Schemat powstania moren czołowych akumulacyjnych mą w ukształtowaniu powierzchni gminy i moren martwego lodu. jest dolina rzeki Wel, która płynie obniżenia- Źródło: Mapa geologiczno-turystyczna WPK mi jeziornymi łącząc je wyciętymi przez sie- W rejonie Truszczyn (około 500 m na pół- bie przełomami. Ingerencja człowieka była nocny wschód od wsi), rozciąga się szereg tu niewielka, dzięki temu zarówno kształt wzgórz i pagórków o wysokości do 22 m, koryta rzeki, jak i jej dolina pozostały prawie wznoszących się około 200 m n.p.m. Są to niezmienione, co jest rzadkością w skali kra- moreny akumulacyjne. Wyznaczają one ju i Europy. Najniżej położony punkt gminy wyraźnie widoczny w morfologii terenu za- 143 m.n.p.m. znajduje się w okolicach miej- sięg lądolodu zlodowacenia Wisły. Powstały scowości Koszelewki, w dolinie rzeki Wel. w wyniku akumulacji materiału lodowcowe- go podczas stagnacji lądolodu i deglacjacji Wybrane stanowiska geologiczne frontalnej. U podnóża formy znajdują się różnej wielkości głazy narzutowe. Moreny, 1. Moreny czołowe akumulacyjne chociaż porośnięte lasem sosnowym, są do- w rejonie Truszczyn brymi punktami widokowymi zarówno na 53°25’23”N; 19°52’59”E przedpole, jak i zaplecze ich zespołu.

CHARAKTERYSTYKA ŚRODOWISKA GEOGRAFICZNEGO 21 dochodzącej do 5 km, z towarzyszącymi jej pagórkami form akumulacji szczelinowej. Wznosi się ponad powierzchne sąsiadują- cych równin sandrowych, fragmentów wysoczyzny polodowcowej i równin torfowych około 5-25 m (około 160-190 m n.p.m.). Oz ten uformował się w strefie brzeżnej lądolo- du zlodowacenia Wisły prostopadle do jego czoła. Jest klasycznym przykładem formy powstałej w tunelu subglacjalnym, w na- stępstwie wypełnienia tego tunelu osadami wodnolodowcowymi. Schemat formowania ozu podczas deglacjacji. Źródło: Mapa geologiczno-turystyczna WPK 5. Gytiowisko w Prusach 53°22’31”N; 19°58’13”E 2. Głazy narzutowe w Truszczynach W Prusach, około 2 km na wschód od 53°25’07”N; 19°54’04”E Rybna, w zarośniętej północno-wschodniej Na obszarze gminy głazy narzutowe części jeziora Zarybinek znajduje się gytio- (eratyki) występują powszechnie. Cztery wisko. Jego powstanie jest związane z szyb- z nich mają obwód ponad 4,0 m. znajdują kim spadkiem poziomu wody w jeziorze, co się one na przedpolu strefy czołowomo- mogło być wynikiem działalności człowieka renowej w rejonie Truszczyn. Najwięk- (np. prac melioracyjnych). Jezioro, wypeł- szy z nich o obwodzie 9,80 m i wysokości niające zagłębienie będące pierwotnie frag- 1,15 m, nie jest jeszcze objęty ochroną, po- mentem rozległego wytopiska powstałego zostałe ustanowiono już pomnikami przy- u schyłku ostatniego zlodowacenia (zlo- rody nieożywionej. Wszystkie są eratykami dowacenia Wisły), na początku holocenu przewodnimi, tzn. mają precyzyjnie okre- miało głębokość przekraczającą miejscami ślone pierwotne miejsce występowania na 15,0 m. Następnie uległo ono stopniowemu terenie Skandynawii. zanikowi w wyniku wypełnienia osadami jeziornymi i nanoszonymi przez rzekę. Kreda 3. Morena martwego lodu w Lesiaku jeziorna i gytie, osiągające lokalnie w daw- 53°25’47”N; 19°55’43”E nych jeziornych głęboczkach miąższość Niewielki pagórek moreny martwego ponad 10,0 m, były przedmiotem eksplo- lodu występuje około 200 m na południe atacji na potrzeby rolnicze. Dziś w wyrobi- od wsi Lesiak. Powstał w szczelinie lodowej skach pozostały liczne w tym rejonie stawy. między bryłami martwego lodu, z materia- W analogiczny sposób zanikły wąskie, za- łu niesionego przez wody spływające z ich chodnie fragmenty jeziora Zarybinek łączą- topniejących powierzchni. Tworzą go osady cego się dawniej z jeziorami Rybno i Neliwa. różnych frakcji. Budowę wewnętrzną moreny można obserwować w niewielkim od- Klimat słonięciu znajdującym się w pobliżu polnej Klimat Gminy Rybno jest przejściowy drogi. między wpływami oceanicznymi i kon- tynentalnymi. Według podziału klima- 4. Oz w Rumianie tycznego Polski teren ten leży w Regionie 53°25’00”N; 19°56’21”E Mazurskim. Średnia roczna temperatura po- Oz w Rumianie to południkowo zorien- wietrza na tym terenie wynosi ok. 7oC. Naj- towana forma wykształcona na północnym cieplejszym miesiącem jest lipiec ze średnią przedłużeniu jeziora rynnowego (jeziora temperaturą 17,5oC, najchłodniejszym sty- Rumian), o długości około 5 km i szerokości czeń -4,3oC. Ujemne miesięczne tempera-

22 PRZEWODNIK PRZYRODNICZO-KULTUROWY PO GMINIE RYBNO tury powietrza trwają średnio od września nad poziom jeziora i stanowią atrakcyjny do maja włącznie. Pokrywa śnieżna pojawia punkt widokowy. się w okresie 1-5 grudnia, a zanika około 22 Ważnym elementem krajobrazu gmi- lutego. Średnie roczne sumy opadów at- ny jest rzeka Wel. Jest to rzeka III rzędu, mosferycznych wahają się od 550 mm do największy lewostronny dopływ Drwęcy. 600 mm. Występuje przewaga opadów let- Za odcinek źródłowy rzeki uznawany jest nich nad zimowymi. niewielki ciek o nazwie Wkra Wielka, który Na obszarze gminy przeważają wia- wypływa z południowych stoków Wzgórz try z sektora zachodniego i wschodniego, Dylewskich. Ciek ten wpływa do jeziora Dą- a najrzadziej występują wiatry z sektora browa Wielka i dopiero wypływając z niego północnego. Największe prędkości wiatrów nosi nazwę Wel. W okolicy miejscowości notowane są jesienią i zimą - wiatry bardzo Bratian w powiecie nowomiejskim wpada silne i porywiste, a najmniejsze latem - cisze do Drwęcy. występują najczęściej w sierpniu. Pozostałe cieki na terenie gminy to: Struga Rumiańska, Struga Żabińska, Struga Wody powierzchniowe Koszelewy. Ważnym elementem środowiska geo- Wszystkie cieki charakteryzuje śnieżno- graficznego na tym obszarze są jeziora oraz deszczowy system zasilania, z dwoma wy- sieć rzeczna. sokimi stanami wody w ciągu roku oraz jed- Na obszarze Gminy Rybno znajduje się 9 nym minimum. Po wiosennym maksimum jezior o łącznej powierzchni 776,6 ha, co sta- (w okresie pomiędzy styczniem a kwiet- nowi około 5% ogólnej powierzchni gminy. niem), stany wody i przepływy rzek zmniej- szają się. Wezbrania letnie (lipiec, sierpień) Powierzchnia jezior na terenie Gminy Rybno: są zdecydowanie mniejsze od wiosennych. Grądy 112,7 ha Minimum przypada generalnie pomiędzy Gronowskie 21,8ha lipcem i październikiem. Hartowiec 68,6 ha Miejscowe nazwy fizjograficzne Lesiak 6,2 ha Babia Góra – las położony ok. 1 km na połu- Neliwa 15,0 ha dniowy zachód od Prus Rumian 305,8 ha Biały Mostek – most w Kostkowie, na cie- Rybno 8,9 ha ku wypływającym z potorfi (między Jeglią a Tarczyńskie 163,8 ha Rybnem) do Jeziora Tarczyńskiego, 1,5 km na północ od leśniczówki Olszewo Zarybinek 73,8 ha Biele – kilka zabudowań przy Zompach Je- Źródło: Atlas jezior Polski. glijskich, ok. 1km na wschód od stacji kolejowej PKP w Rybnie Większość wymienionych jezior jest Czarnówek – bloki mieszkalne w Tuczkach pochodzenia polodowcowego, typu ryn- Egipt – rozproszona zabudowa między Ża- nowego. binami a Rapatami Najczęściej są stosunkowo wąskie i wy- Gapowo – rozproszona zabudowa na pół- dłużone, o nierównym dnie, z licznymi prze- nocnym brzegu jeziora Rumian, ok. 2 km na głębieniami i płyciznami. Mają słabo rozwi- południe od Groszek niętą linię brzegową. Gapowo – zabudowania między Jeglią Cennymi walorami przyrodniczymi na a Hartowcem omawianym terenie odznacza się jezioro Glinki (Pod Lasem) – dwa zabudowania, ok. Rumian. Jest ono największym jeziorem 1 km na południe od Jeglii powiatu działdowskiego (305,8 ha), a jego Głowacz – łąki i bagna między Gronowem urwiste brzegi wznoszą się na ponad 30m a Buchnowem

CHARAKTERYSTYKA ŚRODOWISKA GEOGRAFICZNEGO 23 Kocionek – las miedzy Jeziorem Gronow- Ząbek – las na lewym brzegu Welu, 2,5 km skim a Jeziorem Tarczyńskim na południe od Koszelewek Korzeniec – las między Gronowem a Buch- Zompy (Zampy) Jeglijskie – potorfia mię- nowem dzy Jeglią a Rybnem Korzonka (Szwedzki Szaniec) – duże gro- Żelazny Mostek – most na rzece Wel wypły- dzisko przy Lesiaku wającej z jeziora Rumian Kosmon – podmokły las, 0,5 km na wschód od Koszelewek Lisie Jamy – pas lasu pośród łąk, ok. 3 km na południowy wschód od Koszelewek Majdany – las położony na południowy wschód od jeziora Zarybinek, 1,3 km na po- łudniowy zachód od Prus Malinowo – zabudowa przy szosie między Tuczkami a Koszelewami Mieliwa – jezioro Neliwa Młyn Ruda – młyn w Tuczkach Pólko – zabudowa między jeziorami Neliwa i Zarybinek Rachta – małe bagno przy Ośrodku Zdro- wia w Rybnie Szlachta (Szlachtuny) – las i torfowisko między Rybnem a Rumianem Stawy w Koszelewach

Rzeka Wel

24 PRZEWODNIK PRZYRODNICZO-KULTUROWY PO GMINIE RYBNO SZATA ROŚLINNA SZATA ROŚLINNA GMINY RYBNO

Flora Flora Gminy Rybno jest bogata w gatunki. Stwierdzono tu ok. 700 gatunków roślin naczyniowych i ponad 180 gatunków mchów. Liczną grupę stanowią gatunki chronione, których jest tu 112 z czego 59 to rośliny naczyniowe (44 pod ochroną ścisłą i 15 pod ochroną częściową) a 57 to mchy (34 pod ochrona ścisłą i 23 pod ochroną częściową). Liczną grupę stanowią gatunki rzadkie przy czym wyraźnie zaznaczają swoją obecność gatunki górskie. Występu- je tu także duże nagromadzenie rzadkich gatunków borealnych i reliktów polodow- cowych (głównie rośliny torfowiskowe) co stanowi o specyfice flory gminy. Analizując dane botaników niemieckich należy stwier- dzić, że niektóre gatunki wyginęły ustępu- jąc miejsca innym, lepiej przystosowanym do zmieniających się warunków siedliskowych. Do rzadkości florystycznych należą Storczyk Lipiennik Loesela na „Zompach Jeglijskich” tu m.in. wielosił błękitny, gwiazdnica grubolistna, goździk pyszny, zanokcica skalna Współczesna szata roślinna zaczęła się i murowa, jezierza morska, kokoryczka okół- kształtować ok. 12 tys. lat p.n.e. bezpośred- kowa, pluskwica europejska, orlik pospolity. nio po ustąpieniu lądolodu. Jej główne Na terenie Gminy Rybno występu- przemiany związane były m.in. z nastawa- je ponad 50 gatunków z czerwonych list niem zimniejszych (glacjały) i cieplejszych w różnych kategoriach zagrożenia, również (interglacjały) okresów klimatycznych. z najwyższej kategorii „wymierające”. Osiem Ciepły klimat spowodował rozprzestrze- gatunków roślin naczyniowych rosnących nienie się wielu gatunków środkowo- i po- tu umieszczonych jest w Polskiej Czerwo- łudniowoeuropejskich oraz wycofanie się nej Księdze Roślin. Są to: skalnica torfowi- wielu gatunków północnych (borealnych). skowa, wełnianka delikatna, brzoza niska, Jednak najważniejszym czynnikiem kształ- turzyca strunowa, fiołek torfowy, lipiennik tującym szatę roślinną przez ostatnie kilka- Loesela, wyblin jednolistny i turzyca błot- set lat była gospodarcza działalność czło- na. Kilka gatunków mchów ma tu jedyne wieka, w wyniku której duża część lasów stanowiska w Polsce północno-wschodniej została wycięta, a uzyskane w ten sposób np. Racomitrium lanuginosum, Bucklandiel- tereny wykorzystane zostały pod uprawy la microcarpa. rolne. Rezultatem działań człowieka było osuszenie części torfowisk i zamiana ich na Roślinność i siedliska łąki. Pomimo, że człowiek przez tysiąclecia Szata roślinna Gminy Rybno jest silnie był zależny od natury to także kształtował zróżnicowana. Główną przyczyną jest uroz- ją. W rezultacie tych działań wytworzył się maicona rzeźba terenu warunkująca różno- układ, w którym pewne elementy przyrod- rodność flory i zbiorowisk roślinnych. nicze są zależne od działalności człowieka.

26 PRZEWODNIK PRZYRODNICZO-KULTUROWY PO GMINIE RYBNO Przykładem są np. łąki ekstensywnie użyt- kowane cechujące się wyjątkowo dużą róż- norodność biologiczną. Wyraźnie zaznaczającym się elementem w krajobrazie są lasy. Obecny skład gatunkowy lasów to wynik gospodarczej działalności człowieka. Antropopresja spo- wodowała zmianę składu gatunkowego drzewostanów, jak również zmianę udzia- łu poszczególnych zespołów. Zwiększył się areał zespołów borowych, które obecnie dominują. Na terenie Gminy Rybno lasy zajmują 26,2 % powierzchni gminy i są głównie sku- pione w środkowej jej części. Spośród zbiorowisk leśnych największe skupisko lasów jest w kompleksie Kostkowo (ok. 1300 ha). W większości są to typowe lasy gospodar- cze o charakterze borów i lasów mieszanych. Przeważają bory mieszane świeże (60 %) i lasy mieszane świeże (20 %) z dominacją sosny (86 % w stosunku do ogółu gatunków drzewiastych). W typologii fitosocjologicznej, wśród zbiorowisk z drzewami liściastymi, wy- różnia się: grądy, łęgi i olsy. Storczyk Kukułka szerokolistna Spośród tych trzech typów dominują grądy. W grądach rośnie wiele roślin chronionych: lilia złotogłów, wawrzynek wilcze- łyko, bluszcz pospolity, paprotka zwyczajna, przylaszczka pospolita, konwalia majowa, pluskwica europejska. Leśne zbiorowiska grądowe o rzadkim typie grądu zboczo- wego wykształciły się przy jeziorze Neliwa. Niedaleko tego jeziora można też odnaleźć fragmenty grądów wysokich nawiązują- cych do rzadko tu spotykanej dąbrowy. Typowo wykształconych buczyn tutaj brak, jakkolwiek można znaleźć małopowierzch- niowe nasadzenia buka w kompleksie le- śnym Kostkowo. Bardzo wartościowe pod względem przyrodniczym są podmokłe zbiorowiska leśne przy rzece Wel, wokół jezior i zabagnień. Są to głównie łęgi i olsy. Lasy łęgowe wykształcają się w dolinach rzek i strumieni na żyznych glebach pozo- stających pod wpływem ruchliwych wód powierzchniowych i gruntowych. W drze- wostanie dominuje olcha czarna z kruszy- ną pospolitą w podszycie. Często rośnie Storczyk Gółka długoostrogowa na Torfowisku Kopaniarze

SZATA ROŚLINNA GMINY RYBNO 27 Mszar krokiewkowaty na torfowisku w Rumianie

Rosiczka okrągłolistna na Głowaczu

28 PRZEWODNIK PRZYRODNICZO-KULTUROWY PO GMINIE RYBNO się w pobliżu osiedli ludzkich. Stosunkowo w najlepszym naturalnym stanie zachowały się zespoły roślinności torfowiskowej i wodnej. Elementem, który szczególnie odróżnia środowisko przyrodnicze Gminy Rybno od sąsiednich obszarów jest duży udział tere- nów podmokłych: torfowisk, bagien i wód, głównie jezior wraz z rzeką Wel. Spośród nieleśnych zbiorowisk roślin- nych szczególne znaczenie w Gminie Ryb- no mają torfowiska. Większość z nich zosta- ła osuszona i przekształcona już w XIX i XX wieku. Dowodem tego są liczne rowy me- lioracyjne widoczne już na mapach z prze- łomu wieków. Również eksploatacja torfu na opał przyczyniła się do zniszczenia tych najcenniejszych ekosystemów Polski. Nie- mniej jednak dobrze zachowane fragmenty torfowisk niskich o charakterze naturalnym zachowały się w dolinie rzeki Wel w okolicach Kopaniarzy, Szczuplin jak też w rozle- głych zabagnieniach koło Jeglii, Gronowa, Koszelewek i Rumiana. Unikatowym na ska- Skalnica torfowiskowa na Torfowisku Kopaniarze lę kraju jest torfowisko Kopaniarze z relikto- wą florą. Wiele gatunków tu występujących chroniona porzeczka czarna. Niewielkie po- jest zagrożona wyginięciem i znajduje się wierzchnie w zagłębieniach terenu oraz nad w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin. Spo- brzegami jezior zajmują olsy. Drzewostan śród storczykowatych rosną: wyblin jedno- tworzy tu olsza czarna i brzoza omszona. listny, gółka długoostrogowa, lipiennik Lo- Słabo jest rozwinięty podszyt, w runie ro- esela, żłobak koralowaty, kruszczyk błotny, śnie wiele roślin bagiennych. storczyk Fuchsa, listera jajowata. Wysoką Biorąc pod uwagę wiek drzewostanów rangę temu obiektowi nadaje skalnica tor- na terenie gminy dominują drzewostany fowiskowa, która zachowała się zaledwie w średnim i młodym wieku. Stare drze- na kilkunastu stanowiskach w Polsce. Po- wostany to rzadkość. Najstarsze drzewa dobnie wysoką naturalnością odznacza są objęte ochroną w postaci pomników się torfowisko w dolinie Welu koło Szczu- przyrody. Większe skupiska starych drzew plin. Rośnie tam gwiazdnica grubolistna, zachowały się w parkach podworskich brzoza niska, lipiennik Loesela, kruszczyk w Tuczkach, Koszelewkach, Szczuplinach. błotny, goździk pyszny i reliktowe gatunki Stare drzewa też można spotkać pojedyn- mchów w tym, rzadko notowany na niżu, czo przy drogach np. w Rumianie czy Kost- płaszczeniec spłaszczony. Torfowiska niskie kowie. o charakterze mechowisk są ostoją giną- W krajobrazie gminy naturalne nieleśne cych borealnych gatunków roślin. Oprócz zbiorowiska roślinne zajmują stosunkowo mechowisk koło Kopaniarzy i Szczuplin niewielki procent obszaru. Wykarczowane wykształciły się one także koło Gronowa na przez człowieka lasy zajęły pola uprawne. „Głowaczu” gdzie na miejscu płytkiego je- Wykształciły się zbiorowiska zastępcze np. ziorka powstało trzęsawisko, podobnie koło zespoły chwastów związanych z uprawą roli, Rumiana. Innego typu obiektem są „Zompy zespoły roślin ruderalnych rozwijających Jeglijskie” („Biele”) gdzie flora torfowiskowa

SZATA ROŚLINNA GMINY RYBNO 29 Gmina Rybno charakteryzuje się dobrze rozwiniętą siecią hydrograficzną. Na siedliskach wodnych wykształciły się różnorodne zbiorowiska roślin wodnych i podwodnych. W jeziorach eutroficznych roślinność wy- kazuje charakterystyczną strefowość. Dna jezior często porastają zespoły ramienic wraz z rogatkiem sztywnym i moczarką kanadyjską zaś na brzegach rozwijają się zespoły rdestnic, lilii wodnych, szuwary z trzciną, pałkami i jeżogłówką. Najbardziej malownicze są zbiorowiska pływających lilii wodnych i grążela żółtego. Spośród jezior na uwagę zasługują płytkie, naturalne eutroficzne i mezotroficzne zbiorniki wodne Neliwa i jezioro Gronowskie. Na ich dnie wykształciły się podwodne łąki ramienic (glonów). Jeziora te są zamulone, o brzegach trudno dostępnych ale pod względem jakości wód należą do najczystszych. Inne jeziora Rumian, Tarczyńskie, Grądy, Zary- binek to typowe żyzne jeziora eutroficzne, których czystość jest systematycznie obni- żana przez zabudowę letniskową i nieska- nalizowane wsie oraz spływy powierzchniowe nawozów z pól. Jednak pod względem Podkolan biały w Kostkowie krajobrazowym ciągle jeszcze przedstawia- ją one wysoką wartość – szczególnie jeziora zachowała się na obrzeżach potorfii, miej- Rumian i Grądy. scach po wydobyciu torfu. Niemniej jednak Osią hydrograficzną gminy jest rzeka rosną tu wpisane do Polskiej Czerwonej Wel. Płynie tutaj dość leniwie, jak większość Księgi Roślin: wełnianka delikatna, lipiennik typowych niewielkich rzek Polski. Na kilku Loesela, turzyca strunowa i brzoza niska. Podobnym obiektem gdzie dominują potorfia są „Koszelewskie Łąki” gdzie duże po- pulacje mają: wielosił błękitny, brzoza niska i storczyk krwisty. Torfowiska o charakterze wysokich i przejściowych zachowały się w niewielkich fragmentach na „Szlachcie” - pomiędzy Rybnem a Rumianem, w śród- polnych zagłębienia w Kolonii Rybno i na śródleśnym torfowisku koło Buchnowa. Częściowo zostały one przekształcone przez odwodnienie (ślady rowów melioracyjnych) jak i poprzez eksploatację torfu. Rosną tu owadożerne rosiczki, turzyca bagienna, bagnica torfowiskowa, bagno zwyczajne, przygiełka biała. Pełnik europejski na łąkach w Kostkowie

30 PRZEWODNIK PRZYRODNICZO-KULTUROWY PO GMINIE RYBNO niewielkich fragmentach przyspiesza głów- nie tuż za spiętrzeniami w Tuczkach i Gra- baczu. Na kamieniach w bystrzach można znaleźć chroniony krasnorost hildebrandię, który jest wskaźnikiem zimnej i dobrze natlenionej wody. Spośród mniejszych do- pływów rzeki Wel na terenie gminy Rybno należy wymienić Strugę Rumiańską i Strugę Żabińską. Szczególnie tę pierwszą cechuje duży spadek, woda w niej szybko płynie po kamieniach. Ekosystemy źródliskowe rzadko są spotykane na terenie Gminy Rybno. Rozległe torfowiska koło Kopaniarzy i Szczuplin za- chowały się dzięki zasilaniu wodami pod- ziemnymi, które utrzymały stały wysoki poziom wody na tych siedliskach. Punktowe, skoncentrowane wypływy można spotkać koło Gronowa, przy jeziorach Grądy, Ru- mian, Grabacz i Tarczyńskie. Bardzo interesujące są zespoły ciepło- lubnych muraw porastające suche pastwi- ska i nasłonecznione zbocza. Te ciepłolubne zbiorowiska roślinne są jednak na terenie gminy rzadkie, gdyż ich występowanie Kruszczyk błotny na „Głowaczu”

Gośdzik pyszny na Torfowisku Kopaniarze

SZATA ROŚLINNA GMINY RYBNO 31 ogranicza przede wszystkim chłodny lo- przydrożach i obrzeżach lasu. Szczegól- kalny klimat. Gmina Rybno leżąc na Gar- nie w miejscach zacienionych i wilgot- bie Lubawskim i Równinie Urszulewskiej nych rosną na nich rzadko występujące na cechuje się zimniejszym i ostrzejszym kli- Niżu Polskim gatunki mchów notowanych matem i dlatego te ciepłolubne zbiorowi- w Polce północno-wschodniej nawet sto ska są słabo wykształcone. Rośnie tu kilka lat temu. rzadkich gatunków roślin kserotermicznych pochodzenia południowego np. dąbrówka genewska. Ciepłolubne murawy rozwinęły się na zboczach o wystawie południowej koło Hartowca („Parowa”), w Prusach (piasz- czysty pagór koło wsi) i na północnych zboczach jeziora Rumian. Nietypowym siedliskiem, o którym należy wspomnieć ze względu na wystę- powanie mchów i porostów, są głazy i ich skupiska. Na pierwszy rzut oka wydają się być jałowe, są jednak ostoją wielu górskich gatunków mchów i porostów. Najwięk- sze nagromadzenie głazów znajduje się koło Truszczyn. Ich skupiska wyraźnie za- znaczają się w krajobrazie aczkolwiek nie mają one charakteru typowo naturalnego. Głównie rozmieszczone są na miedzach, Rzeka Wel w Grabaczu

Grzybień biały

32 PRZEWODNIK PRZYRODNICZO-KULTUROWY PO GMINIE RYBNO ŚWIAT ZWIERZĘCY SZATA ROŚLINNA GMINY RYBNO 33 ŚWIAT ZWIERZĘCY W tym czasie następuje ochłodzenie ich organizmu do 4oC, obniża się zużycie tlenu Gmina Rybno to pogranicze trzech ele- i częstość oddechów. Zwierzę nie przyjmuje mentów zoogeograficznych (zachodnio- wtedy pokarmu. europejskiego, borealnego, południowow- Gryzonie reprezentowane są przez licz- schodniego) co wpływa na różnorodność nie występujące myszy: domowa, zaroślo- gatunkową regionu. Bogactwo istnieją- wa, leśna, polna, także nornice, szczura wę- cych siedlisk od lasów przez łąki, torfowi- drownego, norniki, karczowniki, wiewiórki. ska, zadrzewienia śródpolne, zatorfienia, W okolicach Koszelewek dostrzeżono obec- zabagnienia do licznych obszarów wód ność smużki, bardzo rzadkiego gryzonia powierzchniowych, daje bazę pokarmową podobnego do myszy z charakterystyczną dla żyjących zwierząt. Różnorodność ga- smugą na grzbiecie (gatunek wpisany do tunkowa istnieje też dzięki licznym formom Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt). ochrony przyrody, które powstały w nieda- lekiej przeszłości. Ssaki żyjące tutaj należą do kilku rzędów. Ciekawą grupę stanowią ssaki latające, czyli nietoperze. Wśród przedstawicieli tej grupy warto wspomnieć o nocku rudym i Natter- rera, borowcu wielkim, gacku czy karliku. Można je spotkać nocą szczególnie w miejscach gromadzenia się owadów, które są ich pokarmem. Orientują się w przestrzeni dzięki zjawisku zwanemu echolokacją (wy- syłają ultradźwięki, które odbite wracają i informują je o przeszkodach, ofierze lub wrogu). Ssaki te zapadają w sen zimowy (hibernują) w miejscach dość wilgotnych, gdzie utrzymuje się stała temperatura. Łasica

Wiewiórka pospolita

34 PRZEWODNIK PRZYRODNICZO-KULTUROWY PO GMINIE RYBNO Jeż wschodni Łyska

Owadożerne ssaki to przede wszystkim: rytorium przy pomocy oleistej, żółto zabar- jeż wschodni, ryjówka aksamitna i malutka, wionej wydzieliny gruczołów odbytowych, kret, rzęsorek rzeczek. Jeże są samotnikami, która znana jest z ostrej woni. żerują głównie w nocy. Zimę przesypiają Ssaki parzystokopytne to przede wszyst- i dlatego jesienią jedzą jak najwięcej, by kim: dzik, sarna, jeleń europejski. Stwier- wytworzyć dostateczne zapasy tłuszczu na dza się też okresowe występowanie łosia. zimę. W październiku budują gniazdo pod Jeleń jest jednym z największych żyjących stosem drewna, kompostu lub siana i w nim na wolności ssaków Europy Środkowej. przeczekują do wiosny. Wiele jeży ginie Jego imponujące poroże budzi podziw i re- podczas nocnych wędrówek pod kołami sa- spekt. Jelenie rozmnażają się we wrześniu mochodów. i październiku. Okres ten nazywamy ryko- Ssaki drapieżne są reprezentowane wiskiem. Samce (byki) walczą o dominację przez 10 gatunków. Najliczniejsza jest popu- w stadzie, zwycięzca pozostaje z wywal- lacja lisa. Spotkać też można innego przed- czonym stadem samic (łań). Dopiero pod stawiciela psowatych – jenota. Gatunek ten koniec rykowiska, kiedy stary jeleń traci już przywędrował z Azji. Jest gatunkiem płochli- siły, młode byki parzą się z samicami, u któ- wym, dlatego dzień spędza w kryjówce, rych ruja występuje później. a poluje nocą. Jest jedynym psowatym, któ- Sarna jest najmniejszym przedstawi- ry zasypia w okresie zimowym, budząc się cielem jeleniowatych. Jest płochliwa. Tylko kilkakrotnie w cieplejsze dni. samce (kozły), mają poroże. Ruja odbywa się Spośród łasicowatych spotykamy kunę: latem. Sarna jest jedynym przedstawicielem domową (kamionka) i leśną (tumak), tchórza, wydrę, borsuka, gronostaja, łasicę łaskę i nor- kę amerykańską. Ten ostatni gatunek zbiegł z hodowli i wyparł skutecznie norkę europej- ską, dla której okazał się silnym konkuren- tem. Jest też bardzo skutecznym drapieżni- kiem, ograniczył występowanie piżmaka, zagraża ptakom wodnobłotnym, szczegól- nie kaczkom, łyskom. Uśmierca często więcej zdobyczy, niż zjada za jednym razem. Bardzo zwinnym myśliwym należącym do tego rzędu jest tchórz, który najczęściej poluje w nocy. Jego pokarmem są myszy, króliki, zające, ptaki, żaby. Znakuje swoje te- Łoś

ŚWIAT ZWIERZĘCY 35 każdym nurkowaniu kormoran rozpościera skrzydła, suszy je, wygrzewa ciało. Kormora- ny gniazdują w wielkich koloniach. Gatunkiem o ciekawej biologii jest gą- goł - wpisany do PCzKZ. Znosi jaja wysoko w dziuplach drzew, a młode po wykluciu skaczą niekiedy z kilku metrów i biegną do zbiornika wodnego. Interesującym przedstawicielem kra- skowatych jest zimorodek – piękny ptak o lśniącym niebieskim grzbiecie. Sprawnie Dzik mknie nad wodami w poszukiwaniu pokarmu - małych ryb. Zimorodki bardzo szybko kopytnych, u których występuje przedłużona reagują na zanieczyszczone środowisko, je- ciąża. Zapłodnione jajo zatrzymuje się w roz- dynie w czystej wodzie są w stanie dostrzec woju, zagnieżdża w macicy ze znacznym rybę. Budują gniazda w zboczach stromo opóźnieniem. Zaczyna rozwijać się dopiero opadających ku rzece wygrzebując tunel w grudniu. Młode pojawiają się od kwietnia w piasku. Nad wodami wśród łąk spotkać do czerwca, przeciętnie 285 dni po kopulacji. można żurawie, bociany czy czaple siwe. Innym przedstawicielem tego rzędu jest dzik, który żyje w stadach zwanych wata- hami. Samice (lochy) są zazwyczaj mniejsze niż samce zwane odyńcami. Dorosłe samce żyją najczęściej samotnie, a samice tworzą watahy z młodymi warchlakami. Dzik jest głównie roślinożercą, choć można powie- dzieć, że zjada wszystko (żołędzie, bukiew, korzenie, larwy owadów, żaby). Odgrywa dużą rolę w naturalnym odnowieniu lasów. Gromada ptaków reprezentowana jest przez ok. 200 gatunków, z czego ok. 150 lę- gowych. Kilkanaście gatunków znajduje się w PCzKZ. Takie bogactwo gatunkowe awi- Czapla siwa (gniazduje w młodniku przy ul. Sportowej fauny wiąże się ściśle z obecnością terenów w Rybnie) podmokłych, jezior. Nad wodami łatwo można spotkać ła- będzia niemego, kaczkę krzyżówkę, perko- za dwuczubego, czernice, głowienki. Coraz częściej obserwuje się obecność kormorana czarnego. Jest to ptak o smukłym ciele, dłu- gim, haczykowato zagiętym dziobie, noga- mi z błonami pławnymi przystosowanymi do szybkiego pływania. Ciekawostką jest, że jego pióra namakają w wodzie, co powo- duje, że staje się ciężki i może przebywać pod wodą nawet do 60 sekund. Inne ptaki wodne mają pióra pokryte specjalnym tłuszczem, dzięki czemu są lekkie i woda szybko wypycha je na powierzchnię. Po Błotniak stawowy

36 PRZEWODNIK PRZYRODNICZO-KULTUROWY PO GMINIE RYBNO Ptaki drapieżne najliczniej reprezentowane są przez myszołowa zwyczajnego, błotniaka stawowego i jastrzębia. Lęgowy- mi gatunkami są też kania czarna i ruda, krogulec, pustułka, błotniak zbożowy, orlik krzykliwy. Ten ostatni ptak poluje inaczej niż pozostałe – biega w pogoni za ofiarą. U młodych orlików, choć nie tylko u nich, występuje bratobójstwo – kainizm. Pisklę, które pierwsze wykluło się w gnieździe i jest silniejsze, wypycha młodsze z gniazda. Gatunkiem lęgowym jest też bielik - największy z naszych ptaków drapieżnych, o rozpiętości skrzydeł ok. 2,5 m. Licznie reprezentowane są drapieżniki nocne – sowy: płomykówka, uszata, pójdźka, puszczyk. Sowy mają doskonały słuch, a charaktery- styczny układ piór wokół oczu tzw. szlara pozwala im kierować fale dźwiękowe do Kumak nizinny otworów usznych. W lasach licznie występują dzięcioły, wśród nich największy - dzięcioł czarny. Na brzegach lasów można dostrzec płochliwą, pięknie ubarwioną wilgę czy częstą sójkę, która „wyskakuje” z lasu w poszukiwaniu pokarmu. Bociany reprezentowane są przez dwa gatunki: biały i czarny. Bocian biały jest gatunkiem synantropijnym, buduje gniazda w pobliżu ludzkich siedzib. Jak wykazują badania prowadzone od kilku lat, ok. 70 młodych osobników odlatuje rokrocznie z terenu gminy na zimowiska w Afryce. Obecnie funkcjonuje w gminie 36 Bocian biały gniazd bociana białego. Bocian czarny od- wrotnie do białego, jest bardzo płochliwy i gnieździ się w lasach. Gromada gadów reprezentowana jest przez 5 gatunków. 3 gatunki jaszczurek: zwinka, żyworódka i padalec (jaszczurka beznoga mylona często z wężem) oraz dwa gatunki węży (zaskroniec zwyczajny i żmija zygzakowata). Istnieją przypuszczenia do- tyczące występowania żółwia błotnego. Żmija jest dość często spotykanym zwierzęciem. Występuje na brzegach lasów, wśród zarośli i terenów wilgotnych. Jest naszym jedynym jadowitym wężem. Żywi się głównie żabami, jaszczurkami, myszami i in- Żmija zygzakowata

ŚWIAT ZWIERZĘCY 37 nymi małymi gryzoniami. Zdobycz zawsze połyka w całości, zaczynając od głowy. Jest płochliwa i przed człowiekiem raczej ucieka niż atakuje. Podobnie jak inne gady linieje, zmieniając naskórek. Spotykane są też żmi- je czarne – tzw. odmiana melanistyczna. Płazy związane są ściśle ze zbiornikami wodnymi, ponieważ tylko w wodzie możliwy jest rozród tych zwierząt. Larwa płazów ki- janka, przystosowana jest wyłącznie do życia w wodzie. Zanikanie zbiorników wodnych to Rzekotka drzewna także znikanie miejsc życia tych zwierząt. Spośród płazów żyje na terenie gminy 13 gatunków: traszki (zwyczajna i grzebieniasta), ropuchy (szara, paskówka i zielona), kumak nizinny, grzebiuszka ziemna (huczek), rzekotka drzewna, żaby brunatne (trawna i moczarowa) oraz żaby zielone – śmieszka, jeziorkowa i naturalny mieszaniec tych dwóch gatunków – żaba wodna. Ropucha szara to największy płaz bez- ogonowy w Europie. Tak jak inne ropuchy, posiada w skórze gruczoły jadowe. Ilość Ropucha szara

Rozwój żaby

38 PRZEWODNIK PRZYRODNICZO-KULTUROWY PO GMINIE RYBNO Rusałka admirał Grzebiuszka ziemna jadu wydzielonego mogłaby uśmiercić Najliczniejszą grupą zwierząt bezkrę- psa, jednak nieprzyjemna woń jadu skła- gowych są owady. Spotkać można różne nia większość psów do natychmiastowego gatunki motyli takie choćby jak: rusałka wypuszczenia ropuchy. Główni wrogowie pawik, rusałka admirał, paź królowej, za- ropuchy - zaskrońce, sowy, wrony są bardzo wisaki, a także chronioną ważkę zalotkę odporni na jad. spłaszczoną. W wodach częste są chruściki, Kumak nizinny ma jaskrawo ubarwio- których larwy budują charakterystyczne ny brzuch, który demonstruje w razie nie- domki z ziaren piasku czy patyków. W j. bezpieczeństwa odstraszając przeciwnika. Neliwa stwierdzono obecność większości Dymorfizm płciowy (zróżnicowanie samca krajowych gatunków małży i ślimaków np. i samicy) jest u płazów widoczny szczegól- nie w okresie godowym. Np. samiec żaby moczarowej uzyskuje wtedy piękny nie- bieski kolor a samiec traszki grzebieniastej grzebień skórny wzdłuż grzbietu. Wszystkie płazy są pod ścisłą ochroną. Gromada ryb reprezentowana jest przez wiele gatunków, warto wspomnieć chociaż- by o niektórych. Gatunkiem o ciekawej biologii rozrodu jest różanka. W interesujący sposób opiekuje się potomstwem (zjawisko u ryb bardzo rzadkie). Samica za pomo- cą specjalnego pokładełka składa jaja do jamy skrzelowej małży - skójki lub szczeżui. Pająk kwietnik Larwy po wylęgnięciu przebywają w jamie małża przez ok. 3 tygodnie. W stojących lub wolno płynących wodach żyje piskorz. U tej ryby w przypadku niedoboru tlenu w wodzie występuje oddychanie jelitowe (poły- ka powietrze atmosferyczne, aby czerpać z niego tlen dzięki pofałdowanej i ukrwio- nej śluzówce jelita). W bystrzach w okolicy Grabacza występuje dobrze natleniona woda, możliwe że docierają tu pojedynczy przedstawiciele ryb łososiowatych, które wpływają na tarło do Welu. Żuraw zwyczajny

ŚWIAT ZWIERZĘCY 39 przytulik jeziorny, żyworódka, błotniarki. Obecność tych zwierząt, a także pijawki lekarskiej czy wspomnianych chruścików, świadczy o bardzo czystej wodzie. Chro- nionym przedstawicielem pajęczaków jest tygrzyk paskowany, budujący nisko nad ziemią charakterystyczną sieć z wężykowa- tym pasmem biegnącym przez jej środek.

Rusałka żałobnik

Rudzik Rybitwa rzeczna

Biedronka siedmiokropka

40 PRZEWODNIK PRZYRODNICZO-KULTUROWY PO GMINIE RYBNO FORMY OCHRONY PRZYRODY Jezioro Tarczyńskie Jezioro FORMY OCHRONY PRZYRODY

Na terenie Gminy Rybno obszary wyróż- niające się szczególnymi walorami przyrodniczymi objęto następującymi formami ochrony:

Obszary Natura 2000 Na terenie gminy znajduję się specjal- ny obszar ochrony siedlisk Natura 2000 Jezioro Grądy wraz z rezerwatem Ostrów Tarczyński - Ostoja Welska. Obejmuje odcinek rzeki Wel i jej doliny (włącznie z Torfowiskiem rybnych i torfowisk z zespołem kilkudzie- Kopaniarze), wraz z przyległymi do niej sięciu różnej wielkości zbiorników pozosta- obszarami bagiennymi tzw. Ostoje Kosze- łych po eksploatacji torfu. Zompy Jeglijskie lewskie, Zompy Jeglijskie i jezioro Neliwa to obszar mokradeł obejmujący torfowiska wraz z otoczeniem. W znacznej części są to niskie i przejściowe z licznymi zarastającymi tereny, na których zarzucono użytkowanie. potorfowymi zbiornikami wodnymi, wilgot- Rzeka meandrując, płynie przez częściowo ne łąki oraz zespoły zarośli łozowych i mło- odwodnione torfowiska, w dużej części dego olsu oraz lasów brzozowych. Jezioro porośnięte lasem i zaroślami. Pośród lasów Neliwa jest płytkim (maksymalna głębokość występują większe płaty podmokłych łąk 1,5 m) naturalnym jeziorem eutroficznym oraz alkalicznych torfowisk niskich i szu- z podwodnymi łąkami ramienic, otoczo- warów wielkoturzycowych. Ostoje Kosze- nym szerokim pasem szuwarów i zarośli. Od lewskie to kompleks przyrodniczy suchych południa jezioro graniczy z lasem, zaś na i podmokłych lasów, łąk, częściowo osuszo- zachód od niego ciągną się podmokłe łąki. nych mokradeł i nieużytków oraz stawów Ważne dla Europy gatunki zwierząt (z Zał. II Dyr. Siedliskowej): bóbr europejski, czerwończyk nieparek, głowacz białopłetwy, koza, kumak nizinny, minóg strumieniowy, piskorz, różanka, wydra, zalotka większa. Wśród roślin skalnica torfowiskowa, lipiennik Loesela, leniec bezpodkwiatkowy, sierpowiec błyszczący.

Zgryzy bobrowe Rzeka Wel – Ostoja Welska, okolice Szczuplin

42 PRZEWODNIK PRZYRODNICZO-KULTUROWY PO GMINIE RYBNO Parki krajobrazowe Na obszarze gminy znajduje się: Welski Park Krajobrazowy – został utworzony w 1995 r., obejmuje powierzch- nię 20 444 ha. Otulina zajmuje 3 793 ha. Pod względem administracyjnym obszar Parku znajduje się w obrębie 4 gmin, w tym trzy (Rybno, Lidzbark, Płośnica), położo- ne w powiecie działdowskim. 75 % powierzchni Parku skupia się na terenie gmin Lidzbark (wraz z miastem) i Rybno. Park powstał w celu ochrony walorów przyrod- Osoka aloesowata niczych, historycznych oraz kulturowych regionu, a przede wszystkim doliny rzeki w głąb jeziora budują rośliny o liściach wy- Wel. Charakterystyczną cechą Parku jest nurzonych lub pływających po powierzchni różnorodność środowiska przyrodniczego, wody. Do nich należą: grążel żółty, rdestnica a mianowicie bogactwo flory i fauny oraz i osoka aloesowata, która opanowała dużą zróżnicowanie krajobrazu. Dominującym powierzchnię jeziora. Głębsze miejsca jezio- elementem rzeźby terenu są piaszczyste ra porastają ramienice tworzące przepiękne równiny sandrowe, zajmujące ponad poło- podwodne łąki. W obrębie rezerwatu stwier- wę powierzchni Parku, występuje również dzono aż 22 zbiorowiska roślinne, spośród wysoczyzna morenowa oraz rynny subgla- rzadkich gatunków roślin stwierdzono tu cjalne. Ważnym elementem przyrodniczym m.in. turzycę strunową, fiołka torfowego, Parku są jeziora polodowcowe, można wy- jezierzę morską i kokoryczkę okółkową. Re- różnić 13 większych jezior. Na terenie Parku zerwat „Jezioro Neliwa” stanowi także ostoję znajdują się 4 rezerwaty przyrody. ptactwa, odnotowano w nim występowanie 41 gatunków ptaków, z czego 20 gatunków Rezerwaty przyrody odbywających tam lęgi. Znajdują się także Na terenie Gminy Rybno zlokalizowane stanowiska rzadkich gatunków bezkręgow- są 2 rezerwaty przyrody, mianowicie: ców: ważek zalotki spłaszczonej i białoczelnej „Jezioro Neliwa” - został utworzony 29 oraz żagnicy zielonej, małża szczeżui wielkiej, grudnia 2006 r. (Rozporządzenie Nr 57 Wo- pijawki lekarskiej i pijawki żółwiowej. jewody Warmińsko-Mazurskiego z dnia 29 grudnia 2006 r. w sprawie uznania za rezer- „Ostrów Tarczyński” – utworzony został wat przyrody „Jezioro Neliwa”) na powierzch- w 1993 roku na powierzchni 108,58 ha. Teren ni 16,5 ha. Celem ochrony rezerwatowej jest rezerwatu znajduje się pomiędzy dwoma zachowanie i ochrona zanikającego jeziora jeziorami: Grądy i Tarczyńskie, a od północy wraz z niewielkim fragmentem zlewni, za- oddzielony jest od lądu rzeką (tzw. krótka chowanie krajobrazu przedmiotowego ob- rzeka). Dojście do rezerwatu możliwe jest szaru obejmującego dużą liczbę zbiorowisk wyłącznie od strony południowej. Położenie roślinnych związanych z jeziorem, ochrona i konfiguracja terenu sugerują, że w prze- siedliska chronionych i rzadkich gatunków szłości uroczysko to było półwyspem lub wy- roślin i zwierząt. Rodzaj rezerwatu przyrody spą, a jeziora łączyły się. Celem ochrony tego określono, jako wodny. Jezioro Neliwa nale- rezerwatu jest zachowanie lasów urozma- ży do jezior płytkich. Prawie całe opanowane iconych pod względem siedlisk i zespołów jest przez roślinność wodną. W strefie przy- roślinnych, będących jednocześnie ostoją brzeżnej widać pas szuwarów, które tworzą: licznych gatunków ptaków. trzcina, pałka szerokolistna, skrzyp bagienny Urozmaicona rzeźba terenu sprawia, że i tatarak. Drugi pas roślinności wysunięty w rezerwacie występuje duże zróżnicowa-

RORMY OCHRONY PRZYRODY 43 nie warunków siedliskowych i zespołów Naguszewski Obszar Chronionego roślinnych. Rezerwat obejmuje bór mie- Krajobrazu - o powierzchni 206,2 ha. szany z fragmentami lasów grądowych. Z gatunków drzewiastych występują: sosna Obszar Chronionego Krajobrazu - Grzy- - 70 %, dąb - 11 %, brzoza - 8,9 %, olsza - biny - o powierzchni 2 084,8 ha. 5,3% i świerk - 4,4%. Najwięcej (około 75%) jest drzewostanów około 100-letnich. Bo- Pomniki przyrody gaty jest także podszyt i runo, zmieniające Na terenie Gminy Rybno znajdują się 32 się w zależności siedliska. W runie borów obiekty objęte ochroną w formie pomni- mieszanych rosną licznie m.in. chronione ków przyrody, ich zestawienie zamieszczo- widłaki (jałowcowaty i goździsty) i konwalia no w tabeli. majowa. Urozmaiceniem terenu są zagłębienia Użytki ekologiczne terenowe z roślinnością bagienną. Najwięk- Użytkami ekologicznymi są zasługują- sze i najciekawsze pod tym względem jest ce na ochronę pozostałości ekosystemów torfowisko o cechach wysokiego w połu- mających znaczenie dla zachowania różno- dniowej części rezerwatu. Ekosystem leśny rodności biologicznej - naturalne zbiorniki oraz przylegające do niego ekosystemy wodne, śródpolne i śródleśne oczka wodne, bagienno - jeziorne Jeziora Tarczyńskie- kępy drzew i krzewów, bagna, torfowiska, go i Grądy są wartościowe pod względem wydmy, płaty nieużytkowanej roślinności, ornitologicznym. „Ostrów Tarczyński” jest starorzecza, wychodnie skalne, skarpy, ka- ostoją 85 gatunków ptaków lęgowych i 9 mieńce, siedliska przyrodnicze oraz stano- gatunków zalatujących. W obrębie rezer- wiska rzadkich lub chronionych gatunków watu gnieżdżą się ptaki takie jak: krakwa, roślin, zwierząt i grzybów, ich ostoje oraz gągoł, nurogęś, sieweczka rzeczna, bekas miejsca rozmnażania lub miejsca sezono- kszyk, brodziec samotny, brodziec piskliwy, wego przebywania. turkawka, pójdźka, puszczyk, sowa uszata, W gminie Rybno znajdują się użytki eko- zimorodek, dudek, krętogłów oraz cztery logiczne: inne gatunki dzięciołów - dzięcioł czarny, duży, średni i dzięciołek. Można tu spotkać myszołowa, kanię rudą, bielika a także ry- bołowa. Do niedawna gniazdowały: bocian czarny oraz orlik krzykliwy.

Obszary Chronionego Krajobrazu Ochronie przyrody i krajobrazu służą również ograniczenia związane z ustano- wionymi strefami obszaru chronionego krajobrazu. Na terenie Gminy Rybno, zostały utworzone 4 takie obszary. Są to: Rzeka Wel – Ostoja Welska

Hartowiecki Obszar Chronionego Kra- Koszelewki - ustanowiony Rozporzą- jobrazu - o powierzchni 384,2 ha, jest on cał- dzeniem Nr 93 Wojewody Warmińsko-Ma- kowicie położony na terenie powiatu dział- zurskiego z dnia 30 lipca 2009 r. w sprawie dowskiego, w gminie Rybno. ustanowienia użytku ekologicznego „Kosze- Obszar Chronionego Krajobrazu Otu- lewki” – obejmuje kompleks zmeliorowane- liny Welskiego Parku Krajobrazowego – go torfowiska niskiego z licznie występujący- Dębień - o powierzchni 1 757,3 ha. mi potorfiami – miejscami w których niegdyś wydobywano torf, a obecnie poprzez wypeł-

44 PRZEWODNIK PRZYRODNICZO-KULTUROWY PO GMINIE RYBNO Miejscowość Opis przedmiotu poddanego ochronie Dębień Głaz narzutowy o obwodzie 650 cm i wys. 145 cm Dębień Głaz narzutowy o obwodzie 625 cm i wys. 113 cm Hartowiec Dąb szypułkowy o obwodzie 287 cm wys. 22 m Hartowiec Jesion wyniosły o obwodzie 255 cm wys. 24 m Hartowiec Klon jawor o obwodzie 285 cm wys. 20 m Kostkowo 5 dębów szypułkowych o obwodzie 288-440 cm i wys. 25 m Koszelewki Dąb szypułkowy o obwodzie 400 cm wys. 28 m Lipa drobnolistna o obwodzie 370 cm wys. 17 m Koszelewy Klon zwyczajny o obwodzie 230 cm wys. 21 m Koszelewskie Dęby (3 dęby szypułkowe i 1 bezszypułkowy Koszelewy o obwodzie od 306 cm do 350 cm wys. od 19 m – 22,5 m Leśnictwo Kostkowo Sosna pospolita o obwodzie 240 cm wys. 30 m Leśnictwo Kostkowo Jesion wyniosły o obwodzie 530 cm wys. 25 m Leśnictwo Olszewo Dąb szypułkowy o obwodzie 339 cm wys.18 m Leśnictwo Olszewo Sosna zwyczajna o obwodzie 203 cm wys. 26 m Olszewo Dąb szypułkowy o obwodzie 284 cm wys. 32 m Rumian Lipa drobnolistna o obwodzie 295 cm wys. 27 m Rumian Lipa drobnolistna o obwodzie 423 cm wys. 27 m Rybno, ul. Lubawska 24 Dąb szypułkowy o obwodzie 339 cm wys.18 m Rybno, ul. Nowomiejska 1 Lipa drobnolistna o obwodzie 530 cm wys. 25 m Truszczyny Głaz narzutowy o obwodzie 615 cm i wys. 130 cm Truszczyny Głaz narzutowy o obwodzie 690 cm i wys. 75 cm Tuczki (park) Lipa drobnolistna o obwodzie 340 cm wys. 26 m Tuczki (park) Jodła pospolita o obwodzie 245 cm wys. 27 m Tuczki (park) Lipa drobnolistna o obwodzie 330 cm wys. 23 m Żabiny Klon pospolity o obwodzie 389 cm wys. 21 m Żabiny (park) 2 lipy drobnolistne o obwodzie 400 cm i 414 cm Żabiny (park) Klon pospolity o obwodzie 425 cm wys. 21 m Pomniki przyrody w gminie Rybno. Źródło: RDOŚ Olsztyn

Głaz pomnikowy Turszczyny Dąb szypułkowy w Kostkowie

RORMY OCHRONY PRZYRODY 45 Wel k. Kopaniarzy

nienie wodą, siedlisko wielu rzadkich gatun- roślowych (zarośniętych łąkach) oraz na ków roślin i zwierząt, o powierzchni 516 ha. skarpach i obrzeżach rowów melioracyj- Znajdują się tu stanowiska takich roślin jak nych. Brzoza niska i fiołek torfowy wykazują m.in. kruszczyk błotny, storczyk szerokolistny wyraźne tendencje do zanikania, natomiast i krwisty. Ponadto bezpośrednie sąsiedztwo wielosił błękitny jest nawet gatunkiem stawów rybnych sprawia, że można tu zaob- zwiększającym swoje zasoby populacyjne. serwować m.in. żurawie, czajki, kormorany, Stwierdza się rozprzestrzenianie wielosiła czaple siwe i białe, bielika, a także rybołowa. wzdłuż rowów melioracyjnych, zarówno Znalazły się w tym obszarze tereny pro- w granicach projektowanego rezerwatu, ponowanego rezerwatu „Ostoje Koszelew- jak i poza nim. skie”, wraz z zachodnią częścią rozległego W kompleksie borów sosnowych i mie- kompleksu zmeliorowanych i częściowo szanych (uroczysko „Ząbek”) zwraca uwagę wyeksploatowanych torfowisk niskich oraz wyjątkowo obfite występowanie trzech ga- przylegający kompleks borów, określany tunków widłaka: goździstego, jałowcowate- jako uroczysko „Ząbek”. Teren ma chronić go i spłaszczonego, a także kruszyny pospo- zarówno półnaturalne zbiorowiska leśne, litej. Nielicznie natomiast rośnie chroniony zaroślowe, łąkowe i ziołoroślowe, jak i sta- pomocnik baldaszkowy. nowiska reliktowych i rzadkich gatunków W granicach proponowanego rezer- roślin oraz interesującą awifaunę. watu swoje miejsca lęgowe ma wiele ga- Na szczególną uwagę zasługują relik- tunków ptaków. Awifauna omawianego towe gatunki roślin - brzoza niska, wielosił obiektu jest bardzo interesująca, co wynika błękitny i fiołek torfowy, związane z kom- z obecności różnych typów środowisk. Li- pleksem odwodnionych torfowisk. Wszyst- czy ona 78 taksonów, w tym 74 uznano za kie są objęte ochroną ścisłą. Stanowiska lęgowe. Na terenie ostoi gnieżdżą się m.in. swoje zachowują w częściowo podmokłych bocian czarny, orlik krzykliwy, kobuz, kszyk, zaroślach łozowych i młodych lasach brzo- krwawodziób, samotnik, czajka, płaskonos, zowych, w bujnych zbiorowiskach zioło- przepiórka, żuraw, derkacz, kokoszka, wod-

46 PRZEWODNIK PRZYRODNICZO-KULTUROWY PO GMINIE RYBNO nik, srokosz i podróżniczek. Warto także wy- Rezerwaty projektowane: mienić słonkę, dudka i dziwonię. „Torfowisko Kopaniarze” - jest to Godne uwagi jest występowanie tutaj kompleks mokradeł w dolinie rzeki Wel, smużki – rzadkiego w tym regionie gatunku, ciągnących się od Grabacza do Jeziora Tar- odnalezionego na łąkach koło Koszelewek. czyńskiego. W większości porastają go olsy Na obszarze gminy Rybno planuje się i łęgi jesionowoolszowe. Często w warstwie utworzenie użytków ekologicznych, min.: mszystej dominują torfowce i wytwarza się • ponad 3-kilometrowy odcinek doliny ols torfowcowy. Wokół licznie znajdujących rzeki Wel od miejscowości Grabacz do się starorzeczy rzeki Wel wytwarzają się za- jez. Tarczyńskiego. Powierzchnia proj. rośla łozowe. Cały kompleks ma długość użytku wynosi około 150 ha. Celem około 3 km. ochrony są głównie fitocenozy o dużej Niezwykle interesujące są bezleśne en- różnorodności i naturalności, a także klawy, których nie opanowały jeszcze drze- bogata fauna ptaków; wa i krzewy. Jedna z takich enklaw o długo- • Zompy Jeglijskie – obszar położony na ści około 800 m ma charakter mszystego, wschód od jez. Neliwa w stronę Jeglii naturalnego torfowiska niskiego, z domi- i Gronowa – zmeliorowane i częściowo nującymi zbiorowiskami mechowiskowymi. wyeksploatowane torfowisko niskie Teren jest bardzo grząski i przez to trudno z zarastającymi potorfiami, zaroślami dostępny. łąkowymi i różnego typu wilgotnymi Na szczególną uwagę zasługuje skupie- łąkami z licznymi rzadkimi gatunka- nie osobliwości flory torfowiskowej. Zanoto- mi flory, m. in. brzozą niską i licznymi wano tu występowanie 24 chronionych ga- storczykami, przyległe do kompleksu tunków roślin, w tym 18 objętych ochroną grądów leśnictwa Kostkowo. Część fi- ścisłą i 6 ochroną częściową. W większości tocenoz ma charakter naturalny i pół- rosną one w zbiorowisku mechowiskowym naturalny. Obiekt ten o powierzchni z turzycą dzióbkowatą. Dużymi osobliwo- około 66 ha ma duże znaczenie w re- ściami florystycznymi są gatunki z rodziny tencji wody; storczykowatych, do których należą: gółka długoostrogowa, wyblin jednolistny, lipien-

Głaz narzutowy - Truszczyny - pomnik przyrody

RORMY OCHRONY PRZYRODY 47 nik Loesela, storczyk Traunsteinera, storczyk gienną. Spośród rzadkich gatunków roślin Fuchsa, storczyk plamisty, storczyk krwisty, rosną tu: widłak jałowcowaty, goździsty listera jajowata i kruszczyk błotny. i spłaszczony, wawrzynek wilczełyko, bagno Szczególnie wartościowe są reliktowe zwyczajne, rosiczka okrągłolistna. gatunki roślin z wymierającą w Polsce skal- W obiekcie stwierdzono występowanie nicą torfowiskową, fiołkiem torfowym oraz 53 gatunków ptaków, w tym 50 lęgowych. wielosiłem błękitnym. Spośród reliktowych Na uwagę zasługuje zalatujący orlik krzykliwy. gatunków mchów rosną tu: mszar krokiew- Z innych gatunków awifauny można wymienić kowaty, błotniszek wełnisty, błyszcze wło- myszołowa, słonkę, ziębę i pokrzewkę czarnoł- skowate. Zanotowano występowanie rów- bistą. W lasach na pn. wsch. od wsi Kopaniarze nież innych, rzadko spotykanych gatunków znajduje się miejsce gniazdowania bielika. roślin, m.in. turzycę dwupienną, narecznicę grzebieniastą i rutewkę orlikolistną. „Olszyny Grzybińskie” - obejmuje ciąg Kompleks torfowiskowy Kopaniarze jest naturalnych olsów i łęgów olszowych wzdłuż najcenniejszym i najlepiej zachowanym rzeki Wel. torfowiskiem niskim zarówno w skali Parku, jak i sąsiednich regionów. Wymaga więc jak Wykaz kręgowców występujących na te- najszybszej ochrony rezerwatowej. renie Gminy Rybno objętych gatunkową ochroną ścisłą: „Dolina Rzeki Rumian” - jest to propo- (rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia nowany rezerwat krajobrazowy o powierzch- 28 września 2004r.) ni 56,90 ha. Znajduje się po północno-zachodniej stronie jeziora Rumian. Obejmuje Ryby – Pisces zatorfioną rynnę jeziora wraz z płynącą Stru- 1. koza Cobitis taenia gą Rumiańską, porośniętą lasem łęgowym 2. piekielnica Aburnoides bipunctatus oraz olsem. W dolinie rzeki odnotowano aż 3. piskorz Misgurnus fossilis 417 gatunków roślin naczyniowych oraz 4. różanka Rhodeus sericeus ponad 30 gatunków mszaków naziemnych. 5. strzebla potokowa Phoxinus phoxinus Stwierdzono obecność 10 gatunków roślin 6. śliz Nemachilus barbatulus prawnie chronionych, m.in. grążela żółtego, porzeczki czarnej, pierwiosnki lekarskiej, ka- Płazy – Amphibia liny koralowej i wielosiła błękitnego. 1. grzebiuszka ziemna Pelobates fuscus Projektowany rezerwat jest interesujący 2. kumak nizinny Bombina bombina także pod względem faunistycznym. Spo- 3. ropucha paskówka Bufo calamita śród zalatujących tu ptaków można spotkać 4. ropucha szara Bufo bufo m.in. bociana czarnego, kruka, grzywacza, 5. ropucha zielona Bufo viridis kukułkę, dzięcioła dużego i czaplę siwą. 6. rzekotka drzewna Hyla arborea W łęgu jesionowoolszowym bytują różne 7. traszka grzebieniasta Triturus cristatus gatunki ssaków, płazów i gadów. Spośród 8. traszka zwyczajna Triturus vulgaris płazów na uwagę zasługuje rzadko spotyka- 9. żaba jeziorkowa Rana lessonae na rzekotka drzewna. 10. żaba moczarowa Rana arvalis 11. żaba śmieszka Rana ridibunda „Kopaniarze” – projektowany rezer- 12. żaba trawna Rana temporaria -wat leśny zajmuje powierzchnię 156,58 ha. 13. żaba wodna Rana esculenta Obejmuje fragment wysoczyzny moreno- wej o dużym zróżnicowaniu rzeźby terenu. Gady - Reptilia Projektuje się objęcie ochroną kilku oddzia- 1. jaszczurka zwinka Lacerta agilis łów leśnych z grą-dem, borem mieszanym, 2. jaszczurka żyworodna Lacerta vivipara borem sosnowym świeżym i brzeziną ba- 3. padalec zwyczajny Anguis fragilis

48 PRZEWODNIK PRZYRODNICZO-KULTUROWY PO GMINIE RYBNO 4. zaskroniec zwyczajny Natrix natrix 5. żmija zygzakowata Vipera berus 6. żółw błotny Emys orbicularis

Ptaki – Aves 1. bąk Botaurus stellaris 2. bekas kszyk Gallinago gallinago 3. białorzytka Oenanthe oenanthe 4. bielik Haliaeetus albicilla 5. błotniak łąkowy Circus pygargus 6. błotniak stawowy Circus aeruginosus 7. błotniak zbożowy Circus cyaneus 8. bocian biały Ciconia ciconia Gągoł 9. bocian czarny Ciconia nigra 10. bogatka Parus major 22. dudek Upupa epops 11. brodziec krwawodzioby Tringa totanus 23. dymówka Hirundo rustica 12. brodziec piskliwy Actitis hypoleucos 24. dzierlatka Galerida cristata 13. brodziec samotny Tringa 25. dzięcioł czarny Dryocopus martinus 14. brzegówka Riparia riparia 26. dzięcioł duży Dendrocopos major 15. brzęczka Locustella luscinioides 27. dzięcioł średni Dendrocopos medius 16. cierniówka Sylvia communis 28. dzięcioł zielony Picus viridis 17. czajka Vanellus vanellus 29. dzięciołek Dendrocopos minor 18. czubatka Parus cristatus 30. dziwonia Carpodaceus erythrinus 19. czyż Carduelis spinus 31. dzwoniec Carduelia chloris 20. derkacz Crex crex 32. gajówka Sylvia borin 21. drozd śpiewak Turdus philomelos 33. gągoł Bucephala clangula 34. gąsiorek Lanius collurio 35. gęś gęgawa Anser anser 36. gil Pyrrhula pyrrhula 37. grubodziób Coccothraustes coccothraustes 38. jastrząb Accipiter gentilis 39. jemiołuszka Bombycilla garrulu 40. jerzyk Apus apus 41. kania czarna Milvus migrans 42. kania rdzawa Milvus milvus 43. kobuz Falco subbuteo 44. kokoszka wodna Gallinula chloropus 45. kopciuszek Phoenicurus ochruros 46. kos Turdus merula 47. kowalik Sitta europaea 48. krakwa Anas strepera 49. krętogłów Jynx torquilla 50. krogulec Accipiter nisus 51. kropiatka Porzana porzana 52. krwawodziób Tringa totanus 53. krzyżodzób świerkowy Loxia curvirostra 54. kszyk Gallinago gallinago Bielik 55. kukułka Cuculus canorus

RORMY OCHRONY PRZYRODY 49 Kowalik Mewa śmieszka

56. kulczyk Serinus serinus 71. myszołów Buteo buteo 57. kwiczoł Turdus pilaris 72. nurogęś Mergus merganser 58. lelek Caprimulgus europaeus 73. oknówka Delichon urbica 59. lerka Lullula arborea 74. orlik krzykliwy Aquila pomarina 60. łabędź niemy Cygnus olor 75. orzechówka Nucifraga caryocatactes 61. łabędź krzykliwy Cygnus cgnus 76. paszkot Turdus viscivorus 62. łozówka Acrocephalus palustris 77. pełzacz leśny Certhia familiaris 63. makolągwa Carduelis cannabina 78. pełzacz ogrodowy Certhia 64. mazurek Passer montanus brachydactyla 65. mewa pospolita Larus canus 79. perkoz dwuczuby Podiceps cristatus 66. mewa śmieszka Larus ridibundus 80. perkoz rdzawoszyi Podiceps grisegena 67. muchołówka mała Ficedula parva 81. perkozek Tachybaptus ruficollis 68. muchołówka szara Muscicapa striata 82. piecuszek Phylloscopus trochilus 69. muchołówka żałobna Ficedula hypoleuca 83. piegża Sylvia curruca 70. mysikrólik Regulus regulus 84. pierwiosnek Phylloscopus collybita

Gęś gęgawa

50 PRZEWODNIK PRZYRODNICZO-KULTUROWY PO GMINIE RYBNO 119. sroka (od 15 marca do 30 czerwca) Pica pica 120. strumieniówka Locustella fluviatilis 121. srokosz Lanius excubitor 122. strzyżyk Troglodytes troglodytes 123. szczygieł Carduelis carduelis 124. szpak Sturnus vulgaris 125. świergotek drzewny Anthus trivialis 126. świergotek łąkowy Anthus pratensis 127. świergotek polny Anthus campestris 128. świerszczak Locustella naevia 129. świstunka Phyloscopus sibilatrix Ropucha zielona 130. trzciniak Acrocephalus arundinaceus 131. trzcinniczek Acrocephalus scirpaceus 85. pleszka Phoenicurus phoenicurus 132. trzmielojad Pernis apivorus 86. pliszka siwa Motacilla alba 133. trznadel Emberiza citrinella 87. pliszka żółta Motacilla flava 134. turkawka Streptopelia turtur 88. płomykówka Tyto alba 135. wilga Oriolus oriolus 89. podróżniczek Luscinia svecica 136. wodnik Rallus aquaticus 90. pokląskwa Saxicola rubetra 137. wróbel Passer domesticus 91. pokrzewka czarnołbista Sylvia atricapilla 138. zaganiacz Hippolais icterina 92. pokrzewka jarzębata Sylvia nisoria 139. zięba Fringilla coelebs 93. pokrzewka ogrodowa Sylvia borin 140. zimorodek Alcedo atthis 94. pokrzywnica Prunella modularis 141. zniczek Regulus ignicopillus 95. potrzeszcz Miliaria calandra 142. żuraw Grus grus 96. potrzos Emberiza schoeniclus 97. pójdźka Athene noctua Ssaki – Mammalia 98. przepiórka Coturnix coturnix 1. borowiaczek Nyctaus leisleri 99. pustułka Falco tinnunculus 2. borowiec wielki Nyctalus noctula 100. puszczyk Strix aluco 3. gacek brunatny Plecotus auritus 101. raniuszek Aegithalos caudatus 4. jeż wschodni Erinaceus concolor 102. remiz Remiz pendulinus 5. karlik malutki Pipistrellus pipistrellus 103. rokitniczka Acrocephalus schoenobaenus 6. karlik większy Pipistrellus nathusii 104. rudzik Erithacus rubecula 7. kuna domowa Martes foina 105. rybitwa czarna Chlidonias niger 106. rybitwa zwyczajna (rzeczna) Sterna hirundo 107. samotnik Tringa ochropus 108. sieweczka rzeczna Charadrius dubitus 109. sierpówka Streptopelia decaocto 110. sikora czarnogłowa Parus montanus 111. sikora modra Parus caeruleus 112. sikora uboga Parus palustris 113. siniak Columba oeans 114. skowronek Alauda arvensis 115. słowik szary Luscinia luscinia 116. sosnówka Parus ater 117. sowa uszata Asio otus 118. sójka Garrulus glandarius Rybołów

RORMY OCHRONY PRZYRODY 51 5. wrona Corvus corone 6. kormoran czarny Phalacrocorax carbo

Ssaki – Mammalia 1. kret Talpa europaea 2. wydra Lutra Lutra

Wykaz stwierdzonych gatunków grzy- bów i roślin podlegających ochronie ścisłej, występujących na terenie Gminy Rybno. (wg Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r.) Sieweczka rzeczna FUNGI - GRZYBY 8. kuna leśna Martes martes 1. soplówka Hericium sp. 9. łasica Mustella nivalis 2. szmaciak gałęzisty Sparassis crispa 10. mroczek późny Eptesicus serotinus 11. nocek duży Myotis myotis LICHENES - POROSTY 12. nocek Natterera Myotis nattereri 1. płaskotka rozlana Parmeliopsis ambigua 13. nocek rudy Myotis daubentoni 2. pawężnica Peltigera polydactylon 14. ryjówka aksamitna Sorex araneus 3. płucnik modry Platismatia glauca 15. ryjówka malutka Sorex minutus 4. mąklik otębiasty Pseudevernia 16. rzęsorek rzeczek Neomys anomalus furfuracea 17. smużka Sicista betulina 18. tchórz zwyczajny Mustela putorius RHODOPHYTA KRASNOROSTY. 19. wiewiórka pospolita Sciurus vulgaris 1. hildenbrandia rzeczna Hildenbrandtia rivularis Wykaz gatunków kręgowców z terenu Gminy Rybno objętych ochroną częściową: BRYOPHYTA - MCHY 1. bagnik włosowaty Philonotis arnelii Ptaki – Aves 2. błotniszek wełnisty Helodium blandowii 1. czapla siwa Ardea cinerea 3. błyszcze włoskowate Tomenthypnum 2. gawron Corvus frugilegus nitens 3. sroka Pica pica 4. gładysz paprociowaty Homalia 4. kruk Corvus corax trichomanoides

Błotniak stawowy (samica) Czajka

52 PRZEWODNIK PRZYRODNICZO-KULTUROWY PO GMINIE RYBNO 17. torfowiec jednoboczny Sphagnum subsecundum 18. torfowiec magellański Sphagnum magellanicum 19. torfowiec obły Sphagnum teres 20. torfowiec ostrolistny Sphagnum capillifolium 21. torfowiec pogięty Sphagnum flexuosum 22. torfowiec Russowa Sphagnum russowi Wydra europejska 23. torfowiec skręcony Sphagnum contortum 5. haczykowiec błyszczący Hamatocaulis 24. torfowiec szpiczastolistny Sphagnum vernicosus cuspidatum 6. mszar krokiewkowaty Paludella 25. torfowiec środkowy Sphagnum centrale squarrosa 26. torfowiec tępolistny Sphagnum 7. naleźlina skalna Andreaea rupestris obtusum 8. pędzliczek zielonkawy Syntrichia 27. torfowiec Warnstorfa Sphagnum virescens warnstorfii 9. sierpowiec moczarowy Drepanocladus 28. torfowiec wąskolistny Sphagnum sendtneri angustifolium 10. skorpinowiec brunatny Scorpidium 29. torfowiec ząbkowany Sphagnum scorpioides denticulatum 11. tęposz niski Leptodictyum humile 30. widłoząb błotny Dicranum bonjeanii 12. torfowiec błotny Sphagnum palustre 31. wodnokrzywoszyj zanurzony 13. torfowiec brunatny Sphagnum fuscum Hygroamblystegium tenax 14. torfowiec czerwonawy Sphagnum 32. zwiślik maczugowaty Anomodon rubellum attenuatus 15. torfowiec frędzlowaty Sphagnum 33. zwiślik wiciowy Anomodon viticulatus fimbriatum 16. torfowiec Girgensohna Sphagnum SPERMATOPHYTA – NASIENNE girgensohnii 1. bagnica torfowa Scheuchzeria palustris

Pokląskwa

RORMY OCHRONY PRZYRODY 53 Czermień błotna

2. bagno zwyczajne Ledum palustre 3. brzoza niska Betula humilis 4. dzwonek szerokolistny Campanula Muchomor czerwony latifolia 5. fiołek orfowyt Viola epipsila 18. lipiennik Loesela Liparis loeselii 6. gnidosz błotny Pedicularis palustris 19. listera jajowata Listera ovata 7. goździk pyszny Dianthus superbus 20. naparstnica zwyczajna Digitalis 8. gółka długoostrogowa Gymnadenia grandiflora conopsea 21. nasięźrzał pospolity Ophioglossum 9. kruszczyk błotny Epipactis palustris vulgatum 10. kruszczyk szerokolistny Epipactis 22. orlik pospolity Aquilegia vulgaris helleborine 23. paprotka zwyczajna Polypodium vulgare 11. kukułka Fuchsa Dactyrorhiza fuchsii 24. pełnik europejski Trollius europaeus 12. kukułka krwista Dactylorhiza incarnata 25. pluskwica europejska Cimicifuga 13. kukułka plamista Dactylorhiza europaea maculata 26. pływacz drobny Utricularia minor 14. kukułka szerokolistna Dactylorhiza 27. pływacz średni Utricularia intermedia majalis 28. pływacz zaniedbany Utricularia 15. kukułka bałtycka Dactylorhiza baltica australis 16. leniec bezpodkwiatkowy Thesium 29. pływacz zwyczajny Utricularia vulgaris ebracteatum 30. podkolan biały Platanthera bifolia 17. lilia złotogłów Lilum martagon 31. pomocnik baldaszkowy Chimaphilla umbellata 32. przylaszczka pospolita Hepatica nobilis 33. rosiczka okrągłolistna Drosera rotundifolia 34. skalnica torfowiskowa Saxifraga hirculus 35. turzyca bagienna Carex limosa 36. turzyca strunowa Carex chordorrhiza 37. wawrzynek wilczełyko Daphne mezerum 38. wełnianka delikatna Eriophorum gracile 39. widlicz (widłak) spłaszczony Diphasiastrum complanatum Szmaciak gałęzisty 40. widłak goździsty Lycopodium clavatum

54 PRZEWODNIK PRZYRODNICZO-KULTUROWY PO GMINIE RYBNO 14. próchniczek błotny Aulacomnium palustre 15. rokietnik pospolity Pleurozium schreberi 16. torfowiec kończysty Sphagnum fallax 17. torfowiec nastroszony Sphagnum squarrosum 18. tujowiec delikatny Thuidium delicatulum 19. tujowiec szerokolistny Thuidium recognitum 20. tujowiec tamaryszkowaty Thuidium tamariscinum 21. widłoząb kędzierzawy Dicranum Chrobotek kieliszkowy polysetum 22. widłoząb miotłowy Dicranum scoparium 41. widłak jałowcowaty Lycopodium annotinum SPERMATOPHYTA – NASIENNE 42. wielosił błękitny Polemonium coeruleum 1. barwinek pospolity Vinca minor 43. wyblin jednolistny Malaxis monophyllos 2. bluszcz pospolity Hedera helix 44. żłobik koralowaty Corallorhiza trifida 3. bobrek trójlistkowy Menyanthes trifoliata Wykaz gatunków grzybów i roślin naczynio- 4. centuria zwyczajna Centaurium wych podlegających ochronie częściowej, erythraea występujących na terenie Gminy Rybno 5. grążel żółty Nuphar lutea 6. grzybienie białe Nymphaea alba LICHENES – POROSTY 7. kalina koralowa Viburnum opulus 1. chrobotek leśny Cladonia arbuscula 8. kocanki piaskowe Helichrysum 2. mąkla tarniowa Evernia prunastri arenarium 3. płucnica islandzka Cetraria islandica 9. konwalia majowa Convallaria majalis 10. kopytnik pospolity Asarum europaeum BRYOPHYTA – MCHY 11. kruszyna pospolita Frangula alnus 1. bielistka siwa Leucobryum glaucum 12. pierwiosnek lekarski Primula veris 2. brodawkowiec czysty Pleuroscleropodium 13. porzeczka czarna Ribes nigrum purum 14. przytulia wonna Galium odoratum 3. drabik drzewkowaty Climacium 15. turówka leśna Hierochloë australis dendroides 4. dzióbkowiec Zetterstedta Eurhynchium angustirete 5. fałdownik nastroszonyRhytidiadelphus sqarrosus 6. fałdownik szeleszczący Rhytidiadelphus triqetrus 7. gajnik lśniący Hylocomium splendens 8. jodłówka pospolita Abietinella abietina 9. limprichtia pośrednia Limprichtia cossoni 10. mokradłoszka zaostrzona Caliergonella cuspidata 11. piórosz pierzasty Ptilium crista-castrensis 12. płonnik cienki Polytrichum strictum 13. płonnik pospolity Polytrichum commune Wyblin jednolistny na Torfowisku Kopaniarze

RORMY OCHRONY PRZYRODY 55 Oznakowanie pomnika przyrody

Ostoja Welska. Użytek ekologiczny Koszelewki

56 PRZEWODNIK PRZYRODNICZO-KULTUROWY PO GMINIE RYBNO CHARAKTERYSTYKA ZANIKAJĄCEJ GWARY CHARAKTERYSTYKA Niestety, do dzisiaj przepiękną gwarą ZANIKAJĄCEJ GWARY posługują się tylko ludzie starsi. Szkoda, bo jest to skarbnica, która kryje dzieje ludzi i re- GMINY RYBNO gionu.

Gwara – według Encyklopedii języka Przykłady zanikającej gwary z terenu polskiego to mowa ludności wiejskiej z nie- gminy Rybno wielkiego terytorium, przeważnie z kilku czy kilkunastu wsi, różniąca się od języka absztyfikant – kawaler ogólnego i mowy sąsiednich okolic pew- ancug – ubrania nymi cechami, głównie fonetycznymi i lek- antaba – zasuwa na drzwi sykalnymi, podrzędna w stosunku do dia- aplegerka – kosiarka lektu. Terminy ,,gwara” i „dialekt” są często bacherek – puszka blaszana używane wymiennie. Nieraz gwary wiejskie badować – kąpać się nazywa się ludowymi lub terytorialnymi dla badziewie – byle co odróżnienia gwar miejskich i gwar zawodo- bajzel – bałagan wych. Gwara w ogólniejszym zanaczeniu to balia – wanna w ogóle mowa wiejska. bamber – gospodarz Gwara warmińsko-mazurska przez bar- bania – dynia dzo długi okres podlegała silnemu wpły- barchan – flanela wowi niemczyzny. Poza tym historyczne bigiel – wieszak uwarunkowania sprawiły, że gwary nasze- blat – płyta wierzchnia stołu go regionu długo odcięte były od języka bodaj – podobno ogólnopolskiego, dlatego w języku naszych bojówka – halka przodków zachowało się wiele, obecnych bony – bób do dzisiaj, archaizmów. brecha – łom Charakterystyczne cechy gwary używa- brejtka – prymitywna młocarnia nej jeszcze w Gminie Rybno są typowe dla bremka – denaturat gwar malborsko-lubawskich i ostródzkich. bryftryger – listonosz brymza – hamulec Cechy charakterystyczne gwary naszej bujany – piwonie gminy to przede wszystkim: chały – ubrania • Mieszanie š ž č dż z ś ź ć dź, np. w leše, chechłać – prać švyńa, bećka, zaćon (zaczął). To zjawisko chochla – nalewka tłumaczy się wpływem dawnego pru- choćta – chodźcie skiego podłoża językowego. chować – hodować • Końcówka 1 os. l. mn.- va, np. mawa, dawa. chrępel – kręgosłup • Czasowniki w 3 os. l. poj. r. męskiego, cierwune – czerwone czasu przeszłego zakończone na -uł cigięć – cień (buł, zebuł, obuł). cug – pociąg; ciąg w kominie • Samogłoski nosowe znajdujące się na cyferblat – tarcza zegara końcu wyrazu traciły nosowość np. deka – koc z tobo (z tobą). dekel – przykrywka deleja – plotkara Na ukształtowanie się języka naszej delija kloszowa – długa ocieplana kurtka gminy oprócz gwar malborsko-lubawskich do dom – do domu i ostródzkich duży wpływ miał język nie- donder – osoba pyskata; marudna miecki. Wiele słów przytoczonych tutaj po- drapaka – miotła do zamiatania chodzi właśnie z języka niemieckiego. draszować – młócić

58 PRZEWODNIK PRZYRODNICZO-KULTUROWY PO GMINIE RYBNO drut koprowy – drut miedziany kapka – odrobina dubelt – podwójny kara – taczka durch – stale kasta – wóz ze skrzynią durszlak – sito; cedzak kastka – skrzynka dycht – do końca kieta – łańcuch dyskan – konewka kfap – coś gęstego ejwoj (ajwoj) – tutaj kienek – kawałek suszonego torfu eno raz – tylko raz kietować – zamykać drzwi na klucz fajerki – kręgi do pieca kis – żwir fatko – szybko kisać – rosnąć (np. ciasto) fejn – ładnie kiziak – źrebak fertig – koniec klafter – miara objętości torfu fertykuł – szafka do bielizny klucować – karmić, dopasać flaszka – butelka knebel – kij frisztyk – śniadanie kormon – kurtka fuchtel – wialnia do zboża krapa – motyka fugel – idiota/dureń kubeł – wiadro fukszfanc – piłka do przycinania drewnia- kupać – kupować nych listew laćki (ślory) – kapcie funt – 0,5 kg leberka – wątrobianka futer – jedzenie (pasza) legować – dać; przekazać futrować – karmić lorbas – chuligan gacie – kalesony manić – kłamać/oszukiwać gancegal – obojętnie manijak – kłamczuch/oszust gelukrada – narzędzie do mierzenia kątów mantel – płaszcz listew mata – macie gira – noga muder – błoto torfowe glaska – szklanka najrzeć – lubić/kochać glanc – polewa; lukier np. na pączku na fleku – pijany człowiek glonek – kromka chleba na szage – na skos grapa – duży, żeliwny garnek natron – soda gryz – kasza manna obdawać – karmić zwierzęta odkietować – otworzyć obdza – łańcuch gulon – indyk ofnal – gwóźdź gutalina – pasta do butów olopa – duża kobieta hacele – wkręty do podkowy dla konia na ospa – pasza zimę pajda – kanapka haferfloki – płatki owsiane pępek – maślak ino (eno) – tylko pikulus – przebieraniec; kolędnik je – jest po wiela – po ile jo – tak po wiela stoji – ile kosztuje jubel – zabawa portmania – portmonetka jupka – kurtka prasa – żelazko kacze doły – odludne miejsce propek – korek kesel – duży garnek do gotowania bielizny powrozek – sznurek lub ziemniaków przybość – na boso koci jamer – dyskoteka psiakrew – lekkie przekleństwo kalmuz – tatarak puć ajf – chodź tu kant – krawędź rojber – rozrabiaka

CHARAKTERYSTYKA ZANIJAKĄCEJ GWARY 59 rajby – swaty sztreka – kolej rąkiel – brukiew sztymować się – malować się rejbeska – tarka śrubsztag – imadło rejzować – poróżować taska – filiżanka remplaki – młode np. świnie taska – kubek ronkiel – burak pastewny tombank – lada sklepowa rychtować – robić truś – królik rzniocha – lanie tygielek – garnek sklep – piwnica tutka – torebka skład – sklep tumlować się – bić się skurczypała – niegrzeczny chłopak ustęp – ubikacja słupek – mały, okrągły piecyk wender – włóczykij spajany – wóz konny weno wejta – zobaczcie spuchlak – grubas werk – mechanizm zegarka statki – naczynia werksztela – nastawnia szajerek – małe pomieszczenie do drewna wiela – dużo szemel – blondyn worszta – kiełbasa szlapa – grabiarka konna do siana wyro – łóżko szlory – kapcie wyrychtować – wyremontować szlouch – wąż ogrodniczy yno – tylko szlufy – pojazd na płozach do przewożenia zagraj – zupa kartoflana wody lub obornika zborgować – zaciągnąć kredyt szmelc – złom zejty – boki szabel – fasola zompa – torfowisko szneka – słodka bułka zorgować – robić zapasy sznoptuch – chusteczka do nosa zorgowny – zapobiegliwy szpetny – brzydki zylc – galareta; „zimne nogi” szpica – trójkątny kawałek ziemi żaga – piła do drzewa szpuk – chudy żagować – piłować szruber – szczotka ryżowa żydził – chciwił szlejfa – wstążka szponga – listew

Zbiór ziół – 1942 r.

60 PRZEWODNIK PRZYRODNICZO-KULTUROWY PO GMINIE RYBNO ZWYCZAJE I OBRZĘDY nie potraw. Zanika już zwyczaj „chodzenia KULTYWOWANE po smaganiu” dzieci. Odwiedzają one wczesnym rankiem sąsiadów i otrzymują za ry- W GMINIE RYBNO mowanki i pieśni religijne, malowane jajka i smakołyki. Zwyczaje i obrzędy doroczne i gospo- We wszystkich domach na Wielkanoc darskie zachowały się na naszym terenie przygotowuje się „rózgi” i bazie, przyniesio- stosunkowo dobrze. Zawierają wiele różno- ne wcześniej gałązki brzozowe i wierzbowe rodnych pod względem pochodzenia ele- zazielenione w cieple domowym. mentów. Nawarstwiały się i przekształcały W niektórych domach kultywuje się przez lata. Przynosiła je ludność osiedlająca zwyczaj „Bożych ran” smagania w Wielki Pią- się przez kilka wieków na tym terenie, a po tek gałązkami kadyku (jałowca) nagich stóp 1945 roku ludność napływająca ze wszyst- domowników na pamiątkę ran ukrzyżowa- kich stron Polski. nego Chrystusa.

Przebierańcy Sobótka Święta Bożego Narodzenia należą do W kulturze słowiańskiej zwyczaje zwią- bogatych w tradycje ludowe. Do dzisiaj za- zane z wigilią św. Jana, nazywane sobótką, chował się zwyczaj chodzenia przebierań- zawierają elementy magiczne i wróżbiar- ców, zwanych czasami „Pikulusami”. Dzieci skie. ubierają maski, przygotowują występy. Dzisiaj utraciły już one charakter obrzę- Śpiewają pieśni bożonarodzeniowe, dekla- dowy i stały się formą rozrywki. mują rymowanki. Przychodzą do domów Sobótka obfitowała we wróżby matry- sąsiadów, prezentują wykonaną przez sie- monialne. Do dzisiaj najpopularniejsze jest bie szopkę bożonarodzeniową i dostają za plecenie wianków z ziół, kwiatów i przycze- to słodycze oraz pieniądze. pianie do nich płonącej świeczki (symbol ognia sobótkowego). Puszcza się je na pły- Zwyczaje wiosenne i wielkanocne nącą wodę. Według starej wróżby pierwsza Zwyczaje wiosenne na terenie naszej wyjdzie za mąż ta panna, której wianek po- gminy wiążą się z Wielkanocą. Mówi się płynie najszybciej. o tym, że wiosnę przynoszą ptaki - jaskółki, skowronki, bociany. Z wyglądem przylatu- Wieńce dożynkowe jących bocianów wiążą się przepowiednie Dożynki są prastarą uroczystością koń- pogody: czyste bociany zwiastują suchy czącą żniwa, są reliktem dawnych obrzę- rok, brudne zapowiadają rok mokry, sto- dów o charakterze magicznym, mającym jące w gnieździe - rok leniwy, lecące - rok zapewnić urodzaj na przyszły rok. Z bie- pracowity. giem lat zacierał się w Polsce obrzędowy Z dawnych obyczajów zachowało się do charakter uroczystości i zmieniały się formy dzisiaj topienie marzanny będącej alegorią jej obchodzenia. Wynikało to z przemian, odchodzącej zimy. Obecnie zwyczaj ten którym podlegała wieś. należy przede wszystkim do zabaw dzieci. Dzisiaj uroczystość dożynek jest świę- Zwyczaje związane z Wielkanocą są różno- tem wspólnym całej gminy. Najpiękniej- rodne. Można stwierdzić, że te święta łączą szym zwyczajem jest robienie przez po- ze sobą obrzędowość religijną i relikty po- szczególne wsie wieńców dożynkowych. gańskich wierzeń wiosennych, które przy- Materiałem są różnego rodzaju zboża, brały interpretację chrześcijańską. Starsi kwiaty, owoce. Piękne wieńce przynoszone ludzie mówią o zwyczaju połykania części są do kościoła i święcone w czasie mszy do- bazi, aby zabezpieczyć się przed bólem gar- żynkowej. dła. Zwyczajem ogólnopolskim jest święce-

CHARAKTERYSTYKA ZANIJAKĄCEJ GWARY 61 TRAWNIK SAŁATKOWY Ziemniaki z macierzanką 1 kg ziemniaków Gmina Rybno położona wśród jezior 3 łyżki oliwy i lasów jest magicznym miejscem dla od- 2 łyżki masła krywców kulinarnych. Jak nigdzie indziej 2 łyżki posiekanej świeżej macierzanki właśnie w takich miejscach na wyciągnięcie sól ręki można znaleźć najsmaczniejsze i naj- pieprz zdrowsze jedzenie. Okazuje się bowiem, Młode ziemniaki myjemy, nie obieramy, że zapomnieliśmy o wielu jadalnych rośli- kroimy w ósemki. Blachę smarujemy oliwą, nach rosnących w trawie przy domu, na układamy ziemniaki solimy i pieprzymy. łące, w lesie. Dodatkowym atutem terenów Masło kroimy w wiórki i rozkładamy na oddalonych od wielkich urbanizacji są frag- ziemniakach zapiekamy w 200oC aż się za- menty nieskażone czyste naturalne. Dzięki rumienią. Na koniec posypujemy potrawę temu od wczesnej wiosny bez obaw można macierzanką. zbierać młody szczaw, mlecz, krwawnik na sałatkę. Na suchej górce można poszukać Sałatka z łąki aromatyczną macierzankę, zrobić nalewkę Po jednej garści: liści młodego mleczu, na młodych pędach sosny czy owocach ro- krwawnika, liści czosnku niedźwiedziego, kitnika. Rarytasem może być także podaro- lebiody, młodych liści lipy wana przez myśliwego dziczyzna uduszona 2 młode liście chrzanu z gałązkami daglezji. kwiaty stokrotek i bratków Wystarczy się rozejrzeć, a okaże się, że 2 łyżki oliwy wokół nas jest bogactwo nie tylko smaku sól ale także zdrowia. Natura daje nam niezli- pieprz czoną ilość właściwości odżywczych od sok z cytryny wczesnej wiosny aż do późnej jesieni, kiedy Wszystkie rośliny porwać na duże kawał- zbieramy grzyby, orzeszki bukowe, wyko- ki, z oliwy, soku z cytryny soli i pieprzu przy- pujemy topinambur (najłatwiej znaleźć go gotowujemy sos. Polewamy liście mieszamy, na licznych w okolicy poletkach łowieckich, dodajemy kwiaty stokrotek i bratków. gdzie uprawiany jest dla dzików). Na pew- no warto wypróbować przepisy na niektóre smaczne i zdrowe potrawy

Zupa szczawiowa 1 łyżka masła 2 garści zerwanego świeżo szczawiu 6 ziemniaków 1 cebula 1 litr rosołu 2 łyżki śmietany 4 jajka ugotowane na twardo Roztapiamy w garnku masło, dodajemy cebulę i pokrojone w drobną kostkę ziemniaki. Po kilku minutach wkładamy grubo posiekany szczaw i zalewamy rosołem. Go- tujemy na wolnym ogniu 20 min. Zestawia- my z ognia, dodajemy śmietanę i kawałki ugotowanego na twardo jajka. Rumianki

62 PRZEWODNIK PRZYRODNICZO-KULTUROWY PO GMINIE RYBNO Sok z rokitnika du. Dodać cienko okrojoną skórkę z cytry- 1 kg owoców rokitnika (zbieranych po ny (bez białego miąższu) oraz sok i pieprz. przymrozkach lub przetrzymanych dzień Odstawić na dwa tygodnie, pamiętając w zamrażarce) o poruszaniu naczyniem. Połączyć płyny, 50 dag cukru przefiltrować, rozlać do butelek, szczelnie ¼ szklanki wody zakorkować. Odstawić na miesiąc w chłod- Owoce rokitnika (można zbierać od je- ne miejsce. sieni) przebieramy, nie myjemy. Wrzucamy do rondla, podlewamy wodą i zasypujemy cukrem. Na małym ogniu odparowujemy, przecadzamy przez sitko i przelewamy do butelek. Pasteryzujemy 20 min w tempera- turze 80oC.

Dziczyzna z daglezją 1 kg udźca z jelenia 1 cytryna 2 marchwie 1 pietruszka 4 liście laurowe 6 ziaren ziela angielskiego gałązki daglezji sól pieprz 3 ząbki czosnku Mięso opłukać osuszyć skropić sokiem z cytryny i posmarować oliwą. Marchew i pietruszkę pokroić w plastry, obłożyć mię- sem. Dodać potłuczone ziele angielskie, pieprz i roztarty czosnek i liście laurowe. Całość obłożyć grubo lekko rozgnieciony- mi gałązkami daglezji. Wstawić do lodówki na 3 godziny. Następnie mięso zrumienić, podlać odrobiną rosołu, piec w piekarniku (180oC) 2 godziny

Nalewka na młodych pędach sosny Garść młodych pędów sosny (zebranych w połowie maja) 1 /2 litra spirytusu 1 szklanka wody 1 szklanka miodu 1 cytryna kilka ziaren pieprzu Młode pędy sosny zalać w słoju alkoholem i odstawić na 2 tygodnie w ciepłe miejsce. Nalewkę zlać a pędy zalać szklanką przegotowanej ciepłej wody i szklanką mio- Sosna zwyczajna (forma kołnierzykowa) – pomnik przyrody

CHARAKTERYSTYKA ZANIJAKĄCEJ GWARY 63 BIBLIOGRAFIA

1. Anczykowska M., Szczepański M., Węgrzynowski T., Przewodnik. Piesza ścieżka dydak- tyczna Nad Neliwą”. 1999. 2. Działdowo: Z dziejów miasta i powiatu. Olsztyn 1966. (red. Korycka W.) 3. Encyklopedia języka polskiego pod redakcją S. Urbańczyka, Zakład Narodowy im. Ossolińskich - Wydawnictwo Wrocław 1994. 4. Gaisle J., Zejda J. Ssaki Świata. W-wa 1997. Muza S.A. 5. Gałązka D. Mapa geologiczno-turystyczna WPK. Wa-wa 2014. 6. Gmina Rybno. Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego. Część III 2013. 7. Groszkowski A. Ziemia Rumiańska na straży wiary i polskości. Tczew 1950 r. 8. Kapiński J., Grodzka W., Przewodnik po zabytkach kultury materialnej Welskiego Parku krajobrazowego. Wydanie II, Lidzbark 2005. 9. Kondracki J. Geografia fizyczna Polski. W-wa 1994. 10. Kruk E. - Warmia i Mazury, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2003. 11. Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W., Szeląg Z., Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Kraków 2006. 12. Mogilnicki Z.; Działdowo w latach 1344-1994. Zarys dziejów. 13. Nowe Miasto: Z dziejow miasta i powiatu. Olsztyn 1963. (red. Korycka W., Witkowski Z.) 14. Nowy Słownik języka polskiego pod redakcją E. Sobol; PWN Warszawa 2002. 15. Ochyra R., Żarnowiec J., Bednarek-Ochyra H., Census catalogue of Polish mosses. Kra- ków 2003. 16. Powszechna inwentaryzacja przyrodnicza gminy Rybno. Fundacja Ekologiczna „Czysta Wkra”, Ciechanów 1993. 17. Praca zbiorowa pod redakcją Bogumiła Kuźniewskiego - Warmiacy i Mazurzy. Życie co- dzienne ludności wiejskiej w I połowie XIX wieku. 18. Program Ochrony Środowiska dla Gminy Rybno. www.gminarybno.pl. 19. Rudnicki A. Ryby wód polskich. Atlas. W-wa 1989. WSiP. 20. Rzeszutko E. „Partyzanci znad Welu, Brynicy, Wkry i Drwęcy. Lidzbark 2013. 21. Sokołowski J. Ptaki Polski. W-wa 1968. PZWS. 22. Słownictwo gwarowe zebrane z terenu gminy Rybno przez uczniów Gimnazjum w Rybnie, 2004. 23. Szczepański M., Szata roślinna Welskiego Parku Krajobrazowego. Rocznik Działdowski 5. Działdowo 1999. 24. Szyfer A.- Zwyczaje, obrzędy i wierzenia Mazurów i Warmiaków, Olsztyn 1968. 25. Załuski T., Szczepański M., Urbański A., Burak S., Baumert E., Welski Park Krajobrazowy. Przewodnik przyrodniczy. Wyd. II Lidzbark 2005.

Cypel w Szczuplinach

64 PRZEWODNIK PRZYRODNICZO-KULTUROWY PO GMINIE RYBNO SPIS TREŚCI

1. Wstęp 3

2. Rys historyczny 5

3. Środowisko geograficzne 19

4. Szata roślinna 25

5. Świat zwierzęcy 33

6. Formy ochrony przyrody 41

7. Charakterystyka zanikającej gwary 57

8. Bibliografia 64

Wel w Kopaniarzach

BIBLIOGRAFIA 65 SPIS TREŚCI Rybno wraz z fragmentem Ostoi Welskiej

66 PRZEWODNIK PRZYRODNICZO-KULTUROWY PO GMINIE RYBNO zdjęcia z powietrza: www.KarHandVideo.pl