Autorzy: Magdalena Anczykowska Jerzy Anczykowski Grażyna Meller Małgorzata Rolka Mirosław Szczepański Anna Węgrzynowska Anna Witkowska Zdjęcia: M. Szczepański ZS Rybno K. Główczyński WPK K. Wittbrodt WPK Autorzy dziękują mieszkańcom Gminy Rybno za przekazy ustne i udostępnienie zdjęć. Przewodnik przyrodniczo-kulturowy po Gminie Rybno. Rybno 2014, wydanie II zmienione Publikację dofinansowano ze środków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Olsztynie Opracowanie graficzne i druk: DRUKARNIA TINTA Z. Szymański, 13-200 Działdowo, ul. Żwirki i Wigury 22, tel. (23) 697 52 62÷63, fax (23) 697 25 70 Wstęp jobrazowego. Walory przyrodnicze gminy turyści mogą oglądać w czasie pieszych i ro- Gmina Rybno leży na Pojezierzu Chełmiń- werowych wycieczek trasami turystycznymi: sko-Dobrzyńskim, w południowo-zachodniej „Szlakiem największych jezior Welskiego Par- części województwa warmińsko-mazurskie- ku Krajobrazowego”, „Błękitnym Szlakiem”, go w powiecie działdowskim. Graniczy z sze- „Wokół jeziora Rumian” i ścieżką dydaktyczną ścioma gminami: Działdowo, Lidzbark, Płośni- „Nad Neliwą”. Na turystów czekają przepięk- ca (powiat działdowski), Dąbrówno (powiat ne punkty widokowe i rezerwaty przyrody: ostródzki), Lubawa (powiat iławski), Grodzicz- Ostrów Tarczyński i jezioro Neliwa oraz moż- no (powiat nowomiejski). liwość zorganizowania spływu kajakowego Powierzchnia gminy wynosi 147,46 km2, rzeką Wel. 7360 ludności. Gęstość zaludnienia wynosi Wśród pomników przyrody ożywionej 49,9 osób/km2. Największą miejscowością jest dominują dęby szypułkowe i lipy drobno- Rybno, które liczy 2627 (2014 r.) mieszkańców. listne. Do pomników przyrody nieożywio- Pozostałe miejscowości gminy Rybno to: nej należą głazy narzutowe znajdujące się w Dębieniu i Truszczynach. Warto zwiedzić Miejscowość Liczba ludności drewniane kościoły w Rumianie (1714 r.) Dębień 335 i Koszelewach (1926 r.) oraz młyny wodne Grabacz 39 w Tuczkach, Lesiaku, Rumianie, pałace i par- Gralewo PKP 117 Grądy 105 ki podworskie w Tuczkach i Koszelewach. Gronowo 107 Na terenie gminy działa przedszkole Groszki 120 w Rybnie, sześć szkół podstawowych, Gim- Hartowiec 673 nazjum w Rybnie, Niepubliczne Gimnazjum Jeglia 301 w Hartowcu, Liceum Ogólnokształcące i Za- Kopaniarze 50 sadnicza Szkoła Zawodowa w Rybnie. Gim- Koszelewki 123 nazjum, Liceum Ogólnokształcące i Zasadni- Koszelewy 582 cza Szkoła Zawodowa tworzą Zespół Szkół. Naguszewo 90 Poprawia się również baza sportowa, Nowa Wieś 57 między innymi poprzez wybudowanie sal Prusy 71 gimnastycznych w Hartowcu, Żabinach, Rapaty 59 Rumianie, Rybnie i hali sportowej w Rybnie Rumian 310 oraz boisk wielofunkcyjnych w Hartowcu, Szczupliny 166 Żabinach, Rumianie, Rybnie i Koszelewach. Truszczyny 284 Tuczki 420 W 2013 r. wyremontowano stadion w Ryb- Wery 36 nie, wybudowano boisko treningowe oraz Żabiny 688 położono bieżnię tartanową. Na terenie gminy istnieją zakłady pra- Lasy i zadrzewienia stanowią w gminie cy prowadzące działalność gospodarczą 3946 ha, co stanowi 26,7% ogólnej po- w dziedzinach handlu, budownictwa, prze- wierzchni. twórstwa, takie jak: PPH GRALBET, PHUP Gmina należy do słabo uprzemysłowio- KIM, ZAKŁAD PRODUKCJI KOSTKI BRUKO- nych. Dominującą gałęzią gospodarki jest rol- WEJ BUSZREM w Gralewie, OKS w Żabinach, nictwo, użytki rolne stanowią 8698 ha (59%). ZPUH STOL-BUD w Rybnie, ZPM Malinowski Urozmaicona rzeźba terenu wraz z rze- w Rybnie, SKR Rybno, EUROSTYL, MONTER, ką Wel łączącą jeziora Rumian, Zarybinek, Firma Transportowa MAZUR. Tarczyńskie, Grądy, tworzy malowniczy kom- Rozwija się tu turystyka i agroturystyka. pleks przyrodniczo-krajobrazowy przycią- Gmina dysponuje bazą noclegową i gastro- gający wielu turystów. Większość obszaru nomiczną. Komunikację ułatwia sieć dróg lo- gminy wchodzi w skład Welskiego Parku Kra- kalnych oraz linia kolejowa Warszawa-Gdańsk. WSTĘP 3 Rezerwat przyrody „Ostrów Tarczyński” (z platformą widokową) Rezerwat przyrody „Jezioro Neliwa” (z platformą widokową) Pomniki przyrody Pałac podworski Pomniki przyrody - głazy narzutowe RYS HISTORYCZNY RYS HISTORYCZNY spłonął, a pozostałość rozebrali mieszkań- GMINY RYBNO cy. W 1823 roku nazywano ją „czterokątną górą zamkową”. Pod koniec XIX wieku pro- wadzono tu prace archeologiczne, a cieka- Gmina Rybno położona jest w połu- wym znaleziskiem był uszkodzony srebrny dniowo – zachodniej części województwa kabłączek skroniowy i skorupy naczyń. Na warmińsko – mazurskiego. W zamierzchłej przełomie XIX i XX wieku mieszkańcy wy- przeszłości Warmię i Mazury zamieszkiwały korzystywali wzniesienie do kopcowania plemiona pruskie. Obszar dzisiejszej gminy ziemniaków i buraków. Do dzisiaj pozostał zamieszkały był przez Sasinów [ Zające]. jedynie mały ślad przy ulicy Praskiej, gdyż Ziemia sasińska obejmowała swym zasię- ziemia z tego grodziska posłużyła na budo- giem okolice dzisiejszej Ostródy, Olsztynka, wę drogi Rybno – Tuczki. Pierwsze wsie na Lubawy, Dąbrówna, Nidzicy i Działdowa. tych terenach lokowano na początku XIV Tereny te były w kręgu zainteresowań ksią- wieku. Najstarszą z nich jest Rumian, który żąt mazowieckich, którzy wielokrotnie na- istniał już przed rokiem 1303. Znana jest do- jeżdżali i pustoszyli ziemię Sasinów. W roku kładna data lokacji Dębienia – 14 kwietnia 1226 Konrad Mazowiecki sprowadził Krzy- 1335 roku. Przy tym wydarzeniu mowa jest żaków do Polski, aby pomogli mu poko- o Rybnie, tak więc można przyjąć, że Ryb- nać Prusów. Podbój trwał ponad 50 lat. Od no powstało przed rokiem 1335. W okresie 1230 roku, Krzyżacy zaczęli systematycznie Wielkiej Wojny z Zakonem Krzyżackim (1409 zajmować ziemię Prusów i nie zamierzali – 1411) obydwie strony przygotowywały się dzielić się nią z księciem Konradem. Zakon do decydującej bitwy w pobliżu gminy. Nad zaczął sprowadzać tu swoich osadników. jeziorem Kiełpińskim namiot królewski roz- W większości była to jednak ludność polska, bił Władysław Jagiełło, jego brat stryjeczny która przybyła na te tereny z ziemi cheł- Witold zajął Lidzbark. Wojska polskie dotar- mińskiej, Mazowsza i Podlasia. W roku 1257 ły do Koszelew, gdzie spalono kościół, na- książę kujawsko – łęczycki odstąpił ziemię stępnie pomaszerowały przez Działdowo, sasińską biskupowi chełmińskiemu. Pruso- Uzdowo, Dąbrówno na Grunwald. Z drugiej wie kilkakrotnie organizowali powstania strony Wielki Mistrz maszerował ze swo- przeciwko Zakonowi. W roku 1264 doszło imi wojskami przez Lubawę w kierunku do bitwy pod Fijewem, w której Krzyżacy Grunwaldu. Jan Długosz opisuje w swoich ponieśli porażkę. W roku 1303 nastąpił po- „Rocznikach” jak Władysław Jagiełło ukarał dział tej ziemi pomiędzy Krzyżaków i bisku- Tatarów, wieszając kilkudziesięciu z nich na pa chełmińskiego. Zachodnia część ziemi drzewach pod Dąbrównem za to, że rabo- sasińskiej, ziemia lubawska w tym część dzi- wali okoliczne wsie. Czy Tatarzy dotarli pod siejszej gminy Rybno (ziemia rumiańska), Rybno trudno powiedzieć, jednak do grani- przypadła biskupowi chełmińskiemu. Pozo- cy gminy to tylko kilka kilometrów. Wielkie stała część gminy leżąca po drugiej stronie znaczenie dla ziemi lubawskiej miała wojna rzeki Wel należała do Zakonu, do wójtostwa trzynastoletnia (1454 – 1466). W wyniku dąbrówieńskiego, a następnie do wójto- drugiego pokoju toruńskiego ziemia ta zo- stwa działdowskiego. Pozostałością po Sa- stała przyłączona do Korony. Miejscowości sinach na tych terenach były wzniesienia po drugiej stronie rzeki Wel takie jak Żabiny, obronne ziemno – drewniane. Jedno z nich Koszelewy, Szczupliny oraz Groszki pozosta- zobaczyć możemy na granicy gmin Rybno ły krzyżackie. Po sekularyzacji Zakonu na- i Lubawa, w Gutowie tzw. Korzonka. Podob- stąpiły zmiany administracyjne. Działdowo ne wzniesienie istniało w Rybnie i zostało wraz z okręgiem stało się kapitanatem. Po nazwane Górką Groszkowską. Usytuowane roku 1530 na te tereny dociera reformacja. ono było na wyspie pomiędzy jeziorami Za- W Koszelewach powstaje parafialna szkoła rybinek i Rybno. Miał stać tam zamek, który ewangelicka, a kościół rzymsko – katolicki 6 PRZEWODNIK PRZYRODNICZO-KULTUROWY PO GMINIE RYBNO Zabytkowy kościół w Rumianie został przejęty przez protestantów zgod- je malowanych drzwi. Mieszkańcy Rumiana nie z zasadą: „cuius regio, eius religio”(czyj okazali się bardziej przebiegli i nocą prze- kraj, tego religia). Wiek XVII to okres wojen nieśli drzwi z Gronowa do Rumiana. W ten polsko – szwedzkich. Wojny te, oprócz strat sposób budowę rozpoczęto w Rumianie gospodarczych doprowadziły do wybuchu i w roku 1714 odprawiono tu pierwszą wielu epidemii, w tym cholery. Spowodo- mszę. Kościół istnieje do dnia dzisiejszego, wała ona wyludnienie wsi do tego stopnia, jest drewniany w stylu barokowym, o kon- że na ziemię lubawską sprowadzono lud- strukcji zrębowej, z zewnątrz odeskowanej, ność pochodzenia tatarskiego. Po wojnach krytej gontem ze starymi malowidłami. Ru- następuje jednak szybka odbudowa gospo- mian w tym okresie był parafią dla wielu darki, rozwój handlu i wzrost liczby ludno- wsi dzisiejszej gminy m.in. Dębienia, Jeglii, ści. Tam, gdzie przebiegały szlaki handlowe zakładane były w poszczególnych wsiach karczmy. W okresie tym szybko rozwijał się Rumian, wieś położona nad jeziorem o tej samej nazwie. Jest to największe jezioro w powiecie działdowskim. Według ks. Ku- jota już w XIV w. miała tu istnieć parafia, inni sądzą, że miejscowości ziemi rumiańskiej należały do parafii w Zwiniarzu. We wsi już w 1647 roku istniała szkoła parafialna, któ- ra w roku 1667 była ruiną, jednak w 1706r. została odbudowana. Funkcję nauczyciela w niej pełnił organista. Według legendy ist- niejący kościół w Rumianie rozpadł