Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka. 2019, Nr 2
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
ŚLĄSKI KWARTALNIK HISTORYCZNY SOBÓTKA – ROCZNIK LXXIV (2019) NR 2 ŚLĄSKI KWARTALNIK HISTORYCZNY SOBÓTKA – ROCZNIK LXXIV (2019) NR ŚLĄSKI KWARTALNIK HISTORYCZNY SOBÓTKA Informacja o kwartalniku Śląski Kwartalnik Historyczny „Sobótka” wydawany jest we Wrocławiu od 1946 r., początkowo jako półrocznik i rocznik pod tytułem „Sobótka”, a od roku 1957 jako kwartalnik pod obecnym tytułem. Należy do najstarszych w Polsce regionalnych czasopism naukowych o profilu historycznym, pozostając ważnym elementem polskiej humanistyki. Wrocławskie Towarzystwo Miłośników Historii Uchodzi za jeden z najważniejszych periodyków śląskoznawczych, ale Oddział Polskiego Towarzystwa Historycznego jego łamy pozostają otwarte również na materiały o innym zakresie tematycznym. Służy prezentacji wyników badań nad dziejami Europy Środkowo-Wschodniej – ze szczególnym uwzględnieniem Śląska, sąsiednich regionów i krajów, zarazem refleksji nt. dziejów regionalnych. Przez wiele lat pismo znajdowało się w gestii Wrocławskiego Towarzystwa Miłośników Historii (Polskiego Towarzystwa Historycznego), obecnie ŚLĄSKI ukazuje się pod auspicjami Uniwersytetu Wrocławskiego. Dodatkowe informacje o czasopiśmie znajdują się na stronie: http://sobotka.uni. wroc.pl, na której można znaleźć jego bieżące i archiwalne numery. KWARTALNIK HISTORYCZNY Na łamach „Śląskiego Kwartalnika Historycznego Sobótka” publikowane są materiały (rozprawy, artykuły, miscellanea źródłowe, recenzje, polemiki i inne) w językach polskim, czeskim oraz kongresowych. SOBÓTKA Materiały należy nadsyłać drogą elektroniczną na adres redakcji: [email protected]. Składane teksty należy przygotowywać według instrukcji znajdującej się na stronie: http://sobotka.uni.wroc.pl/ redakcja. Nadsyłane teksty są recenzowane przez dwie osoby wskazane przez Redakcję i na tej podstawie kwalifikowane do druku. Procedura recenzowania jest opisana na wyżej wymienionej stronie internetowej. Redakcja zastrzega sobie prawo do proponowania zmian lub skrótów w tekstach. e-ISSN 2658-2082 ROCZNIK LXXIV (2019) PL ISSN 0037-7511 NR 2 Slaski_Kwartalnik_Historyczny_Sobotka_2019-02_170x240_cover.indd 1 12.06.2020 14:49:19 UNIWERSYTET WROCŁAWSKI WROCŁAWSKIE TOWARZYSTWO MIŁOŚNIKÓW HISTORII ODDZIAŁ POLSKIEGO TOWARZYSTWA HISTORYCZNEGO ŚLĄSKI KWARTALNIK HISTORYCZNY SOBÓTKA ROCZNIK LXXIV (2019) NR 2 REDAKCJA / Editorial Board Tomasz Przerwa (Wrocław, Redaktor naczelny / Editor-in-chief) Robert Kołodziej (Wrocław, Zastępca redaktora naczelnego / Deputy Editor) Wojciech Kucharski (Wrocław, Zastępca redaktora naczelnego / Deputy Editor) Miron Urbaniak (Wrocław, Redaktor tematyczny / Section Editor) Marek L. Wójcik (Wrocław, Sekretarz / Secretary) Współpraca przy redakcji naukowej tomu / Collaboration in the scientific edition of the volume: Grzegorz Strauchold, Katarzyna Bock-Matuszyk, Aleksandra Paprot-Wielopolska, Dariusz Misiejuk KOMITET NAUKOWY / Scientific Committee Joachim Bahlcke (Universität Stuttgart) Marie Bláhová (Univerzita Karlova, Praha) Tomasz Jurek (Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk) Ryszard Kaczmarek (Uniwersytet Śląski w Katowicach) Padraic Kenney (Indiana University, Bloomington) Teresa Kulak (Uniwersytet Wrocławski) ADRES REDAKCJI / Editorial Office ul. Szewska 49, 50-139 Wrocław, Polska / Poland http://sobotka.uni.wroc.pl e-mail: [email protected] Prace publikowane w „Sobótce” są recenzowane / ŚKH „Sobótka” is a peer reviewed journal Wydanie czasopisma zostało sfinansowane przez Instytut Historyczny Uniwersytetu Wrocławskiego Właściciel praw autorskich: Uniwersytet Wrocławski Czasopismo opublikowane na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa-bez utworów zależnych 4.0 (CC BY-ND 4.0). https://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/deed.pl Tłumaczenie na język angielski i korekta językowa / English translation and proofreading: Marek Misiak Opracowanie redakcyjne / Editorial development: Redakcja Korekta / Proofreading: Zofia Smyk Skład / Typesetting: Aleksandra Kumaszka, eBooki.com.pl Wersją pierwotną czasopisma jest wydanie papierowe / The hard copy edition is the reference version for this journal e-ISSN 2658-2082 | PL ISSN 0037-7511 Uniwersytet Wrocławski Wydział Nauk Historycznych i Pedagogicznych Instytut Historyczny http://wnhip.uni.wroc.pl/Instytut-Historyczny Ośrodek „Pamięć i Przyszłość” we Wrocławiu ARTYKUŁY I STUDIA MATERIAŁOWE DOI: 10.34616/SKHS.2019.2.5.60 Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka Rocznik LXXIV (2019), 2 e-ISSN 2658-2082 | PL ISSN 0037–7511 AGNIESZKA FRANCZYK-CEGŁA Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu Dział Starych Druków ORCID: 0000-0002-1231-925X LOSY BIBLIOTEKI BENEDYKTYNÓW Z KRZESZOWA1 HISTORY OF THE LIBRARY OF BENEDICTINE MONASTERY IN KRZESZÓW Abstract: In 1919, the former Cistercian monastery in Krzeszów became home for German Bene- dictines who came from Czech Republic. Until World War II, they managed to amass an abundant library containing valuable collection of theological works. Author of the article follows the fate of this book collection, which survived World War II intact and was appropriated by the Prosecutor General’s Office in 1954, becoming a tool in repression against monastic clergy in Silesia conducted at that time by state authorities. Keywords: Benedictines, Krzeszów, monastery libraries, Ossolineum, repression against clergy in Polish People’s Republic (PRL) 1. Archiwum i biblioteka cystersów (1242–1810) Zabudowania klasztorne w Krzeszowie były przez wieki siedzibą cystersów, sprowadzonych tu w 1292 r. przez Bolka I, księcia świdnicko-jaworskiego. Stwo- rzyli oni prężnie działający ośrodek duszpasterski, naukowy i gospodarczy. Jednym z narzędzi ich pracy była zasobna biblioteka, która w momencie kasaty klasztoru w 1810 r. liczyła około 12–13 tys. woluminów. Pierwsza wzmianka o księgozbio- rze cysterskim pojawiła się w źródłach drukowanych dopiero w 1633 r. w kontek- ście wojny 30-letniej – przechodzący przez Krzeszów Szwedzi spalili wówczas 1 Praca powstała w ramach Programu Badawczego Sieci Ziem Zachodnich i Północnych re- alizowanego przez Ośrodek „Pamięć i Przyszłość” we Wrocławiu. 6 Agnieszka Franczyk-Cegła zabudowania gospodarcze wraz z biblioteką. Uratować udało się jedynie w części archiwum klasztorne i prepozytury w Cieplicach (co najmniej 310 dokumentów), które przed wojną wywieziono na zamek Chojnik koło Jeleniej Góry. Do odbudo- wy księgozbioru przystąpiono w 1638 r., kiedy to opat Walenty odnowił bibliotekę. Do jej rozbudowy przyczynił się znacznie jego następca, opat Bernard Rosa (1624– 1660), który zakupił do zbiorów książki za 2 tys. talarów2. W kolejnych latach bibliotekę systematycznie powiększano, a gdy w latach 1774−1782 budowano nowe skrzydło południowe, przewidziano w nim nową salę biblioteczną na dwóch kon- dygnacjach. W 1784 r. przeniesiono tam księgozbiór3. Opactwo cystersów w Krzeszowie było jednym z ciekawszych ośrodków kultury książki na Śląsku. Dbałość o kult religijny zaowocowała opracowywaniem w opactwie specjalnych tekstów, m.in. Missae de angelis czy tekstów paralitur- gicznych z końca XVIII w.; ich nieoprawione egzemplarze zachowały się do dziś w bibliotece benedyktynek krzeszowskich4, które przybyły tu 31 V 1946 r. z opac- twa Wszystkich Świętych we Lwowie5. Cystersi nie posiadali własnej drukarni, lecz zlecali druk książek na użytek klasztoru okolicznym impresorom, np. Andreasowi Pedze z Kłodzka6. Zgromadzi- li bogaty księgozbiór, używany przez nich nie tylko w codziennym życiu religijnym, 2 Henryk Dziurla, Krzeszów, [w:] Monasticon Cisterciense Poloniae, red. Andrzej Marek Wyrwa, Jerzy Strzelczyk, Krzysztof Kaczmarek, t. 2: Katalog męskich klasztorów cysterskich na ziemiach polskich i dawnej Rzeczypospolitej, Poznań 1999, s. 166–167, 169; Kazimierz Dola, Krzeszów cysterski – Krzeszów benedyktyński (1242–1946), „Perspectiva. Legnickie Studia Teolo- giczno-Historyczne”, 1 (2002), 1 (01), s. 40–49. 3 Rafał Werszler, Architektura wnętrza i umeblowanie biblioteki opactwa cystersów w Krze- szowie w świetle wydarzeń historycznych, „Perspectiva. Legnickie Studia Teologiczno-Historycz- ne”, 8 (2009), 1 (14), s. 241. 4 Za tę informację autorka artykułu dziękuje anonimowemu recenzentowi. 5 iArchiwum Biblioteka sióstr Benedyktynek w Krzeszowie (dalej: AiBB), bez sygn., Kroni- ka (zapiski) od 1944, k. 29v. 6 Np. Missae propriae de quibusdam sanctis quae in omnibus missalibus non reperiuntur nec non missae defunctorum, Ex variis Missalibus a Sede Apostolica approbatis desumptae, et in unum collectae. Cum Praefationibus & Canone, ut in ipsis servatur, Glacium 1688, starodruk w zbiorach Zakładu Narodowego im. Ossolińskich (dalej: ZNiO), Biblioteka: Egz. A, sygn. XVIII-20493; Egz. B, sygn. XVIII-20494; Egz. C, sygn. XVIII-20495; Egz. D, sygn. XVIII-20496; Egz. E, sygn. XVIII-20497; Egz. F, sygn. XVIII-20498; Egz. G, sygn. XVIII-20499; Egz. H, sygn. XVIII-20500; Egz. I, sygn. XVIII-20501; Egz. J, sygn. XVIII-20502; Egz. K, sygn. XVIII-20503; Egz. L, sygn. XVIII-20700; Egz. M, sygn. XVIII-20701. W większości egzemplarzy znajdują się wpisy z imiona- mi braci, którzy ich używali: Egz. A: P. Augustin; Egz. B: brak; Egz. C: Pro Ecclesia I.M.I.; Egz. D: Valentin; Egz. E: P. Amb.; Egz. F: brak; Egz. G: P. Blasius; Egz. H: brak; Egz. I: P. Cor.; Egz. J: P. Inocent. (i.e. Gottfried Fritsch, opat, 1661–1734); Egz. K: Pro usu Mariani; Egz. L: brak; Egz. M: brak. Oprócz tego we wszystkich egzemplarzach znajdują się znaki własnościowe biblioteki krze- szowskich benedyktynów. Losy biblioteki benedyktynów z Krzeszowa 7 lecz także np. w seminarium nauczycielskim, które powstało w 1766 r. w Krzeszo- wie. Uległ on rozproszeniu po skasowaniu klasztoru