nr 3 � herfst 2012 � €8,50 � kwartaalblad voor linkse politiek TOGADRAGERS IN HET RECHT de Helliπ∆ herfst @º⁄@ herfst Helliπ∆ de

3

6 “Vertrouwen in het recht onderhouden” Portret van rechter Berbel de Vos — Erica Meijers en Peter Valckx 8

COLOFON De wondere wereld van de togadragers Ficties ontmanteld — Joep van der Vliet De Helling is een tijdschrift over politiek & cultuur Jaargang 25 · nr 3 · herfst 2012 12 Losse nummers: € 8,50 Een leven lang leren Jaarabonnement: € 32,50 De professionaliteit van de togajurist — Margreet Ahsmann Jongerenabonnement (t/m 27): € 16,50 Gironummer: 6990899 t.n.v. tijdschrift de Helling 16 Niet voor 1 januari opgezegde abonnementen Door pijn naar waarheid worden automatisch voor één jaar verlengd Voor een Nederlands constitutioneel hof — Wouter Veraart ISSN 0922-01 19 18 Welke straffen voor criminelen? Wil Nederland echt zwaarder straffen? — Stijn Ruiter 20 “De emotie mag zichtbaar worden” Portret van officier Willem Jan de Graaf — Erica Meijers en Peter Valckx 22 Rechter kan niet Theatervoorstelling over straf — Floris van Delft 26 De onafhankelijke advocatuur Vrij van staatsinmenging? — Britta Böhler 28 “Ik houd ervan in de frontlinie te staan” Portret van advocaat Emiel Jurjens — Erica Meijers en Peter Valckx 30 Grenzen aan de openbaarheid Togadragers in de media — Bernadette Kester en Nel Ruigrok 33 Arbitres muets Vrijheid van denken en management — Peter Kop 34 Verbestuurlijking: vloek of zegen? Gevolgen voor burgers — Arthur Hartmann 36 Togadragers en olieboeren Interview met Menno Kamminga — Heleen de Jonge van Ellemeet 40 Barbertje moet hangen Multatuli gelezen door Mimansa Sahay

HOOFDREDACTIE BEELDBIJDRAGEN: Erica Meijers REDACTIE Raph de Haas, Alberto de Michele, Iris van Domselaar Peter Valckx, Jan Rothuizen, Mimansa Sahay, Bas Eickhout 3 ,4-5: raph de haas, omslag,illustraties p. kunstenaar, rotterdams door www.wimreiff.com vertegenwoordigd Marius Ernsting Eva Hilhorst, Farhad Foroutanian, Aetzel Griffioen Heleen de Jonge van Ellemeet Atelier van Lieshout, Philippe McIntyre. Herman Meijer Farid Tabarki RUBRIEKEN: Rens van Tilburg ONTWERP & BEELDREDACTIE Verder lezen 42 Albert Hennipman & Marlies Peeters Bureau de Helling 44 www.de-ruimte-ontwerpers.nl DRUK Menno Hurenkamp 45 Drukkerij Raddraaier INDOMITA JET vs DARDO COCA, 2010 PAPIER HDV video installatie bestaand uit 6 LCD schermen. 3 min loop. 1 0 0 % r e c y c l e d UITGEVER Stichting Wetenschappelijk Bureau GroenLinks De Nederlands-Italiaanse kunstenaar Alberto di Michele regis(tr)eert REDACTIEADRES ontmoetingen tussen de onderwereld en de ‘normale’ wereld. Postbus 8008, De video op deze pagina brengt het fenomeen van de illegale paardenraces in 3503 RA Utrecht tel 030 239 99 07 het zuiden van Italië in beeld. De Michele heeft in het geboortedorp van zijn [email protected] vader zelf zo’n illegale race georganiseerd en met meerdere camera’s gefilmd. WEBSITE Meer op p. 46. www.bureaudehelling.nl (> ‘tijdschrift’) de Helliπ∆ herfst @º⁄@ herfst Helliπ∆ de de Helliπ∆ de

4 5 winter @º⁄⁄ winter Togadragers in het recht

‘Hoe werd u als kind gestraft?’ In de tijd ik bij de radio werkte was dit een favoriete vraag van de redactie. Liefst hadden we hem aan iedere gast voorgelegd. We probeerden hem ook wel uit op kelners in de restaurants waar we kwamen. Het antwoord op deze vraag vertelt namelijk veel: of iemand uit een liefdevol of gewelddadig gezin komt en met hoeveel vrijheid of dwang hij of zij is opgegroeid. Het maakt veel duidelijk over de manier waarop iemand autoriteit ervaart. De vraag maakt hoe dan ook emotie los, bijvoorbeeld over de bestraffing en machtsuitoefening waar- aan iemand als kind werd onderworpen. Kwam er iemand voor je op? Moest jezelf het klerenhangertje halen waarmee je vervolgens werd geslagen? Mocht je je ouders tegenspreken of werd je op je kamer opgesloten ‘tot je weer verstandig was’? Al die zaken geven onze relatie tot de wereld in belangrijke mate vorm. Ervaringen van recht en rechtvaardigheid zijn diep in ons verworteld en vertrouwen in het recht is van cruciaal belang voor een goed functionerende samenleving.

De laatste tijd staat dit vertrouwen op allerlei manie- togadragers geven regelmatig aanleiding tot kritiek. ren onder druk: de rechtstaat is geen rustig bezit. Op Zij werpen de vraag van het ‘topje van de ijsberg’ op. pagina 6 merkt de jonge rechter Berbel Vos op dat Ook is het gezag van de rechter niet langer vanzelf- vertrouwen in het recht voortdurend opnieuw ver- sprekend, de onafhankelijke positie van de advocaat worven moet worden. Deze Helling wil een bijdrage is geen heilig huisje meer en de officier van justitie leveren aan dit noodzakelijke onderhoud. We doen profileert zich in toenemende mate alscrimefighter , dat niet door in abstracto over de rechtsstaat te filo- in plaats van magistraat. soferen, maar door die beroepsgroepen onder de loep De auteurs van deze Helling komen allen uit de te nemen die instaan voor een goed verloop van het wereld van het recht. Het vergt soms wat extra recht: de togadragers. Dat zijn de rechters, officieren inspanning je te verdiepen in hun wereld, maar dan van justitie en advocaten. Als zij hun werk niet goed blijkt dat het daarin gaat om zaken die voor ieder (kunnen) doen, blijft de rechtstaat niets anders dan van ons van wezenlijk belang zijn: vertrouwen in het een mooi concept. Geen vrijheid zonder gerechtig- recht, veiligheid in de samenleving en een onafhanke- heid. lijke rechtspraak. De auteurs onderstrepen met name Alexis de Tocqueville ruimde in zijn klassieke studie het belang voor togadragers om zo open mogelijk Democracy in America een cruciale plaats in voor de met de wereld te communiceren, de onafhankelijk- juristerij. Gewapend met gespecialiseerde vakken- heid van de advocatuur en een evenwichtige omgang nis, rationaliteit en publieke waarden zijn juristen met autoriteit. De Helling hoopt van harte dat politici volgens hem een betrouwbare en belangrijke sociale deze hartenkreten overnemen en tot hun eigen zaak kracht. Deze mening spreekt allesbehalve vanzelf. maken. Er bestaat een lange traditie van ‘togabashen’, die de togadrager op al dan niet humorvolle wijze neer- Erica Meijers, zet als iemand die enkel uit is op geld en status en in nauwe samenwerking met mederedacteuren: behoud van eigen macht. Iris van Domselaar, rechtsfilosofe aan de Universiteit Duidelijk is dat de toga ook vandaag onder vuur van Amsterdam ligt. Politici en opiniemakers zetten de rechter weg Heleen de Jonge van Ellemeet, gerechtsauditeur bij de als wereldvreemd of juist als politieke stoorzender. Hoge Raad (op persoonlijke titel) Advocaten krijgen het imago aangewreven van gewiekste glibberige mannetjes die nodig in toom gehouden moeten worden. Incidenten van falende illustraties: raph de haas interview met berbel de vos (1977) – door Erica Meijers, redacteur van De Helling

de Helliπ∆ herfst @º⁄@ herfst Helliπ∆ de “Vertrouwen in het rech t onderhouden” @º⁄@ herfst Helliπ∆ de 6 7

Berbel de Vos werd op 26 augustus „Ik had al jong een sterk rechtvaardigheids- zo formeel. Wel houd ik de nodige afstand. 2012 tot rechter benoemd. Haar gevoel en wilde in mijn werk graag bezig zijn Ik probeer echt te luisteren naar beide par- met recht. Tijdens mijn opleiding merkte ik tijen. Het gekke is, als je dat doet, luistert de werkterrein is het bestuursrecht. dat het mij meer ligt niet één van beide kan- andere partij ook. Vaak voor het eerst. ten in een conflict te kiezen, maar op zoek te gaan naar de juiste balans en naar een Tot zover ging het over het optreden van de oplossing. rechter in de rechtszaal. Buiten de rechtszaal De beroepsopleiding Raio duurt zes jaar. In bestaat vooral behoefte aan transparan- die tijd werk je ook al, maar onder toezicht tie, zowel over de persoon van de rechter van anderen. De toelating is streng. Er wor- als over wat hij of zij doet. We moeten den intelligentietesten, persoonlijkheidstes- veel betere communiceren met de media. ten enzovoort afgenomen. Je wordt kortom Rechters hebben daarin een achterstand. als toekomstige rechter helemaal doorge- Het Openbaar ministerie is hier eerder mee licht, ondermeer ook op je inlevingsvermo- begonnen, maar de rechters zijn wat dat gen. betreft een ouderwets instituut. Ze zijn van Wat ik erg goed vind, is dat ik ook een oudsher gewend in een grote beslotenheid stage moest doen als advocaat en als officier te opereren. van justitie, ook al had ik gekozen voor de We zullen in de toekomst beter moeten opleiding tot rechter. Op die manier leer je laten zien wat we doen. Ik ben ook wel een het werk van een rechtbank uit alle perspec- voorstander van reality series op de televisie. tieven kennen. Helaas is het twijfelachtig of Dat soort zaken helpen om het noodzake- dat blijft bestaan.Vanaf het nieuwe studie- lijke draagvlak in de samenleving te behou- jaar bestaat de opleiding in deze vorm door den. Nogmaals: we moeten het respect ver- bezuinigingen niet meer. Het plan bestaat dienen. om de opleiding van officier en rechter al veel eerder te splitsen. De relatie met de politiek is altijd precair. Er zijn natuurlijk raakvlakken. Je kunt de schei- De vanzelfsprekende autoriteit van rech- ding der machten heel star handhaven, maar ters staat vandaag onder druk, maar dat ik denk dat we daar wel wat losser mee om geldt niet alleen voor rechters. Ik vind het kunnen gaan. Daarbij moet je wel opletten ook niet zo slecht dat je niet meer alleen dat je niet op elkaars stoel gaat zitten. respect krijgt omdat je een toga aanhebt, Het klinkt nogal zwaar om te zeggen dat maar dat je dat door je gedrag en optreden ik als rechter een verantwoordelijkheid voel moet verdienen. Dat betekent wel dat je als ten opzichte van te samenleving, maar die rechter niet langer vanuit een ivoren toren is er natuurlijk wel degelijk. Ik voel me als kunt opereren, maar dichter bij de burgers rechter verantwoordelijk voor het feit dat moet staan. Zo kun je bijvoorbeeld vonnis- mensen een gevoel van rechtvaardigheid sen in een begrijpelijker taal formuleren. En kunnen ervaren. Dat er recht gedaan wordt bij een nieuwe zaak oordeel je niet op juridi- en het vertrouwen in het recht blijft bestaan. sche wijze van bovenaf, maar ga je op zoek Daar moet je aldoor aan werken, om het te naar de kern van het probleem. Vervolgens behouden en steeds opnieuw te verwerven.” probeer je tot een oplossing te komen. Dat staat inderdaad dichtbij mediation, maar vaak is het in het traject naar de rechter toe niet gelukt dat tot stand te brengen. Zeker in het bestuursrecht is dat vaak het geval. Conflicten worden door advocaten uitge- vochten. Soms zien de partijen elkaar voor het eerst wanneer hun zaak voor komt. En dan blijkt nogal eens dat er in feite geen sprake is van een juridisch probleem, maar van een gejuridiseerd conflict. Mensen aan het praten krijgen helpt dan enorm. Natuurlijk ben je als rechter degene die namens de samenleving het laatste woord spreekt. Je moet dus een balans vinden tus- sen dat gezag en het afdalen om mensen aan het praten te krijgen. Ik ben zelf iemand die rust en ruimte pro-

beert te scheppen, die vriendelijk is en niet peter valckx foto: Joep van der Vliet oud-docent rechtsfilosofie en beroepsethiek aan de Universiteit van Amsterdam de Helliπ∆ herfst @º⁄@ herfst Helliπ∆ de @º⁄@ herfst Helliπ∆ de

8 De wondere wereld van de togadragers 9

Rechters, advocaten en officieren ander, inktzwart, beeld. In een vergelijkbare institutioneel vorm krijgen. Het rechtsstelsel tweede gezicht ficties en niet houdbaar. tief recht is daar (nog) niet noodzakelijk. en te veranderen en om schendingen van de van justitie: er bestaan allerlei geest kwalificeerdenLegal Realists begin is volgens Dworkin te beschouwen als een Immers, om het recht te kunnen gehoorza- Waar een samenleving bestaat, vindt men regels vast te stellen. De regels die al in de twintigste eeuw rechtspraak als subjectieve kettingroman en iedere generatie schrijft men, moet men het kennen (en vervolgens dergelijk regelgeleid gedrag en dus recht, samenleving bestaan, worden op die manier voorstellingen over de togadragers willekeur. Volgens Llewellyn en Frank volgen een nieuw hoofdstuk dat een voortzetting ook nog in staat zijn om zijn gedrag ernaar al is er geen wetgever of rechter. Maar verheven tot geldende rechtsregels (hetgeen en hun werk. Maar zijn die ook rechters hun hunch, ingegeven door persoon- is van het verhaal dat mede wordt bepaald in te richten). De overgrote meerderheid van in de genoemde regels herkent men met wij wetgeving noemen): de geboorte van lijke (voor)oordelen, sympathieën en antipa- door wat voorafging. Recht vloeit voort uit de bevolking (en van de gezagsdragers) kent enig gemak het grondpatroon van ontwik- stelsels van geldend recht. terecht? Fundamentele vragen thieën. Psychologie bepaalt volgens hen de culturele, maatschappelijke, economische het geldende recht echter niet of slechts kelde rechtsstelsels en de wortels van grote Secundaire regels en daarmee het gel- moeten gesteld: is recht het rechtspraak en niet het recht. De motivering en politieke ontwikkelingen en wordt mede een klein deel daarvan. En gemeten aan de rechtsgebieden zoals strafrecht en overeen- dende recht zijn parasitair op de primaire van rechterlijke uitspraken is louter window bepaald door maatschappelijke, politieke en maat van het aantal rechtens relevante ge- komstenrecht. regels die in de samenleving bestaan. Het tegendeel van chaos, zijn burgers dressing om dat te verhullen. Het geldend rechtsgeleerde discussies en door de rech- en misdragingen, is rechtshandhaving op Als gezegd, die regels worden niet gezag van de in wetgeving gepositiveerde autonoom en verantwoordelijk en recht, law in the books, is zodoende loos terlijke macht die het via rechtspraak inter- geen stukken na effectief; zij draagt eerder bedacht, maar ze ontstaan onwillekeurig regels en van andere instituties hangt mede papier dat niet of nauwelijks invloed heeft preteert en betekenis geeft. een symbolisch karakter. Hoe valt dan te in het menselijk samenleven en het gedrag af van de mate waarin ze aansluiten bij de hoe rationeel zijn rechters? Drie op de samenleving en op rechtspraak. Dit Het stelsel dat op die manier tot stand begrijpen dat de leden van een samenleving met het oog op het welbegrepen eigenbe- regels die in het maatschappelijk gedrag ficties ontmanteld. cynisme is een goed uitgangspunt voor het komt, is in zekere zin onttrokken aan de zich toch min of meer ordelijk en in over- lang – mensen gedragen zich feitelijk zo. worden gevolgd. De wetgever heeft wel de wantrouwen dat nodig is om vooronderstel- macht van de wetgever. Natuurlijk heeft de eenstemming met het recht gedragen? Om Zonder dergelijke regelmatige gedragingen bevoegdheid om wetten te scheppen en lingen en ficties te ontmantelen. wetgever wel de bevoegdheid veranderin- die vraag te beantwoorden moeten we iets is het gedrag niet voorspelbaar en samenle- te pogen gedrag daarmee te sturen, maar ... ours is a sick profession marked by incompe- gen aan te brengen, maar hij is gebonden dieper ingaan op Harts opvatting over het ven onmogelijk. Die impliciete regels en hun naarmate de wetgever daarin verder gaat, tence, lack of training, misconduct and bad man- Recht als sociaal fenomeen aan de geest van de politieke gemeenschap onwillekeurige ontstaan van recht uit het normatieve karakter blijken door overtredin- schept hij een grotere discrepantie tus- ners. Ineptness, bungling, malpractice and bad De gangbare definitie van recht kiest een en aan de pointe van het stelsel. De wetge- menselijk samenleven. gen, schendingen. Die worden bekritiseerd sen recht zoals het bestaat en recht zoals ethics can be observed in court houses all over juridische invalshoek: recht bestaat bovenal ver schept het recht niet, maar positiveert onder verwijzing naar de regels. Men ziet de het geldt, met alle handhavingsproblemen this country every day [...] these incompetents uit wetgeving afkomstig van de wetgever. het en ontleent zijn gezag aan het feit dat Impliciete regels regels als reden voor (eigen en andermans) van dien. Natuurlijk is er in de moderne have a seeming unawareness of the fundamental In Nederland wordt daarbij uitgegaan van zijn wetgeving aansluit bij het recht dat in de Volgens Hart is de mens een sociaal wezen gedrag: men onderschrijft ze en volgt ze in maatschappij veel (regulerend) recht nodig, ethics of the profession. Chief Justice Warren E. het primaat van de politiek. De democra- loop van de geschiedenis is gegroeid. uit noodzaak. Hij is gericht op overleven het algemeen – men neemt het zogeheten maar het vermogen van de wetgever om Burger. (Time, 27 June 1977) tische wetgever beschouwt zich en wordt Dworkin bouwt voort op Hart’s begrip en zijn kansen als solitair zijn slecht. Dat interne gezichtspunt in. Waarom men de recht te scheppen op grond van politieke algemeen beschouwd als de hoogste macht van recht. Volgens Hart is recht een sociaal gedwongen samenleven is slechts onder regels volgt, doet er niet toe: het kan eigen overwegingen en zodoende sturing aan de De togaberoepen staan regelmatig ter in ons staatsbestel. Dat spreekt niet vanzelf, fenomeen dat in iedere samenleving onwil- voorwaarden mogelijk. Die voorwaarden belang zijn, maar ook louter strategie, angst samenleving te geven, is zeer beperkt. Het discussie en meer dan in het verleden is de sterker, dat primaat is wellicht een gevaar lekeurig ontstaat (al kan het diverse vormen leidt Hart af uit truisms omtrent de mens: voor sancties, opportunisme, conformisme, primaat berust niet bij de wetgever, maar bij rechtspleging en de rolvervulling door toga- voor de rechtsstaat. Immers, met de rechts- aannemen), omdat het de mogelijkheids- en mensen zijn kwetsbaar, mensen zijn bij godsdienstige of morele overwegingen. Wat de samenleving en de wetgever behoort dat dragers onderwerp van politieke oordelen. staat zijn fundamentele waarden gemoeid bestaansvoorwaarde is voor menselijke benadering aan elkaar gelijk, mensen zijn telt, is dat de gedragingen conform de regel te onderschrijven. Recht is niet in de eerste Ziet men het debat over rechter, officier van en die zijn niet zonder meer veilig in handen samenlevingen en haar continuïteit. Recht behoeftig en hun behoeftepatroon is ook voldoende regelmatig en dus voorspelbaar plaats in de wetgeving te vinden, maar in het justitie en advocaat in de eenentwintigste van politici, die heden ten dage meer dan is een stelsel van regels (over Hart’s regelbe- ongeveer gelijk en tenslotte, mensen zijn zijn en dat in geval van overtreding een maatschappelijk gedrag. eeuw in het licht van dergelijke discussies, ooit bloot staan aan druk van kiezers, media, grip later meer) dat uiteindelijk teruggaat op beperkt altruïstisch en betrekkelijk kort- afwijzende reactie volgt. Sancties zijn niet Tweede fictie: in Nederland heerst dan gaat het veelal aan de hand van inciden- peilingen en hun partij. een complex van historische en sociale feiten zichtig. Die kenmerken maken regelmatige nodig voor de handhaving van de regel, want omtrent de moderne medemens het al te ten over wenselijk geachte veranderingen. De Amerikaanse denker Dworkin ver- waaruit blijkt dat het recht in sociologische gedragingen noodzakelijk en mogelijk. de belangrijkste handhaving van de weder- roze (zelf)beeld van een competent wezen Daarbij blijven de fundamenten en de con- woordt de bezwaren tegen het primaat van zin bestaat en door de samenleving wordt Noodzakelijk, omdat allen kwetsbaar zijn en kerige vrijwillige beperkingen geschiedt via dat min of meer autonoom en rationeel is. touren van de rechtsstaat en die van de rol- de politiek en vindt dat het primaat bij de aanvaard. Die opvatting heeft niet slechts bescherming tegen geweld nodig hebben, zelfbinding door leden van de samenleving Dat wezen kan daarom (moreel en rechtens) len van de togadragers buiten beschouwing. rechterlijke macht behoort te liggen. Hoewel betrekking op primitieve samenlevingen, omdat allen behoeftig zijn en zijn aangewe- – door het interne gezichtspunt. Waar sanc- verantwoordelijk worden gehouden voor zijn Ten onrechte; beter ware het de (politieke) hij geldt als een politiek liberaal filosoof, is de maar ook op de onze, want deze sociale oor- zen op bescherming van hun claims op de ties worden gebruikt – al was het maar soci- doen en laten. In de loop van de tijd en zeker discussie te ijken op genoemde fundamen- idee achter dit standpunt niet gebonden aan sprong van het recht is verweven in moder- middelen om behoeften te bevredigen en op ale uitsluiting – hebben ze een symbolisch in het liberale denken in de (één en) twintig- ten en contouren. In dit bestek is het niet zijn liberale filosofie, maar aan een opvat- ne ontwikkelde rechtsstelsels. Dat blijkt in de regulering van de overdracht van dergelijke karakter. Ze onderstrepen slechts dat dege- ste eeuw zijn competentie, individuele auto- mogelijk om op alle aspecten van dit com- ting over recht en rechtsstaat, ongeacht maatschappelijke praktijk. Recht ontstaat en claims. Mensen zijn beperkt altruïstisch en nen die zich aan de regel houden het goed nomie en rationaliteit verworden tot onkri- plexe onderwerp in te gaan, maar herijking de precieze politiek-filosofische contouren bestaat in de eerste en belangrijkste plaats hebben dus in de eerste plaats een strategie doen en dat de overtreders het fout doen. tische vooronderstellingen, ficties die deel van de discussie vergt in elk geval dat onge- daarvan. in het onwillekeurige gedrag van burgers die is gericht op het eigen voortbestaan, zijn gaan uitmaken van het zelfbeeld van fundeerde vooronderstellingen en ficties Recht wordt schijnbaar vanzelfspre- op straat die elkaar meestal geen geweld desnoods ten koste van anderen. Ze zijn Roze zelfbeeld burgers. Het recht houdt ieder die de leeftijd worden ontmanteld. Laten we daarmee een kend juridisch gedefinieerd, als het geheel aandoen, in de winkel hun boodschappen echter slechts betrekkelijk kortzichtig. Dat Waar het in een primitieve, kleine en over- van achttien jaren bereikt voor een compe- begin maken. van beginselen en regels die door de (grond) betalen en min of meer vreedzaam samenle- wil zeggen, ze komen wel in de verleiding om zichtelijke samenleving niet nodig is dat die tente en verantwoordelijke burger. Van de Daartoe is wantrouwen tegen het wetgever zijn gepositiveerd. Dworkin weer- ven door hun gedrag op de maatschappelijke elkaar geweld aan te doen of te schaden om regels expliciet worden verwoord, ontstaat burger wordt verwacht dat hij het recht kent schijnbaar vanzelfsprekende nodig. We spit- spreekt natuurlijk niet dat wetgeving tot normen af te stemmen. te overleven, maar ze beseffen dat anderen de noodzaak daartoe naarmate samenle- en dat hij rationeel handelt, dat wil zeggen sen de zaak toe op het begrip ‘recht’ en de het geldende recht behoort, maar volgens Eerste fictie: veelal neemt men aan dat in dat geval geen reden zouden hebben om vingen complexer en omvangrijker worden dat hij zijn gedrag inricht (en dus kan inrich- rechter. Het lijkt nauwelijks voor ontkenning zijn opvatting is recht in de eerste plaats een het positieve recht (opgevat als het geheel van geweld af te zien. Dat inzicht leidt tot en de regels ook complexer worden en ten) naar voorafgaande rechtsnormen. Die vatbaar dat recht bestaat uit verdragen, maatschappelijk en historisch verschijnsel van geldend recht, afkomstig van de wet- wederkerige vrijwillige beperkingen in het moeilijker te overzien. Vaststelling van over- vooronderstelling omtrent het rechtssubject (grond)wetgeving, jurisprudentie, lagere dat het product is van de politieke gemeen- gever) maatschappelijke orde brengt en dat gedrag. Men onthoudt zich bijvoorbeeld in tredingen en oplegging van sancties worden is een noodzakelijke voorwaarde wil geldend regelgeving e.a. En het wordt min of meer schap als geheel. Zij ‘schept’ in de loop van de maatschappij zonder dat recht en rechts- het algemeen van geweld en respecteert de ook lastiger. Daarom ontstaat volgens Hart recht inderdaad maatschappelijke orde kun- vanzelfsprekend geacht dat de Nederlandse haar geschiedenis een rechtsstelsel met een handhaving een chaos zou zijn. Die aanna- claims van anderen. Die beperkingen zou in de meeste samenlevingen een tweede nen brengen en het gedrag kunnen bepalen. rechter onafhankelijk is en onpartijdig het bepaalde signatuur en pointe. Dat geschiedt mes, samen met de aanname dat mensen men in elementaire regels kunnen uitdruk- soort regels naast de genoemde primaire Rechtsregels vooronderstellen het vermo- geldende recht toepast. via het samenleven, de verhoudingen die het recht gehoorzamen en dus in staat zijn ken, doch in een eenvoudige, kleine en pri- regels die het gedrag van de leden betreffen: gen je eraan te houden: ought implies can. De Amerikaanse Chief Justice Burger zodoende tussen burgers onderling en tus- hun gedrag naar regels in te richten, zijn op mitieve samenleving zijn die niet expliciet secundaire regels die de bevoegdheid schep- Dit zelfbeeld is in empirische zin evident schetst in het citaat hierboven echter een sen burger en overheid ontstaan en die het eerste gezicht plausibel, maar op het geformuleerd en dat hoeft ook niet –posi- pen en reguleren om regels te positiveren niet over de volle breedte van de samenle- de Helliπ∆ herfst @º⁄@ herfst Helliπ∆ de @º⁄@ herfst Helliπ∆ de

10 11 De wondere wereld van de togadragers

ving waar. Dat volwassen individuen in het aan de kennis die we hebben van het han- sel werkt, want de dwalingen kwamen toch en het geldende recht kan hem niet helpen algemeen het recht kennen en competent delen waarom het gaat. In die kennis is het maar aan de oppervlakte. Dat is natuurlijk daaruit te ontsnappen. Gegeven de men- zijn om zelfstandig aan het rechtsverkeer recht zoals het bestaat in de maatschappij geen valide argument: de bewering dat het selijke (waarneming)psychologie moeten deel te nemen, is een fictie. Om dat te besef- vervlochten. Dat recht en niet de wetgeving slechts incidenten betreft, is nergens op subjectieve factoren dus wel doorslaggevend fen, hoeven we slechts te bedenken dat er ordent immers de maatschappij en in een gebaseerd. In feite hebben we geen idee hoe zijn. In de motivering legitimeert de rech- in Nederland anderhalf miljoen functioneel stabiele samenleving volgt het geldende vaak dwalingen en schendingen van inte- ter vervolgens zijn beslissing in termen van analfabeten zijn, dat er een groot aantal recht het recht zoals het bestaat. griteit voorkomen. Het zijn dark numbers die geldend recht. Maar gezien de voorgaande burgers is met een IQ van tachtig of (veel) reden tot zorg en wantrouwen zijn. opmerkingen over het toepasselijke recht, minder en dat er veel burgers zijn zonder of De rechter Rechters worden geacht de wet onaf- kan in elke casus een veelheid van beslissin- met een gebrekkige opleiding. De rechtsstaat behoort te worden gedragen hankelijk en onpartijdig toe te passen en in gen worden gelegitimeerd. Belangrijker: we bespraken de oorsprong en gewaarborgd door de beoefenaren van hun motivering te beargumenteren dat hun van recht in regelgeleid gedrag. De regels die de togaberoepen –rechters, officieren en beslissing door het recht wordt bepaald en Dat rechterlijke uitspraken toch vaak redelijk zo ontstaan, leert men niet uit wetgeving of advocaten. Hun rollen worden gedefinieerd niet door hun subjectieve preferenties en worden gevonden, zegt in dit verband niets. rechtspraak, maar via primaire en secundaire door het recht en hun beroepsethiek. Die vooroordelen – bij uitstek rationeel gedrag in In de (rechtsgeleerde) discussie over recht- socialisatie (respectievelijk opvoeding en definities en de algemeen gedeelde vooron- de gangbare betekenis van het woord. Ook spraak en elders worden rechterlijke beslis- deelname in sociale verbanden als school, derstelling in het juridisch bedrijf omtrent voor de rechter (en voor beoefenaren van de singen slechts achteraf beoordeeld. Daarbij vereniging, buurt, kerk, werk, andere sociale de kwaliteit van de beoefenaren van de overige togaberoepen en andere gezagsdra- zijn niet de feiten van het geval, maar de groepen en het maatschappelijk verkeer in togaberoepen en van hun beroepspraktijk gers) geldt echter dat een dergelijke notie feiten zoals de rechter die heeft vastgesteld het algemeen). Goed gedrag wordt beves- verdragen zich slecht met de standpunten van rationaliteit het vermogen vooronder- het uitgangspunt. Niet het scala aan regels tigd en op fout gedrag volgt een kritische van Chief Justice Burger en de Legal Realists. stelt zich aan voorafgaande beginselen en dat de rechter van toepassing had kunnen afwijzende reactie. Door deel te nemen De voorgaande korte beschouwing over regels te houden: ought implies can. Zij zijn verklaren en de vele beslissingen die de rech- groeit het interne gezichtspunt en slijten beide ficties en over wat recht werkelijk is, opgeleid in de rechtsgeleerdheid en kennen ter had kunnen nemen en van een deugde- een mens- en wereldbeeld en een stelsel werpt licht op die discrepantie, ook waar het het recht dus beter dan andere burgers. Dat lijke en redelijke motivering voorzien, staan van gedragsregels in. Men kan in zekere zin de rechter betreft. Hetgeen is gezegd over brengt echter geen verandering in de onmo- ter beoordeling, maar slechts de beslissing niet voorbij die regels kijken, omdat die de rechtssubjecten en hun (rationele) handelen, gelijkheid van dergelijke rationaliteit en in die de rechter nam. Hooguit kan worden horizon van zijn wereld uitmaken. Die regels geldt in een gekwalificeerde zin ook voor de echte karakteristieken van hun handelen vastgesteld dat dit één van de vele redelijke gaan, zoals besproken, niet vooraf aan het togadragers. zoals Oakeshott die schetste – het brengt beslissingen is die de rechter had kunnen handelen, maar komen eruit voort. Ze wor- Om te beginnen, de aanname dat toga- eerder het gevaar mee dat zij de vooron- nemen –niet waarom hij deze werkelijk den irreflectief ‘gevolgd’. dragers in het algemeen een hoogstaande derstellingen en ficties uit het recht voor heeft genomen. De gangbare opvatting over rationeel bijdrage aan de rechtspraktijk leveren, is in werkelijkheid houden en zodoende leven in In feite volgen rechters een hunch, een gedrag is echter dat het wordt voorafgegaan strijd met de common sense. Van alle hardlo- een waarachtig ‘Wonderland’. Rechtspraak is ingeving die is bepaald door de maatschap- door een redenering. In geval van rechtens pers, loodgieters, chirurgen etc. zijn vrij velen niet wat die lijkt. pelijke regels die de rechter heeft geïnterna- relevant gedrag behoort men mede uit te aantoonbaar slecht, velen middelmatig en De Legal Realists hebben ook nog op een liseerd, door hoe hij is gesocialiseerd en door gaan van het geldende recht dat wordt slechts enkelen goed of uitstekend. Waarom andere manier laten zien dat de gangbare zijn persoonlijke (voor)oordelen, sympathie- beschouwd als een systeem van normen zou dat bij rechters, officieren en advocaten opvatting over rechtspraak niet klopt. Al en en antipathieën. De motivering in termen dat bestaat, onafhankelijk van het handelen anders zijn? Bij loodgieters en hardlopers te kort verwoord, komen hun argumenten van geldend recht is inderdaad louter window waarvoor het moet worden gebruikt. Voor is dat eenvoudig vaststelbaar: we zien wie hier op neer. Het geldend recht bestaat uit dressing en geldend recht is loos papier. het rechtsstelsel als geheel is dat handelen als laatste aankomt en of de lekkage is ver- beginselen en regels die onderbepaald zijn Al met al, recht is niet wat het lijkt, Literatuur Beelden uit de film Les neiges de samenleving als geheel. De (rechts)begin- holpen. Het werk van rechters, advocaten en tegenspraken vertonen. Bovendien is op ‘gehoorzaam’ gedrag is niet wat het lijkt R. Dworkin, A Matter of Principle, 1985: Harvard U.P. du Kilimandjaro, regie Robert selen en (-)regels die het handelen zouden en officieren van justitie is niet op dezelfde een zaak niet slechts één regel van toepas- en rechtspraak is niet wat die lijkt in de R. Dworkin, Law’s Empire, 1986: Belknap Press of Guédiguian, Frankrijk 2011. moeten leiden, bestaan in die visie dus onaf- manier controleerbaar en wordt bovendien sing, maar een groep van regels waaruit de ogen van de moderne medemens met zijn Harvard Univ. hankelijk van en voorafgaand aan het hande- in het algemeen niet gecontroleerd. rechter kan kiezen. En al zou er slechts één verwrongen zelfbeeld. Het zou goed zijn, J. Frank, Law and the Modern Mind (1930), 2009. Vragen over vergelding en len. Men erkent weliswaar dat er fouten worden regel toepasselijk zijn, dan kan de rechter indien de (politieke) discussie over wetge- H.L.A. Hart, The Concept of Law, (1961) 2009: Oxford gerechtigheid spelen de hoofdrol In de geest van Hart komen volgens gemaakt (denk aan de welbekende rech- via zogeheten extensieve of restrictieve ving, rechtshandhaving en rechtspraak niet U.P. in deze film, die zich afspeelt in een Oakeshott de beginselen en regels echter terlijke dwalingen in strafzaken) en dat er interpretatie respectievelijk een geval onder uitging van misplaatste vooronderstellingen K.N. Llewellyn, The Bramble Bush, (1930) 2008: vakbondsmilieu in het hedendaagse juist voort uit het handelen. Volgens die gevallen zijn van togadragers die een gebrek een regel brengen dat er eigenlijk niet onder en ficties. Dat zou een uitgangspunt kunnen Oxford U.P. Marseille en is geïnspireerd op het opvatting is gedrag rationeel, indien het is aan integriteit tonen (denk aan de rechters valt, of een geval buiten het bereik van een opleveren voor verbetering van de rechts- M.J. Oakeshott, Rationalism in Politics and Other werk van Victor Hugo, de romancier gebaseerd op de kennis over hoe men zich die zijn betrokken in de Chipshol zaak en regel brengen dat er eigenlijk wel onder praktijk en van de praktijken van de togadra- Essays, Methuen (1962) expanded edition 1991, van de rechtelozen. behoort te gedragen in een bepaalde con- advocaten die betrokken zijn bij georga- valt. Deze punten op zich geven de rechter gers, maar ook van de politieke discussie en Liberty Fund. text –men volgt de bestaande praktijk. In die niseerde misdaad), maar algemeen wordt al ruimte om te beslissen zoals hij maar wil: de wetgeving waar die toe leidt. M.J. Oakeshott, On Human Conduct, 1975: Clarendon zin is rationaliteit niet onafhankelijk en gaat toch aangenomen dat het in Nederland niet rechtspraak als willekeur. Daar komt bij Politici, lees Oakeshott en Hart! Press. niet vooraf aan gedrag, maar is zij een kwali- zo slecht is gesteld met de integriteit van dat de rechter de feiten van het geval moet M.J. Oakeshott, The Voice of Liberal Learning, 1989: teit van het gedrag. Alle gedrag heeft in deze de rechterlijke macht, het openbaar minis- vaststellen (uit de vele tegenstrijdige bewe- Yale University Press. zin zijn oorsprong in reeds bestaande kennis terie en de advocatuur. De voorzitter van ringen van partijen). Dat moet hij doen aan J.B.M. Vranken, Algemeen Deel, Deventer 2005. over hoe men zich in een bepaalde context de Raad voor de Rechtspraak, Van Emden, de hand van de toepasselijke rechtsregel; en onder bepaalde omstandigheden pas- verzekerde naar aanleiding van rechterlijke doch de toepasselijke rechtsregel moet hij send, goed gedraagt. Dat gedrag mag ratio- dwalingen dat er geen reden tot zorg was zoeken aan de hand van de feiten van het neel genoemd worden, omdat het trouw is –het waren slechts incidenten en het stel- geval. Hij is zodoende gevangen in een cirkel e De professionaliteit van een togajurist in de 21 eeuw Margreet Ahsmann buitengewoon hoogleraar rechtspleging Universiteit Leiden; senior rechter A rechtbank ‘s-Gravenhage de Helliπ∆ de @º⁄@ herfst Helliπ∆ de

12 13

herfst @º⁄@ herfst EEN LEVEN LANG LEREN

Wat moet een advocaat, rechter of officier van vervolgens advocaat bij - bijvoorbeeld - het Hof van Holland en internationaal kader gedrongen of speelt zich in een optie. Gelet op ontwikkelingen in de Verenigde Staten zou justitie voor bagage meebrengen voor hij of of het Hof van Friesland, dan diende men zich alsnog het in internationale context af. Ook de rechtswetenschap laat een dat er zeer waarschijnlijk juist toe leiden dat de beroepsop- Holland of Friesland geldende recht eigen te maken. Het uni- steeds verdergaande specialisatie en differentiatie zien, leidingen dan eigen toelatingscriteria gaan formuleren - een zij bij een rechtbank aantreedt? Dient hij over versitaire leven was tot die tijd internationaal en een jurist mede beïnvloed door druk van de politiek. Klassiek juridisch bar exam dus - waardoor zij indirect de faculteiten zouden praktische kennis van zoveel mogelijk wet- was toen een Europees jurist in de ware zin van het woord. onderzoek heeft op beleidsmakers/geldgevers een minder dicteren hoe het curriculum eruit moet zien, méér dan nu het Ondanks het gebrek aan praktijkkennis, stelden de hoven grote aantrekkingskracht dan bijvoorbeeld een op evidence geval is. ten te beschikken, of gaat het om inzicht in geen vereisten aan de inschrijving, bijvoorbeeld in de vorm gebaseerd onderzoek. Dat heeft ook consequenties voor de basis van het recht en andere kwaliteiten? van een toelatingsexamen. De kandidaat had immers aan het onderwijs. Van juristen wordt bovendien verwacht dat De beroepsopleidingen realiseren zich dat universiteit en de universiteit gedegen juridisch leren denken en beheerste zij enige kennis bezitten van bijvoorbeeld rechtseconomie, rechtspraktijk in zekere zin communicerende vaten zijn. Een zeer oude discussie die ook nu weer wordt het systeem van het recht. statistiek, psychologie; interdisciplinaire kennis kortom. De Universiteiten vullen daarbij een deel van de opleiding gevoerd. beroepspraktijk van afgestudeerde juristen is zeer gevari- in. Willen de beroepsgroepen hun opleiding goed kunnen Universiteit of praktijk? eerd. Zij werken bij de overheid, in het bedrijfsleven (al dan inrichten, dan moet helder zijn waarop kan worden voort- Gedachten over de inrichting van de rechtenstudie en de niet in internationale ondernemingen), op het gebied van gebouwd. Het togaberoepenveld moet er vanuit kunnen “Wie zich op het recht wil gaan toeleggen, relatie tot de praktijk zijn in de loop der eeuwen door vele wetgeving, in de advocatuur bij de rechterlijke macht of in gaan dat een student de benodigde grondige kennis en het behoort eerst te weten waar het woord ‘recht’ vandaan komt. rechtsgeleerden ontvouwd, met name in de zeventiende de EU. Eén derde van de afgestudeerden stroomt een toga- vereiste niveau bezit zoals verwoord op de uitgereikte bul. Het is afgeleid van ‘gerechtigheid’ (iustitia). Want … recht is eeuw was het een geliefd genre. En steeds weer ging het om beroep in. Daar sluit de studie niet goed op aan. De vraag Dit vertrouwen in de kwaliteit is in 2003 voor De Orde van de kunde/kunst van wat goed en billijk is (ius est ars boni et dezelfde discussie: volgens sommigen moesten er colleges is hoe de praktijk - advocatuur en rechterlijke macht - dat Advocaten een van de redenen geweest om af te zien van aequi). Terecht zou men ons, juristen, daarom wel priesters over het praktijkrecht komen, want de afgestudeerde jurist ervaart. invoering van een balie-examen. Maar het inmiddels door de kunnen noemen: wij beoefenen immers de gerechtigheid en kwam als het ware ‘in een nieuwe wereld’ terecht. Anderen Orde van Advocaten en Rechterlijke Macht geconstateerde verkondigen de kennis van wat goed en billijk is (…).” betoogden daarentegen dat het bijbrengen van praktische Civiel effect verschil in kennis, beter gezegd in niveau en diepgang, kennis de rechtenstudie juist zou ruïneren; daar moest de Toegang tot een togaberoep verkrijgt een afgestudeerde onder afgestudeerden leidt tot problemen in hun beroeps- Dit prachtige fragment is afkomstig van de Romeinse universiteit vanaf blijven, want dat kreeg men wel onder de jurist volgens de wet wanneer zijn opleiding een zodanige opleiding. De waarde van het civiel effect kan met andere rechtsgeleerde Ulpianus en iedere rechtenstudent zou knie door in de leer te gaan bij een ervaren praktijkjurist. inhoud heeft gehad dat hij geacht kan worden grondige woorden niet langer worden vertrouwd. het wat mij betreft moeten kennen. Om de vorming van die kennis te bezitten van een aantal in de wet benoemde juri- De vraag over aansluiting tussen universiteit en ‘afne- ‘priesters’ gaat het in deze bijdrage: hoe worden zij in de Recent is een vergelijkbare polemiek in het Nederlands dische vakken die onontbeerlijk worden geacht voor de mend beroepenveld’ is overigens niet uniek voor de rechten- eenentwintigste eeuw opgeleid, wat is daarbij de rol van Juristenblad op gang gekomen die in feite niets nieuws beroepsuitoefening: privaatrecht, strafrecht en bestuurs- opleiding. Overal waar institutionele overgangen zijn, is de universiteit en wat van de beroepsopleiding? Anders behelst. Ook nu komt het in essentie neer op de vraag wat recht. Daartoe dient hij een bepaald aantal studiepunten in de waarde van het voorgaande diploma, of liever gezegd gezegd, hoe bereiken juristen vandaag de dag de al in de de universiteiten de studenten dienen te leren. Toch is er die vakken te hebben behaald, zowel in de WO-bachelor als de diepgang van de eraan voorafgaande studie, aan de Romeinse oudheid nagestreefde idealen van rechtvaardig- een verschil: de discussie spitst zich nu vooral toe op het in de WO-master. Hij heeft dan, zoals dat heet, een bul met orde. Ook voor de opleiding tot internist of huisarts is het heid, wijsheid, onafhankelijkheid en integriteit? curriculum van studenten die een togaberoep ambiëren, civiel effect. Faculteiten geven in dat geval bij het diploma van belang te weten wat de bagage is van de aankomend Juristen hebben sinds de middeleeuwen - de twaalfde dat wil zeggen advocaat, rechter of officier van justitie wil- een verklaring af dat het diploma aan die wettelijke eisen specialist en waar de specialistenopleiding op moet voort- eeuw - aan universiteiten rechten gestudeerd. Afstuderen len worden. Diverse problemen spelen daarbij een rol. Als voldoet. borduren. Maar terwijl medici landelijk afspraken maken in het recht betekende toen promoveren tot doctor utriusque gevolg van de in 2002 ingevoerde bachelor-masterstructuur Het civiel effect behelst dus een soort algemeen over de inrichting van de medicijnenstudie laten juridische iuris: tot doctor in de beide rechten, wel te verstaan in het hebben studenten tijdens hun studie meer keuzemogelijk- beroepsprofiel voor de togaberoepen. Voor faculteiten is het faculteiten het aan hun studenten over een deel van het cur- civiele en het canonieke recht. Ondanks de invoering van de heden en bieden juridische faculteiten steeds meer gespe- civiel effect in zekere zin een last. Enerzijds moeten zij zich riculum zelf in te vullen, zonder dat duidelijk is hoe de keuze bachelor-masterstructuur in 2002 spreken wij nog steeds cialiseerde (master)opleidingen aan: er zijn in 2011/2012 in hun onderzoek steeds meer specialiseren en profileren. tot stand komt. Curricula verworden zo tot menukaarten van een afgestudeerd jurist als een ‘meester in de rechten’, in totaal 26 bacheloropleidingen en 57 masteropleidingen In hun onderwijs willen zij daar studenten deelgenoot van waaruit vrijelijk gekozen kan worden. ook al heeft het canonieke recht in de Lage landen nooit tot gevisiteerd met daarbinnen vele tracks en keuzevakken. Die maken. Anderzijds willen zij de studenten bedienen die Van medici kunnen juristen ook andere dingen leren. het curriculum behoord. Het onderwijs aan alle universi- toenemende specialisatie hangt onder meer samen met een bul met civiel effect willen behalen teneinde bij hun Een deel van de toetsen wordt bijvoorbeeld door alle medi- teiten in West-Europa (en dus grote delen van de huidige enkele andere ontwikkelingen. Sinds de laatste decennia latere beroepskeuze zoveel mogelijk opties open te houden. sche faculteiten gezamenlijk afgenomen, zodat er meer EU-lidstaten) behelsde tot aan de invoering van de natio- van de twintigste eeuw en door toenemende Europese regel- Verschillende partijen spelen kortom een rol en hebben eenheid in kennis en niveau van de afgestudeerde is. In nale codificaties in de negentiende eeuw vrijwel uitsluitend geving is het recht geëxplodeerd in omvang en diepgang; het verschillende belangen. Loslaten van het civiel effect, zoals Duitsland wordt dat bereikt doordat een juridisch student het civiele, dat wil zeggen het Romeinse recht. Werd men nationale recht wordt steeds meer in een Europeesrechtelijk door een enkele decaan thans wel wordt bepleit, lijkt geen staatsexamen moet doen. Over de wijze en vorm waarop Het verhaal van Max en Moritz is afkomstig uit 1865 en gemaakt door de Duitse kunstenaar Wilhelm Busch. Het is een verre voorloper van het stripverhaal en mede door die toegankelijke vorm zeer bekend geworden. De satiricus Busch spotte graag met de morele zelfingenomenheid en de schijnheilige vroomheid van de kleine burgerij. Max en Moritz maken hun dorp onveilig. Ze halen zeven streken uit, waarvan de laatste (hieronder) hen de Helliπ∆ de EEN LEVEN LANG LEREN noodlottig wordt. @º⁄@ herfst Helliπ∆ de 14 Een leven lang leren 15 herfst @º⁄@ herfst

in Nederland toetsen worden afgenomen, zijn nauwelijks als de rendementen.” Die verhouding - gemiddeld 1 op 50 Keuzes Literatuur gegevens voorhanden. Het wettelijk systeem maakt het - heeft consequenties om goed wetenschappelijk onderwijs Het is zaak dat, net zoals de beroepsopleidingen, ook de Kwaliteit ondanks massaliteit, State of the Art Rechtsgeleerdheid, rapport in Nederland bijvoorbeeld mogelijk dat een student die te verzorgen. Het ontwikkelen van academische vaardighe- juridische opleiding zich steeds verbetert. De geschetste Onderwijsvisitatiecommissie Rechtsgeleerdheid 2010-2011, QANU zijn propedeuse heeft behaald vervolgens eindeloos kan den komt bijvoorbeeld met name bij het schrijven van stuk- aanwas van het recht en de massificatie van het onderwijs 2012. herkansen. Faculteiten hebben daar belang bij omdat elke ken aan bod. Door te schrijven verwerf je ook diepgaande dwingt echter tot het maken van keuzes. Ik geef enkele M.J.A.M. Ahsmann,“Het civiel effect biedt niet wat het pretendeert”, in: afgestudeerde student faculteiten geld oplevert. Dat heeft kennis op een terrein en schrijven helpt ideeën op effectieve mogelijkheden die al dan niet cumulatief door rechtenfacul- Nederlands Juristenblad 2011, p. 66-70; met reacties A. Dorresteijn en H. gevolgen voor diepgang en niveau. Voor de beroepsopleiding wijze te uiten. Maar voor de redeneerkunst is in de studie teiten zijn in te voeren. den Tonkelaar, p. 472-478. is dat aan de bul echter niet te zien. - met name in de bachelor - slechts heel weinig ruimte. De •฀ Bezin op wat (wanneer en door wie) aan kennis wordt Met recht advocaat, een nieuwe opleiding: de Stagiaire-Opleiding. Rapport Degelijkheid door de politiek ingevoerde bekostigingssystematiek van aangeboden. commissie Kortmann, Nijmegen 2010. universiteiten, waarbij de geesteswetenschappen steeds •฀ Geef iedere bachelorstudent jaarlijks vier schrijf- M.J.A.M. Ahsmann,‘“Hoe nu best pracktijk te leeren?”, een kritische De opleiding tot advocaat, rechter en officier van justitie meer in het gedrang komen, laat zijn sporen na. opdrachten. beschouwing over de (herziening) raio-opleiding’, in: Trema 2008, vormt dus een noodzakelijke aanvulling op de juridische •฀ Maak strengere toetsen; uit het zonder nadelige gevol- p. 182-188. opleiding. Momenteel wordt de invulling van de drie Reflectie tijdens de studie is zo belangrijk omdat de praktijk gen opschroeven van de exameneisen op de middelbare A.A.M. Kinneging,‘Toga en Academie’, in: Ars Aequi 2008, p. 834-836. beroepsopleidingen grondig herzien. Optimale vorming van weinig geschikt is om wetenschappelijk en reflectief na te school en instellen van de langstudeerdersboete blijkt J.G. Brouwer (red), Wat maakt een goed jurist? Opleidingsdag 2006 deze beroepsgroepen is van het grootste belang voor de denken over wat je doet. In de beroepspraktijk gaat het om dat studenten harder kunnen werken. Nederlandse Orde van Advocaten, Den Haag, Boom Juridische kwaliteit van onze rechtsstaat. De veranderende omstandig- targets halen. Het dagelijks werk en het bedrijfsbelang gaan •฀ Verbind aan het bachelordiploma een landelijk afsluitend Uitgevers, 2006. heden in de samenleving vragen steeds weer om een her- altijd voor. Je reflecteert wel enigszins, maar er is altijd te examen in de drie hoofdgebieden van het recht. Het zal M.J.A.M. Ahsmann,‘Togamaster: een must voor een master in toga?!’, in: bezinning op ieders rol. Opleiding speelt daarin een cruciale weinig tijd. Je hebt bovendien niet de vrijheid om eens heel alle faculteiten op scherp stellen. Trema 2005, p.49-55. rol en het is daarom goed dat nagedacht wordt over de vraag anders, out of the box, te denken. In de beroepspraktijk is •฀ Maak dat keuzevakken in de bachelor alleen extra cur- M.J.A.M. Ahsmann,‘De advocatuur: een nieuwe wereld voor een afgestu- of die op de juiste wijze geschiedt. een wetenschappelijke houding niet in elke zaak onontbeer- riculair gedaan kunnen worden. Studenten hebben wat deerde jurist in de 17e en 18e eeuw?’, in: Advocatendossier, de advoca- Universiteiten kunnen in de vier jaar die hun gegeven lijk maar als grondhouding wel van groot belang; bijvoor- financiering betreft immers een extra bachelorjaar en een tenstage nader bekeken, ‘s-Gravenhage 2005, p. 12-25. is niet de rol van de beroepsopleidingen vervullen en dat beeld voor de rechter om tot beredeneerde beslissingen in extra masterjaar tot hun beschikking. hoeven ze ook niet. De rechtenstudie behoeft dus geen tech- zijn vonnis of raadkamer te komen. •฀ Of – iets geheel anders: creëer een driejarige brede nisch-professionele opleiding te zijn; brede intellectuele en Anders dan vaak wordt gedacht en geschreven, gaat het bachelor en ontwikkel in samenspraak met de beroeps- geestelijke vorming behoort tot de basis van de juridische er in de beroepspraktijk niet om dat een afgestudeerde veel groepen een tweejarige, voor advocatuur en rechterlijke opleiding, juist vanwege de pluriforme en complexe samen- feitenkennis bezit. De halfwaardetijd van kennis is immers macht gemeenschappelijke togamaster. In een dergelijke leving. Studenten moeten leren analyseren, leren proble- beperkt. In de praktijk moet hij in staat zijn kennis steeds te master zou geïntegreerd verdiept kunnen worden en een matiseren, kritisch leren denken en aan scenario-denken actualiseren. Maar bepaalde kennis is wel nodig voor inzicht. begin kunnen worden gemaakt met specialisatie. kunnen doen. Zij moeten leren de ‘waarom vraag’ te stel- Het gaat om het volgende, zoals de Leidse hoogleraar E.M. len, zich af te vragen: ‘kan en moet het anders?’, en daarbij Meijers al zo treffend in 1931 heeft geformuleerd: “Iedere Op deze wijze zal de discussie over het civiel effect een maatschappelijke en ethische aspecten kunnen betrekken. jurist staat voortdurend voor de moeilijkheid dat hij iets andere rol gaan spelen. Er kan meer (academische) aan- Zij moeten dwarsverbanden tussen rechtsgebieden kunnen moet aanpakken waarvan hij niets weet, maar hij kent de dacht uitgaan naar de theoretische componenten van het leggen, in aanraking komen met tegenstrijdige opvattingen methode en kan zich erin inwerken”. Dat gold toen en in de recht, terwijl beroepsopleidingen dan geen basisstof meer en zo leren dat het recht geen dogma is, maar discursief, en middeleeuwen en het geldt a fortiori door de complexiteit hoeven aan te bieden aan afgestudeerde juristen, maar zich dat het recht uiteindelijk in de feiten ligt. Het gebruik van van het recht vandaag de dag. Door het grote aantal vakken kunnen concentreren op de confrontatie met de praktijk. handboeken is noodzakelijk voor een wetenschappelijke en het opknippen van de stof in kleine eenheden, met name De ars boni et aequi betreft immers zowel een kunde als een training in het recht - het leren onderscheiden van hoofd- in de bachelor, en het specialiseren op een klein deel van het kunst, en vergt een leven lang leren. De kunde heeft de jurist en bijzaken -, maar dat gebeurt helaas onvoldoende. De recht in de masterfase kan het zijn dat studenten het over- dan aan de universiteit geleerd; de kunst dient hij zich in de repetitor is terug van weggeweest en met behulp van zeer zicht, de samenhang en methodiek uit het oog verliezen. Het praktijk eigen te maken door in iedere zaak er blijk van te elementaire literatuur of uittreksels halen vele studenten civiele recht is zo’n gebied waar inzicht in de samenhang geven dat hij het vermogen bezit om het recht op goede en hun bachelor. In het afsluitend rapport van de onderwijsvisi- en begrip van rechtsbegrippen van het grootste belang is. billijke wijze toe te passen. tatiecommissie staat in de conclusie: “De slechte staf/stu- Anderzijds zou een deel van het procesrecht veel beter in de dentratio’s zijn even kenmerkend voor de rechtenfaculteiten praktijk kunnen worden geleerd. Wouter Veraart hoogleraar rechtsfilosofie aan de Vrije Universiteit Amsterdam waarom het tijd wordt voor een Constitutioneel Hof in Nederland de Helliπ∆ herfst @º⁄@ herfst Helliπ∆ de @º⁄@ herfst Helliπ∆ de 16 Door pijn naar waarheid 17

Een rechterlijke macht die instinctief lidmaatschap van de PvdA opzegde toen De recente kritiek op de grote invloed te schreeuwen maar als het om constitu- wegduikt als het politiek wordt, past niet hij in de Hoge Raad benoemd werd nadat van het Europese Hof van de Rechten tionele vernieuwingen gaat, niet de daad hij door de PVV van politieke partijdigheid van de Mens past helemaal in dit beeld. bij het woord te voegen. Misschien helpt langer bij een tijd waarin de voorheen was beschuldigd – en Peter Kop – die in Het feit dat die kritiek lijkt aan te slaan, het om eens te kijken in de meeste andere rustige maatschappelijke verhoudingen Amsterdam geen raadsheer-plaatsvervan- heeft vooral te maken met het feit dat democratische landen in de wereld die vrij- ger meer mocht worden nadat hij het in Nederland, anders dan de meeste andere wel allemaal een vorm van constitutionele in hoge mate gepolitiseerd zijn. een recensie had opgenomen voor Tom Europese landen, geen Constitutioneel toetsing kennen. Ik denk dat die blik naar Schalken, de veelgeplaagde raadsheer uit Hof kent dat de bevoegdheid heeft om buiten vrij snel tot de conclusie zal leiden Er is de laatste jaren veel kritiek geweest het Wildersproces. Ten slotte was er de wetten te toetsen aan de eigen Grondwet. dat een vorm van constitutionele toetsing op de rechterlijke macht. Eerst kregen zaak rond Diederik Aben – de advocaat- Hoewel de Nederlandse rechter wel mag een eenentwintigste-eeuwse verworvenheid rechters het verwijt voor leken onbegrij- generaal die eind vorig jaar onder druk toetsen aan het Europees Verdrag voor de is die in politiek, juridisch en maatschappe- pelijke vonnissen te schrijven. Daarna vanuit de Tweede Kamer niet in de Hoge Rechten van de Mens, blijft het Europese lijk opzicht heilzaam uitwerkt. luidde de beschuldiging dat zij in de media Raad benoemd werd omdat hij juridische Hof in Straatsburg als hoogste instantie in Uiteindelijk zullen ook de Europa- onvoldoende zichtbaar waren. In een later kritiek had geleverd op de beslissing van dit opzicht beeldbepalend. De onvrede in sceptici die zo graag op de trommel van het stadium werd de kritiek, vooral onder de wrakingskamer in de Wilderszaak. Wat Nederland lijkt zich toe te spitsen op het patriottisme slaan, gedwongen zijn toe te invloed van de PVV en het proces tegen deze kwesties gemeen hebben is dat men feit dat het buitenlandse rechters zijn die geven dat zonder Constitutioneel Hof de Geert Wilders, venijniger en van richting vanuit de rechterlijke macht de geuite in principiële, politiek beladen zaken die de eigen Nederlandse Grondwet nooit meer tot veranderd: Nederlandse rechters zouden tot beschuldigingen niet zozeer inhoudelijk inrichting van onze samenleving, de verhou- leven zal komen, en dat in de grote vragen een besloten, politiek vooringenomen elite bestreed, maar er juist aan tegemoet kwam ding tussen grondrechten etc., betreffen, de hoven in Straatsburg en Luxemburg behoren, stelselmatig te laag straffen en te door maatregelen te nemen of te onder- het laatste woord hebben. beeldbepalend zullen blijven. Anders weinig rekening houden met wat ‘onder het steunen die elke schijn van partijdigheid gezegd, degenen die zich van Europa volk’ leeft. Nog iets later werd ook de aanval alsnog moesten wegnemen, met als gevolg Zichtbaar afkeren en zich tegelijkertijd verzetten tegen op het Europees Hof van de Rechten van een beknotting van de vrijheden van indi- Ik ben geneigd deze kritiek constructief nog een ‘elitair’ Hof, hebben de schijn nu de Mens in Straatsburg geopend. Volgens viduele rechters. Een dergelijke defensieve te interpreteren. De kritiek op Straatsburg een keer tegen. sommige publicisten zou dit Hof, door reactie is wellicht te verklaren vanuit de legt de vinger op de zere plek, alleen niet Nederlandse regelgeving aan het Europees Nederlandse traditie van een rechterlijke in Straatsburg, maar in Den Haag. Zolang Verdrag van de Rechten van de Mens te macht die het gewend is om op veilige onze hoogste rechters niet in staat zijn om toetsen, veel te veel politieke invloed heb- afstand van het politieke krachtenveld te wetten te toetsen aan de eigen Grondwet, ben op de rechtsontwikkeling in Nederland. functioneren. Het Wilders-proces met al blijven het Europese instanties die het beeld Deze veelomvattende kritiek aan het zijn politieke overtonen heeft in dat opzicht bepalen wanneer Nederlands beleid of adres van de rechterlijke macht bleek niet zijn traumatiserende werking niet gemist. regelgeving botst op fundamentele rechten. altijd eenvoudig te pareren. Sinds jaar en In dat bizarre proces werden de rollen, Een Nederlands Constitutioneel Hof zal dag bewaren Nederlandse rechters, inclu- met een glansrol van de advocaat Bram niet voor Straatsburg in de plaats komen; sief de Hoge Raad, gepaste afstand tot het Moscowicz, vakkundig omgekeerd. Wilders een beroep op Straatsburg blijft ook in die politieke krachtenveld. Dit betekent dat zij ging, op aandringen van het O.M. , vrijuit, nieuwe constellatie mogelijk. Maar het zou zich in de media terughoudend plegen op terwijl de rechterlijke macht gehavend uit de Nederlandse rechterlijke macht wel een te stellen, ook als zij publiekelijk worden het proces te voorschijn kwam. Plotseling volwaardige, vanzelfsprekende en vooral bekritiseerd. Toch is er wel iets veranderd. waren de rechters zelf de verdachten en zichtbare plaats geven in vaak hoog oplo- In de afgelopen jaren heeft vooral de pre- werden zij, tegen hun wil, meegezogen in pende politieke en maatschappelijke debat- sident van de Hoge Raad, Geert Corstens, politiek vaarwater. Om daar zo snel mogelijk ten over grondrechten, die bijna dagelijks de zich herhaaldelijk publiekelijk uitgespro- weer uit te komen nam men in de kwesties media beheersen. Het zou de Nederlandse ken tegen politici die zich op luide toon Buruma, Kop en Aben het zekere voor het rechter in een nieuwe, actievere positie AIDA komt op voor de bemoeien met lopende rechtszaken. Er is onzekere. Men wilde weer terug naar het brengen ten opzichte van het politieke rechten van kunstenaars. bovendien hard gewerkt aan de verbetering droge en betaalde daarvoor een prijs. krachtenveld en aanzienlijke impact hebben In 2004 maakten 34 van de leesbaarheid van vonnissen, terwijl op de wijze waarop het systeem van checks drukkerijen en 34 speciale persrechters tegenwoordig tekst en De vraag is echter of die terugkeer naar & balances in Nederland op dit moment vormgevers samen uitleg geven over opzienbarende uitspraken. het droge nog wel mogelijk en wenselijk is. gerealiseerd is. met 34 kunstenaars 34 De politieke en maatschappelijke roep om Is het nog mogelijk in een tijd waarin de De oprichting van een dergelijk Hof zal affiches. De expositie n zwaardere straffen (al dan niet tot uiting wijze waarop de parlementaire democratie de Nederlandse rechterlijke macht daadwer- droeg de naam ‘Va n tot komend in aangepaste strafbepalingen) in Nederland functioneert onomkeerbaar kelijk dwingen ‘over de eigen schaduw heen Azerbeidja adskanaal’ omdat heeft ertoe geleid dat Nederlandse rechters veranderd is, ruiger, onvoorspelbaarder, te springen’, een uitdrukking die de laatste St één van de deelnemers in de afgelopen jaren daadwerkelijk steeds kortom een stuk minder gematigd is gewor- jaren onder rechters vaak wordt gebruikt, Rasim Huseynov, een hogere straffen zijn gaan opleggen, met den? Is het wenselijk in een tijd waarin van maar zelden gepraktiseerd. beeldend kunstenaar als gevolg dat Nederland momenteel tot de rechtspraak mag worden verwacht dat zij uit Azerbeidjan, op dat Heilzaam rbleef in Stadskanaal. één van de zwaarst straffende landen van zich in de nabije toekomst vaker zal moe- moment als asielzoeker ve jdrages te zien van Europa behoort. ten uitspreken in politiek hoog oplopende, De vraag die open blijft is of Nederlandse Op deze pagina’s zijn de bi n naar onder): Rasim principiële geschillen? Anders gezegd, een politici, burgers en rechters een dergelijke (linkerpagina van bove ras Kareem, Omar nov, Gregory Kohelet, A Schijn rechterlijke macht die instinctief wegduikt revolutionaire stap uiteindelijk wel durven Husey shti usleiman, Maysara Salih, A Daffa Allah, Abdo ud De beschuldigingen van politieke voorin- als het politiek wordt, past niet langer bij zetten – nog los van het feit dat er voor nian, Abdinasser Mahm hegani, Farhad Forouta genomenheid klonken vooral rondom het een tijd waarin de voorheen rustige maat- een vorm van constitutionele toetsing een S Ibrahim en Qiangli Liang. proces tegen Geert Wilders. Eerst waren schappelijke verhoudingen in hoge mate steeds groter politiek draagvlak bestaat. Het derland.nl Zie verder www.aidane er de kwesties rond Ybo Buruma – die zijn gepolitiseerd zijn. ligt in de Nederlandse volksaard om hard de Helliπ∆ herfst @º⁄@ 19

beeld: ‘hanging Man’,atelier van Lieshout, Rotterdam ------spraak nader onderzocht.Den Haag 2007: Soci aal en Cultureel Planbureau. der Laan, De burger als rechter. Een onderzoek in misdrijven sancties voor geprefereerde naar Nederland. Den Boom Haag Lemma 2011: Uit gevers. die voor de eerste keer in herhalingval Nederlandse de volgens verdienen len, bevolking strenger te worden bestraft, stren nog zelfs meervoudig-recidivisten Dit geldtger. helemaal voor daders die keer op keer hetzelfde type delict ple gen. Minderjarige daders zouden vaker een werkstraf moeten krijgen dan meer minder een Wanneer daders. derjarige echter dader meerderjarige een of jarige dezelfde straf krijgen, maakt de Neder landse bevolking geen onderscheid in de lengte van de straf. Het wordt breed gesteund om daders vangeweld tegen ambulancebroeders stren bijvoorbeeld ger te straffen. geïnformeerd bevolking de Wanneer zou wordenover de relatief kleine reci (binnen werkstraf een na divekansen vijf jaarna de strafgaat vijftig procent opnieuw in de fout) in vergelijking met die na een gevangenisstraf (zeventig pro cent gaat binnen vijf jaaropnieuw in de fout), zou de steun voor de werkstraf verder kunnen toenemen. In het onder respondenten sommige kregen zoek namelijk informatieover de recidivekan sen, maar andere respondenten niet. De eerste groep sprak vaker steun uit voor de werkstraf dan de tweede groep. Wanneerden afwijken strafrechters van datgene teveel wat zou de bevol king wenst, is de legitimiteit van de Nederlandse strafrechtspleging moge lijkin het geding. Om die reden is een grootschalige studie naar de heersende Nederlandse de onder strafopvattingen bevolking van groot belang. De laat een naar tendens een tonen jaren ste steeds strenger strafklimaat en de legiti miteit van de werkstraf is vaak bediscus sieerd. Dit onderzoek laat juist zien dat de werkstraf breed gedragen wordt, al is de steun het grootst wanneer de werk straf wordt opgelegd voor relatief milde soort dit onder biedt Verder vergrijpen. zoek inzicht in de factoren die volgens de bevolking van invloed zouden moeten zijn bij de bepaling vande strafmaat. S.Ruiter, J.Tolsma, M. De Hoon, H. Elffers Van & P. Literatuur DekkerP. Van der & T. Meer, Vertrouwen in de recht ------wijl anderen juist in het algemeen meer een voorstander zijn van de werkstraf. hangen verschillen individuele Deze kenmer bepaalde met samen mogelijk ken van de personen. Om dat uit te zoe ken is in de studie gekeken naar de vol leeftijd, respondentkenmerken: gende geslacht, opleiding, burgerlijke staat, geboorteland, slachtofferschap, gepre fereerde strafdoelen (zie de toelichting) sociaal-demo De voorkeur. politieke en slachtoffer en kenmerken grafische syste weinig verrassend hangen schap strafopvattingen. de met samen matisch voorkeur politieke en strafdoelen Voor zijn wel duidelijke samenhangen gevon strafdoelen de met Instemming den. afschrikkingvergelding, incapacitatie of gaat tot op zekere hoogte samen met een voorkeur voor zwaardere straffen en instemming met de strafdoelen reso cialisatie en herstel met een voorkeur voor lichtere straffen. Bovendien blijken vin belangrijk incapacitatie die mensen den vaker de onvoorwaardelijke gevan genisstraf enminder vaak de werkstraf geschikt te vinden. Zij die resocialisatie werk de vaker blijken vinden, belang van straf geschikt te vinden.De samenhang tussen politieke voorkeur en strafopvat tingen is in de verwachte richting (ach terbannen van VVD en PVV zijn sterker onvoorwaarde de van voorstander lijke gevangenisstraf; de voorkeur voor de werkstraf is het grootst onder aan hangers van GroenLinks en het kleinst onder de achterban vande PVV). De kan voorkeur politieke met samenhang voor een groot deel verklaard wor den vanuit verschillen in de mate waarin men zich zorgen maakt over criminali teit, vertrouwen heeft in instituties en bepaalde strafdoelen. in kan vinden zich weinig criminaliteit, over zorgen Meer groter een en instituties in vertrouwen belang hechten aan vergelding, afschrik hangen onschadelijkmaking en king samen met een voorkeur voor hogere preferentie sterkere een straffen en gevangenisstraffen.voor Daarnaast zijn eer ook eigenschappen die met mensen stem te rechterzijde ter geneigd der men, op de VVD of PVV. De tweede bron van variatie in de ant woorden is uiteraard gelegen in het feit dat de voorgelegde delictsituaties nu eenmaal verschilden. Natuurlijk han gen de antwoorden samen met de ernst bevol Nederlandse delicten. De de van king zou van de twaalf voorgelegde delic ten een bedreiging het lichtste willen bestraffen, terwijl de zwaarste straffen een van daders aan uitgedeeld worden of afloop dodelijke met verkeersmisdrijf een oplichting waarbij veel mensen voor Daders benadeeld. bedragen zijn grote ------Voorkeuren Gegeven het ontwerp van de studie zullen de antwoorden van twee zaken afhankelijk eerste zijn. Ten zijn mensen - ook wanneer ze exact dezelfde zaak beoordelen - nu eenmaal niet dezelfde mensen toegedaan. Sommige mening zullen ongeacht het type delict sowieso meer geneigd zijn te kiezen voor een onvoorwaardelijke gevangenisstraf, ter de slachtoffers werd gevarieerd, evenals waar het ging om zogenaamderende kwalifice slachtoffers wil(dat zeggen, men sen die slachtoffer werden bij het uitoe fenen van een hulpverlenende taak, zoals ambulancepersoneel). bepaalde In geval len waren dader en slachtoffer bekenden bekenden slachtoffer en dader waren len van elkaar, in andere niet. De volgende typen delict werden win voorgelegd: (1) keldiefstal, woninginbraak, (2) mis (3) handeling (caféruzie), autodiefstal, (4) (5) milieudelict,oplichting, (6) (7)verkeers drugsdelict, aanranding, (8) (9) misdrijf, mishandeling (10) (huiselijk geweld), (11) bedreiging. (12) en wapenbezit verboden willekeurig Naeen het gecombineerde lezen vanfictieve de beschrijving van op respondenten werden delictsituatie twee verschillende manieren gevraagd naar hun strafvoorkeur: wat voor straf passendwordt geacht (onvoorwaarde gevangenisstraf,lijke voorwaardelijke gevangenisstraf, werkstraf, geldboete, schadevergoeding, of combinaties daar van), en hoe zwaar zou die straf dan moeten zijn? nogal. verschilden exact antwoorden De Voor hetzelfde delict zou de één het liefst een werkstraf opgelegd zien, terwijl de voorkeur van de ander uit gaat naar een onvoorwaardelijke gevan genisstraf. In grote lijnen is er overigens wel voor vrijwel alle voorgelegde delic ten enige steun voor zowel de gevange nisstraf, de geldboete als de werkstraf. Hoewel de werkstraf de laatste tijd in debat politieke en maatschappelijke het stevig onder vuur is komen te liggen, laat de studie juist relatief veel steun zien. Zelfs voor de zwaardere vergrijpen blijkt de werkstraf bij een groot deelvan de Nederlandse bevolkingsteun te genie ten. Ook bestaat er steun voor scha devergoeding, wanneer een slachtoffer schade financiële grote of letsel ernstig heeft opgelopen. In meer dan negentig procent van de oordelen konden res pondenten zich overigens vinden in meer dan één type straf. De geprefereerde strafzwaarte enorm uiteen: ook loopt er zijn mensen die relatief lichte straffen voorstaan en er zijn voorstanders van relatief zware straffen. Dit impliceert dat voor nogal wat straffen een deel van de Nederlandse bevolking ze te licht zal vinden en een ander deel te zwaar. ------, jonge, en oude en Verslag van een een van Verslag onderzoek. Strafopvattingen Omdat nog altijd onduidelijk was wat voor straffen de Nederlandse bevolking veelvoorko relatief voor vindt gepast mende delicten, verrichtten onderzoe verrichtten delicten, mende kers van het Nederlands Studiecen Nederlands het van kers trum Criminaliteit en Rechtshandhaving Rechtshandhaving en Criminaliteit trum (NSCR) en de Radboud Universiteit Nij megen in opdracht van het Ministerie van Veiligheid en Justitie en in samen werking met het Centraal Bureau voor de Statistiek een grootschalige in 2011 studie naar de heersende strafopvattin gen onder de Nederlandse bevolking. bevolking. Nederlandse de onder gen Als er na die studie éénding duidelijk is, dan is het wel dat de Nederlandse oordeelt eensgezind geenszins bevolking criminelen. van bestraffen het over representatieve een uit Inpondenten het onderzoek res kregen 1071 bevol Nederlandse de van steekproef king een twaalftal korte beschrijvin gen van verschillende delicten voorge legd. Er is daarbij gebruik gemaakt van een experimentele opzet, waarbij de gevarieerd willekeurig beschrijvingen werden. Dit maakte het mogelijk uit te zoeken of bepaalde kenmerken vande omschreven delictsituaties van invloed Nederlanders waarop wijze de op zijn daders zouden willen bestraffen. Inde kwamen en recidivisten beschrijvingen first-timeoffenders daders langs. vrouwelijke en mannelijke Ook in de leeftijd en het geslacht van ven. veel Wat Nederlanders echter niet weten is dat de Nederlandse strafrecht praktijk in de afgelopen decennia al veel strenger is geworden. Wanneer kij we ken naar het aantal gevangenen per hoofd van de bevolking, behoort Neder land zelfs tot één van de meest punitieve landen in de Westerse wereld. ------dat je plaats mag tshandhaving Maar bij gerichter onderzoek blijkt er helemaal geen over consensus te bestaan. Stel voor je nemen op de stoel van de rechter. Hoe zou je dan een negentienjarige jon geman straffen die terechtstaat wegens verboden wapenbezit? En wat als de dader twee jaar jonger was geweest? straf Welke geef je een man die zijn geslagen neus gebroken een vrouw heeft? En wat als het de vrouw was die haar man zo toegetakeld had? Zou je al deze daders een gevangenisstraf opleg gen? Of toch liever een werkstraf of een geldboete? En hoe lang zouden die gevangenisstraffen of werkstraffen dan moeten duren, of hoe hoog zouden de boetes moeten zijn? Wellichtmakkelijk zou je je enigszins voelen onge op die stoel omdat je niet direct een antwoord paraat hebt blijkt vragen. Toch bovenstaande op de Nederlandse bevolking heel goed in staat te zijn antwoord te geven wan neer strafopvattingen gepeild. worden Sterkernog, onderzoek van het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) sugge reert zelfs dat het overgrote deel van de mening dezelfde bevolking Nederlandse zou zijn toegedaan; al decennia lang ant woordt meer dan tachtig procent van de bevolking dat misdaden in Neder land te licht worden bestraft. Maar wat zegt dat eigenlijk? Het is onduidelijk aan welke misdrijven en wat voor straffen op ze ondervraagden wanneer denken de SCP-vraag antwoorden. In het maat leunen debat politieke en schappelijke voorstanders van strengere straffen onderzoeksresul deze op zelden niet taten. Rechters zouden te soft zijn en mening de naar luisteren moeten beter van het volk.Ze zouden strenger moe ten straffen en zouden nu te vaak de als softgepercipieerde taakstraffen opleg gen, ookin geval van ernstige misdrij strafdoelen onderzoeker Nederlands Studiecentrum Criminaliteit en Rech en Criminaliteit Studiecentrum Nederlands onderzoeker Volgens peilingen Volgens veel vinden Nederlanders dat zwaardermisdrijven bestraft moeten worden. :Daders dienen zodanig te : Diegene: die de straf : Mensen dienen van het het van dienen Mensen : : De: door de dader : Demateriële en/of emotionele De vijf strafdoelen worden alle in meerdere of mindere mate Nederlandse de door onderschreven bevolking. Herstel schade die is toegebracht door de dader aan het slachtoffermaatschappij en/of dient te worden hersteld de of gecompenseerd. resocialiseren en te re-integreren in de conventionele samenleving dat hij niet in herhaling valt. Afschrikking Incapacitatie Resocialisatie Vergelding toegebrachte schade aan de rechtsorde dient te worden vergolden. Een dader verdient straf. plegen van criminaliteit te worden zien daders potentiële en weerhouden ervan af uit angst voor de negatieve consequenties. onschadelijk (tijdelijk) ondergaat wordt gemaakt. opsluiting, bijvoorbeeld Door gedurende wordt medicatie of enkelband, de straf getracht herhaling te voorkomen. Het bestraffen van misdadigers kan Theoretisch dienen. doelen meerdere doelen vijf volgende de worden onderscheiden: toelichting Stijn Ruiter StijnRuiter

herfst @º⁄@ de Helliπ∆ 18 interview met willem jan de graaf (1982) – door Erica Meijers, redacteur van De Helling de Helliπ∆ herfst @º⁄@ herfst Helliπ∆ de @º⁄@ herfst Helliπ∆ de

20 “De emotie mag zichtbaar worden” 21 Willem Jan de Graaf werkt op dit „Ik heb altijd een sterk rechtvaardigheidsge- Dit is een belangrijke verandering, die ik toe- moment als officier van justitie voel gehad en het ligt me goed om duidelijk juich. voor één kant van de zaak te kiezen, zonder Ook verandert er het nodige door de steeds bij het Openbaar Ministerie van mijn magistratelijke rol uit het oog te verlie- grotere technische mogelijkheden tijdens het Arrondissementsparket in zen. Dat houdt in dat alle belangen die een het politieonderzoek. DNA is niet heilig, rol spelen moeten worden meegewogen bij maar het heeft wel veel veranderd. Er is Amsterdam. Hij gaat begin volgend het maken van een beslissing. Niet alleen nu een veel grotere databank met DNA jaar in het kader van opleiding zes de belangen van een slachtoffer of de maat- gegevens over personen. Er zijn daardoor schappij, maar ook de belangen van een ver- vaker matches, en dat is mooi, maar je moet maanden in Brooklyn, New York dachte. De maatschappelijke betekenis van bewust zijn van de waarde van een DNA werken en daarna volgt nog een het werk van officier in het strafrecht trok match. Het is goed dat dit allemaal kan, me aan: je komt namens de samenleving maar de bescherming van privacy van de periode binnen de advocatuur. op voor de rechten van het slachtoffer. Ook verdachte is ook van belang. Daarom is het de veelzijdigheid van het werk is voor mij wel goed dat voor sommige zaken, zoals aantrekkelijk: je bent al heel vroeg betrok- het aftappen van de telefoon, toestemming ken bij een misdrijf, geeft vervolgens leiding nodig is van een rechter. Hierdoor worden aan het politieonderzoek en probeert dan de belangen van verdachten zorgvuldig een goede zaak op te bouwen. Dat kan soms bewaakt. Ik moet als officier van justitie dan maandenlang duren, dus je bent langer en ook wel eens ‚nee‘ verkopen. Ik probeer de intenser betrokken bij een strafzaak dan politiemensen er dan van te overtuigen dat bijvoorbeeld een rechter. Het is actief werk, het een zaak niet helpt, wanneer je je bewijs- minder beschouwend dan dat van een rech- materiaal onrechtmatig hebt verkregen . ter, die vooral moet afwegen. Ik sta voort- Een ander punt van verandering is de durend in contact met iedereen die bij een omgang met pers en media. Wat mij betreft misdrijf betrokken is. De rol van officier van doet het Openbaar Ministerie dat goed. Een justitie is voor mij aantrekkelijker dan die van officier van justitie doet net als een rechter advocaat. Dit heeft naast het bredere taken- aan waarheidsvinding. Wel kunnen we als pakket ook te maken met de omstandigheid Openbaar Ministerie in een eerder stadium dat ik me er meer toe aangetrokken voel om mededelingen doen over een zaak en over namens de slachtoffers en de samenleving bepaalde elementen van de zaak een stand- op te treden, dan namens de verdachte. Je punt innemen. Een rechter moet zijn indruk- zegt: dit pikken we niet in Nederland. Ik ken lange tijd voor zich houden omdat hij vind dat er soms wel zwaardere straffen op of zij degene is die pas na de terechtzitting bepaalde misdrijven zouden mogen staan, een knoop doorhakt in een strafzaak. Ik ben gelet op de enorme gevolgen die strafbare er wel voor om zoveel mogelijk openheid te feiten met zich brengen. De roep van de geven, maar soms kan het niet omdat berich- samenleving om zwaarder te straffen kan ik ten in de media het onderzoek in de weg dan ook goed begrijpen. Maar je moet ook staan. Het is niet altijd duidelijk wat je wel en bedenken: voor een slachtoffer is een straf niet kunt zeggen: je bent als officier van jus- zelden zwaar genoeg. Daarom is het ook titie eigenlijk de hele dag bezig met knopen goed dat een slachtoffer zelf de strafmaat door te hakken: over het onderzoek, over de niet bepaalt, maar de officier van justitie. Die richting die je uitgaat, over de strafmaat. Je moet als het ware de balans vinden tussen bent wel erg kwetsbaar, want fouten worden genoegdoening voor het slachtoffer en de in de media niet geaccepteerd. maatschappelijke betekenis van een straf. Wat voor officier ik graag zou willen zijn? Ik vind het wel goed dat slachtoffers nu Moeilijk om te zeggen, maar ik zou dan toch spreektijd krijgen om te laten horen wat zeggen: een moderne. Om een moderne een misdrijf met hun leven heeft gedaan. officier te zijn moet je soms eencrimefighter Tenslotte gaat het in een misdrijf om het zijn, en soms juist meer de magistratelijke slachtoffer. Het slachtoffer staat centraal. En rol op je nemen. Je moet allebei die rollen op het heeft veel meer impact wanneer iemand een zaak kunnen toepassen. Als Openbaar zelf vertelt wat de gevolgen van een misdrijf Ministerie heb je een sterke verantwoorde- voor hem of haar betekenen, dat hij of zij lijkheid ten opzichte van de samenleving. slecht slaapt, zich niet kan concentreren etc., Uiteindelijk gaat het erom dat mensen zich dan wanneer ik dat als officier zeg. Wat mij veilig kunnen voelen.” betreft mag die emotie zichtbaar en voelbaar worden. Die hoef je niet uit de rechtszaal te bannen. Maar daar moet het wel bij blijven. Het slachtoffer moet niet op de stoel van de

aanklager gaan zitten. peter valckx foto: Floris van Delft theatermaker

de Helliπ∆ de Rechter kan niet @º⁄@ herfst Helliπ∆ de In 2009 schreef en regisseerde Floris WOLTER M. WOLTER M. NIEK VAN DER H. gaan en jij doet het af als bladvulling. NIEK VAN DER H. van Delft het stuk ‘Rechter kan niet‘ bij Huis Ja, de feiten hebben we, maar wat was hun Nee, ieder mensenleven is gelijk... Naar ze luisteren. Daar was jij toch voor? Wat werd er toen geëist? WOLTER M. 22 a/d Werf in Utrecht. De voorstelling draait om intentie? Mag ik jou iets vragen. Wat vind je zelf van 23 herfst @º⁄@ herfst ILSE O. Ik doe het helemaal niet af als zo maar een ILSE O. de vraag waarom de straffen in Nederland zo’n verhaal? Niek, zou jij het rechtvaardig vinden als je in verhaal. Jij hebt gelijk. Emotioneel heb jij Acht tot vijftien jaar. de afgelopen jaren harder zijn geworden. NIEK VAN DER H. een vlaag van emotionele verstandsverbijste- WOLTER M. helemaal gelijk. Ze moeten boeten, die kloot- Het publiek wordt tijdens de voorstelling in En wat gebeurt er als we dat weten? Krijgen NIEK VAN DER H. ring je vrouw dood slaat, omdat zij je al jaren Om eerlijk te zijn: gevaarlijk. zakken. Maar ik weet niet of jullie het door- daders en slachtoffers ingedeeld en moet ze dan een lichtere straf? Acht tot vijftien jaar? Dat is even lang of lan- heeft bedrogen met een ander en je dochter hebben: jullie hebben al gewonnen. Jullie verschillende malen vragen beantwoorden. NIEK VAN DER H. ger dan die jongens die dertig jaar geleden WOLTER M. tegen je op heeft gezet, dat je dan hetzelfde hebben dit soort verhalen verteld, jullie heb- Iedere avond treedt een andere bekende Gevaarlijk? Moet je nagaan wat die vrouw de kaping ook echt pleegden. Dat risico dat loop je, ja. Rechtspraak is zou krijgen als een terrorist? ben de aandacht getrokken en om hogere Nederlander met een juridische achtergrond heeft doorgemaakt. En dan te bedenken dat gebaseerd op waarheidsvinding. Dat bete- straffen geroepen. En gefeliciteerd, ze zijn ILSE O. als avondrechter op. Door de bijdragen van NIEK VAN DER H. elk van deze mensen hier zo’n verhaal heeft. kent niet alleen wat er is gebeurd, maar ook harder geworden. We kunnen deze jongens nu ook twee jaar publiek en avondrechter verloopt elke voor- Nee, maar... […] waarom. Misschien hadden ze wel een goede lang vasthouden voordat er aan het proces stelling anders. NIEK VAN DER H. reden. ILSE O. begonnen wordt. […] Als casus dient de treinkaping door de Mooie complottheorie, maar de rechtspraak Wie vindt dat dit soort verhalen moeten wor- Molukkers in december 1975 in Drente. De Fragment 2 is onafhankelijk. Dus hoe kunnen we die NIEK VAN DER H. NIEK VAN DER H. den meegewogen in het oordeel? Handen prangende vraag luidt: welke straf zouden de beïnvloed hebben? Straks wordt ik opgepakt, omdat ik op Om drie mensen af te knallen. ILSE O. graag. zeven kapers vandaag krijgen? De zoektocht dezelfde dag een zak kunstmest, een keuken- Als die Molukkers slachtoffers zijn, waarom ILSE O. naar een antwoord voert langs vele dilem- WOLTER M. WOLTER M. wekker en een kaart van Den Haag koop. wil je ze dan eigenlijk nog straffen? Kleine correctie: de rechtspraak voert alleen ma’s rond de rechtspraak. Daar is geen goede reden voor, Nooit, voor En als er iemand vermoord wordt, maar er maar uit. De politiek maakt de wetten. WOLTER M. De voorstelling heeft zowel in theaters als in niemand. Alleen zij dachten daar dus anders WOLTER M. komt niemand in de rechtbank met een hart- Ik wil in Google dingen als Jihad en Geert rechtbanken en universiteiten gespeeld en is over. […] Zodat ze er wat van leren. verscheurend verhaal. Geen verdrietige moe- WOLTER M. Wilders in kunnen tikken zonder dat ik met- nog voor speciale gelegenheden te boeken Deze jongens deden deze kaping om aan- der, geen vriendin met emotionele uitbarstin- Precies. En de politiek is heel gevoelig voor ILSE O. een geregistreerd word. via Huis a/d Werf. Drie fragmenten. dacht te vragen voor de RMS, de Republiek gen. Moet de straf dan minder zijn? de publieke opinie. Dus als jij de ruimte gaat Ah, wat schattig. Dames en heren, hier heb- der Vrije Zuid-Molukken. Hun vaders had- claimen voor dit soort emotionele verhalen en NIEK VAN DER H. ben we echt een voorbeeld van ouderwets NIEK VAN DER H. den de belofte van de Nederlandse regering de samenleving emotioneler wordt, gaat de Maar er moet toch een punt komen waarop Fragment 1 idealisme. Maar ik kan u zeggen: straffen Nee, natuurlijk niet. Maar het is toch goed gekregen dat die Republiek opgericht kon politiek reageren om die weer te kalmeren. de rechtspraak ook zegt: sorry, maar dit gaat werkt niet. dat die mensen hun verhaal kunnen doen. ILSE O. worden toen Indonesië onafhankelijk werd. te ver? Meneer de avondrechter: Wat vindt NIEK VAN DER H. Zijn wij harder geworden of de straffen? En Hun vaders hadden trouw gediend in het WOLTER M. WOLTER M. u van de ontwikkeling rondom de voorberei- Wat is er mis met emotioneel? Je zou ook om uw oordeel niet te beïnvloeden, vertellen KNIL. Straffen werkt niet? Ja, maar niet in de rechtbank. […] Jij probeert dingshandelingen? Maken ze Nederland veili- kunnen zeggen dat de burgers meer betrok- we u niet de straf die deze kapers toen kre- emotie in het proces te krijgen, want emotio- ger of worden we paranoïde? […] ILSE O. ILSE O. ken raken bij de politiek en de samenleving. gen. […] Wat strafbaar is, is aan verandering neel heeft het slachtoffer altijd gelijk. Het Koninklijk Nederlands-Indisch Leger. Straffen werkt niet, zoals wij denken dat het ILSE O. onderhevig. Dus laten we de feiten nog een WOLTER M. werkt. Een tik op je vingers en dan doe je het ILSE O. Laten we realistisch zijn: iedereen is een keer op een rij zetten en dan gaan we bepa- WOLTER M. En bij de rechtspraak? Lijkt je dat een goed nooit meer. Dat is een typisch Nederlandse Dus wil je zeggen dat ik niet emotioneel mag potentiële crimineel. En zo lang ik niets len wat de kapers nu zouden krijgen. En zij wachtten toen al 25 jaar op hun eigen idee? Zullen we juryrechtspraak invoeren? gedachte. We maken een wet die zegt dat het zijn? We hadden over trouwen. Over kinde- fout doe maakt het me niet uit of ik een land. Dat is nogal frustrerend. NIEK VAN DER H. niet mag en dan doen mensen het niet meer. ren. Ik keek maanden uit naar dat hij een ILSE O. potentiële crimineel ben, maar loop ik wel Dan ben ik even de officier van justitie. Dit is ILSE O. Als het zo werkte, dan waren we met de tien weekend thuis kwam. Mijn leven is leeg... Alsjeblieft niet. Ik moet er niet aan den- graag ’s avonds alleen en veilig door het de tenlastelegging: deze mannen hebben de “Elk volk heeft het recht op onafhankelijk- geboden wel klaar geweest. Maar als je kijkt ken dat een vrouw als net ooit ook zelf in Wilhelminapark. En wil ik met de trein reizen, WOLTER M. voorbereidingen getroffen voor een terroris- heid.” Dat zei koningin Juliana bij de onaf- naar hoeveel van de mensen die in de gevan- een jury terecht kan komen. Echt een leuke zonder zorgen. En dat Koninginnedag blijft Nee, natuurlijk is het heel verdrietig... tische daad om de Nederlandse samenleving hankelijkheidsverklaring van Suriname. Dat genis hebben gezeten weer terug komen in vrouw, maar totaal incapabel. Dan heb ik lie- zoals het is. angst aan te jagen en te ontwrichten én die schoot bij de Molukse gemeenschap na zo de gevangenis, dan moet je constateren dat NIEK VAN DER H. ver een professional. WOLTER M. daad ook uitgevoerd. Ze hebben willens en veel jaren wachten behoorlijk in het verkeer- straffen niet werkt. [...] Maar? Heb nu eens het lef om gewoon te NIEK VAN DER H. […] Jij bent hartstikke goedgelovig. […] Jij wetens een trein gekaapt met daarin bijna de keelgat. […] luisteren. WOLTER M. Die ook maar een mening heeft. gelooft dat de regering jouw rechten zal vijftig mensen. Ze hebben drie ervan in koe- NIEK VAN DER H. Waarom straffen we dan? ILSE O. beschermen. Dat we van alles kunnen aan- len bloede vermoord. Daar komt nog illegaal WOLTER M. Dus ze voelden zich genegeerd en in de Die man moeten ze even lang opsluiten als passen om een kleine groep ‘slechterikken’ wapenbezit bij. Ik vraag u vooral rekening te NIEK VAN DER H. Ja, maar die zich niet zoals jij laat opfokken steek gelaten? Daarom deden ze die kaping? ik verdriet zal hebben. Z’n hele leven. Wat hij te pakken en dat dit geen gevolgen voor houden met de impact die deze daad op het Weet je waarom er gestraft moet worden? door de media, door het gevoel van onveilig- me afgenomen heeft kan ik nooit meer terug jou heeft. En daarom sta je hier van allerlei leven van deze mensen en de Nederlandse WOLTER M. Omdat er mensen vreselijk geleden hebben heid,... krijgen. Levenslang is nog niet lang genoeg. maatregelen aan te prijzen. Maar als ik de maatschappij heeft gehad. Ja.[…] Hoe gruwelijk die kaping ook was, je en nog steeds lijden. De mensen uit die trein NIEK VAN DER H. peilingen nu zie, dan word ik bang van de moet je realiseren dat dit ook een politieke en hun families. [...] WOLTER M. ILSE O. Wacht even, ik ben alleen maar hun advo- gedachte dat een volgende regering ook zo daad was. Dat kan niet. Neemt u even een moment om hiervoor een NIEK VAN DER H. caat. Ik zelf laat me niet opfokken. Ik lees veel bevoegdheden zal hebben. passende straf te bedenken. Als u wilt over- ILSE O. Sorry, voordat het weer over de daders gaat, NIEK VAN DER H. geen pulpkranten. Ik weet heus wel afstand ILSE O. leggen mag dat. […] Maar dat is toch geen reden om de straf te mag ik dan nu de slachtoffers aan het woord Wat zei ik nu, luister gewoon. De rechtspraak te nemen van de verhalen. […] Wat wil je dan? verlichten? laten? is toch onafhankelijk? Dan kan ze toch WOLTER M. gewoon luisteren? En een straf verzinnen die WOLTER M. Sorry dat ik u onderbreek. Maar ik vind dit WOLTER M. ILSE O. haar verdriet vergeldt? Als straffen voor de Fragment 3 Dat we dit niet accepteren. Dat we even rus- eigenlijk te snel gaan. Moeten we niet wat Dat had je in 1976 nooit gezegd. Toen was er Jouw slachtoffers hebben geluk, want in 1976 dader niet werkt, laat dat dan in ieder geval tig nadenken voordat we van alles aan gaan meer weten van die daders? ruimte voor zulk soort argumenten. Ik vind had ik nee moeten zeggen, maar nu hebben ILSE O. voor het slachtoffer werken. passen. Voordat we verharden. Weet je wat ik dat als de ene mens de andere mens een de slachtoffers ook spreekrecht in de rechts- Deze jongens zouden nu veroordeeld wor- NIEK VAN DER H. de mooiste functie van de rechtspraak vind? straf op wil leggen dan moet hij zich eerst in zaal. […] Neem deze vrouw. Die zit midden WOLTER M. den voor het voorbereiden van een aanslag. Die moordenaars? Dat die ons tegen de staat kan verdedigen. hem verdiepen. in haar verdriet. En ze reageert dat af in de Nee, dan moet ze het lef hebben om niet te Vroeger kon dat niet. Vroeger pakte de poli- Dat we in het systeem hebben ingebouwd dat WOLTER M. rechtszaal. Hoe gaat dat? luisteren zoals jij dat wilt. Om bij de feiten tie vier mannen op die in een auto voor een NIEK VAN DER H. we onszelf tegen onszelf kunnen beschermen Die Molukkers, in het algemeen. Die zeven te blijven. Anders konden we de rechtspraak bank stonden met bivakmutsen en wapens. Dus jij vindt dat bij moord de waarde van ILSE O. BEGINT TE HUILEN […] EN TE in het geval dat we ‘slecht’ worden. Maar het jongens. Hoe zijn ze hier toe gekomen? wel aan de media overlaten. Maar ze konden niet veroordeeld worden een mensenleven afhangt van de reden voor SCHREEUWEN: IK MAAK ‘M DOOD lijkt wel alsof we denken dat dat niet meer voor de overval. Nu kan dat wel. Ook bij ter- NIEK VAN DER H. de moord? Jammer dat Hans dood is, maar ILSE O. zal gebeuren. Dat noem ik pas naïef. WOLTER M. rorisme. Laatst is Samir A. veroordeeld voor Maar ze hebben toch die terroristische daad we begrijpen wel waarom, dus doe maar wat Dat kan je niet zeggen. Ik ben niet het malukumuseum archief treinkaping 1977, punt de foto: Hartverscheurend. Maar wat moeten we voorbereidingshandelingen. begaan? Nu is het optellen, aftrekken, vonnis minder straf. zoveelste verhaal op pagina drie. Ik ben een ermee? bepalen en klaar. mens van vlees en bloed. Ik sta hier kapot te de Helliπ∆ de Helliπ∆ de

24 25 herfst @º⁄@ herfst @º⁄@ herfst

Uit: Jan Rothuizen, De zachte Atlas van Nederland, Uitgeverij Nieuw Amsterdam 2011. Meer werk op: www.janrothuizen.nl Britta Böhler Advocate te Amsterdam de Helliπ∆ herfst @º⁄@ herfst Helliπ∆ de @º⁄@ herfst Helliπ∆ de

26 De onafhankelijke advocatuur 27

Het beeld van advocaten wordt voor een groot deel bepaald door tv-series. Hier scenes uit ‘De rechtbank’ en ‘Keyzer & de Boer Advocaten’

Onafhankelijkheid is het ren in een kinderdagverblijf. De advocaten negentien arrondissementen houden toe- 52. AwB), waaronder het betreden van hankelijkheid van de advocaat gaat immers ook invloed heeft op het toezicht, dus waar- fundament van de advocatuur. van de verdachte voerden onder meer een zicht op de werkzaamheden van de advo- plaatsen (privéwoningen niet inbegrepen), verder dan de werkzaamheden van de in- om niet ook bij de advocatuur? De reden formeel verweer wegens onrechtmatig ver- caten in hun arrondissement. Voorts zijn er het vorderen van inlichtingen, het inzien, dividuele advocaat. Naast iedere advocaat hiervoor is gelegen in een belangrijk ver- In Nederland zit het daarmee wel kregen bewijs en dit stuitte bij grote delen de vijf Raden en het Hof van Discipline – sa- kopiëren, en meenemen van gegevens en dient ook de advocatuur als beroepsgroep schil tussen advocaten en andere vrije be- goed. Of valt dat bij nader inzien van het publiek op onbegrip en woede. De mengesteld uit advocaten en beroepsrech- bescheiden. Voorts kan het College niet onafhankelijk te zijn. Dit houdt in dat de roepen: de advocaat treedt namelijk in veel advocaten werden overstelpt met dreigende ters - die tuchtrechtelijke klachten tegen alleen tuchtklachten indienen maar ook be- advocatuur het recht heeft zelf beroeps- en zaken op tegen de overheid. De cliënt van tegen? mails en er werd gesteld dat de advocaat advocaten beoordelen. stuurlijke boetes opleggen. gedragsregels op te stellen en toezicht te de advocaat heeft in die zaken dus de staat wel een heel slecht mens moet zijn om in In dit stelsel moet volgens het demis- De NOvA heeft reeds in de consul- houden op de naleving van deze regels. als tegenpartij tegenover zich. En die zaken zo’n zaak überhaupt een formeel verweer te sionair kabinet verandering komen. Ter tatieronde kennis kunnen nemen van het Zelfregulering dus. komen veel vaker voor dan menigeen denkt. In veel landen ter wereld kunnen advocaten durven voeren. aanvulling op de nieuwe Advocatenwet wetsvoorstel en daarover advies kunnen Dit recht op zelfreguliering staat echter Ten onrechte wordt namelijk bij een zaak er alleen maar van dromen hun beroep in “The first thing we do, let’s kill all the heeft het Ministerie van Veiligheid en Justi- uitbrengen. En de NOvA heeft haar negatief al onder druk door de nieuwe Adovcaten- met de staat als ‘tegenpartij’ vooral gedacht vrijheid en zonder vrees voor repercus- lawyers,” zegt de slager Dick tegen Jack tite een wetsvoorstel ontworpen waardoor oordeel over het voorstel niet onder stoelen wet die thans ter behandeling bij de Twee- aan strafzaken. Hierbij wordt over het hoofd sies uit te oefenen, met name als zij tegen Cade, de aanvoerder van de rebellen. het toezicht op de advocatuur ingrijpend zal of banken gestoken. De NOvA baseert dit de Kamer ligt. In die wet wordt bepaald dat gezien dat de overheid veel vaker bij rechts- de staat procederen, politiek gevoelige of Anders dan veel mensen denken, wilde veranderen. oordeel – geheel terecht - vooral op twee verordeningen van de NOvA van tevoren ter zaken betrokken is. Bij alle bestuursrechte- maatschappelijk controversiële zaken be- Shakespeare hiermee geen negatief oor- De hoofdlijnen van het nieuwe toezicht bezwaren: het wetsvoorstel beperkt de goedkeuring moeten worden voorgelegd lijke geschillen bijvoorbeeld, of het nu gaat handelen. deel vellen over nut en noodzaak van advo- zijn als volgt. Er komt een nieuw College onafhankelijkheid van de advocatuur én het aan de minister van Justitie. Ook hierover om een bouwvergunning of het rookverbod De onafhankelijkheid van de advocaat, caten. Integendeel. Shakespeare bedoelde van Toezicht dat eindverantwoordelijk is maakt inbreuk op de vertrouwelijkheid en heeft de Raad van State overigens een ne- in kleine cafés, of om procedures op basis het recht hun werk te kunnen doen, vrijelijk dat zonder advocaten de weg vrij is voor voor een integraal toezicht op de advoca- de hieruit afgeleide geheimhoudingsplicht. gatief advies uitgebracht, eveneens tever- van de wet openbaarheid van bestuur en en zonder vrees voor ingrepen door de wetteloosheid en chaos. Slimme man, die tuur. Hiertoe behoort zowel het toezicht op De NOvA staat hierin niet alleen. Er ligt geefs. verkeersovertredingen. En bij alle asiel- en staat, is één van de kernwaarden van de Shakespeare. de naleving van gedragsregels als ook het ook een negatief advies van de Raad van Door het nieuwe toezichtstelsel wordt vreemdelingenzaken. Alle belastingzaken. advocatuur en een conditio sine qua non Het zou de regering, en dan met name toezicht op basis van de Wet ter voorko- State. De Raad “is niet overtuigd van de de zelfregulering nog verder uitgehold en Zaken met betrekking tot Sociaal verzeke- voor een goed functionerende rechtsstaat. de minister en de staatssecretaris van Vei- ming van witwassen en terrorisme (Wwft). noodzaak en wenselijkheid van de instelling komt de advocatuur steeds meer onder het ringsrecht. De verhoging van het college- Samen met de twee andere togadragers ligheid en Justitie dan ook niet misstaan het Het College bestaat uit drie leden, die van een college van toezicht, noch van de controlerende toezicht van de overheid, geld en de boete voor langstudeerders. En – de zittende en de staande magistratuur zo nu en dan publiekelijk op te nemen voor géén advocaten mogen zijn en die door wenselijkheid een dergelijk college te po- direct wat de goedkeuring vooraf van ver- bij tal van civiele geschillen waarbij burger – staat de advocaat garant voor rechtsbe- de advocatuur en hierbij de belangrijke rol (althans op voordracht van) de Minister sitioneren als orgaan van de NOvA. Voorts ordeningen van de NOvA betreft en indirect en staat tegenover elkaar staan, bijvoor- scherming en toegang tot het recht. en de onmisbaarheid van advocaten voor van Justitie worden benoemd. Het College adviseert zij af te zien van het voorstel om via het College van toezicht. beeld omdat de burger een schadever- In de Charter of the Core Principles of een goede rechtsbedeling te benadrukken. moet landelijk toezicht houden op de advo- een klager rechtstreeks bij de tuchtrechter Maar waarom is de invloed van de over- goeding vraagt na nalatig handelen van de the Legal Profession van de CCBE – de Te vaak wordt de advocaat ook door de po- catuur, waarbij het accent volgens de rege- een klacht te laten indienen en de bestaan- heid op de regulering van het gedragsrecht overheid of in een arbeidsrechtelijk geschil Council of Bars and Law Societies of Eu- litiek afgeschilderd als iemand die de goede ring vooral op het preventief toezicht moet de situatie te handhaven waarin een klager en het toezicht op de naleving ervan juist bij met de overheid als werkgever verwikkeld rope – staat onafhankelijkheid dan ook niet rechtsbedeling in de weg staat, als iemand komen te liggen. Met andere woorden, het zich in eerste instantie richt tot de lokale advocaten zo problematisch? is. In meer dan de helft van alle zaken (en voor niets bovenaan de lijst met basisbegin- die beroepsmatig zand strooit in de ma- College kan en zal in actie komen zonder deken.” Ten eerste is zelfregulering van de dat waren er in 2010 bijna twee miljoen) die selen. Het is aan de staat de vrije, ongehin- chine van de rechtspleging. Hierbij wordt dat er van een overtreding van de gedrags- Bovendien heeft de Hoge Raad, het advocatuur een belangrijk element van de een rechter dient te beoordelen, heeft de derde beroepsuitoefening van de advocaat miskend dat de advocaat in elk geding een regels is gebleken. hoogste rechtscollege in Nederland, in een advocatuurlijke onafhankelijkheid. Zonder burger een orgaan van de overheid tegen- mogelijk te maken en te waarborgen. bepaalde – namelijk een partijdige – rol Daarnaast wordt door het wetsvoorstel brief aan de minister kenbaar gemaakt be- onafhankelijke balie geen onafhankelijke ad- over zich. Daar komen de zaken die niet tot Zeker, in Nederland wordt de vrije heeft te vervullen en dat deze rol juist bij- de rol van de deken geminimaliseerd. Tot zwaren te hebben tegen de voorgenomen vocatuur. Ten tweede is zelfregulering van een procedure bij de rechter leiden nog bij. beroepsuitoefening van advocaten niet draagt aan een evenwichtige rechtsvinding. nu toe moeten klachten tegen advocaten bij wet. De Hoge Raad verwoordt het in deze belang omdat de beoordeling van het pro- bedreigd door de staat, advocaten worden Het gebrek aan begrip voor de betekenis en de plaatstelijke deken worden ingediend; brief als volgt: “ […] naarmate er meer, fessionele handelen van advocaten vereist Hier ligt dus de crux. Elke burger die tegen hier niet vanwege hun werk vervolgd of ge- de functie van de advocaat, ook bij politieke De Deken onderzoekt de klacht en kan deze intensiever en op ruimere schaal toezicht dat de toezichthouder over expertise be- de staat procedeert, elke verdachte die arresteerd. Niettemin moet geconstateerd gezagsdragers, baart zorgen. Er zijn meer vervolgens aanhangig maken bij de tucht- plaatsvindt, zal er meer spanning ontstaan schikt met betrekking tot de professionele voor de rechter staat en elke asielzoeker worden dat het in het publieke debat meer ontwikkelingen die zorgelijk stemmen. Deze rechter. De poortwachterfunctie van de met het hoog in te schatten belang van de codes van de advocatuur. Dat wil zeggen, moet ervan uit kunnen gaan dat de advo- dan eens ontbreekt aan begrip voor het ontwikkelingen betreffen het toezicht op de deken is van belang, ook om de tuchtrech- onafhankelijkheid van de advocaat en de de toezichthouder dient niet alleen juridisch caat die hem bijstaat enkel en alleen zijn werk van de advocaat, vooral als de advo- advocatuur. ters niet met kennelijk ongegronde klachten mede daaraan verbonden geheimhoudings- geschoold te zijn, maar moet ook over de belang voor ogen heeft. De gedachte dat caat in een zaak optreedt die maatschappe- te belasten. Echter, in de nieuwe wet kun- plicht.” specifieke kennis van de advocaat beschik- de advocaat wellicht niet helemaal vrij en lijke onrust veroorzaakt. Toezicht nen klagers rechtstreeks naar de tuchtrech- ken. Zonder deze kennis is een effectieve onafhankelijk van de tegenpartij, de staat, Tot nu toe reguleert de advocatuur, via de ter stappen. Tegen de staat controle op het handelen van de advocaat kan opereren, zal het vertrouwen in de ad- Onbegrip Nederlandse Orde van Advocaten (NOvA), Ter uitoefening van haar functie krijgt Om te verduidelijken waarom er zoveel kri- niet mogelijk. vocaat geen goed doen en bovendien een Bijvoorbeeld in de strafzaak tegen Robert dit toezicht zelf. De Algemene Raad stelt het College vergaande bevoegdheden, tiek is gekomen op het wetsvoorstel moeten Maar, zo zou men kunnen betogen: er negatieve invloed hebben op de kwaliteit M. – de grote Amsterdamse zedenzaak verordeningen voor de beroepsgroep vast vergelijkbaar met de bevoegdheden van we weer even terug naar de beginselen van zijn immers meer vrije beroepen - artsen, van de rechtspleging. over het grootschalige misbruik van kinde- en de Dekens van de (op dit moment nog) toezichthouders in het bestuursrecht (art. een onafhankelijke advocatuur. De onaf- architecten, accountants - waarbij de staat interview met emiel jurjens (hardenberg, 1984) – door Erica Meijers, redacteur van De Helling

de Helliπ∆ herfst @º⁄@ herfst Helliπ∆ de “Ik houd ervan in de frontlinie te staan” @º⁄@ herfst Helliπ∆ de 28 29

Emiel Jurjens werd in februari “Na mijn studie liberal arts and sciences De wereld is veel ingewikkelder geworden dit jaar beëdigd als advocaat en aan het University College in Utrecht – een en er zijn meer wetten. Daardoor zijn Engelstalige, brede opleiding – heb ik een er steeds meer advocaten: alleen al in is vervolgens begonnen aan de master internationaal recht gedaan. Het Amsterdam zijn er meer dan vijfduizend. Dat opleiding. De advocaten worden was allemaal wel erg abstract en ik kreeg is onvermijdelijk door alle nieuwe vragen. behoefte om een vak te leren, om het recht Denk alleen al aan alle veranderingen door niet samen met de rechters en hands on toe te passen. Ik heb gekozen voor de komst van internet. Er zijn allerlei nieuwe officiers opgeleid, maar hebben een de advocatuur omdat ik vind dat advocaten kwesties, bijvoorbeeld over social media en een belangrijke rol spelen in de rechtsstaat over auteursrecht op internet. Wat voor eigen opleiding, die door de Orde en omdat ik het leuk vind dat je als advocaat regels moeten daar gelden? Ook zijn veel van Advocaten wordt verzorgd. Ze partijdig bent. Voordat ik advocaat kon regels grensoverschrijdend en heb je dus worden moest ik echter wel weer terug naar met de internationale (rechts)verhoudingen hebben immers hun eigen rechten de collegebankjes om Nederlands recht te te maken. en plichten. Na de beëdiging werkt doen. Het werk van advocaten wereldwijd is vaak Je weet in feite pas of het vak advocaat je moeilijk. Bij de stichting Advocaten voor hij nog drie jaar onder begeleiding. echt ligt als je het uitoefent. Daarom ben Advocaten staan we buitenlandse advocaten Jurjens doet dat bij Kennedy Van der ik, voordat ik ging solliciteren, stage gaan bij die te lijden hebben van druk en lopen bij twee kantoren, Böhler Advocaten bedreigingen, ook van de overheid. Daarom Laan, waar hij bovendien een intern en advocatenkantoor Kennedy Van der ben ik me er nog meer van bewust dat de opleidingstraject volgt. Hij werkt Laan. Het was vooraf wel spannend: heb ik onafhankelijkheid van de advocatuur cruciaal al die jaren opleiding niet voor niets gedaan? is. De overheid moet zich niet mengen in op de sectie Intellectueel Eigendom Maar al in de eerste week van mijn stage de advocatuur, dat tast de rechtsstaat aan. en Mediarecht. Naast zijn werk is bij Kennedy Van der Laan klikte het: zij Vaak worden advocaten gezien als glibberige zijn gedreven, efficiënt en werken op hoog mannetjes die veel geld verdienen door hij actief bij de Stichting Advocaten niveau. Ze houden zich bezig met actuele boeven te verdedigen, maar in werkelijkheid voor Advocaten. zaken die in de publieke belangstelling staan. hebben ze een belangrijke rol in de Je werkt onder druk, de korte gedingen rechtsstaat en hun positie verdient het om volgen elkaar in hoog tempo op. Soms wereldwijd verdedigd te worden. bestaat er simpelweg nog geen juridisch Wat voor advocaat ikzelf zou willen zijn? Ik antwoord op een probleem en moet je je wil graag inhoudelijk op topniveau werken, creativiteit aanboren. Op een terrein als maar wel benaderbaar blijven en ontspannen intellectueel eigendom is veel in beweging te werk gaan. Binnen Kennedy Van der Laan en kan je bijdragen aan de vorming van kan ik die advocaat zijn.” jurisprudentie. Dat alles bevalt me. De wetenschap is veel trager. Ik houd van het gevoel in de frontlinie te staan. Bij Kennedy Van der Laan worden hoge eisen aan je werk gesteld, maar er wordt ook op gelet of het wel goed met je gaat. Zo werd me na een lange dag eens gevraagd: “Het is al acht uur, waarom zit je hier nog?”

Je werkt als advocaat altijd in het belang van je cliënt. Dat staat voorop. Maar je moet wel je onafhankelijkheid bewaken. De cliënt heeft er belang bij dat je niet alles klakkeloos aanneemt wat hij vertelt, maar kritisch blijft, ook ten opzichte van zijn verhaal. Wanneer je contact met de media zoekt, doe je dat alleen en op zo’n manier dat het in het belang is van je cliënt. Ik zou er voorzichtig mee zijn. Maar de zaken waar ik me mee bezig houdt zijn vaak ook te technisch voor de media. Daar zie je toch vooral strafrechtadvocaten. Een vaste gedragsregel voor advocaten is dat je je waar mogelijk moet inspannen voor een minnelijke schikking en probeert te voorkomen dat het tot een rechtszaak

komt. Op ons kantoor werken ook mediators. peter valckx foto: Ook dat is in het belang van je cliënt: als het kan, moet je altijd proberen een dure en tijdrovende rechtszaak te vermijden. Bernadette Kester en Nel Ruigrok universitair docent communicatie en media aan de Erasmus Universiteit Rotterdam; hoofd onderzoek van de Nederlandse Nieuwsmonitor. de Helliπ∆ herfst @º⁄@ herfst Helliπ∆ de de Helliπ∆ de

30 31 Grenzen aan de openbaarheid @º⁄@ herfst

Realityseries, live verslaggeving en tie, is de samenleving in toenemende mate groei door (Prenger et al, 2011). enquête. Essentiële voorwaarden om de digitale media geven de burgers gemediatiseerd en vindt een verschuiving Ook in de relatie tussen burger, media en openbaarheid in de rechtspraak te bevorderen plaats in de functies die media in een demo- rechtspraak zien we de gevolgen van deze zijn: 1) de beschikbaarheid van informatie, 2) steeds meer beelden uit de vroeger cratische samenleving vervullen of behoren ontwikkeling. Van oudsher krijgt de rechter de bereikbaarheid van persvoorlichters en 3) zo gesloten wereld van het recht. Hoe te vervullen. Nieuwsmedia informeren, ana- van de samenleving het mandaat om recht de toegankelijkheid van de rechtspraak in al lyseren, waken en onthullen, leiden tot opi- te spreken. De rechter is in zijn rechtspre- haar facetten (denk hierbij aan technische gaan de togadragers zelf met deze nievorming, maar dienen evengoed ter ont- kende taak gebonden aan het kader zoals dit faciliteiten voor journalisten, richtlijnen ten ontwikkeling om? Een pleidooi voor spanning en vermaak. Vooral die laatste rol is door de wetgever is geformuleerd, ofwel de aanzien van privacybescherming en duidelijk steeds dominanter geworden, vaak ten koste Rechtspraaklogica. Echter, wil de Rechtspraak taalgebruik door rechters). Op alle drie de pun- een actiever mediabeleid. van die andere voor een democratie zo essen- als een fundamenteel instituut van de demo- ten bleef de rechtspraak vóór 2008 aanzienlijk tiële functies. Om in de concurrentiestrijd cratische rechtstaat serieus genomen blijven in gebreke. In 2010 constateerden de respon- In de vroege zomer van 2011 heeft de overeind te blijven en een zo groot mogelijk worden en het vertrouwen van de burger denten dat belangrijke verbeteringen waren Nederlandse burger urenlang op televisie publiek aan te spreken, wordt nieuws vaak behouden, dan dienen haar vertegenwoor- aangebracht, ofschoon nog niet alle knelpun- het proces rond Geert Wilders live kunnen verkocht in een sensationele, human interest digers voor een vorm van openbaarheid en ten zijn opgeheven. Die knelpunten hebben volgen. Er werden onverhuld beelden getoond of gepersonaliseerde verpakking. Deze ont- openheid te zorgen die sterker aansluit bij deels ook te maken met de eerder genoemde van de professionele en niet-professionele wikkelingen leiden tot vervlakking van het de dagelijkse werkelijkheid van de burger en veranderingen in het medialandschap. Zo staat procesdeelnemers (de aangeklaagde en nieuws. De traditionele journalistiek verliest, bij de laatste (media)ontwikkelingen, ofwel de eis tot grotere openbaarheid op gespannen burgerlijke aanklagers). Dit was een unieke door de brede toegankelijkheid van het inter- de medialogica. De kernwoorden van een voet met de bescherming van privacy van de mediagebeurtenis, want veel processen vin- net, niet alleen haar informatie-monopolie, nieuwe basis voor de legitimiteit van de straf- procesdeelnemers, vooral door de opkomst van den achter gesloten deuren plaats of zijn wel maar dreigt tevens door de opkomst van het rechtspleging zijn: transparantie, toeganke- burgerjournalistiek en live verslaggeving via toegankelijk, maar worden slechts bezocht verschijnsel burgerjournalistiek te deprofes- lijkheid en begrijpelijkheid. Twitter en blogs. Hoe burgerjournalisten zelf door mensen die de moeite nemen de gang sionaliseren. Steeds meer mensen ‘spelen’ over die privacybescherming denken is niet naar het gerecht te maken. Voor informatie voor journalist en brengen nieuws naar bui- Persrichtlijn bekend, professionele verslaggevers zijn eerder over rechtszaken is het overgrote deel van ten via Twitter, Facebook, chatrooms, blogs Zo dienen bijvoorbeeld rechterlijke uitspra- bereid om zich aan de journalistieke codes op de bevolking afhankelijk van de media, die etc, anderzijds functioneren zij steeds vaker ken alle openbaar te worden gemaakt. Nu is dit gebied te houden. De Persrichtlijn geeft nog als intermediairs vertellen wat er tijdens als serieuze nieuwsbron voor de ‘traditio- slechts een procent van alle uitspraken terug geen uitsluitsel over de grenzen van de digitale rechtszaken plaatsvindt. Steeds vaker komen nele’ journalistiek. De term liquid journalism te vinden op de site www.rechtspraak.nl en live verslaggeving. Hoe hiermee om te gaan in gerechtelijke togadragers, hun vertegenwoor- (Deuze, 2008) duidt op die vervaging van het is de rechtspraak zelf die bepaalt welke de rechtszaal ofwel tot hoe ver strekt zich de digers, of degenen die zij vertegenwoordigen grenzen. wel en niet worden vrijgegeven aan de open- openbaarheid, is voorlopig het belangrijkste in beeld, letterlijk en figuurlijk. Advocaten De burger, die onder invloed van het neo- baarheid. Bovendien dienen uitspraken in discussiepunt in de relatie rechtspraak en (bur- geven graag voor, tijdens en na het proces liberale discourse in toenemende mate als begrijpelijke termen gemotiveerd te worden. ger)journalistiek. in vaak infotainment-achtige settings hun consument wordt aangeduid, treedt meer op Het hardnekkige idee dat rechters te laag visie op aanklacht, procesgang en uitspraak; de voorgrond en is voor alle maatschappelijke straffen is niet op feiten gebaseerd (want die De inhoudsanalyse betrof de berichtgeving in voorlichters van het Openbaar Ministerie en instituties een niet (langer) te negeren factor bewijzen het tegendeel), maar wijst er eerder dagbladen, televisiejournaals en social media woordvoerders van de gerechten verschijnen geworden. De Nederlandse samenleving is op dat de rechtspraak er niet in slaagt haar over drie rechtszaken die veel media-aandacht bijna dagelijks in het nieuws en de Rijdende dan ook steeds meer opgeschoven naar een uitspraken overtuigend over het voetlicht te hebben gekregen: de zaak Laura Dekker, (‘het Rechter is ongekend populair. Onlangs begon deliberatieve democratie, waarin vooral via de brengen. zeilmeisje’), de zaak Benno L., de zwemleraar de NRCV met het programma De Rechtbank, (nieuwe, social) media de stem van de burger Een instrument dat in 2003 is ontwik- die werd veroordeeld wegens seksueel mis- een reality serie waarbij rechters van de recht- in het publieke debat luider dan ooit opklinkt. keld om de openbaarheid van de rechtspraak bruik van minderjarige meisjes met een beper- bank Utrecht worden gevolgd en openhartig Hierdoor is op politiek gebied een spanning te bevorderen en daarmee de media tege- king en de zaak Saban B., die veroordeeld was over hun vak praten. Kortom, het instituut van ontstaan tussen de zognaamde medialogica moet te komen in het vervullen van hun wegens vrouwenhandel, mishandeling en het de Rechtspraak en de praktijk van de recht- en de politieke logica. Nieuwsmedia en vooral informerende en controlerende functies, leidinggeven aan een criminele organisatie en spraak (inderdaad, met kleine letter r) staan televisie en nieuwe social media opereren is de Persrichtlijn. Deze richtlijn verschaft vluchtte tijdens een bijzonder verlof (Ruigrok sterk in de belangstelling. volgens een logica waarin snelheid, toeganke- gerechten en journalisten duidelijkheid in & Ismaïli, 2011). Dat de rechtspraak een populair media- lijkheid en entertainment centraal staan. Als wat zij van elkaar mogen verwachten. In Uit de analyse blijkt dat journalisten de onderwerp is en hierdoor steeds zichtbaarder antwoord hierop ontwikkelen politici nieuwe 2008 is de richtlijn geactualiseerd en in 2010 informatie uit de rechtszaal wel gebruiken, wordt, brengt ook problemen met zich mee. strategieën voor hun omgang met media. Het heeft de Raad voor de rechtspraak door ons maar deze inbedden in een eigen verhaal De relatie tussen rechtspraak en journalistiek politieke debat vindt daardoor niet langer laten onderzoeken of de laatste richtlijn de dat niet altijd de juridische evenwichtigheid is een complexe. Dit was tevens de kern van alleen plaats in de politieke arena, maar voor- vóór 2008 geconstateerde knelpunten heeft kent van een vonnis. In de Volkskrant, NRC een onderzoek dat ondergetekenden in 2010- al ook in de media. Politici volgen niet meer helpen oplossen en direct of indirect tot vol- Handelsblad en Trouw slagen journalisten er in 2011 in opdracht van de Raad voor de recht- alleen de politieke logica, met bijbehorende ledige en betrouwbare berichtgeving heeft hun analyses en achtergronden redelijk goed spraak uitvoerden (Ruigrok, Kester et al. 2011). politieke spelregels, maar voegen zich naar de geleid. Om de relatie tussen journalistiek en in om officiële gerechtsdocumenten te verwer- Medialogica medialogica om kiezers te winnen, en steun rechtspraak in kaart te brengen hebben wij ken. In de overige media is dit aanzienlijk min- te krijgen voor hun beleid. Een samenleving een enquête uitgevoerd onder rechtbank- der het geval. Een leger aan experts, maar ook De afgelopen twee decennia vond een ‘her- waarin media zo een belangrijk deel uitma- voorlichters, verslaggevers en rechters en burgers en politici worden in de berichtgeving verkaveling’ plaats van het medialandschap. ken van onze werkelijkheid opereren steeds daarnaast een uitgebreide inhoudsanalyse geciteerd waardoor de direct betrokkenen in Onder invloed van digitalisering, de gestegen meer maatschappelijke instituties volgens die gemaakt van de berichtgeving over een aan- verhouding slechts sporadisch aan het woord populariteit van social media en een verdere logica. Niet voor niets maken communicatie- tal geruchtmakende zaken. komen. Wel zien we dat een actieve opstelling vercommercialisering van de nieuwsproduc- en voorlichtingsafdelingen zo’n onstuitbare Eerst iets over de bevindingen van de van de verdediging, zoals bij Laura Dekker, kan DOOR PETER KOP, OUD-RAADSHEER IN DE HOGE RAAD de Helliπ∆ herfst @º⁄@ herfst Helliπ∆ de de Helliπ∆ de

32 Grenzen aan de openbaarheid 33 herfst @º⁄@ herfst Arbitres muets

leiden tot veel media-aandacht, vooral op de en wat de mogelijke consequenties hiervan televisie. Ten slotte blijkt de fase die vooraf- zijn. Door persberichten en/of persconferen- gaat aan een rechtszaak van cruciaal belang. ties kan voorzien worden in de informatiebe- In die fase zijn social media-gebruikers het hoefte van media. In het verlengde daarvan actiefst in het uiten van hun ongenoegen zouden rechters vaker moeten deelnemen over de verdachte. Zo was in de zaak Benno L. aan publieke debatten die de praktijk van de (publieke) veroordeling al een feit voordat de rechtspraak raken. Ten slotte is de het de er ook maar een rechtszitting had plaatsge- vraag of inzage in het procesdossier, mits de vonden. De vaak enorme media-aandacht bescherming van de privacy van betrokkenen leidt tevens tot een geringere bescherming gewaarborgd kan blijven, noodzakelijk wordt, van de privacy van de verdachte. In diverse juist om de openbaarheid en transparantie social media-fora werden Benno L. en Saban van de rechtspraak te vergroten. B. dikwijls met naam en toenaam genoemd. De dagbladen zijn hier veel terughoudender Literatuur in, hoewel in mindere mate de gratis bladen www.nieuwsmonitor.net

en De Telegraaf. In de social media zien we M. Deuze, ‘The changing context of news work: hilhorst eva illustratie: ook het vaakst de mythe bevestigd worden Liquid journalism and monitorial citizenship’, dat de (‘linkse’ en dus ‘slappe’) rechtspraak in: International Journal of Communication 2008, daders eerder vertroetelt dan straft. Een uit- 2(5), p. 848-865. leg van de wetsbepalingen die ten grondslag L van Lent, Externe openbaarheid van het strafproces. liggen aan de straf of het besluit vinden we Dissertatie 2008. Den Haag: Boom. niet of nauwelijks terug, maar meningen N. Ruigrok, B. Kester, O. Scholten, N. Ismaïli & M. over de beslissing des te meer. Goudswaard, ‘Rechtbankverslaggeving in een Stomme scheidsrechters, aldus doelstellingen van het rechtsbedrijf. De is op alle mogelijke manieren vervlochten veranderend medialandschap. Een evaluatie typeert de Franse rechter Prévost-Des- rechter is geen gewone productiemede- met dat Europese recht. Wie dat ontkent, Openbaarheid van de Persrichtlijn 2008’. Researchmemoranda prez – ook wel genoemd le juge bulldozer werker dan wel dienstverlener. De verant- heeft geen weet van de Europese rechts- Het onderzoek als geheel geeft aan dat het 2011, 7 (5). Den Haag: Raad voor de recht- en onder meer bekend van de zaak tegen woording van de besteding van belasting- geschiedenis noch van de huidige politieke mediabeleid van de Rechtspraak nog steeds spraak. de ex-minister van Binnenlandse Zaken geld moet ook liggen in de inhoudelijke ontwikkelingen. Dit een en ander hoeft er voor verbetering vatbaar is. Er bestaat nog M. Malsch, ‘Persvoorlichting en rechtbankverslag- Pasqua – de jongere garde van de rechters kwaliteit van vonnissen. En daar ligt een overigens niet toe te leiden dat de Neder- geen eenduidig en helder standpunt over de geving’, in: Rechtstreeks, 2004, 2: p. 35-71. in het land waar de Code Civil tot stand is probleem, want hoe wordt die kwaliteit landse rechter zich gaat gedragen als het nieuwe mogelijkheden van de digitale (live) L. Mommers & G.J. Zwenne, ‘Publiceer nu eens alle gebracht. De rechtssocioloog Nick Huls bepaald? De rechter die, gedwongen door braafste jongetje uit de Europese klas. verslaggeving. Volgens de commissie-Van rechterlijke uitspraken; dan controleren we de vermeldt haar in een artikel over een nieuw het (soms welhaast perverse) systeem van De oordelen, komend uit Straatsburg en Rooy, die de zaak Wilders heeft geëvalueerd, rechterlijke macht pas echt’, NRC Handelsblad 2 fenomeen: de schrijvende rechter. Die zijn outputfinanciering, besluit een nader fei - Luxemburg, zijn soms geschreven in zaken zou juist een live verslaggeving kunnen juli 2010. er in Nederland ook en hopelijk worden tenonderzoek maar summier te houden, die spelen in landen en voor situaties, die zorgen voor meer openheid en daarmee M. Prenger, L. Valk, F. Van der, Vree, & L. van der dat er meer. Als die rechters althans nog moet een stevig gesprek met de managers totaal verschillen van onze maatschappij. meer vertrouwen in de rechtspraak (NRC Wal, Gevaarlijk spel. De verhouding tussen pr & tijd voor iets anders hebben dan het schrij- durven aan te gaan om een reprimande van Dan is een intellectuele vertaalslag noodza- Handelsblad, 25 oktober). Ons onderzoek voorlichting en journalistiek, 2011 Diemen: Uitge- ven van vonnissen, hetgeen te betwijfelen de Hoge Raad te vermijden. Management kelijk, wil de in zo’n zaak ontwikkelde norm toont aan dat dit op een misvatting berust. verij AMB. valt. Want ook de organisatie van de recht- heeft, ondanks beweringen van het tegen- zijn waarde behouden en hier te lande wor- Immers, een trial by media begint al een stap N. Ruigrok, B. Kester, ‘Camera‘s in de rechtszaal spraak gaat steeds meer lijden onder de deel, onvermijdelijk ook invloed op de den geaccepteerd. eerder. Veel belangrijker is het daarom vanuit geven slechts problemen.’ NRC Handelsblad, 26 dwang van managementtechnieken. Onder inhoud van de uitspraken. De rechter moet De schrijvende rechter is uiteraard de Rechtspraak een proactief mediabeleid te oktober 2011. invloed van het zogeheten NMP, het New daarnaast ook tijd hebben om te studeren. geen geheel nieuw verschijnsel. Maar ontwikkelen waarin duidelijk wordt gemaakt Public Management, doen vele, tot voor De dialectiek van vrijheid van denken en de meestal doen ze het pas als het pensioen wat de rechtsstatelijke eisen zijn die aan de kort voor de meeste rechters onbekende noodzaak van financiële verantwoording is aanbreekt dan wel naderbij is. Dat is jam- betreffende rechtszaak ten grondslag liggen begrippen hun intrede in het rechtsbedrijf, in de rechterlijke organisatie nog niet tot mer want actuele discussies winnen aan zoals daar is het prestatiebekostigings- een bevredigende synthese gekomen. Die waarde als de participanten nog volop in systeem, uitgewerkt in het productieme- vrijheid van denken vereist in ieder geval het werkende leven staan. Als de rechter Kunst heeft vaak tot juridische procedures geleid en doet dat nog steeds. In de tingssysteem, het prijsmetingssysteem en onafhankelijkheid. Niet alleen onafhanke- publiceert, mag hij ook worden aangevallen collage hiernaast een combinatie van het ezelsproces tegen Gerard Reve in 1967 het werklastmetingssysteem, en geïntro- lijkheid van de andere staatsmachten maar en zich verdedigen. De rechter blijkt dan en de recente veroordeling van de popgroep Pussy Riot in Rusland. In beide zaken duceerd in het Besluit Financiering Recht- ook onafhankelijkheid in denken. Anders een gewoon mens met opvattingen, passies ging het om beschuldiging van godslastering. Reve had in een roman beschreven spraak uit 2005. Er moet geproduceerd krijg je arbitres muets, stomme scheidsrech- en zwakheden, Maar rechtsprekend moet hoe hij gemeenschap zou hebben met God in de gedaante van een ezel. Pas in worden en wel op tijd, in voor een ieder ters. hij niet worden gepersonaliseerd doch een hoger beroep werd hij onschuldig verklaard. De hamstertjes herinneren aan begrijpelijk Nederlands en met gelijke Pogingen van politieke partijen om de instituut blijven. Daarvoor dient de toga, de zaak tegen de kunstenares Tinkebell, die in 2011 beschuldigd werd van het resultaten in ieder gerecht. Daar is natuur- benoeming van politiek anders geaarden in al dan niet een kruisje verbergend of opge- martelen van hamsters voor haar tentoonstelling Save the Pets. lijk op zichzelf niets op tegen. Het rechts- de rechterlijke macht tegen te gaan, moe- sierd met een keppeltje of een hoofddoek. statelijk element dreigt echter achter de ten in de rechterlijke macht geen enkele De ivoren toren is er niet meer, maar die horizon te verdwijnen en dat is op den steun krijgen. De rechter oordeelt immers toga blijft. duur absoluut killing voor de legitimiteit en in overeenstemming met het Nederlandse acceptatie van het rechtsbedrijf. Efficiency, recht en niet volgens een partijprogramma. Isabelle Prévost-Desprez/Jacques Follorou, Une juge a snelheid in productie en eenvormigheid van Dat Nederlandse recht is niet denkbaar abattre, 2010. illustratie: mimansa sahay uitspraken zijn uiteraard niet de ultieme zonder Europees recht, sterker nog: het Arthur Hartmann bijzonder hoogleraar bestuursstrafrecht aan de Erasmus Universiteit Rotterdam.

de Helliπ∆ herfst @º⁄@ herfst Helliπ∆ de Verbestuurlijking: vloek of zegen? @º⁄@ herfst Helliπ∆ de 34 35 De rechtshandhaving verandert. In aan de burgemeester ruime mogelijkheden geacht te moeten worden opgelegd. ting van het strafrechtelijke apparaat. Deze rechtswaarborgen. Zo verliep een belangrijk ciet verwezen naar de uitleg zoals deze in de plaats van de onafhankelijke rechter toebedeeld tot handhaving van de open- overbelasting werd met name veroorzaakt deel van de strafrechtelijke rechtshandha- strafrechtelijke jurisprudentie wordt voor- bare orde door middel van een gebieds- en Reservefunctie door een inefficiënte en ineffectieve afdoe- ving via een procedure waarvan geen helder gestaan. zijn het steeds vaker bestuurders die groepsverbod en meldingsplichten. Dit is De achtergrond van de verbestuurlijking ning van veelvoorkomende, eenvoudige en beeld bestond wat er precies gebeurde. Met wetten en regels handhaven. Wat zijn nog maar een deel van de mogelijkheden van de handhaving ligt met name in de lichte strafbare feiten. Om dat te verbeteren de komst van de strafbeschikking is in de Het lijkt er dan ook op dat de verbestuur- die de lokale overheid heeft om zelf op te jaren negentig, toen in diverse beleids- werd de focus gericht op de buitengerech- wet een specifieke procedure opgenomen lijking van de handhaving voor de burger hiervan de gevolgen? treden tegen regelschendingen. De burge- stukken melding werd gemaakt van een telijke afdoening in het strafrecht: zaken die die de vaste praktijk eigenlijk in regels heeft geen afkalving van het rechtsgehalte van de meester is de laatste jaren volgens sommi- zogenoemd ‘handhavingstekort’. De moge- wel binnen het strafrecht vallen, maar niet gevangen. De betrokken burger heeft ook regelgeving betekent. De rechtspositie van Binnen het kader van de regelgeving is de gen dan ook veranderd van ‘bestuurder naar lijkheden om in de praktijk daadwerkelijk voor een rechter komen. Uiteindelijk heeft meer mogelijkheden gekregen zich tegen de burger lijkt niet verslechterd. Wel is zijn laatste decennia een duidelijke tendens te handhaver’ en wordt nu wel omschreven als wetgeving te handhaven schoten tekort. dit geresulteerd in de totstandkoming van een eventuele strafbeschikking te verzet- positie op een andere manier veranderd. zien naar ‘verbestuurlijking’ van de hand- ‘misdaadbestrijder’ of ‘sheriff’. De redenen daarvoor zijn zowel de gebrek- de Wet OM-afdoening, op grond waarvan de ten bij de strafrechter. Daartoe moet hij dan Van de gemiddelde burger wordt meer eigen having. Het idee dat geen straf wordt opge- Opmerkelijk is dat ook de wijze waarop kige handhaafbaarheid en kwaliteit van de officier van justitie en anderen binnen het wel zelf in actie komen. De burger zal het initiatief verwacht, als deze een opgelegde legd zonder voorafgaand proces en zonder bestuurlijk wordt gehandhaafd is veranderd. regelgeving, als het gegeven dat enerzijds kader van het strafrecht sinds 2008 strafbe- initiatief moeten nemen om tegen een even- sanctie wil aanvechten. Dat doet meteen de een onafhankelijk, rechterlijk oordeel is Stond bij bestuurlijke sanctiemogelijkhe- een steeds ingewikkelder samenleving voor schikkingen kunnen opleggen zonder dat er tuele strafbeschikking op te komen. Onder vraag rijzen of dat beeld van de gemiddelde achterhaald. Meer en meer komt de hand- den traditioneel herstel van de reglemen- steeds meer aspecten van het maatschap- een strafrechter aan te pas komt. de oude situatie bestond er voor de burger burger klopt. Wie of wat is ‘de gemiddel- having in handen te liggen van bestuurlijke taire situatie op de voorgrond (bestuurs- pelijk leven regels vraagt, terwijl ander- geen mogelijkheid een rechterlijke proce- de burger’ en is deze bij machte om in het instanties, zoals specifieke toezichthou- dwang en last onder dwangsom), de laatste zijds diezelfde samenleving steeds minder Eigen initiatief dure te starten anders dan het weigeren de geval hij of zij een boete opgelegd krijgt, ders en decentrale overheden. Zo maken tijd heeft bestraffing als sanctiedoel meer geneigd is zich spontaan aan die regels te De ontwikkeling naar meer bestuurlijk transactie te voldoen, waarna men alsnog zich op juiste wijze en bij de juiste instan- de media regelmatig gewag van opgelegde de overhand gekregen door het op grote houden. Met name het tekort op het gebied afdoen is dus bedoeld als een ontwikke- werd gedagvaard. De verandering die met ties te weer te stellen tegen de opgelegde dwangsommen en boetes van bijvoorbeeld schaal invoeren van de bestuurlijke boete. van strafrechtelijke handhaving staat dan ling naar een betere, vooral effectievere het afdoen via de strafbeschikking is door- sanctie? Het antwoord op die vraag zal de de Nederlandse Mededingingsautoriteit Bekende voorbeelden zijn de soms astrono- ter discussie. Gezocht zal moeten wor- en efficiëntere handhaving van de regelge- gezet, is dat de betrokken burger op grond komende jaren moeten worden gezocht aan (NMa) of de Autoriteit Financiële Markten mische boetes die de NMa en de AFM uitde- den naar een evenwichtiger verdeling van ving. Maar zij gaat gepaard met een enorme van een samenhangende regeling in de wet de hand van de uitkomsten van de verschil- (AFM). Ook de officier van justitie is al lang len. Inmiddels heeft de bestuurlijke boete de handhavingslasten tussen justitie en uitbreiding van de mogelijkheden tot het zelf in actie moet komen om zich tegen de lende procedures. Bedrijven die geconfron- niet meer degene die enkel bij de strafrech- zijn intrede gedaan in bijna alle gebieden bestuur. Het idee is dat mede-overheden, opleggen van sancties door diverse instan- beschikking te verzetten. Dat biedt de bur- teerd worden met boetes of strafbeschikkin- ter een straf mag eisen, waarna uiteindelijk van regelgeving. Bestonden er in 1999 ruim naast de rijksoverheid, eveneens verant- ties. Niet alleen verkrijgen de sancties meer ger in beginsel meer rechtsbeschermings- gen, zullen zich in de regel kunnen bedienen de strafrechter een beslissing neemt. De twintig wetten met een bestuurlijke boete, woordelijk zijn voor de handhaving van en meer een ingrijpend, bestraffend karak- mogelijkheden dan voorheen het geval was. van voldoende geëquipeerde rechtshulp. officier heeft de afgelopen jaren meer ingrij- vijf jaar later bleken dat er al 54. Op dit regels. Het strafrecht dient bij de instru- ter, ook andere mogelijkheden tot handha- Het punt van het eigen initiatief van De gemiddelde burger dreigt meer met lege pende bevoegdheden toebedeeld gekregen moment blijkt de teller te zijn doorgescho- mentele beleidswetgeving in aansluiting op ving geven het bestuur de mogelijkheid tot de betrokken burger kleeft ook aan de handen te staan, ook door de versobering die hem in staat stellen zaken zelfstandig ten naar boven de tachtig formeel-wettelijke preventieve maatregelen en niet-strafrech- het maken van inbreuk op individuele rech- bestuurlijke sanctiemogelijkheden, zoals van de gefinancierde rechtshulp. Dat maakt af te doen, buiten de strafrechter om. Deze regelingen waarin aan een bestuursorgaan telijke handhavingssystemen zo veel moge- ten als de privacy, het huisrecht, de lichame- de bestuurlijke boete. Indien een bestuur- dat de verbestuurlijking van de handhaving, ontwikkelingen hebben natuurlijk een oor- de bevoegdheid wordt verleend boetes op lijk een reservefunctie te hebben. Dat bete- lijke integriteit en de persoonlijke vrijheid lijke boete is opgelegd, is het aan de burger hoewel zij de rechtspositie van burgers for- zaak, maar belangrijker nog is de vraag of te leggen. Hierdoor is het straffen door de kent dat het strafrecht primair wordt ingezet (vergelijk de huis- en gebiedsverboden). De om in actie te komen als hij zich wil verzet- meel niet heeft verslechterd, met argusogen de burger beter of slechter af is met een overheid als een olievlek uitgevloeid onder voor ernstige inbreuken op regels die ele- vraag is uiteraard: is de burger daar nu beter ten tegen die boete. De regelgeving in het dient te worden gevolgd. bestuurlijke aanpak van de handhaving. de dijken door van het eigenlijke strafrecht. mentaire belangen beschermen. Met andere of slechter mee af? Neemt het rechtsgehalte bestuursrecht is voor wat betreft het opleg- Maar de verbestuurlijking is ook aan woorden: een keuze voor het strafrecht valt van de handhaving voor de burger toe of af gen van sancties de afgelopen jaren sterk Literatuur Sheriff het strafrecht zelf niet voorbij gegaan. slechts te rechtvaardigen als privaatrechte- met het meer bestuurlijk handhaven van de aangepast. In de Algemene wet bestuurs- A.R. Hartmann, ‘De strafbeschikking: naar nieuwe gren- Het is al jaren een duidelijke tendens dat Traditioneel werd in het strafrecht enkel lijke, bestuursrechtelijke en tuchtrechtelijke regelgeving? recht (Awb), de kaderwet voor de toepassing zen van buitengerechtelijke afdoening binnen het bestuurlijke instanties, zoals lokale overhe- door de strafrechter schuld vastgesteld en oplossingen tekortschieten. Bij bestuurlijke handhaving legt niet een van het recht door bestuursorganen, is een strafrecht’, Sanctierecht en Compliance, 2012, nr. 2, den en specifiek aangestelde toezichthou- gestraft en vond buitengerechtelijke afdoe- Hiermee komt de nadruk te liggen op de rechterlijke instantie een sanctie op, maar apart hoofdstuk opgenomen over handha- p. 58-64. ders (bijvoorbeeld De Nederlandsche Bank, ning (via transactie en voorwaardelijk sepot) bestuurlijke handhaving. Sommige traditi- een bestuurlijke. Dat betekent juridisch dat ving. Daarin staan allerlei rechtswaarbor- A.R. Hartmann, Over de grenzen van de dogmatiek en into de NMa en de AFM), niet alleen controle- alleen plaats met instemming van de ver- oneel strafrechtelijk gehandhaafde delen een niet-onafhankelijk orgaan de bevoegd- gen , die het handhaven van het recht door fuzzy law, oratie EUR, 2011,Apeldoorn/Antwerpen: ren of de regels worden nageleefd, maar dachte. Inmiddels is dat uitgangspunt gro- van het recht worden zelfs overgeheveld heid heeft om door middel van een (ingrij- bestuursorganen nader normeren. Maklu. regelschendingen ook zelf afdoen met een tendeels verlaten. Sinds de invoering van de naar het bestuursrecht (denk aan lichte ver- pende) sanctie te handhaven. Het opleg- Het bestraffende karakter van de bestuur- M.A.D.W. de Jong, De burgemeester als misdaadbestrijder: sanctie. Zo maken gemeenten tegenwoor- strafbeschikking in 2008 kan het Openbaar keersovertredingen). Van de bestuurlijke gen van straffen was tot voor kort aan de lijke boete maakt dat het van oudsher tra- reddingsboei of dwaallicht?, preadvies VAR nr. 138, dig vaak gebruik van de mogelijkheid tot Ministerie buiten de rechter om sancties handhaving wordt vooral verwacht dat deze strafrechter voorbehouden, maar dat is met ditionele onderscheid tussen bestuursrecht Den Haag 2007, p. 59-119. het opleggen van een gebiedsontzegging (straffen en maatregelen) opleggen. Voor een bijdrage zal leveren aan de handhaving de komst van de bestuurlijke boete en de en strafrecht de afgelopen decennia is ver- H.J.B. Sackers, Herder, hoeder, en handhaver. De burge- of een verblijfsverbod. Daarnaast wordt er misdrijven en overtredingen waarop maxi- van regels waaraan politie en justitie door strafbeschikking veranderd. Is daardoor de dwenen. In beide rechtsgebieden wordt meester en het bestuurlijk sanctierecht, oratie RUN, door burgemeesters ‘bij verstoring van de maal zes jaar gevangenisstraf staat, kan capaciteitsgebrek niet toekomen. Deze rechtsbescherming voor de burger afgeno- immers gestraft. Onder invloed van de Nijmegen 2010. openbare orde of bij ernstige vrees voor het de officier van justitie namelijk een straf- nadruk op de bestuurlijke handhaving heeft men? Die vraag moet genuanceerd worden normering van het recht op een behoor- ontstaan daarvan’ veel gebruik gemaakt van beschikking ‘uitvaardigen’. Uitzondering tot gevolg dat de aard en omvang van het beantwoord. lijk proces opgenomen in artikel 6 van het het aanwijzen van veiligheidsrisicogebieden vormen de vrijheidsbenemende sancties. bestuurlijke sanctie-instrumentarium veran- Voor wat betreft het strafrecht lijkt de straf- Europees Verdrag voor de Rechten van de ter preventieve fouillering op grond van de Die mag alleen de rechter opleggen. De dert. Die verandering bestaat met name uit beschikking eerder een verbetering dan een Mens (EVRM) en de daarop toegespitste Wet wapens en munitie. Per 1 januari 2009 afgelopen jaren zijn bovendien de politie- de reeds vermelde expansie van de bestuur- achteruitgang, al zijn de meningen daar- jurisprudentie van het mensenrechtenhof hebben burgemeesters voorts de mogelijk- strafbeschikking en de bestuurlijke strafbe- lijke boete. over – uiteraard – verdeeld. Tot 2008 kon te Straatsburg, wordt sinds de jaren tach- heid om huisverboden op te leggen. Wie schikking ingevoerd, waardoor ook opspo- De toename van de bestuursrechtelijke de burger via de officier van justitie en aan- tig het opleggen van bestuurlijke boetes in een huisverbod krijgt opgelegd moet een ringsambtenaren en lichamen en personen handhaving door middel van een bestuur- gewezen opsporingsambtenaren strafver- toenemende mate op een wijze genormeerd bepaalde woning onmiddellijk verlaten, met een publieke taak belast (veelal lokale lijke boete bracht binnen het strafrechtelijk volging buitengerechtelijk afdoen door het die inhoudelijk maar weinig afwijkt van die mag die woning niet meer betreden of zich overheden) via het strafrecht boetes kunnen kader een soort tegenbeweging op gang, nakomen van een transactie. Deze bestond in het eigenlijke strafrecht. In het reeds in de buurt daarvan ophouden, noch con- opleggen. Zo is de strafrechtelijke handha- waarbij allerlei ideeën werden geopperd om meestal uit het betalen van een geldbedrag genoemde hoofdstuk over handhaving in tact opnemen met degenen die in de woning ving voor een belangrijk deel in bestuurlijke de strafrechtelijke afdoening doelmatiger te ter voorkoming van de gang naar de straf- de Awb zijn met het oog op het EVRM dan verblijven. Meer recent zijn per 1 septem- handen gekomen en speelt de strafrech- maken. Grondslag van deze tegenbeweging rechter. Aan deze procedure zaten verschil- ook allerlei typisch strafrechtelijke leerstuk- ber 2010 bij de Wet maatregelen bestrij- ter eigenlijk nog enkel een rol in die zaken vormde het genoemde tekort in de rechts- lende nadelen. Zij was niet goed geregeld in ken en waarborgen opgenomen. Ook wordt ding voetbalvandalisme en ernstige overlast waarin vrijheidsbenemende sancties worden handhaving, in het bijzonder de overbelas- de wet en bood de betrokken burger weinig voor de uitleg van diverse leerstukken expli- interview met menno kamminga over mensenrechten en multinationals – door Heleen de Jonge van Ellemeet, juriste en redacteur van de Helling de Helliπ∆ herfst @º⁄@ herfst Helliπ∆ de @º⁄@ herfst Helliπ∆ de

36 37

Rechters zijn afhankelijk van wetten om Slachtoffers van mensenrechtenschendingen volgt beide zaken op de voet. “Hier kunnen the bottom, want wat moet je als land doen? seerde het. Toch oordeelde de rechter dat het tional meestal een voorsprong en maniertjes recht te kunnen spreken. Multinationale zoeken hun heil steeds vaker bij rechtbanken belangrijke precedenten geschapen worden.” Zorgen voor zo min mogelijk ‘lastige’ regels, in strijd was met het internationale verbod om zijn eventuele aansprakelijkheid te ont- vele duizenden kilometers van huis. Zeker als De mensenrechtelijke lacune waarin multina- geen actieve vakbonden, geen minimum- op dwangarbeid.” lopen. Het bedrijf heeft meer geld, betere bij- ondernemingen staan door een gebrek zij het aan de stok hebben met multinatio- tionals opereren ziet Kamminga als één van loon en wel belastingvrijstellingen. Daarom stand, vertragingstactieken en een sterkere aan regelgeving vaak buiten de wet. nals, die in deze tijd van globalisering in veel de grote, actuele vraagstukken voor de inter- moeten we een bodem in de markt leggen: Overheden hebben dus vaak meer oog voor informatiepositie. Wat betekenet dat? landen juridisch onaantastbaar lijken. nationale gemeenschap. Ik sprak met hem internationale minimumnormen waaraan het investeringsklimaat dan voor de gevol- “In Amerika leiden juridische procedures Welke rol spelen de togadragers als het Zo kan het dat vier boeren en vissers uit over die juridische leemte, de strategieën van bedrijven zich moeten houden, waar ook ter gen van schadelijk handelen door multina- tegen multinationals soms tot schikkingen. gaat om de internationale schending Goi, Oruma en Ikot Ada Udo, dorpen in de multinationals om corporate accountability wereld. tionals en het instrumentarium waarmee Het bedrijf betaalt een vergoeding aan de Nigerdelta, bij de rechtbank Den Haag een te ontlopen en de vraag hoe juristen – nu en Zulke normen ontbreken vooralsnog, ook op de rechter burgers dan bescherming kan slachtoffers en weet zo negatieve publiciteit van mensenrechten? proces hebben aangespannen tegen ener- in de toekomst – fundamentele rechten in de het vlak van de mensenrechten. Van oudsher bieden is beperkt. Wat betekent het gebrek te voorkomen. Een reden voor de eisers om giegigant Shell. Gesteund door Milieudefensie relatie tussen burgers en bedrijven kunnen zijn staten de belangrijkste actoren op dit aan internationale regels verder voor mul- te schikken is vaak de lange duur van het klagen zij over verminderde opbrengsten als beschermen. gebied. Zij dienen zich aan universele stan- tinationals en voor hun bedrijfsjuristen en proces. Dat kan zich zo 10 tot 15 jaar voortsle- gevolg van olievervuiling door Shell. En dat daarden te houden. Sinds de Universele Ver- advocaten? pen. Multinationals huren namelijk de beste het US Supreme Court zich momenteel ook Recente zaken geven de indruk dat het voor klaring van de Rechten van de Mens (1948) “Een belangrijke strategie van multinationals advocatenkantoren in, die met allerlei proce- buigt over een claim van Nigeriaanse staats- burgers lastig is multinationals voor de rech- zijn veel verdragen gesloten, waarin voor sta- om juridische aansprakelijkheid te ontlopen durele kunstgrepen de zaak weten te rekken. burgers tegen de Brits-Nederlandse oliemaat- ter ter verantwoording te roepen. Wat maakt ten duidelijke regels en toezichtmechanismen is de zogenaamde corporate veil, ofwel sluier Dat is zwaar voor slachtoffers, die door willen schappij. De eisers in die zaak, onder wie de dit zo ingewikkeld? werden ontwikkeld. Inmiddels zijn er ook van rechtspersoonlijkheid. Zij delen zich op met hun leven. Het nadeel van schikkingen weduwe Kiobel, verwijten Shell dat het in de “Het recht geen gelijke tred heeft gehouden internationale normen voor het handelen van papier zo op dat het moederbedrijf en de is dat zij niet bijdragen aan de ontwikkeling jaren ’90 in Nigeria betrokken is geweest bij met de mondialisering. Terwijl multinationals individuen. Denk aan het internationaal straf- dochterbedrijven ieder een eigen aanspra- van regels. martelingen en standrechtelijke executies steeds groter en machtiger worden, gelden hof en de ad hoc tribunalen, waar personen kelijkheid hebben. In de oprichtingsovereen- De ongelijkheid tussen partijen speelt ook door het toenmalige militair bewind. Kiobel voor hen nauwelijks internationale normen. zich voor de rechter moeten verantwoorden komst staat standaard dat de moeder niet bij het leveren van het bewijs. In Nigeria werd in 1995 met Ken Saro-Wiwa en zeven In hun ijver om grote investeerders voor hun betrokkenheid bij ernstige mensen- aansprakelijk is voor schade veroorzaakt door gaat het bijvoorbeeld zo dat Shell erkent anderen op basis van valse beschuldigingen binnen te halen gaan staten met elkaar in rechtenschendingen. Het systeem is niet zo de dochter. Dat is niet alleen een juridisch dat leidingen hebben gelekt, maar zegt dat en een showproces geëxecuteerd. competitie. Dat is een ongelooflijk gevaarlijk effectief als het zou moeten zijn, maar het obstakel, maar ook een wezenlijk politiek het lek veroorzaakt is door sabotage of het Menno Kamminga, hoogleraar internatio- gevolg van globalisering. De strijd om het juridisch kader is er. issue. illegaal aftappen van olie en niet doordat de naal recht aan de Universiteit Maastricht, gunstigste investeringsklimaat is een race to Voor multinationals is dat niet het geval. Er In zijn marketing presenteert de multina- leidingen slecht zijn onderhouden. Bij zo’n gaapt een enorm juridisch gat. Doordat de tional zich als een eenheid. Daardoor durf verweer moet je echt naar de feiten gaan bestaande mensenrechtenverdragen niet je ook in een land waar de hygiëne slecht is kijken en dan heeft Shell natuurlijk het voor- één op één op hen zijn toe te passen, zijn een hamburger bij McDonalds te eten. Omdat deel dat het makkelijker toegang heeft tot bedrijven alleen onderworpen aan nationale je denkt: McDonalds zorgt er wel voor dat data dan lokale boeren, zelfs als die worden rechtsregels. Recht moet ook bij voorkeur het goed is. Maar op het moment dat je ziek gesteund door NGOs. De rechter kan zich wel ter plaatse worden uitgesproken, maar de wordt van die hamburger, zal McDonalds zeg- hierin mengen. Dat is bijvoorbeeld gebeurd keerzijde hiervan is dat waar het rechtsbe- gen: daar heb ik niets mee te maken, alleen in de zaak die nu loopt in Den Haag, waar stel zwak is, bedrijven vrij spel hebben. In de lokale dochter is aansprakelijk. Het con- de rechtbank Shell heeft bevolen bepaalde veel ontwikkelingslanden is de regelgeving cern kan zich er dus achter verschuilen dat documenten te overleggen. De rechtbank zwak, het rechtssysteem ontoegankelijk of de dochter formeel een aparte entiteit is, met heeft trouwens ook perken gesteld aan Shells de rechtspraak niet onafhankelijk. Dan wordt een eigen aansprakelijkheid geregeld naar strategie om de zaak te rekken en zal waar- het lastig om multinationals weerwerk te bie- lokaal recht. Terwijl – en dat is het briljante schijnlijk binnenkort uitspraak doen.” [red.: den en heeft het voor slachtoffers weinig zin – het internationale bedrijf zich naar buiten Deze zaak startte in 2008. Op 11 oktober 2012 om naar de rechter te stappen. Waar multina- toe als eenheid profileert, de moeder vaak is de volgende openbare zitting.] tionals onder één hoedje spelen met corrupte heel strakke controle uitvoert op de dochters regimes, kunnen bevolking en milieu zelfs het en aandeelhouders de voordelen plukken van U beschrijft een juridisch vacuüm waarin slachtoffer worden zonder dat daarop juri- het feit dat overal ter wereld zaken gedaan bedrijven die betrokken zijn bij grove mis- disch iets valt aan te merken. Want stel dat worden. Het is prachtig éénrichtingsverkeer. standen vrijuit gaan. Hoe kan de rechtsbe- een bedrijf als Shell in Nigeria toestemming Tegenover de corporate veil staat concern- scherming van burgers tegenover multinatio- heeft gekregen om te doen wat het wil, dan aansprakelijkheid. Wat mij betreft is het echt nals verbeterd worden? zou het – ook in een Nederlandse rechtbank de hoogste tijd dat die verplicht wordt. Voor “Mijn eerste reactie was: we moeten bij nul – geheel in zijn recht staan om te zeggen: wij Europese multinationals zou dat kunnen dat beginnen en streven naar een nieuw verdrag houden ons in Nigeria aan het Nigeriaanse met een EU-richtlijn waarin staat dat zij altijd dat bedrijven bindt. Daarin zal een aantal recht, wat wil je nog meer? als geheel aansprakelijk zijn.” basisnormen moeten komen, zoals het ver- Alleen als het toepassen van buitenlands – in bod op kinderarbeid en op discriminatie, en dit voorbeeld Nigeriaans – recht volgens de Als gedupeerden een multinational over procedurele normen, zoals de verplichting rechter tot een onaanvaardbare uitkomst zou de grens voor de rechter dagen, levert dat altijd een milieu-effectrapportage te maken leiden, kan de rechter uitwijken naar inter- complexe procedures op. Een eerste juridisch voor projecten van een bepaalde omvang. Het nationaal recht. Zo was er in Californië eens obstakel is rechtsmacht, de vraag of de rech- echte denkwerk hierover is echter nog nau- een zaak over dwangarbeid bij de aanleg van ter bevoegd is de zaak te behandelen. Zo ja, welijks begonnen en het gaat nog lang duren een pijpleiding in Birma. De pijpleiding was dan zal hij vervolgens aan de hand van het voordat er voor de rechter afdwingbare, voor een Amerikaans bedrijf. Het gebruik van internationaal privaatrecht moeten bepalen internationale regels voor bedrijven bestaan. dwangarbeid was naar Birmees recht niet welk (nationaal) recht op de zaak van toe- Het proces vordert slecht, omdat multinatio-

foto: peter valckx foto: verboden. Sterker nog, de overheid organi- passing is. In de rechtszaal heeft de multina- nals en overheden er absoluut niet aan willen. de Helliπ∆ herfst @º⁄@ herfst Helliπ∆ de Ook Nederland trekt steeds aan de rem. De spreken voor een schending van internatio- Amerika zou kunnen is een waanidee. Ook Links: poster ‘boycot Shell’uit 1989 van het Franse ontwerpcollectief Grapus @º⁄@ herfst Helliπ∆ de PR-machine van het bedrijfsleven zegt dat naal recht. De processen die op basis van de in Europa is het door EU-wetgeving mogelijk tegen de aanwezigheid van Shell in Zuid-Afrika ten tijde van apartheid. internationale normen niet nodig zijn omdat ATS zijn gevoerd hebben wel geleid tot schik- een bedrijf in het land waar het zijn zetel 38 als een multinational zich ergens misdraagt, kingen maar nog erg weinig jurisprudentie heeft aan te klagen voor misdragingen in het Onder een advertentiecampagne van Greenpeace van dit jaar tegen de plannen 39 de markt hem zal corrigeren. Het is dus aan opgeleverd, waarin is uitgemaakt dat een buitenland.” van Shell om naar olie te boren op de Noordpool. de consument om dat af te straffen. Maar het bedrijf een internationale rechtsnorm heeft is voor consumenten heel moeilijk inzicht te geschonden. Het is ook lastig aantonen dat Toch gebeurt dat in Nederland zelden. krijgen in hoe producten worden gemaakt. er een internationale norm van toepassing is, “Dat het hier niet zo van de grond komt, Labelling, etikettering en kritische rapporten als die normen er voor bedrijven dus eigenlijk heeft te maken met de manier waarop advo- van NGOs kunnen helpen, toch blijft de macht niet zijn. caten worden betaald. In dit soort zaken van consumenten beperkt. Bedrijven zullen Mijn hoop is dat na meer en meer rechtsza- moeten advocaten bereid zijn vaak arme cli- hun eventuele reacties incalculeren en weten ken, multinationals op een gegeven moment enten jarenlang bij te staan. In Amerika krij- dat berichten over misstanden meestal bin- zullen zeggen: kom alsjeblieft met interna- gen zij een deel van de opbrengst, een kwart nen een paar maanden weer vergeten zijn. tionale normen, dan weten wij waar we aan of zo, als hun cliënt de zaak wint of een schik- Daarom moeten we de top down approach toe zijn èn dat ook de concurrentie zich daar- king treft. Zo kunnen advocaten die lange blijven proberen: in de VN overeenstemming aan heeft te houden. Zodat een bedrijf als procedures uitzingen en nieuwe complexe bereiken over harde normen en een stevig Shell niet langer kan zeggen: kijk liever eens zaken aannemen. In Nederland werkt de handhavingmechanisme. Maar daar zijn we naar Chinese en Maleisische oliebedrijven, vergoeding niet zo. Dus doen alleen bepaalde dus nog lang niet. Tot nu toe hebben we die doen het veel slechter dan wij. Dus dat is idealistische advocatenkantoren dit soort slechts wat guiding principles en het overleg de sleutel. Rechtszaakjes op zich zetten niet zaken. maar dat is uitzonderlijk. Bovendien hierover binnen de VN zit muurvast. veel zoden aan de dijk, als ze niet leiden tot past het voeren van proefprocessen minder Sommige juristen en NGOs pleiten ervoor dat internationale regelgeving. Zonder duidelijke in onze juridische cultuur. In Amerika is het Nederlandse multinationals verplicht worden internationale normen, moeten rechters ook sneller “see you in court”.” zich ook in het buitenland te houden aan telkens opnieuw het wiel uitvinden, je krijgt Nederlandse regelgeving, bijvoorbeeld op nattevingerwerk en een onvoorspelbare Nu loopt dan in Den Haag de rechtszaak van het vlak van veiligheid en milieu. Hetzelfde rechtsontwikkeling.” vier Nigerianen en Milieudefensie tegen Shell. debat werd eerder gevoerd, onder andere in Hoe vergelijkt u die zaak met de Kiobel-zaak? het Europees Parlement, nadat in 1984 in het De rechtszaak van mevrouw Kiobel en ande- “De inzet van de Nigeriaanse eisers in de Indiase Bhopal een pesticidefabriek van het ren tegen Shell is een voorbeeld van een Haagse zaak is betrekkelijk klein. Hun klacht Amerikaanse Union Carbide ontplofte, door- procedure op basis van de Alien Tort Statute. gaat over verminderde vis- en landbouw- dat Union Carbide in India een veel zwakker Wat is het belang van de zaak Kiobel? opbrengsten als gevolg van olievervuiling, veiligheidsbeleid had dan in Amerika. De ont- “De Kiobel-zaak is heel belangrijk, omdat het waarvoor zij Shell verantwoordelijk achten. ploffing maakte tienduizenden slachtoffers. de eerste zaak tegen een multinational op Conform de regels van het internationaal Het over de grens laten gelden van natio- basis van de ATS is die het Hooggerechtshof privaatrechter zal de Haagse rechter hierover nale of Europese normen lijkt op het eerste bereikt. Veel partijen hebben zich in de zaak beslissen naar Nigeriaans recht. Dat zal wel gezicht aantrekkelijk, maar het is eigenlijk gemengd. Ook de Nederlands overheid heeft een beetje op z’n janboerenfluitjes gaan. Ik heel imperialistisch. Want heeft niet ieder dat gedaan. In een zogenaamde amicus curi- denk dat de rechtbank daarmee een eind kan land het recht zijn eigen ontwikkelingsbeleid ae brief stelt de overheid dat het niet moge- komen en dus in deze procedure geen inter- te bepalen en afwegingen te maken tussen lijk zou (moeten) zijn dat de Amerikaanse nationaal recht zal formuleren. veiligheid, milieu en economische groei? De rechter zich over de zaak uitspreekt, omdat Toch gaat het om een belangrijke principiële landen waarin multinationals opereren, zullen de ATS in strijd zou zijn met het beginsel kwestie. Net als Kiobel c.s. hebben de eisers zeggen: dat bepalen wij zelf wel. Naast dit dat een staat geen rechtsmacht heeft in een zowel het Brits-Nederlandse moederbedrijf principiële bezwaar, zijn er praktische proble- zaak die zich op het grondgebied van een als de Nigeriaanse dochteronderneming aan- men. Ik geloof dus niet dat het exporteren andere staat heeft afgespeeld. Dat is een heel gesproken. Dat is interessant, vanwege de van Nederlandse normen het antwoord is. We vreemd standpunt, omdat een zaak als die corporate veil en de vraag hoever de rechts- moeten blijven zoeken naar consensus over van mevrouw Kiobel in Nederland ook kan macht van de Nederlandse rechter strekt. internationaal geldende normen. worden aangespannen en berecht. Een ander punt is dat ik van Nederlandse Het alternatief is bottom up rechtsvorming Het Hooggerechtshof zal waarschijnlijk dit rechters progressievere rechtspraak ver- uit te lokken, via slachtoffers die naar de najaar uitspraak doen en het is heel wel wacht dan van Amerikaanse rechters. Van rechter stappen. In Nederland is het vrij een- mogelijk dat het tot de conclusie komt, dat de een uitspraak die positief is voor de eisers in voudig de rechter te vragen een bedrijf aan- zaak niet in Amerika hoort te worden aange- deze zaak, zal een bredere afschrikwekkende sprakelijk te houden, bijvoorbeeld voor het op bracht. Want waarom zou een Amerikaanse werking uitgaan. Naar andere Nederlandse de markt brengen van een defect product. In rechter zich moeten uitspreken over iets dat multinationals, maar ook naar bedrijven met veel andere landen levert een proces tegen zich buiten Amerika tussen niet-Amerikanen buitenlandse toeleveranciers en zogenaamde een grote onderneming de gedupeerden heeft afgespeeld? Persoonlijk hoop ik toch postbusbedrijven, die slechts om fiscale rede- waarschijnlijk niets op. Dan is de volgende dat het Hooggerechtshof een inhoudelijke nen in Nederland zijn gevestigd. Als je al die vraag of je een multinational in het land van behandeling van de zaak in Amerika wel toe- bedrijven hier (indirect) aansprakelijk kunt zijn hoofdkwartier aansprakelijk kunt stellen laat. Maar alleen omdat het stoplap zou zijn, stellen voor hun praktijken over de grens, is voor misstanden elders in de wereld. bij gebrek aan beter. Want opnieuw, het is dat een stap in de goede richting.” Dit staat in Nederland nog in de kinderschoe- imperialistisch dat een Amerikaanse rechter nen, in Amerika is er al vele jaren ervaring zich uitspreekt over wat in Nigeria wel of niet mee. Die procedures worden daar gevoerd door de beugel kan. op basis van de Alien Tort Statute (ATS). Nederlandse juristen hebben lang geklaagd Dat is een lang vergeten maar herontdekt dat het slecht is dat zaken tegen multinatio- wetje, dat het voor een buitenlander moge- nals alleen in Amerika worden berecht en dus lijk maakt een andere buitenlander voor de Amerikaanse rechters bepalen welke normen Amerikaanse rechter civielrechtelijk aan te voor bedrijven gelden. Maar dat dit alleen in de Helliπ∆ zomer @º⁄⁄ zomer Helliπ∆ de @º⁄@ herfst Helliπ∆ de

40 41 illustratie en handschrift:illustratie mimansa sahay Corjo Jansen (m.m.v. Derk Venema) Teldersstichting Albie Sachs W. van Bennekom F. Bannier en R. Sanders Corrie van Eijl, de Helliπ∆ zomer @º⁄⁄ zomer Helliπ∆ de @º⁄@ @º⁄⁄ winter herfst Helliπ∆ Helliπ∆ de de De Hoge Raad in de Tweede Onbetwistbaar recht? Juri- The Strange Alchemy of Op drijfijs. Over het functio- De keizer en de advocaten. Tussenland. Illegaal in Wereldoorlog - Recht en disering en het evenwicht Life and Law Levi42 neren van de rechtsstaat, Tweehonderd jaar moderne Nederland 1945-2000, Jan43 zomer @º⁄º zomer Oxford University Press 2009 rechtsbeoefening in de tussen rechtsstaat en Amsterdam 2010: Cossee advocatuur, Hilversum 2012: Uitgeverij Verloren jaren 1930-1950, democratie, Dit boek is een must voor iedereen die Den Haag 2011: Sdu/NovA Volgens oud-rechter Van Bennekom wordt de Immigranten zonder papieren komen tegen- Amsterdam 2011 Den Haag 2012 zich wil laven aan de orginaliteit, humor, rechterlijke macht op allerlei wijze bedreigd. woordig vaak terecht in plaatsen als het levenslust en ervaring van één van de meest Er is weinig literatuur over de historie van Productienormen maken dat rechters wor- Grenshospitium (zie middenpagina van deze Wie over de toekomst wil reflec- De liberalen van de aan de VVD gelieerde indrukwekkende rechters van de eenentwin- de Nederlandse advocatuur. Deze bundel den geregeerd door hun zittingsrooster. Helling). Vroeger, toen geluk zoeken nog niet teren, moet het verleden ken- Teldersstichting vrezen dat het even- tigste eeuw: Albie Sachs, van 1994 tot 2009 is dan ook een welkome aanvulling. De kei- Opiniemakers en politici trekken vaker ten illegaal was, was dat anders. In een histori- nen. Dit boek beschrijft in wicht tussen rechtstaat en democratie Justice in het Constitutionele Hof van Zuid- zer - Napoleon - zag zich genoodzaakt de strijde tegen een rechterlijk eindoordeel. sche studie brengt Corrie van onderkoelde termen het verstoord raakt door juridisering. De Afrika. In dit boek laat Sachs zien hoe levens- advocatuur in ere te herstellen, nadat deze Door hun hijgerige commentaren lijkt de Eijl dit veranderingspro- gedrag van rechters in wetgever laat teveel aan de rechter ervaring en de vervulling van het rechters- in het vuur van de revolutie was afgeschaft. rechtspraak van incident naar incident te ces in kaart. Vele regels barre en boze tijden. Die over en rechterlijke uitspraken wor- ambt in elkaar overlopen; hoe zijn bestaan Met forse tegenzin gaf Napoleon die ‘ver- hollen. Gezag behouden is extra lastig door en wetten passeren rechters blijken in het den steeds meer opgevat als rechtendocent en vrijheidsstrijder tegen raders en opstandelingen’ weer een plaats de rol van de rechter in de woedende cul- de revue zonder dat algemeen niet politiek als eindsignaal in het de apartheid, als slachtoffer van een bom- in de rechtspleging. Desondanks wortelt de tuurstrijd over religieuze symbolen. Van Ben- de menselijke kant van bewuster of moediger democratisch debat. De aanslag waarbij hij zijn rechterarm kwijtraakt moderne advocatuur in Nederland in zijn nekom illustreert deze en andere trends aan deze voor de betrokke- te zijn dan de door Teldersstichting vindt en als deelnemer aan de onderhandelingen decreet van 1810. Achteraf gezien betekende de hand van praktijkvoorbeelden. Hij vreest nen vaak dramatische sneemens. Het is in dat dit anders moet. over een nieuwe Grondwet voor Zuid-Afrika, dit decreet, met ‘kernwaarden’ avant la lettre, dat het evenwicht tussen de traditionele geschiedenis uit het die zin een onthullen- Zij spoort de over- verweven is met de wijze waarop hij vijftien de eerste stap naar de professioneel georga- staatsmachten een voorwaardelijk karakter oog wordt verlo- de studie, die maant heid aan de jaar lang heeft bijgedragen aan een reeks niseerde beroepsgroep zoals wij krijgt. Een rechterlijke uitspraak wordt alleen ren. Het boek tot bescheidenheid bezuinigin- spraakmakende uitspraken van dit invloed- die kennen. Ondanks de forse nog gerespecteerd als die in de pas loopt met laat goed zien en zeker ook tot gen aan te rijke Hof. Sachs is een levend voorbeeld van beperkingen van de onafhan- de publieke opinie. Van Bennekoms toon is hoe recht en de nader denken grijpen een rechter bij wie vrijheid van meningsui- kelijkheid destijds genoeg gealarmeerd, maar zijn soepel geschreven voorstelling van over de ethiek om ting en vrijheid van recht spreken op volko- reden voor een feestje zevenmijlsverkenning van de rechtsstaat wat rechtvaar- van het vak. men natuurlijke wijze hand in hand gaan. en een bundel (met daardoor niet minder aanstekelijk. dig is, aan de Peter Kop Wouter Veraart daarin overigens een Heleen de Jonge Van Ellemeet tijdgeest onder- bijdrage van de hevig is. De titel recensent). verwijst naar de Het poging het tus- M.J. Oakeshott senland waarin bepaalde migranten terecht Rationalism in Politics and juridische procedures te vereenvoudigen of komen te beheer- af te schaffen. Zo zouden niet-permanente Other Essays Jan Leijten sen. En hoe minder die controle onderdelen van de crisis- en herstelwet, Methuen 1962, expanded edition 1991, Liber- slaagde, hoe harder de roep klonk waaronder de mogelijkheid om ten behoeve Waarom ik het nog steeds ty Fund om illegalen het land uit te zet- van bouwprojecten milieuregels tijdelijk niet goed door heb, Anthony T. Kronman, boek bevat ondermeer een gede- ten. Laatste zin: ‘Tussenland is opzij te zetten, permanent moeten worden. De samenleving is niet maakbaar, daarover gen algemeen historisch overzicht, in die zin niet het resultaat van Het parlement moet actiever in debat gaan God houdt niet van The Lost Lawyer. zijn politici het eens. Wetten die zij uitvaar- een Belgische terugblik en ook de sociale het verlies van controle, maar van over rechterlijke uitspraken van maatschap- digen en beleid dat zij voeren, zijn deson- rechters, Failing ideals of the rechtshulp (armenrecht) ontbreekt niet. In de fictie van controle.’ pelijk belang. Het onherroepelijk oordeel van danks gericht op beïnvloeding van menselijk de bijlagen originele teksten, waaronder het Erica Meijers de rechter hoeft in de politieke arena niet De binnenkant van het legal profession, gedrag. Afgaande op hun beraadslagingen befaamde decreet met een contemporaine het laatste woord te zijn. Zeker niet als dat Harvard University Press 1993 denken veel politici dat menselijk gedrag wel recht, van buitenaf bezien, vertaling. Kennisnemen van deze geschiede- oordeel is vervat in een arrest van het – in maakbaar is. De meesten hebben een nogal Nijmegen 1995: Balans, Nijmegen 2000: nis is essentieel voor een goed begrip van de rechtse kringen steeds suspectere – Euro- Kronman luidt de noodklok voor juridische naïeve opvatting over dat gedrag en zijn Balans, Den Haag 2006: Sdu Uitgevers gevoeligheid voor overheidstoezicht, die de pese Hof voor de Rechten van de Mens. instituties in Amerika. De ‘lawyer-statesman’, wortels. Die opvatting draagt bij aan ver- advocatuur vandaag nog tekent. Heleen de Jonge van Ellemeet de jurist die primair gecommiteerd is aan keerde analyses van problemen en navenant Togadragers worden vaak gezien als van een Richard Verkijk publieke waarden en bij uitstek in het bezit gebrekkige oplossingen die leiden tot hand- andere orde; belangrijke geleerde mensen van praktische wijsheid, is niet meer. Dat havingsproblemen, onbedoelde gevolgen die een hoge en belangrijke positie innemen komt door veranderingen in het juridisch (een thema dat ten onrechte door politici in onze maatschappij. Dat beeld ligt wellicht onderwijs, de rechtspraak en de advocatuur. wordt genegeerd), nieuw beleid dat mislukt ten grondslag aan een mogelijk `gat’ tus- Zo is de rechterlijke macht volgens hem vol- ouder beleid herziet enzovoort. Het werk sen wat in de regel wordt gezien als de straf ledig gebureaucratiseerd, is de advocatuur in van Oakeshott, en deze bundel in het bijzon- die de burger opgelegd wil zien en de straf toenemende mate een vorm van commerci- der, legt uit waarom die naïeve opvatting die in door de strafrechter wordt opgelegd. ele dienstverlening met juridische middelen over menselijk gedrag onhoudbaar is en ver- Ter relativering van dit beeld van de toga- en is het juridisch onderwijs overgenomen schaft beter inzicht in het menselijk gedrag drager in de ivoren toren zijn de boeken verder door het economische denken. In Nederland dat het object van politici is en vooral in hun van Jan Leijten eigenlijk verplichte kost. Jan zijn we vaak geneigd om ‘onze’ rechtspleging eigen gedrag en de gemankeerde rationali- Leijten was advocaat, rechter en voormalig mijlenver op afstand te plaatsen van de ‘Ame- teit daarvan. advocaat-generaal bij de Hoge Raad en oud- rikaanse toestanden’. Maar vergelijkbare ont- Joep van der Vliet hoogleraar strafrecht. Hij laat zien dat het wikkelingen zijn ook hier gaande. Zijn ze er er recht en rechtspraak gewoon mensenwerk nog, de lawyer-statesmen? lezen is met alle goede en slechte kanten. Vanuit Iris van Domselaar kennis van de binnenkant wordt het recht en de rechtspraak door togadragers van de buitenkant bekeken en beschreven waarbij

foto: philippe mcintyrefoto: aanbevolen door de auteurs van deze Helling de menselijke maat voorop staat. Arthur Hartmann de Helliπ∆ herfst @º⁄@ herfst Helliπ∆ de @º⁄@ herfst Helliπ∆ de 44 Het hoge Noorden 45 Weten schappelijk Bureau GroenLinks

Juristen slaan de rechterlijke macht de overheid mensen blijven rondlopen die MENNO HURENKAMP 25 jaar de Helling Wat hebben we Rechtspopulismus in PublicatiesBureau de Helling WB sinds juni het hoogst aan maar worden massaal lie- finance whizz kids , mega-aannemers en Postbus 8008 ver advocaat. Recent onderzoek onder mondiale misdadigers van repliek kunnen weer genoten Europa Erica Meijers, 3503 ra Utrecht jonge juristen liet zien dat ze rechters de dienen: publieke dienstplicht. In plaats van • ‘Schop de mensen. Lees Louis Paul Boon‘, De Andere In 1987 werd de Helling 030-23 999 000 meeste status toedichten, meer dan advo- imagocampagnes of de bij voorbaat verlo- Wereld, IKON radio, 17.6.2012, 16.55. en 18.6. bureaudehel- opgericht als een fusie van www.bureaudehelling.nl caten, universitair personeel en bedrijfsju- ren race tegen de markt, is het productie- ling.nl de bladen van de weten- risten. Maar nog geen tien procent wil zelf ver om van veelverdieners te eisen dat ze • ‘Hoop en vertrouwen in tijden van crisis. Over economie schappelijke bureaus van de raad van advies rechter worden, ze werken veel liever bij minstens drie jaar voor de publieke zaak en moraal’, bureaudehelling.nl 18.6.2012. CPN, PPR en PSP. Deze linkse Dirk Holemans De Brauw of Boekel de Nerée of desnoods werken, tegen het daar geldende salaris. • Donkere nacht van de theologie, De Andere Wereld, IKON samenwerking was een van Lot van Hooijdonk bij Philips. En wat net afgestudeerde rech- Zo verzeker je je dan van een veel diverser radio, 24.6.2012, 16.55 en 25.6. bureaudehelling.nl de stappen op weg naar de Henrike Karreman tenstudenten pas echt dom vinden is het personeelsbestand en dientengevolge bijna • Anita Twaalfhoven, “Geef op school de ruimte om onver- formatie van GroenLinks, die Thomas Mertens notariaat, niet meer dan één procent van zeker ook van meer kwaliteit, want wie wachte wegen in te slaan. Interview met Erica Meijers”, in 1990 volgde. Ons jubileum Tof Thissen de ondervraagden zette de notaris boven- geldingsdrang heeft bij Loyens & Loef, heeft Cultuurplein magazine, jrg. 2, nr. 5 (juli 2012), 8-10. vindt dan ook drie jaar eerder aan zijn waarderingslijstje. Toch zijn er in dat ook Verkeer en Waterstaat. Bij de • ‘Modern en orthodox. De lichte bijbel’, VolZin 27.7.2012, p. plaats dan dat van de partij en medewerkers Nederland 3200 notarissen. Gaan aller- rechterlijke macht is die zij-instroom niet 23. we vieren dat met een special Dick Pels · directeur lei jonge deelnemers aan de Nederlandse ongebruikelijk, maar ook scholen en minis- • ‘L’Europe déracineé’, Revue Etopia, 27.8.2012, p. 137-148. van de Helling en een congres Anne de Boer arbeidsmarkt iets doen waar ze eigenlijk op teries en gemeentehuizen kunnen profite -

over het thema ‘Eigen ver- Katinka Eikelenboom neerkijken? ren. In Noorwegen moeten artsen na hun Dick Pels, antwoordelijkheid’, een term Pepijn Vloemans reisde door Vorig jaar verscheen onder Erica Meijers Nou nee. Advocaten en notarissen ver- opleiding verplicht een periode in het Hoge • ‘Niet alleen welvaart telt in Europa, het draait ook om die door veel politici weer van de hoorn van Afrika en schreef redactie van Erica Meijers de Simon Otjes dienen over het algemeen een stuk meer Noorden aan de slag, want niemand werkt beschaving‘, de Volkskrant, 23.6.2012. stal is gehaald, maar waarvan daarover een persoonlijke bundel Populism in Europa. De Gerrit Pas dan rechters, en veel van de echte slimme- voor zijn lol waar het nooit licht wordt. • ‘De PVV: van „eigen volk eerst“ naar „eigen geld eerst“‘, weinigen duidelijk is wat de impressie. Het boek handelt nieuwe generatie populistische Noortje Thijssen riken aarzelen geen moment bij hun car- Als getalenteerde mensen een of twee ton de Joop, 25.7.2012. verschillende partijen ermee over ukelele spelende Scandi- partijen in Europa wordt hierin Pepijn Vloemans rièrekeus. In feite waarderen de juristen als het Hoge Noorden ervaren, waarom • Besprekingen van de politieke programma´s van PvdA, bedoelen. Het kan zowel gaan naviërs en zonderlinge Ethiopi- door auteurs uit verschil- niet het werk van de rechter, want zo veel dan niet daar naar handelen? 50Plus en PVV, Bureaudehelling.nl, 2, 15 en 27.7.2012. om de individuele verantwoor- sche intellectuelen, maar ook lende landen geanalyseerd. moeilijker is het niet. Wel diens opoffe- delijkheid van de burger om over Evelyn Waugh en Gustave Ook wordt verkend welke ringsgezindheid. Een man of vrouw die vrij- Pepijn Vloemans, alle bezuinigingen zelf op te Flaubert, die ooit dezelfde dilemma’s het populisme voor willig afziet van een ton of misschien wel • ‘Kunst heeft de schoonheid uit het oog verloren‘, NRC vangen, als om eigen initia- streken aandeden. Vloemans linkse en groene partijen ver- een miljoen per jaar, dat is toch een soort Handelsblad 4.8.2012. tieven van burgers om (met onderzoekt de dilemma’s van oorzaakt en welke politieke heilige: reuze interessant, maar mogelijk de buren) aan de slag te gaan het reizen en analyseert de reacties al dan niet adequaat niet helemaal serieus te nemen. Nog net Noortje Thijssen, met zaken die de overheid laat romantiek van reisgidsen en zijn. geen kwezel, maar zeker geen krachtpat- • ‘En nu vooruit. Het verkiezingsprogramma van D66’, liggen, bijvoorbeeld op het -verhalen. Verschenen bij Que- In september verscheen de ser. bureaudehelling.nl, 29.6.2012. gebied van groene energie. De rido, Amsterdam 2012. Duitse uitgave van deze bun- Er hangt een waas van kitsch om het • ‘Veroordeeld tot sissende man’, de Volkskrant, 28.8.2012. term vraagt om meer helder- del, vertaald door de Heinrich verschil tussen maatschappelijke erkenning • ‘Narcisme van het kleine verschil: Waarom eensgezindheid heid en biedt bovendien de Böll Stiftung, de denktank van door geld en door roeping. En de rech- kan leiden tot polarisatie’, KijkSW, nr 3, september 2012. gelegenheid op zoek te gaan de Duitse Groenen. Versche- terlijke macht is maar een van de publieke • ‘De consistentie van Wilders’, Trouw.nl, Socialevraagstuk- naar een nieuw evenwicht nen bij Planet Verlag/Bureau ambten waar het moeilijk is om hetzelfde ken.nl, Sargasso.nl, Bureaudehelling.nl, Nujij.nl tussen individu en collectief, of de Helling/ Green European talent aan te trekken als in het bedrijfsle- anders geformuleerd: burger Foundation, Wenen, Brussel en ven: ambtenaren, politici, leraren, hoogle- OBA-live/Radio 5 met Theodor Holman in gesprek over de en overheid. Utrecht 2012. raren, het zijn in toenemende mate heili- herinneringen aan de jaren zestig De winterhelling van 2012 gen die zich opofferen. En daar we gelukkig wordt iets naar achter gescho- het individualisme behoorlijk stimuleren, Interviews met Pepijn Vloemans op bureaudehelling.nl met ven: u kunt hem eind januari ligt het steeds minder voor de hand dat Bram van Ojik, Liesbeth van Tongeren, Jesse Klaver, Linda op de mat verwachten. Het de beste mensen zich spontaan inzetten Voortman, Rik Grashoff, Arjan ElFassed, Niels vd Berge, congres, gratis voor Helling voor de publieke zaak. Het idee dat je door Corinne Ellemeet en Tofik Dibi. (augustus en september abonnees en een gelegen- ‹oh, wat knap› te roepen de topambtenaar 2012) heid om uw medelezers te compenseert die chagrijnig is dat hij niet ontmoeten, vindt in februari binnenloopt bij een bank, kunnen we plaats. Let op de website voor maar beter achter ons laten. aankondigingen! Dwang is daarom een gezonde manier om zeker te stellen dat bij

bureau de helling raad van advies medewerkers Postbus 8008 Dirk Holemans Dick Pels · directeur 3503 ra Utrecht Lot van Hooijdonk Anne de Boer 030-23 999 000 Henrike Karreman Katinka Eikelenboom www.bureaudehelling.nl Thomas Mertens Erica Meijers Tof Thissen Simon Otjes Gerrit Pas Noortje Thijssen Pepijn Vloemans De afgelopen jaren heeft Alberto de Michele (IT/NL, 1980) zich gericht op de schimmige schaduw- werkelijkheid van de criminaliteit, waarin ook zijn vader zich ophoudt. De Michele slaagt erin om een vertrouwensband op te bouwen met mensen in de onderwereld en onderzoekt op die manier de spanning tussen enerzijds de heersende gedragscodes binnen die parallelle werkelijkheid en anderzijds de gangbare morele codes in de reguliere ‘bovenwereld’. Zie voor meer werk en achtergrond: www.albertodemichele.com

I LUPI, (THE WOLVES), 2008-2010 HD video, single projection,16 minuten.

De hoofdrolspelers van dit project zijn een groep dieven van 40-70 jaar uit het noorden van Italië. Ze stelen alleen tijdens het mistseizoen, als er een dichte mist hangt die alles onzichtbaar maakt, inclusief henzelf. De video werd in samenwerking met de dieven gemaakt, dankzij de bemiddeling van de vader van De Michele. Hij is ook degene die in voiceover over de bende vertelt. de Helliπ∆ herfst @º⁄@ herfst Helliπ∆ de

48 Citoyens, vous représentez-vous l’avenir? Les rues des villes inondées de lumière, des branches vertes sur les seuils, les nations soeurs, les hommes justes, les vieillards bénissant les enfants, le passé aimant le présent, les penseurs en plein liberté, les croyants en pleine égalité, pour réligion, le ciel, Dieu prêtre direct, la conscience humaine devenue l’autel, plus de haines, la fraternité de l’atelier et de l’école, pour pénalité et pour récompense la notoriété, à tous le travail, pour tous le droit, sur tous la paix, plus de sang versé, plus de guerres, les mères heureuses!

VICTOR HUGO, LES MISÉRABLES, PARIS 1862

foto: philippe mcintyrefoto:

gelukkig! moeders de

geen bloedvergieten, geen oorlog meer, meer, oorlog geen bloedvergieten, geen

voor iedereen werk, voor iedereen recht, overal vrede, vrede, overal recht, iedereen voor werk, iedereen voor

als straf en als beloning de bekendheid, bekendheid, de beloning als en straf als

broederschap op het werk en op school, school, op en werk het op broederschap

geen haat meer, meer, haat geen

het menselijk geweten altaar, altaar, geweten menselijk het

als religie de hemel, God rechtstreeks priester, priester, rechtstreeks God hemel, de religie als

de gelovigen volkomen gelijk, gelijk, volkomen gelovigen de

de denkers volkomen vrij, vrij, volkomen denkers de

het verleden bemint het heden, heden, het bemint verleden het

de grijsaards zegenen de kinderen, kinderen, de zegenen grijsaards de

de volken zusters, de mensen rechtvaardig, rechtvaardig, mensen de zusters, volken de

groene takken op de drempels, drempels, de op takken groene

De straten van de steden badend in het licht, licht, het in badend steden de van straten De Burgers, stelt u zich de toekomst voor? voor? toekomst de zich u stelt Burgers,