Turner En De Traditie Van Het Sublieme Gevaar & Schoonheid Turner En De Traditie Van Het Sublieme

Gevaar & Schoonheid Turner en de traditie van het sublieme Gevaar & Schoonheid Turner en de traditie van het sublieme

Feico Hoekstra Museum de Fundatie Ralph Keuning Rijksmuseum Twenthe Paul Knolle Uitgeverij Waanders en de Kunst Karin van Lieverloo Quirine van der Meer Mohr Arnoud Odding Inhoud

7 Voorwoord Ralph Keuning | Arnoud Odding 17 Water amongst direful reefs 9 Turner in zijn element(en). the midnight torch De kunstenaar, de vier elementen en het sublieme indistinctness is my forte Paul Knolle calm sea 13 “Combining the force of nature and of truth” light is colour Feico Hoekstra

92 Turner en de anderen. 55 Vuur Wedijver om de kunst vooruit te helpen the sun is God Paul Knolle the fiery furnace

95 J.M.W. Turner en Eyal Gever chaotic warfare! “Fucking Nature” Karin van Lieverloo 99 Aarde how awful is the silence of the waste 174 Op zoek naar het sublieme. Turner als onvermoeibare reiziger to express the divine light of heaven Quirine van der Meer Mohr greatness of dimension is a powerful cause Utopia 180 Schetsboeken

182 Joseph Mallord William Turner (1775-1851) 137 Lucht Quirine van der Meer Mohr fallacies of hope in full possesion of the sky 188 Turner Today Ralph Keuning atmosphere is my style

190 Fotoverantwoording

191 Literatuur

192 Colofon T & S choonheid G evaar Bruikleengevers 7 Ralph Keuning | Arnoud Odding Voorwoord urner en de traditie van het sublieme

Tate, Londen

Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort Musée National des Beaux-Arts du Québec Akinci Amsterdam Oudheidkamer Riessen, Rijssen Galerie Ron Mandos, Amsterdam Erasmus Universiteit Rotterdam Museum Het Rembrandthuis, Amsterdam Museum Boijmans Van Beuningen, Rotterdam Rijksmuseum Amsterdam Studio Roosegaarde, Rotterdam Paleis Het Loo Nationaal Museum, Apeldoorn Southampton City Art Gallery, Southampton Museum Arnhem De Pont, Tilburg Bury Art Museum, Greater Manchester UK, Bury Mizuma Art Gallery, Tokyo The Fitzwilliam Museum, Cambridge Centraal Museum, Utrecht Musée des Beaux-Arts, Charleroi Stichting Van Baaren Museum, Utrecht Kunstsammlungen Chemnitz Museum van Bommel van Dam, Venlo Kirchner Museum, Davos Museum Voorlinden, Wassenaar Galerie LhGWR, Den Haag York Museums Trust (York Art Gallery), York Joseph Mallord William Turner (1775–1851) is voor Groot- witte schilderijen. Kunstenaars die vandaag de dag bewust of Galerie West, Den Haag Kunsthaus Zürich Brittannië wat Rembrandt is voor Nederland. Turner belichaamt onbewust aansluiten bij de lijn die door Turner werd uitgezet, Gemeentemuseum, Den Haag Museum de Fundatie, Zwolle & Heino/Wijhe Geschiedkundige Vereniging Oranje-Nassau, Den Haag The Kremer Collection het sublieme landschap, dat een revolutionaire visie op de zijn onder anderen Raquel Maulwurf, Eyal Gever en Hiroyuki Livingstone Gallery, Den Haag Triton Collection Foundation natuur verbeeldde, waarin gevaar en schoonheid elkaar niet Masuyama. Museum Panorama Mesdag, Den Haag Martin Effert uitsluiten maar juist verstrengeld zijn. In A Philosophical Dordrechts Museum, Dordrecht Peter van der Es Enquiry into the Origin of Our Ideas of the Sublime and Beautiful Met de dubbeltentoonstelling Gevaar & Schoonheid - Turner en Scottish National Gallery of Modern Art, Edinburgh Lotte Geeven uit 1757 omschreef de filosoof Edmund Burke de ervaring van de traditie van het sublieme maken Rijksmuseum Twenthe in Van Abbemuseum, Eindhoven Eyal Gever Rijksmuseum Twenthe, Enschede Joukje & Eduard Harinck het sublieme als de sterkste emotie die een mens kan onder Enschede en Museum de Fundatie in Zwolle de sleutelrol van Galerie Tatjana Pieters, Gent Tjibbe Hooghiemstra gaan. Voor schilders die aan het sublieme uitdrukking wilden Turner in de Europese kunstgeschiedenis zichtbaar. Het is de Glasgow Museums, Glasgow Life, Glasgow Christiaan Kuitwaard geven, betekende dit een ommekeer van beredeneerde en eerste museale presentatie in Nederland sinds vijfendertig Kasteel Huis Bergh, ’s Heerenberg Elise van der Linden beheerste schoonheid naar verbijstering, een beleving zo jaar waarin het werk van Turner centraal staat. Het idee van Indianapolis Museum of Art, Indianapolis Collectie Manders intens dat zij niet meer te bevatten is. Turner, die zichzelf beide musea om een tentoonstelling aan deze grootste schilder Inverness Museum & Art Gallery, High Life Highland, Inverness Han Nefkens H+F Collectie Fries Museum, Leeuwarden Jun Nguyen-Hatsushiba volgens de verhalen ooit liet vastbinden aan de mast van een van Groot-Brittannië te wijden, lag om verschillende redenen Victoria Gallery & Museum, University of Liverpool Olphaert den Otter schip in zwaar weer, bracht die overweldigende sensatie van de voor de hand. Zowel Museum de Fundatie als Rijksmuseum Cesare Lampronti Gallery, Londen/Rome Willem den Ouden natuur het meest pregnant in beeld. Hij schilderde het verlam Twenthe bezit een collectie kunstwerken van de middeleeuwen National Maritime Museum, Greenwich, Londen Jeroen Princen mende geraas van een storm op zee, de adembenemende diepte tot heden. De schilderkunst van Turner is in dat tijdsbestek Royal Academy of Arts, Londen Aart Schonk van een ravijn en het verblindende licht van een vuurspuwende een kantelpunt tussen klassiek en modern en geeft daarmee de The National Gallery, Londen Marleen Sleeuwits Victoria and Albert Museum, Londen Françoise Stoop vulkaan. reikwijdte van de collecties aan. Bovendien heeft Rijksmuseum Manchester City Galleries, Manchester Levi van Veluw Twenthe de afgelopen jaren meerdere tentoonstellingen van The Whitworth, The University of Manchester Anne Wenzel De verbeelding van de natuur als oerkracht was op zich niet achttiende- en negentiende-eeuwse kunst georganiseerd, National Gallery of Victoria, Melbourne Adrian Woods & Gidi van Maarseveen nieuw en kent zelfs een lange traditie in de Europese schilder waaronder in 2012 de tentoonstelling Ladies and Gentlemen, Museum Het Valkhof, Nijmegen Diverse particuliere collecties kunst. Turner was zich daarvan bewust. Hij zag zichzelf als met portretten uit Tate Britain. Museum de Fundatie is het enige Galerie Suzanne Tarasieve, Parijs opvolger van Hollandse zeventiende-eeuwse ‘stormschilders’ museum in Nederland dat een olieverfschilderij van Turner als de Van de Velde’s en Ludolf Bakhuizen. In de traditie van het bezit en organiseerde met dat werk als uitgangspunt in 2011 de idyllische landschap, dat bij Turner evolueerde tot ongrijpbare, tentoonstelling Meer licht, die het sublieme in de hedendaagse haast abstracte visioenen van licht en kleur, zag hij zich als beeldende kunst tot onderwerp had. Door de handen ineen te erfgenaam van voorgangers als Claude Lorrain en Aelbert Cuyp. slaan, hebben de twee grootste kunstmusea in Overijssel nu Maar zoals alle grote kunstenaars was hij vooral belangrijk als hun droom gerealiseerd om een heuse Turner-tentoonstelling vernieuwer. Er zijn weinig kunstenaars die de kunstgeschiede te maken, opgezet in twee delen, die elkaar aanvullen en nis zo sterk hebben beïnvloed als Turner. Het Franse impressio versterken. nisme van Claude Monet of het Nederlandse luminisme van Piet Mondriaan, waarin de pure sensatie van licht is weergegeven Gevaar & Schoonheid – Turner en de traditie van het sublieme met losse verftoetsen in heldere kleuren, is zonder Turner bestaat uit ruim 170 kunstwerken, zowel schilderijen, aqua ondenkbaar. Het expressionisme, aan de andere kant van het rellen en tekeningen als beeldhouwwerken, foto’s en licht- en spectrum, heeft de emotionaliteit van schilderen met Turner videoinstallaties. Alle hiervóór genoemde kunstenaars zijn op gemeen. De futuristen, die zich lieten inspireren door de de tentoonstelling vertegenwoordigd, samen met vele anderen. dynamiek van het moderne leven, vonden in Turner eveneens De werken zijn verdeeld naar de vier elementen, die Turner een wegbereider. Hetzelfde geldt voor iemand als Richard Long, met zijn kunst expliciet bestudeerde, soms afzonderlijk en die de fysieke beleving van een landschap tot kunst maakte, soms in hun interacties. De kunstwerken rond de elementen of Piero Manzoni, die oneindigheid verbeeldde met volledig water en vuur zijn te zien in Museum de Fundatie, de werken T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme rond aarde en lucht in Rijksmuseum Twenthe. Daarmee is in 8 9 Paul Knolle urner en de traditie van het sublieme Zwolle het zeegezicht de focus, terwijl in Enschede de nadruk Turner in zijn element(en). ligt op landschappen op de vaste wal. Bijzondere aandacht is er voor de relatie van Turner met Nederland. Van jongs af aan was De kunstenaar, de vier elementen de schilder gefascineerd door de Hollandse meesters van de zeventiende eeuw. In 1817 bezocht hij Nederland persoonlijk en het sublieme en legde hij zijn indrukken vast in schetsboeken. Ze tonen zijn fascinatie voor het vlakke landschap, de heldere luchten en het overal aanwezige water. Hij ging daarna nog een aantal keren naar Nederland en vulde door de jaren heen tien schetsboeken, waarvan er vier op de dubbeltentoonstelling te zien zijn.

Als directeuren van de beide organiserende musea presenteren wij met trots het resultaat van deze eerste onderlinge samen werking. Daarbij hebben wij de genereuze steun mogen onder vinden van de Turing Foundation, het Mondriaanfonds, het VSB Fonds en Fonds 21. Steun is voorts ontvangen van het G.J. van Heek Jr. Fonds en de Vereniging van Vrienden van Rijksmuseum Twenthe. Zonder de bijdragen van zoveel verschillende fondsen Het is zo gemakkelijk gezegd: Turner is een subliem kunstenaar. Niet alleen enig zoekwerk op internet levert de nodige inlichtin en organisaties zou een tentoonstelling van deze omvang De talrijke fans van deze Brit bewonderen zijn suggestief- gen op, ook is het aantal boeken over het onderwerp langzamer eenvoudigweg onmogelijk zijn. Onze dank geldt evenzeer de atmosferische landschappen en zeegezichten en zijn bonte hand overstelpend. Zo heeft Hans den Hartog Jager in zijn collega-musea, kunsthandelaren, particuliere verzamelaars taferelen uit literatuur, mythologie en Bijbel. Het oeuvre dat uitgave bij de tentoonstelling Meer licht in Museum de Fundatie en kunstenaars die als bruikleengevers hun kunstwerken Joseph Mallord William Turner, sinds de film van regisseur Mike in 2011 geopperd dat het begrip nog altijd van toepassing is op beschikbaar stelden. Onze sponsors en subsidiegevers, het Leigh met Timothy Spall in de hoofdrol (2014) ook bekend als allerlei kunstvormen en nog steeds van betekenis verandert. Ministerie van OCW, de Provincie Overijssel, de Gemeente ‘Mr. Turner’, heeft nagelaten is omvangrijk, gevarieerd in de Arnold Heumakers beschrijft in zijn recente De esthetische Enschede, de Gemeente Zwolle en de BankGiro Loterij, zijn wij keuze van onderwerpen en materialen en inderdaad: vaak van revolutie. Hoe Verlichting en Romantiek de kunst uitvonden hoe dankbaar voor hun niet-aflatende steun bij de verwerkelijking zeer hoge kwaliteit. mede aan de hand van het sublieme aan het eind van de acht van onze ambities, die groot zijn en nog steeds groeien. Last but Dat Turner een groot kunstenaar was, hebben talrijke tiende eeuw de autonome kunst ontstond, of, zoals Vrij not least gaat onze dank uiteraard uit naar Tate in Londen, de tentoonstellingen met en boeken over zijn werk duidelijk Nederland-redacteur Carel Peeters het noemt: “het domein voor thuisbasis van Turner, en in het bijzonder naar Turner-expert gemaakt; die vaststelling vraagt geen gedegen vakkennis. de ongebonden creativiteit”. In zijn bespreking van Heumakers’ David Blayney Brown, die ons tijdens het samenstellen van de Een bezoek aan de Clore Gallery van Tate Britain, waar boek schrijft hij: “Het romantisch-moderne kunstbegrip maakt tentoonstelling met raad en daad heeft bijgestaan. Turners artistieke erfenis (de ‘Turner Bequest’, de grootste de kunst nog steeds tot het domein van de ongebonden creati verzameling Turners ter wereld) wordt getoond, blijft voor viteit. Wanneer alles in de samenleving wel ergens aan vastzit Ralph Keuning, directeur Museum de Fundatie bezoekers verbluffend. Maar subliem als kwaliteitskeurmerk [religie, macht, politiek, enz.], dan is de kunst nog steeds Arnoud Odding, directeur Rijksmuseum Twenthe zegt niet zoveel. Turner heeft bewust invulling gegeven aan ongebonden.” Die ongebondenheid ontstond aan de hand van het sublieme, maar op een betekenisrijke manier. Aan de opvattingen over het originele genie en over de ‘eigen waarheid’ hand van het sublieme zorgde hij als een ware voortrekker die de kunst er – naast de logische en de redelijke waarheid voor koerswijzigingen in de kunst richting autonomie waar – volgens de achttiende-eeuwse filosoof Baumgarten op na zou kunstenaars tot vandaag de dag dankbaar gebruik van maken. houden. In kunst kon de mens geheel zichzelf zijn. Grote In deze bijdrage wordt het sublieme nader toegelicht. Omdat denkers als Goethe, Rousseau, Diderot, Hemsterhuis, Schiller, Turner op weg naar meer losheid en ongebondenheid in zijn Kant en Herder hebben aan dit proces bijgedragen. Deze werk het sublieme op geheel eigen wijze vormgaf en hierbij ontwikkelingen zijn niet alleen terug te vinden in de kunst vaak de ingang koos van aarde, lucht, water of vuur, wordt een theorie en esthetica, maar ook in de kunsten zelf. kleine zijsprong gemaakt naar de rol van de vier elementen in zijn werk. Over de rol van Turner als voorloper voor de moderne kunst wordt verschillend gedacht. In de catalogus bij de prachtige De laatste jaren heeft de geschiedenis van het begrip subliem tentoonstelling Late Turner. Painting Set Free (2014-2015) in verband met de kunsten, ook die van vandaag de dag, veel laten de auteurs zich hierover – ondanks de ondertitel – nogal aandacht gekregen. Het Londense museum Tate, waar Turners voorzichtig uit. Zij benadrukken dat Turners werk is geënt op omvangrijke artistieke nalatenschap wordt beheerd, startte in allerlei opvattingen en begrippen die een ruime ontwikkeling 2008 het onderzoeksproject The Sublime Object: Nature, Art hadden doorgemaakt alvorens door Turner te worden ver and Language, waarvan de indrukwekkende resultaten op de werkt; zijn schilderijen en aquarellen waren niet bedoeld om website van het museum zijn te vinden. Het project leidde tot de moderne kunst voor te bereiden. Maar de unieke wijze online essays, case studies, conferenties, symposia en films. De waarop hij het sublieme en andere noties heeft vormgegeven basis werd gevormd door kunstwerken uit de eigen collectie van én de doorlopend positieve bejegening van Turner door latere het museum. kunstenaars maken hem wel degelijk tot de schilder die de weg T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme voor het autonome kunstwerk heeft geëffend. Ook wordt wel helden behoorden – te imiteren en zelfs te overtreffen. 10 11 van afschrikwekkende taferelen in een schilderij had de toe Pseudo-Longinus genoemd. Het bevat de opvatting dat de urner en de traditie van het sublieme gesignaleerd dat Turner weliswaar complexe motieven in de Bovendien koos hij bewust voor, anachronistisch gesproken, schouwer altijd voldoende distantie om er toch enig genot aan mens zich verheft boven het alledaagse en zuiver nuttige door natuur sterk heeft vereenvoudigd in zijn werk, maar dat dit ‘less is more’. Zijn appreciatie van de schets – waarvan zijn te ontlenen. Het publiek was zich ervan bewust dat het naar een zich een voorstelling te maken van het overweldigende en geen abstractie in de twintigste-eeuwse betekenis is. Een feit is talrijke onvoltooide en onvoltooid schijnende werken evenveel schilderij keek en in werkelijkheid vaste grond onder de voeten oneindige. In 1674 publiceerde de dichter-schrijver-criticus dat zijn abstraherende benadering een fundament vormde voor bewijzen zijn – liep synchroon met de belangstelling hiervoor had. Nicolas Boileau-Despréaux de Franse vertaling Le traité du kunstenaars die omstreeks 1900 nieuwe stappen hebben gezet onder verzamelaars, maar was wel zéér uitgesproken. Turners Turner werd gefascineerd door de geologie, zoals blijkt uit sublime, ou du merveilleux dans le discours die de directe aanzet bij de bewerkstelliging van autonomie in de beeldende kunst. streven naar het losse, naar een vertaling van vormen, zon, licht zijn studies van uiteenlopende typen van rotsformaties. Hij was tot een theoretische discussie over het verhevene. Het Turner heeft als eerste grote schilder een aantal kunst en schaduw in zuivere kleuren, leidde tot een onmiskenbare bestudeerde tijdens zijn reizen in binnen- en buitenland hoe de gaat nu om de ontwikkelingen rondom het sublieme in Groot- theoretische begrippen consequent en eigenzinnig vertaald autonomie van zijn schilderijen en aquarellen. Dat hij die pas in aarde van uiterlijk veranderde, afhankelijk van bewolking en de Brittannië, omdat de theorievorming erover elders – zoals die in geschilderde en geaquarelleerde vormen en composities en zijn latere werk werkelijk bereikte is niet zo vreemd. Het kostte hoedanigheid van het licht. Hij schilderde bergen en kloven als van Kant, Schopenhauer en Hegel – bij Turner geen grote rol hiermee talrijke kunstenaars de ogen geopend. Dat is niet alleen hem tijd om de juiste middelen te vinden om zijn idealen uit te een echte wildernis, een product van de natuur, meestal zonder heeft gespeeld. te danken aan zijn eigenzinnige toepassing van begrippen als beelden. figuurtjes. Zo hij die al weergaf, dan waren ook zij gereduceerd In het laatste decennium van de zeventiende eeuw maakten imitatie (in zijn geval een vrijgevochten, creatieve navolging tot lijnen en vlakken. drie Britten onafhankelijk van elkaar een reis die hen door de van oude meesters) en het sublieme, maar ook aan de voor De vier elementen Zijn belangstelling voor de lucht etaleerde hij bijvoorbeeld Alpen voerde. Anthony Ashley-Cooper, graaf van Shaftesbury, de eigen tijd opvallende schetsmatige resultaten die hij Tot de wezenlijke ingrediënten van Turners werk behoort zijn in wolkenstudies, een genre dat in zijn tijd populair was, zoals John Dennis en Joseph Addison schreven ieder over hun beschouwde als volwaardige kunstwerken. nieuwe benadering van traditionele begrippen als de vier ook de vele wolkenstudies van Alexander Cozens en John tegengestelde gevoelens in de bergen: horror en weerzin elementen en, in één moeite door, van het sublieme. De sleutel Constable bewijzen. Maar het ging Turner dit keer niet zozeer aan de ene kant, een gevoel van harmonie en plezier aan de ‘Altersstil’ tot de weergave van zijn persoonlijke sublieme ervaringen werd om wetenschappelijke kennis, maar om beweging en variatie. andere kant. Addison verwoordde in zijn verslagen in de Soms wordt de losheid in zijn latere werk geassocieerd gevormd door zijn kijk op aarde, lucht, water en vuur. Turner bestudeerde de lucht overdag en bij zonsopkomst Spectator en in Pleasures of the Imagination zijn ontzag voor met de zogenoemde ‘Altersstil’, een Duits begrip dat wordt De vier elementen werden al in de oudheid beschouwd als en -ondergang en gebruikte zijn vingeroefeningen later in de oneindigheid van de ruimte die de ervaring van schoonheid geassocieerd met een select gezelschap briljante kunstenaars. de basis van de schepping en dus van vitaal belang voor de schilderijen. Dergelijke studies waren zeer geschikt om tot oversteeg. Hij verwoordde dit als volgt: “The Alps fill the mind Zoals sommige musici op late leeftijd op de toppen van hun mensheid. Zij werden afgebeeld door bekende kunstenaars kleurproeven te komen. In zijn suggestieve wolkenstudies with an agreeable kind of horror”. Hij hanteerde niet het woord kunnen spelen, vol schijnbaar gemak, als het ware vrij van de als Albrecht Dürer en Pieter Brueghel de Oude. Turner heeft ontwikkelde hij een techniek om het landschap door louter subliem, maar sprak wel in superlatieven over ‘unbounded’, noten, zó dat je als toehoorder zou willen dat zij doorgaan en de vier elementen in vele aquarellen en schilderijen verwerkt, coloriet te verbeelden. Zo legde hij niet zozeer een bepaalde ‘unlimited’, ‘spacious’ en ‘greatness’. Addisons publicaties doorgaan, zo laten sommige grote beeldende kunstenaars op ieder op zichzelf maar ook in onderlinge samenhang en locatie vast, maar experimenteerde hij met vormen. Een aantal vormden een basis voor de analyses van de bekendste auteur latere leeftijd alle conventies los. Zij komen als bevrijd tot een altijd op een ongeforceerde manier. Dat Turner zich aan van deze wolkenstudies heet veelzeggend genoeg ‘colour over het sublieme, de Ierse politicus en filosoof Edmund Burke. expressieve, zeer individuele en losse, soms grove stijl. Deze de standaardiconografie van dit thema onttrok was niet zo beginnings’ [cat. nr. 157]. Vormen zijn hierin zó gereduceerd, In A Philosophical Enquiry into the Origin of Our Ideas of the wordt wel ‘Altersstil’ genoemd en wijst op een ogenschijnlijke vreemd. In de negentiende eeuw verdween de theorie van dat zij nauwelijks als zodanig herkenbaar zijn. De ‘colour Sublime and Beautiful (1757) analyseerde Burke niet alleen souplesse in de uitvoering die aan rijpheid en ervaring kan de vier elementen geleidelijk uit beeld. Dit had te maken beginnings’ waren bedoeld om zijn oog te trainen, zijn verbeel het sublieme zelf, maar ook de geestelijke en fysieke gevolgen worden toegeschreven. Onder de beeldhouwers worden met de industrialisatie en met ontwikkelingen in de exacte ding te ontwikkelen en landschappen te vertalen in een zuiver van het beleven ervan. Hij maakte onderscheid tussen de Donatello, Michelangelo, Adriaen de Vries, Rodin, Rosso en De natuurwetenschappen. coloriet. Zij waren niet bedoeld als zelfstandige kunstwerkjes aard en beleving van het schone en die van het verhevene. Het Kooning tot dit illustere gezelschap gerekend, onder de Turner heeft vooral na 1810 de vier elementen in een nieuw en Turner heeft zeker niet bewust gestreefd naar volledige schone is harmonieus, geleidelijk, goed geproportioneerd, schilders Titiaan, Rembrandt én dus Turner. In de schilderkunst jasje gestoken door ze los te weken uit hun historische en abstractie, maar met deze kleurexperimenten kwam hij dichtbij geordend, zacht, lieflijk en zorgt bij de toeschouwer voor een wordt deze stijl gekenmerkt door het verontachtzamen van mythologische context. Met het afbeelden van vuur verwees een autonomie die latere kunstenaars zo heeft aangesproken. aangename ervaring, niet voor intens-heftige emoties zoals contouren, de prominente rol voor de kleur, gebrek aan hij naar de rol van dit element bij de schepping van de het verhevene. Burke schreef: “Schoonheid brengt je tot rust en detaillering, losse, brede penseelstreken en dikke verflagen. aarde en het gebruik ervan in de industrie. De verzengende Het sublieme geeft je de indruk dat Gods wereld ordelijk en goed is”. Het vaak Op deze stijl kwam nogal eens kritiek. Zo verweet de classicis kracht van het vuur wordt duidelijk in zijn weergaven van Het begrip subliem, in Nederland in de achttiende en negen onregelmatige sublieme zorgt voor verschrikking, ontzetting tische kunstenaar-schrijver Gerard de Lairesse, die een glad natuurrampen (vulkaanuitbarstingen leidden in zijn werk tiende eeuw meestal ‘het verhevene’ genoemd, is niet door en angst (bij voorkeur doodsangst) en merkwaardig genoeg geschilderd oppervlak voorstond, de late Rembrandt ‘kladdery’. tot kleurexperimenten en vormloosheid) en de branden in de kunstenaars bedacht, maar heeft eerst een lange reis gemaakt – dankzij het feit dat de kijker beseft dat hij zich in veiligheid Vertegenwoordigers van de ‘Altersstil’ werden wel beticht van Houses of Parliament in 1834, die hij vanaf de Thames vastlegde door geschriften over de rederijkerij en de beeldende kunsten, bevindt, in ieder geval bij beeldende kunst – tegelijkertijd afnemend gezichtsvermogen of zelfs van verminderde geeste vanuit een inderhaast gehuurde boot. de muziek en de literatuur. Het kreeg meer aandacht in de loop voor intens genot. Wie het sublieme wil beleven, riskeert lijke capaciteiten. Deze verwijten duiden meer op haat en nijd Dat water, weer en wind zijn warme belangstelling hadden van de achttiende eeuw, toen de gevoelsmatige reacties van lichamelijke of geestelijke pijn die in het verlengde ligt van dan op reële problemen bij de kunstenaars, die bewust waren blijkt wel uit het feit dat een derde van zijn schilderijen mensen op natuur en kunst steeds meer belangstelling kregen de verrukking. Het sublieme zorgt voor de sterkst denkbare toegegroeid naar een lossere stijl. Het vraagt nu eenmaal veel zeestukken zijn. Hierbij speelde zeker mee dat Groot-Brittannië en de esthetica ontstond. Tot op de dag van vandaag staat het in emoties; men wordt als het ware geabsorbeerd door de ervaring ervaring om met zulk speels gemak tot meesterwerken te voor zijn handel en politieke en militaire macht afhankelijk de belangstelling bij kunstenaars, schrijvers, kunstcritici, en kan aan niets anders meer denken. De ware belevenis van het komen. De schijnbare achteloosheid waarmee moeilijke was van de zee waardoor het was ingesloten. Schipbreuken literaire critici, musici en filosofen. Dit betekent dat een begrip sublieme is dan ook een eenzame ervaring. Met moraal had deze problemen werden en worden opgelost, wordt met een Italiaans dienen in Turners werk bovendien als metafoor voor de dat zó vitaal was voor Turners (kijk op) kunst en voor de niets te maken. De krachtigste indrukken die wij ondergaan in begrip sprezzatura genoemd, een begrip dat afkomstig is uit het menselijke kwetsbaarheid. Hij wisselde in zijn zeegezichten veranderingen die hij daarin aanbracht nog altijd actueel is, ook natuur en kunst zijn dikwijls het gevolg van zaken die moreel etiquetteboek Il libro del Cortegiano (‘Het boek van de hoveling’, natuurlijk aandoende scènes, bijvoorbeeld van havens, af met al is de betekenis ervan niet meer identiek aan die in de tijd van geen enkele betekenis hebben. 1528) van Baldassare Castiglione. Kunstenaars namen het al dramatisch aandoende experimentele voorstellingen waarin Turner. Sublieme landschappen en zeegezichten in de periode van snel over en hoopten zo indruk te maken op de buitenwereld. de overweldigende kracht van het water wordt benadrukt. de Romantiek tonen de hoogste bergketens, de diepste kloven, Of Turners hang naar een steeds lossere schildertrant, die Hij werkte zeker in zijn late werk niet natuurgetrouw, maar De discussies over het sublieme in de achttiende en vroege woeste watervallen, de zwaarste stormen, een overweldigend werd bekritiseerd om zijn vermeende vormloosheid, kan van buiten naar binnen om de rotatie van wervelwinden en negentiende eeuw gaan terug op een manuscript over het onweer, de wildste zeeën, vulkaanuitbarstingen of lawines. Als worden gezien als een variant van de ‘Altersstil’ is de vraag. maalstromen te suggereren. Zo werd de toeschouwer als het verhevene in de retorica uit de eerste eeuw na Christus, getiteld die op dat moment in werkelijkheid zouden gebeuren, zouden Eerder zal hij, in zijn streven naar een eigen handschrift, ware het schilderij ingezogen. Er wordt wel beweerd dat hij Peri hypsous (‘Over het sublieme’). De onbekende auteur van zij levensbedreigend zijn. Ook heftige taferelen zoals rampen hebben geprobeerd Rembrandt en Titiaan – die tot zijn absolute hiermee afweek van het sublieme. Maar bij het aanschouwen het geschrift, dat in de zestiende eeuw werd gevonden, wordt die werden beschreven door grote schrijvers als Homerus, T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme Dante, Milton, Shakespeare en Byron behoorden tot het domein heelal, oceanen), al wat wij in de natuur als gevaarlijk ervaren, 12 13 Feico Hoekstra urner en de traditie van het sublieme van het sublieme. De Bijbel, die begint met de schepping van donkere tonen en harde materialen: hiermee kon de kunstenaar “Combining the de wereld en eindigt met de Apocalyps en het Laatste Oordeel, aan de slag. Begrippen die men kan toevoegen zijn grootsheid was de ultieme geschreven bron voor het sublieme. Beeldende en intensiteit waardoor degene die ze ervaart tijdelijk wordt force of nature and kunstenaars putten er met graagte uit. overweldigd. In de praktijk behoorde de belevenis van een passage door De eerste directeur van de Royal Academy, Sir Joshua of truth” de bergen tot de meest sublieme ervaringen. Enerzijds was er Reynolds, omarmde de ideeën van Burke enthousiast en omstreeks 1800 nog angst om van grote hoogte naar beneden propageerde het vervaardigen van sublieme voorstellingen Joseph Mallord William Turner te vallen en was er ontzag voor de uitgestrektheid van een aan de academie. Maar de ware belichaming van het sublieme Note on Poetry and Painting panorama; tegelijkertijd genoot men al van het uitzicht, dat in de beeldende kunst was Turner, die het reizen over zee en 1809-1811 handig genoeg tegelijkertijd de volmaaktheid van de schepping door de bergen aan den lijve had ervaren. Het is niet moeilijk (Tate, Londen, Turner Bequest 1856) optimaal in beeld bracht. De nietigheid en kwetsbaarheid van vast te stellen dat Turner, in wiens werk vanzelfsprekend ook de mens tegenover de grootse natuur, dat is een thema dat vaak schoonheid huist, heeft getracht om op een uiterst individuele terugkeert in de beeldende kunst en literatuur van de Roman wijze op een nieuwe manier vorm te geven aan het sublieme: in tiek, ook bij Turner. Na 1770 zou de angst voor het bergland zijn berglandschappen en zeestukken, in zijn belangstelling schap plaats maken voor esthetisch genot. Langzamerhand voor het licht-donker en het oneindige en op allerlei andere Waargebeurd of niet, het verhaal dat Turner zich ooit liet vast die het hout onder de voeten van de zeelieden wegvreet. Bij kwam het toerisme op gang. Vele bezoekers met een gevoelige manieren. De losse, ijle techniek van zijn aquarellen waarin binden aan de mast van een schip in zwaar weer om de dreiging alle angst die het schilderij oproept, heeft het onbedoeld iets ziel gingen op reis naar de Alpen en andere bergketens om ervan de materie bijna oploste en het onderwerp als beeld verloren van een storm op zee te ervaren, illustreert het beste wat de komisch, die absolute onmacht van de mens om de natuur te te genieten en om als het ware in contact te komen met zichzelf. ging, nam hij over in zijn visionaire schilderijen in olieverf. term ‘subliem’ betekent als het over hem en zijn kunst gaat. bedwingen. De Amerikaanse literatuurhistorica Marjorie Hope Nicolson Hij ging hierin zó ver dat vele tijdgenoten hem niet konden Zoiets moet overweldigend zijn, te groot voor woorden, niet te Turner was niet de eerste die zulke stormrampen op het vatte deze ontwikkeling prachtig samen in de titel van haar volgen en zich kritisch uitten over dit controversiële werk: over bevatten. Het besef te zijn overgeleverd aan de elementen, aan water schilderde. Het Bijbelverhaal van de storm op het meer boek Mountain Gloom and Mountain Glory. The Development of het obscure van zijn onderwerpen, de als niet-naturalistisch de grillen van de natuur, waarin de mens nog minder dan een van Galilea kent bijvoorbeeld een lange traditie in de kunst. the Aesthetics of the Infinite (1959). ervaren kleuren, de onduidelijke vormen en opdringerige bijrol speelt, slechts figurant is, die ook gemist kan worden. Beroemde vertolkers van vóór Turner zijn Tintoretto en Ook al is er sprake van een golfbeweging in de waardering voor verfbehandeling. De angst die dat veroorzaakt en tegelijkertijd het ontzag, de Rembrandt (afb. 1), na hem was het onder anderen Delacroix het sublieme en won de schoonheid in de loop van de negen In tegenstelling tot voorlopers en tijdgenoten die als het bewondering, de overgave. Gevaar en schoonheid. Subliem. die zich erop uitleefde. Stuk voor stuk kunstenaars die met tiende eeuw terrein, het sublieme verdween niet van het toneel. ware de natuur een spiegel voorhielden om tot – weliswaar vaak De schilderkunst van Joseph Mallord William Turner be hun expressieve schildertrant en dramatische lichteffecten De filosoof Friedrich Nietsche mag in 1886 het sublieme geïdealiseerde – weergaven ervan te komen, volgde Turner hoort tot de romantiek, de kunststroming die tegen 1800 dicht bij Turner staan. Dat hij de vertelling zelf nooit verouderd hebben verklaard - het begrip speelt nog altijd een als een waar origineel genie zijn eigen regels om de natuur te ontstond en waarin de objectiviteit van het achttiende-eeuwse schilderde, heeft mogelijk te maken met de onvermijdelijke belangrijke rol in het denken over kunst (zoals bij Theodor interpreteren. Hij gedroeg zich overigens niet als een kluize verlichtingsdenken werd ingeruild voor subjectiviteit. moraal, die de angel eruit haalt. Heb vertrouwen, zegt Jezus, Adorno en Jean-François Lyotard) en in de kunst zelf. Barnett naar – daarvoor manifesteerde hij zichzelf te graag – en bleef de Voorwerp werd onderwerp. Geen koude feiten dus, maar be dan komt alles goed. Turner ging het juist om de angel. Newman schreef in 1948 een essay onder de titel ‘The sublime is resultaten van zijn inspanningen in het openbaar tonen. zieling en beleving. De mensheid staat volgens de romantici Nieuwtestamentische verhalen over de God van geloof, hoop now’. In 1950-1951 vervaardigde hij het schilderij Vir Heroicus Zoekt men naar de essentie in Turners werk, dan kan men niet niet boven de natuur, maar is er onlosmakelijk mee verbonden. en liefde heeft hij wel uitgebeeld, maar de nietsontziende God Sublimus. Dat Mark Rothko het sublieme de basis voor zijn om het sublieme heen. Turner wist dat het sublieme volgens Het sublieme is de uiterste consequentie van die opvatting. van het Oude Testament had ontegenzeggelijk zijn voorkeur. kunst vond, is langzamerhand algemeen bekend. Burke alleen in eenzaamheid kon worden beleefd. Men kan zich Het is de erkenning dat de natuur onverstoorbaar is, volstrekt Zijn meesterproef op het gebied van de historieschilderkunst, afvragen of hij mede daarom zo intensief op zoek is geweest onverschillig ten aanzien van de individuele mens, en de kunst het genre dat het meeste aanzien genoot en waartoe ook de Edmund Burke had in eerste instantie veel invloed op kunste naar een eigen individuele beeldtaal, een vorm van artistiek om daarvan het grootse, ja zelfs het mooie in te zien. Turner uitbeelding van de Bijbelse geschiedenis werd gerekend, is naars van zijn eigen tijd. Hij gaf hen een aantal handreikingen. soleren om het sublieme optimaal te kunnen (laten) beleven. kon dat als geen ander. Hij is de meester van het sublieme land The Fifth Plague of Egypt [cat. nr. 124] uit 1800, dat trouwens Tot het sublieme behoren duisternis, enorme afmetingen, schap, de schilder die de grootsheid van de schepping en de niet de vijfde (veepest) maar de zevende plaag (hagel) uit het onduidelijkheid, ontbering, het onverwachte, oneindigheid (het Paul Knolle is hoofd collecties van Rijksmuseum Twenthe. nietigheid van de mens tot uitdrukking bracht op een manier boek Exodus laat zien. Hier komt helemaal niks goed. Alleen de die nog altijd tot de verbeelding spreekt. helverlichte piramide in het centrum van de compositie lijkt bestand tegen het vernietigende werk van de natuur, maar die Al aan het begin van zijn carrière gold Turner als een bijzonder symboliseert de dood. talent. Fishermen at Sea [cat. nr. 16] is het eerste olieverfschilderij De belangrijkste voorgangers van Turner waar het de storm dat hij tentoonstelde in de Royal Academy. Dat was in 1796, gezichten betreft, zijn zeventiende-eeuwse Nederlandse op zijn eenentwintigste. Hoewel hij zijn meest sublieme marineschilders als Willem van de Velde de Jongere, die in werken pas later maakte, zit dat idee van de grote natuur en Londen werkte, en Ludolf Bakhuizen. Laatstgenoemde wordt de kleine mens er al meteen in. Het krappe bootje tegenover gezien als romantisch schilder avant la lettre. Hij zou net als de uitgestrektheid van de zee, het flauwe lampje tegenover Turner het gevaar hebben opgezocht door tijdens stormen de volle maan. Het ligt er welbeschouwd vrij dik bovenop, zo het water op te gaan om hoge golven en donkere luchten te met die spotlight recht van boven. Veertig jaar na dato deed hij bestuderen. Zowel van Bakhuizen als van Turner bestaat een het anders. In Stormy Sea with Blazing Wreck [cat. nr. 5] uit circa schilderij van de landing van koning-stadhouder Willem III [cat. 1835-1840 staat er zo’n zelfde spot op het tafereel maar moet nr. 73 en 75]. Bakhuizen schilderde hem voor de kust van Zuid- je zoeken naar het bootje. Het natuurgeweld eist alle aandacht Holland bij zijn tijdelijke terugkeer uit Engeland in januari op, waarbij niet alleen de golven zich tegen de mens hebben 1691, Turner schilderde hem voor de kust van Devon bij zijn gekeerd, ook het vuur doet mee. Het flauwe lampje, dat de weg invasie van Engeland in november 1688. Op beide doeken is zou moeten wijzen in het donker, is een felle brand geworden, het slecht weer. In het geval van Bakhuizen, een tijdgenoot T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme gebeurtenis in zijn historische context plaatsen. Los van 14 15 atmosfeer en ruimte van een landschap er al helemaal in. Wat kunstenaars als Turner was het maken van een schilderij een urner en de traditie van het sublieme dergelijke bedoelingen kunnen deze kunstwerken in algemene heb je als landschapsschilder eigenlijk nog meer nodig? manier om ervaringen te herbeleven. In de beslotenheid van het zin gezien worden als verbeelding van het sublieme. Turner Het lijkt erop dat Turner zich die vraag naarmate hij ouder atelier reisde hij in gedachten terug naar de bron van inspiratie, heeft in de eerste plaats het vuur willen schilderen en het werd steeds vaker stelde en gaandeweg tot de conclusie kwam al of niet met behulp van schetsen. De confrontatie met de politieke statement pas achteraf bedacht, daar kun je gerust dat hij inderdaad maar heel weinig nodig had om zijn visie op elementen, de overlevering aan de natuur, herhaalde zich in vanuit gaan. Want wat is er subliemer dan vuur? Een flinke storm de wereld te verbeelden. Een aantal late olieverfschilderijen, zijn worsteling met de verf. Vooral tijdens het aquarelleren trekt altijd wel een aantal mensen naar het strand, maar een waaronder Seascape with Distant Coast [cat. nr. 23] van omstreeks moet Turner de parallel zijn opgevallen tussen het water in zijn uitslaande brand is pas echt een attractie. Ook Turner kon 1840 en Falls of Schaffhausen [cat. nr. 153] van 1840-1845, komt verbeelding en het water waarin hij zijn kwast doopte. daaraan geen weerstand bieden. Hij bevond zich met zijn vanwege de losse toets en het ontbreken van een concrete potlood en schetsboek onder de zich vergapende massa voorstelling dicht in de buurt van de geaquarelleerde studies Met de jaren liet Turner de objectieve weergave van de wereld toeschouwers van het spektakel. uit zijn schetsboeken. Ze zijn geschilderd op een witte grond verder los. De meetbare landschappen van Nicolas Poussin, Zo bekeken is het raar dat branden nooit echt populair zijn laag, een praktijk die inging tegen de academische traditie om Claude Lorrain, Aelbert Cuyp [cat. nr. 142 en 44] en andere bewon geworden in de schilderkunst. Toch bestaat er een genre rond van donker naar licht te werken. Het is alsof je door de mist derde classicisten, waarin alles zijn vaste plaats en betekenis dit onderwerp. Zie het oeuvre van Egbert van der Poel, een kijkt. Een vlek, een streepje, iets donkerder dan de omgeving, heeft, zijn zo ongeveer het tegendeel van de onpeilbare specialist. Hij schilderde branden op het platteland bij nacht, suggereert een rots of een boot. Een iets lichter stuk suggereert visioenen uit Turners late oeuvre. Voor hem was licht niet langer doorgaans kleine werken, geen grote pronkstukken [cat. nr. 59]. de zon. Sommige van die werken zijn niet af, van andere is het een middel om een object in de ruimte te definiëren, zoals Ze hebben iets stiekems, als iets wat je eigenlijk niet mooi mag niet duidelijk of ze af zijn. Bekend is dat Turner onaffe werken aspirant schilders op de kunstacademie werd geleerd, hij wilde vinden. Het is misschien ook wat te veel van het goede, zo’n meenam naar tentoonstellingen om er ter plekke details aan toe het licht zelf schilderen. Turners lichtschilderijen, om ze zo levensgrote ramp aan je muur. Maar dat is precies wat Turner te voegen. Eerder voor het publiek en de kunstcritici dan voor maar even te noemen, ontkennen als het ware de materiële later zou doen. Het succes dat hij ermee had, geeft aan hoe ver zichzelf misschien. Ook als titels verwijzen naar locaties die hij wereld. Het meest veelzeggend zijn wat dit betreft de aqua Turners eeuw en die van Van der Poel van elkaar verwijderd daadwerkelijk heeft bezocht, waren het namelijk de impressies rellen en schilderijen die hij vanaf 1840 maakte van Venetië, waren. Dat het steevast gaat om nachttaferelen draagt bij aan de en niet de topografische details waar het hem om ging. Niet het waarop mensen zowel als gebouwen en schepen verdwijnen in heimelijke sfeer van de schilderijen, al is de belangrijkste reden decor, maar de sfeer. Niet de observatie, maar de beleving. Voor een zee van licht (afb. 3). Waar hij de lagunestad eerder nog Afb. 1 Rembrandt van Rijn daarvoor uiteraard dat in het donker de vlammen het meest De storm op het meer van Galilea dramatische effect hebben. Om diezelfde reden zijn de schilde 1633 rijen van vulkaanuitbarstingen, die eind achttiende eeuw olieverf op doek populair werden en waarvan Joseph Wright of Derby de kam 160 x 128 cm verblijfplaats onbekend pioen is, vaak nachtelijke voorstellingen (afb. 2). Ook Turner nam het onderwerp ter hand. Hij schilderde de uitbarsting van een vulkaan op Sint Vincent, een eiland in de Caraïben, die plaats van Willem III, komt dat overeen met de reële situatie. Het had op 30 april 1812 – ‘at midnight’, zoals expliciet is vermeld in schilderij van Turner, honderdveertig jaar later gemaakt, houdt de titel [cat. nr. 58]. Niet dat Turner er bij was, hij moest zich zich minder nauwkeurig aan de realiteit. Tijdens zijn eerste behelpen met een schetsje dat iemand anders ter plekke had poging om over te steken moest Willem weliswaar omkeren gemaakt. vanwege een storm, maar tijdens zijn tweede poging was de zee kalm. Hoewel Turner zich waarschijnlijk vergiste, is het Bij de brand van de Tower of London in 1841 was hij wel de vraag of hij het anders had gedaan als hij wel de werkelijke aanwezig. Daarvan getuigt een serie aquarellen die raakt aan weersomstandigheden had gekend. Bij het schilderen van een een aspect van het sublieme dat niet zozeer de inhoudelijke invasie kun je zo’n storm eigenlijk niet missen. kant van de schilderkunst behelst, maar het schilderen zelf [cat. nr. 63]. Het zijn snel gemaakte impressies van licht en kleur, De volledige titel van het schilderij van Turner is The Prince of zonder detaillering. De architectuur van de Tower is nauwelijks Orange, William III, Embarked from Holland, and Landed at herkenbaar. Dat heeft ertoe geleid dat deze aquarellen tot voor Torbay, November 4th, 1688, after a Stormy Passage. Daar zit kort werden gehouden voor schetsen van de brand van de nog een foutje in, want de landing was op 5 november. Maar dit Houses of Parliament van zeven jaar eerder. Als schilder van het terzijde. Het doek dateert van begin jaren dertig en is door sublieme was Turner minder geïnteresseerd in feiten dan in Turner-kenners geïnterpreteerd als kritiek op de onwil van de emotionaliteit. Om de heftigheid van een gebeurtenis vast te toenmalige regering van Groot-Brittannië om het Verenigd leggen, is een heftige manier van schilderen het meest over Koninkrijk der Nederlanden te steunen tijdens de Belgische tuigend. Onderwerp en stijl vallen samen, wat de zeggings Revolutie, die leidde tot de scheuring van de Noordelijke en de kracht van een schilderij vergroot. Juist met zijn aquarelstudies Zuidelijke Nederlanden. Ook in andere werken zou Turner onderzocht Turner dit schilderkunstige principe. Het meest kritiek op gebeurtenissen in zijn tijd hebben verstopt, met de extreme voorbeeld zijn de aquarellen waarmee hij de vluchtig Afb. 2 Joseph Wright of Derby elementen als spreekbuis. Zo worden zijn schilderijen van de heid van licht en kleur probeerde vast te leggen. Ze worden Vesuvius in Eruption, with a View over the Islands in the Bay of Naples verwoesting door brand van de Houses of Parliament in Londen aangeduid met ‘colour beginnings’ [cat. nr. 157], niet meer dan ca. 1776-1780 op 16 oktober 1834 wel geïnterpreteerd als een allegorie op de zeer snel en zeer dun aangebrachte vegen aquarelverf, nat-in- olieverf op doek 122 x 176,4 cm ontoereikendheid van de politiek [cat. nr. 64]. The Burning of nat, waar het witte papier als een lichtbron op de achtergrond Tate, Londen Rome [cat. nr. 60], een aquarel van kort daarna, zou die doorheen schijnt. Hoewel het dus ‘beginnings’ zijn, zitten de T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme 16 17 urner en de traditie van het sublieme

amongst direful reefs

the midnight torch indistinctness is my forte Water Afb. 3 Joseph Mallord William Turner calm sea Venice with the Salute ca. 1840-1845 light is colour olieverf op doek 62,2 x 92,7 cm Tate, Londen, Turner Bequest 1856

schilderde à la Canaletto, deed hij dit in deze werken op een fenomeen waren ook hier de feiten niet zijn werkelijke doel. manier die vooruitwijst naar het impressionisme van Claude Turner had een hoger doel. In zijn poging de landschapschilder Monet [cat. nr. 145]. De materie lost op, alles wordt licht. Gevolg is kunst in de hiërarchie van genres op gelijke hoogte te brengen dat wat voor andere schilders onderwerp zou zijn, bij Turner met de historieschilderkunst, wat deels uit ambitie maar vooral slechts aanleiding was. Zo is het bij The High Street, Oxford [cat. uit overtuiging voortkwam, schoof hij de natuur van de achter nr. 146], een aquarel van eind jaren dertig, alleen de titel die grond naar de voorgrond. Door een gebeurtenis uit de verraadt dat Turner een situatie in de stad schilderde. Zonder geschiedenis te laten opgaan in de natuur, weergegeven op een die titel ziet iedereen twee silhouetten van bergen met een pas zo geloofwaardig mogelijke manier, plaatste hij deze letterlijk ertussen, zinderend in de zomerzon. en figuurlijk in een groter perspectief. Tijdelijkheid tegenover Turner was gefascineerd door licht. Voor een schilder is dat eeuwigheid. Het licht, of liever: de zon, gold daarbij als de niet ongewoon, maar de mate waarin onderscheidt hem van veel eeuwigheid in optima forma. Want waar storm en regen voorbij collega’s. Tekeningetjes en notities in schetsboeken tonen aan trekken, staat de zon altijd soeverein aan de hemel, even dat hij de werking van licht minutieus bestudeerde. De spiege vertrouwd als mysterieus. “The sun is God!” zou Turner op zijn ling en breking van licht, de invloed van licht op kleur, op sterfbed hebben gezegd. Aan de authenticiteit van het verhaal perspectief, de richting van zonnestralen, het verschil tussen mag ook in dit geval worden getwijfeld, maar het verwoordt wel zonlicht en kaarslicht. In zijn lezingen als Professor of de kern van het sublieme. Perspective aan de Royal Academy ging het eveneens over licht. Maar ondanks zijn haast wetenschappelijke benadering van het Feico Hoekstra is freelance tentoonstellingsmaker en publicist. amongst direful reefs T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme 18 19 urner en de traditie van het sublieme

[1] Ludolf Bakhuizen [2] Joseph Mallord William Turner Schepen op een stormachtige zee Fishermen upon a Lee-Shore, in Squally Weather 1702 tentoongesteld in 1802 olieverf op doek olieverf op doek 67,5 x 94,5 cm 91,5 x 122 cm The Kremer Collection Southampton City Art Gallery, Southampton amongst direful reefs T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme 20 21 urner en de traditie van het sublieme

[3] Lieve Verschuier [4] Joseph Mallord William Turner Schepen in een hevige storm Whitby ca. 1650 ca.1824 olieverf op paneel aquarel op papier 32,5 x 48,2 cm 15,8 x 22,5 cm The Kremer Collection Tate, Londen, Turner Bequest 1856 Gevaar & Schoonheid Turner en de traditie van het sublieme Centraal Museum, Utrecht, Centraal Museum 1980 Baaren Stichting Van bruikleen Gustave Courbet De golf ca. 1869 olieverf op doek 32,5 x 55,5 cm

[6] 23 22 Tate, Londen, Turner Bequest 1856 Turner Londen, Tate, Joseph Mallord William Turner Joseph Mallord William with Blazing Wreck Stormy Sea ca. 1835-1840 olieverf op doek 99,4 x 141,6 cm amongst direful reefs direful amongst

[5]

Gevaar & Schoonheid Turner en de traditie van het sublieme amongst direful reefs T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme 24 25 urner en de traditie van het sublieme

[7] Hendrik Willem Mesdag [8] Gerhard Richter [9] Raquel Maulwurf De Noordzee Abstract painting Black Sea II 1905 1987 2011 olieverf op doek olieverf op doek houtskool en pastel op museumkarton 139 x 219 cm 52 x 71,9 cm 153 x 263 cm Museum Panorama Mesdag, Den Haag Triton Collection Foundation collectie Jeroen Princen amongst direful reefs T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme 26 27 urner en de traditie van het sublieme

[10] Hendrik Chabot [11] Eyal Gever Zee Piece of Ocean 1932 2014 olieverf op paneel 3D-print (Objet1000 3D Production System, i.s.m. Stratasys) 95 x 105,4 cm 99,6 x 79,6 x 14,9 cm Van Abbemuseum, Eindhoven collectie kunstenaar amongst direful reefs T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme 28 29 urner en de traditie van het sublieme

[12] Eyal Gever [13] Kees van Bohemen Waterfall Sea shore 2014 1963 3D-print (Objet1000 3D Production System, olieverf op doek i.s.m. Stratasys) 110,7 x 283,5 cm 162,5 x 99,9 x 95,4 cm Museum van Bommel van Dam, Venlo collectie kunstenaar amongst direful reefs T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme 30 31 urner en de traditie van het sublieme

[14] Tjibbe Hooghiemstra Hollands Landschap, Noordzee II 2011 digitale print op karton 300 x 225 cm collectie kunstenaar the midnight torch T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme 32 33 urner en de traditie van het sublieme

[15] Aert van der Neer (toeschrijving) [16] Joseph Mallord William Turner Maanlandschap Fishermen at sea zonder datering tentoongesteld in 1796 olieverf op paneel olieverf op doek 30 x 39,2 cm 91,4 x 122,2 cm Rijkmuseum Twenthe, Enschede Tate, Londen, Turner Bequest 1856 the midnight torch T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme 34 35 urner en de traditie van het sublieme

[17] Charles-François Daubigny [18] Johan Barthold Jongkind Landschap bij maanlicht Maanlicht bij Dordrecht ca. 1875 1881 olieverf op paneel olieverf op doek 34 x 55,5 cm 46,8 x 60 cm Museum de Fundatie, Zwolle & Heino/Wijhe Gemeentemuseum, Den Haag the midnight torch T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme 36 37 urner en de traditie van het sublieme

[19] Daan Roosegaarde [20] Levi van Veluw Lotus Model Atmosphere 2011 2015 smart foils, sensoren, lamp houtskool op papier 30 x 30 x 100 (inclusief sokkel) 60 x 100 cm Studio Roosegaarde, Rotterdam Galerie Ron Mandos, Amsterdam (Lotus Model maakt, samen met Lotus Dome en Lotus 7.0, deel uit van de Lotus Collection) indistinctness is my forte T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme 38 39 urner en de traditie van het sublieme

[21] Jacob Koninck [22] Joris van der Haagen [23] Joseph Mallord William Turner Rijnlandschap Vlak landschap Seascape with Distant Coast zonder datering zonder datering ca. 1840 krijt en inkt op papier krijt op papier olieverf op doek 26 x 45 cm 35,5 x 48,5 cm 91,4 x 121,9 cm Museum de Fundatie, Zwolle & Heino/Wijhe Museum de Fundatie, Zwolle & Heino/Wijhe Tate, Londen, Turner Bequest 1856 indistinctness is my forte T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme 40 41 urner en de traditie van het sublieme

[24] Piet Mondriaan [25] Piet Mondriaan [26] Marlene Dumas Zee na zonsondergang Duin IV Ophelia, now don’t make the water dirty 1909 1909 1978 62,5 x 74,5 cm 33 x 46 cm gemengde techniek op papier olieverf op karton olieverf op karton 76,5 x 147,5 cm Gemeentemuseum, Den Haag Gemeentemuseum, Den Haag Centraal Museum, Utrecht indistinctness is my forte T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme 42 43 urner en de traditie van het sublieme

[27] Willem den Ouden [28] Françoise Stoop Donder en bliksem boven de Waal Januari 2008 2014 olieverf op doek acryl op jute 100 x 120 cm 90 x 130 cm collectie kunstenaar collectie kunstenaar indistinctness is my forte T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme 44 45 urner en de traditie van het sublieme

[29] Marleen Sleeuwits [30] Piero Manzoni [31] Christiaan Kuitwaard [32] Christiaan Kuitwaard Interior no. 31 Achrome Zeeschuim, 03.03.2015 Zeeschuimvlokken, 07.03.2015 2011 1958 2015 2015 150 x 122 cm porseleinaarde en linnen op jute olieverf op doek op paneel olieverf op doek op paneel ultrachromeprint op aluminium (editie van 5) 130,8 x 97,7 cm 60 x 60 cm 60 x 61 cm collectie kunstenaar / Galerie LhGWR, Den Haag Van Abbemuseum, Eindhoven collectie kunstenaar collectie kunstenaar calm sea T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme 46 47 urner en de traditie van het sublieme

[33] Willem van de Velde II [34] Johan Barthold Jongkind [35] Joseph Mallord William Turner Kalme zee met vissersboten Klein riviergezicht Haarlem from Spaarne ca. 1660 ca. 1845 ca. 1820-1830 olieverf op doek olieverf op paneel gouache op papier 27,3 x 33 cm 13 x 19 cm 18,5 x 22,9 cm Rijksmuseum Twenthe, Enschede Museum de Fundatie, Zwolle & Heino/Wijhe Tate, Londen, Turner Bequest 1856 calm sea T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme 48 49 urner en de traditie van het sublieme

[36] Hendrick Avercamp [37] Jan Toorop [38] Emil Nolde Rivierlandschap met regenboog Riviergezicht Zeilschepen op zee ca. 1620-1625 1916 zonder datering aquarel en inkt op papier aquarel en potlood op papier waterverf op papier 17,7 x 15,2 cm 14,5 x 18,5 cm 18,4 x 23,5 cm Museum de Fundatie, Zwolle & Heino/Wijhe Museum de Fundatie, Zwolle & Heino/Wijhe Gemeentemuseum, Den Haag light is colour T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme 50 51 urner en de traditie van het sublieme

[39] Joseph Mallord William Turner [40] Joseph Mallord William Turner Whitehall Constance ca. 1835 1842 aquarel, gouache en potlood op papier aquarel op papier 9,5 x 15 cm 30,4 x 45,4 cm Manchester City Galleries, Manchester York Museums Trust (York Art Gallery), York, verworven middels het Victoria & Albert Museum Purchase Grant Fund en het Art Fund 1983 light is colour T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme 52 53 urner en de traditie van het sublieme

Hohenlinden The Last Man On Camp Hill, near Hastings

Kosciusko Sinai’s Thunder A Swiss Valley: Theodric

[41] Joseph Mallord William Turner [42] Joseph Mallord William Turner Six of Twenty Vignettes Torbay from Brixham ca. 1835 1816-1817 aquarel en potlood op papier aquarel op papier v.l.n.r.: 13,5 x 10 cm / 12,5 x 9 cm / 15 x 12,5 cm / 11,5 x 11,2 cm / 12,5 x 9,5 cm / 13,5 x 11,5 cm 15,8 x 24 cm Scottish National Gallery of Modern Art, Edinburgh The Syndics of the Fitzwilliam Museum, Cambridge T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme 54 55 urner en de traditie van het sublieme

the sun is God the fiery furnace Vuur chaotic warfare! the sun is God T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme 56 57 urner en de traditie van het sublieme

[43] Michele di Matteo Lambertine [44] Aelbert Cuyp [45] Joseph Mallord William Turner De heilige Dominicus Heuvelachtig rivierlandschap Calais Sands at Low Water: Poissards Collecting Bait 1447-1450 zonder datering 1830 tempera en bladgoud op paneel olieverf op paneel olieverf op doek 14 x 14,5 cm 53 x 74,4 cm 68,8 x 103,8 cm Kasteel Huis Bergh, ’s Heerenberg, Dordrechts Museum, Dordrecht, langdurig bruikleen Bury Art Museum, Greater Manchester UK, Bury collectie dr. J.H. van Heek Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort the sun is God T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme 58 59 urner en de traditie van het sublieme

[46] Caspar David Friedrich [47] Joseph Mallord William Turner Segelschiff Clouds and Water ca. 1815 ca. 1840 olieverf op doek op paneel olieverf op doek 72,3 x 51 cm 32,5 x 49 cm Kunstsammlungen Chemnitz Museum de Fundatie, Zwolle & Heino/Wijhe the sun is God T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme 60 61 urner en de traditie van het sublieme

[48] Joseph Mallord William Turner [49] Elise van der Linden [50] Jasper Krabbé The Scarlet Sunset Ozon Dog Barking At The Sea ca. 1830-1840 2008 2012 aquarel en gouache op papier video krijt op karton 13,4 x 18,9 cm 2 minuten en 6 seconden 16 x 25 cm Tate, Londen, Turner Bequest 1856 collectie kunstenaar particuliere collectie, Amsterdam the sun is God T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme 62 63 urner en de traditie van het sublieme

[51] Joseph Mallord William Turner [52] Giacomo Balla Sunrise Mercury passes in front of the sun ca.1825-1830 1914 aquarel op papier pastel op board 33,4 x 47,2 cm 24,7 x 18,2 cm Tate, Londen, Turner Bequest 1856 Triton Collection Foundation the sun is God T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme 64 65 urner en de traditie van het sublieme

[53] Ruud van de Wint Sunrise 1976-1977 olieverf op doek 30 x 800 cm (vierluik) Museum de Fundatie, Zwolle & Heino/Wijhe, bruikleen particuliere collectie, Arnhem the sun is God T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme 66 67 urner en de traditie van het sublieme

[54] Marleen Sleeuwits Interior no. 41 2013 ultrachromeprint op aluminium (editie van 10) 64 x 55 cm collectie kunstenaar / Galerie LhGWR, Den Haag Gevaar & Schoonheid Turner en de traditie van het sublieme Tate, Londen, Turner Bequest 1856 Turner Londen, Tate, Joseph Mallord William Turner Joseph Mallord William Furnace in the Burning Fiery Shadrach, Meshach and Abednego tentoongesteld in 1832 olieverf op paneel 91,8 x 70,8 cm

[57] 69 68 The Kremer Collection The Kremer Adam Colonia bij nacht Dorpsbrand ca. 1660 olieverf op paneel 31,7 x 39,2cm

[56] Museum de Fundatie, Zwolle & Heino/Wijhe Fundatie, Zwolle Museum de Daniël van Heil Brand bij nacht zonder datering olieverf op paneel 27 x 38 cm the fiery furnace fiery the

[55]

Gevaar & Schoonheid Turner en de traditie van het sublieme Gevaar & Schoonheid Turner en de traditie van het sublieme The Kremer Collection The Kremer Egbert van der Poel nacht Brand in de olieverf op paneel 27,9 x 35,1 cm 1658 [59] 71 70 Victoria Gallery & Museum, University of Liverpool & Museum, University Gallery Victoria Joseph Mallord William Turner Joseph Mallord William of The Eruption of the Souffrier Mountains, in the Island April, 1812 30th of at Midnight, on the St Vincent, tentoongesteld in 1815 olieverf op doek 79,4 x 104,8 cm the fiery furnace fiery the

[58]

Gevaar & Schoonheid Turner en de traditie van het sublieme the fiery furnace T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme 72 73 urner en de traditie van het sublieme

[60] Joseph Mallord William Turner [61] Armando The Burning of Rome Paysage criminelle ca. 1834-1835 1956 gouache, potlood en aquarel op papier olieverf en zand op doek 21,6 x 36,7 cm 126,1 x 96,7 cm Tate, Londen, Turner Bequest 1856 Museum van Bommel van Dam, Venlo the fiery furnace T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme 74 75 urner en de traditie van het sublieme

[62] Benôit Hermans [63] Joseph Mallord William Turner Imitatio Christi Fire at the Grand Storehouse of the Tower of London 2004 1841 gemengde techniek, fotocollage op paneel aquarel op papier 95 x 90 cm 23,3 x 32,5 cm Museum Het Valkhof, Nijmegen Tate, Londen, Turner Bequest 1856

the fiery furnace 76 T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme 76 77 urner en de traditie van het sublieme

[64] Joseph Mallord William Turner [65] Robert Zandvliet The Burning of the Houses of Parliament Zonder titel ca. 1834-1835 2000 aquarel en gouache op papier tempera op doek 30,2 x 44,4 cm 232 x 264 cm Tate, Londen, Turner Bequest 1856 De Pont, Tilburg, langdurig bruikleen Han Nefkens H+F collectie Gevaar & Schoonheid Turner en de traditie van het sublieme Museum Voorlinden, Wassenaar Museum Voorlinden, Hiroyuki Masuyama 3-4-5-6-7-8) Houses of Parliament (nr. Burning JMW Turner, op lichtbak digitale fotocollage 23,1 x 32,4 x 4,0 cm (6x) 2009 [67] 79 7878 Museum de Fundatie, Zwolle & Heino/Wijhe Fundatie, Zwolle Museum de Jan Voerman Tjalken op de IJssel (ten tijde van de ramp in Borculo) olieverf op paneel 23 x 43,5 cm the fiery furnace fiery the 1925

[66]

Gevaar & Schoonheid Turner en de traditie van het sublieme the fiery furnace T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme 80 81 urner en de traditie van het sublieme

[68] Olphaert den Otter [69] Olphaert den Otter [70] Olphaert den Otter 012 Vuur 22/7/2009 (uit de serie: World Stress Painting) 042 Vuur/Water 15/10/2010 (uit de serie: World Stress Painting) Elementen/Vuur 2009 2010 2009 eitempera op papier eitempera op papier eitempera op doek op paneel 26 x 18 cm 36 x 51 cm 122 x 210 cm Centraal Museum, Utrecht collectie kunstenaar collectie kunstenaar the fiery furnace T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme 82 83 urner en de traditie van het sublieme

[71] Eyal Gever Nuclear Explosion 2012 tien beeldlagen, uv led inkjet-afdrukken op helder 3 mm acrylglas 180 x 151 x 60 cm collectie kunstenaar strijdchaotic warfare! T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme 84 85 urner en de traditie van het sublieme

[72] Lorenzo Castro [73] Ludolf Bakhuizen The battle of Actium, 2 september 31 BC Landing van Willem III, koning van Groot-Brittannië, 1672 prins van Oranje (1650-1702), bij Goeree olieverf op doek 1691 108,5 x 158 cm olieverf op doek National Maritime Museum, Greenwich, Londen, Palmer Collection, verworven 51 x 65,5 cm met steun van de H.M. Treasury, het Caird Fund, het Art Fund, de Pilgrim Trust en Paleis het Loo Nationaal Museum, Apeldoorn, de Society for Nautical Research Macpherson Fund bruikleen Geschiedkundige Vereniging Oranje-Nassau Gevaar & Schoonheid Turner en de traditie van het sublieme Tate, Londen, Turner Bequest 1856 Turner Londen, Tate, Joseph Mallord William Turner Joseph Mallord William III, Embarked from Holland, of Orange, William The Prince a Stormy Passage November 4th, 1688, after Torbay, and Landed at tentoongesteld in 1832 olieverf op doek 90,2 x 120 cm

[75] 87 86 collectie kunstenaar / Mizuma Art Gallery, Tokyo, in opdracht van Yokohama Triennale 2001 Triennale in opdracht van Yokohama Tokyo, Art Gallery, kunstenaar / Mizuma collectie Jun Nguyen-Hatsushiba Vietnam: Project Nha Trang, Memorial - For the Courageous, the Curious, and the Cowards the Complex Towards 13 minuten chaotic warfare! strijd chaotic 2001 video

[74]

Gevaar & Schoonheid Turner en de traditie van het sublieme strijdchaotic warfare! T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme 88 89 urner en de traditie van het sublieme

[76] Richard Ernst Eurich [77] Tjibbe Hooghiemstra [78] Eyal Gever Withdrawal from Dunkirk, June 1940 Bloody Foreland Big Smoke 1940 2008 2012 olieverf op doek aquarel en eitempera op papier tien beeldlagen, uv led inkjet-afdrukken op helder 3 mm acrylglas 76,2 x 101,6 cm 20,3 x 32 cm 158 x 300 x 60 cm National Maritime Museum, Greenwich, Londen, schenking collectie kunstenaar collectie kunstenaar van de War Artists Advisory Committee 1947 strijdchaotic warfare! T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme 90 91 urner en de traditie van het sublieme

[79] Jan Cremer La Guerre Japonaise 1960 gemengde techniek op doek 160 x 560 cm (vijfluik) Museum de Fundatie, Zwolle & Heino/Wijhe, aangekocht met steun van de Bankgiro Loterij en de Provincie Overijssel T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme Paul Knolle Turner en de anderen. 92 93 urner en de traditie van het sublieme Wedijver om de kunst vooruit te helpen

Het is 1832. De altijd spectaculaire jaarlijkse tentoonstelling extra intens uitziet, doet zelfs het schilderij van Constable in de Royal Academy of Arts staat op punt van beginnen. John verbleken. Constable meldt: “Hij is hier geweest en heeft een Constable heeft na tien jaar eindelijk zijn formidabele schilderij geweer afgevuurd.” Anderhalve dag later komt Turner terug en The Opening of Waterloo Bridge (‘Whitehall Stairs, June 18th, geeft de rode vlek de vorm van een boei. Het is jammer dat beide 1817’) (afb. 1)voltooid en kijkt uit naar zijn verwachte succes. schilderijen in uiteenlopende collecties zijn terechtgekomen, Turner heeft het wat kleinere Helvoetsluys - the City of Utrecht, want wat zou het prachtig zijn de stukken eenvoudig te kunnen 64, Going to Sea (afb. 2) ingezonden. Min of meer toevallig vergelijken. hangen de werken naast elkaar. Helvoetsluys steekt wat bleekjes Of Turner met de rode boei zijn schilderij van extra symboliek af bij de pasteus en kleurrijk geschilderde Constable. Kort vóór wilde voorzien is onduidelijk, maar zijn gebaar kwam zeker de opening zijn er de zogenoemde ‘varnishing days’, tijdens voort uit zijn onophoudelijke zucht tot rivaliseren. Turner welke kunstenaars de laatste hand aan hun werk kunnen trachtte niet alleen altijd zijn eigen kunst te verbeteren, maar leggen. Terwijl Constable nog wat extra rood aanbrengt, kijkt ook ging hij in zijn schilderijen keer op keer het duel aan met Turner toe, haalt zijn palet uit een andere zaal en zet in een grote, door hem gewaardeerde voorgangers als Claude Lorrain, handomdraai een rode vlek zo groot als een shilling op de Willem van de Velde de Jongere, Rembrandt en Canaletto én met grijze zee in zijn eigen schilderij. Zwijgend gaat hij weg. Het tijdgenoten. Deze geldingsdrang wordt vaak toegeschreven aan toegevoegde rood dat er door de koele kleuren in het schilderij Turners persoonlijkheid, aan zijn eenvoudige afkomst als zoon Afb. 2 Joseph Mallord William Turner van een barbier, aan frustratie over zijn weinig galante uiterlijk, Helvoetsluys - the City of Utrecht, 64, Going to Sea tentoongesteld in 1832 aan zijn stevige Cockney accent en aan zijn zucht tot eer en olieverf op doek roem. Maar dat was het niet alléén. 91,4 x 122,0 cm Tokyo Fuji Art Museum, Tokyo Al was de kunstwereld in Turners tijd niet zo internationaal georiënteerd als die van nu, dat wil niet zeggen dat een beel dend kunstenaar in de late achttiende en vroege negentiende eeuw werkte in een cultureel vacuüm. De eerste kennismaking en kunsttheorie. Als een academie cursussen in het schilderen talenten waarbij mooie prijzen waren te verdienen. Competitie, met buitenlandse kunst vond meestal plaats tijdens de op aanbood, kon een leerling dat daar leren. Anders was hij zo meende men, was stimulerend en hielp de kunst vooruit leiding. Een jong talent tekende bij een meester naar voorbeel aangewezen op zijn persoonlijke leermeester. met vernieuwingen. Deze gedachte was bepaald niet nieuw. den ‘in het platte vlak’. Dat konden tekeningen van de leraar zelf Dit in heel Europa geaccepteerde academische curriculum Drang tot onderlinge wedijver – emulatio – komen we ook tegen zijn, maar ook prenten naar werk van belangrijke buitenlandse was erop gericht historieschilder te worden. Historieschilders in de kunst van de oudheid en die van de renaissance, maar kunstenaars. Zo leerde de pupil niet alleen elementair tekenen, vervaardigden mythologische, historische, Bijbelse voor zo extreem als die drang bij Turner leefde is vrij zeldzaam. maar ook het analyseren van composities. Was hij voldoende stellingen of allegorieën in een grootse, geïdealiseerde stijl Mogelijk heeft zijn persoonlijke profiel daarbij inderdaad een gevorderd, dan ging hij naar een academie waar hij zich verder en trachtten zo het hoogst haalbare in de kunst te bereiken. rol gespeeld, maar hij groeide er tijdens zijn studie aan de Afb. 1 John Constable bekwaamde door het studeren naar gipsen kopieën van belang Maar ook degenen met talent voor andere aspecten van het academie ook mee op. Rivaliteit was voor hem een bron van The Opening of Waterloo Bridge rijke antieke beelden – dé voorbeelden van de ideale klassieke vak, zoals landschaps- en portretschilders, konden voldoende inspiratie, een middel om de kunst in het algemeen, en de zijne (‘Whitehall Stairs, June 18th, 1817’) stijl uit de Griekse en Romeinse oudheid – en naar naaktmodel van deze pedagogisch verantwoorde beginselen opsteken om in het bijzonder, vooruit te helpen. tentoongesteld in 1832 olieverf op doek len, uit overwegingen van pudeur meestal mannen. Er werd ook deze studieopzet nuttig te maken. Juist het feit dat zij met Belangwekkende kunst uit verleden en heden daagde uit tot 130,8 x 218,0 cm door ervaren kunstenaars en gerenommeerde wetenschappers velen optrokken in een academie hielp leden en leerlingen competitie. Bij gebrek aan openbare musea konden academie Tate, Londen les gegeven in perspectief, proportieleer, anatomie, esthetica verder. Vaak waren er wedstrijden voor kunstenaars en jonge leden en -leerlingen hiermee kennismaken in de academie, T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme tijdens reizen (die meestal pas na de studie werden gemaakt, originaliteit leidde deze route uiteindelijk tot steeds grotere 94 95 Karin van Lieverloo urner en de traditie van het sublieme zoals door de gretige reiziger Turner) of bij verzamelaars. Deze autonomie in zijn kunst. In zijn steeds vager wordende J.M.W. Turner en Eyal Gever stelden vaak hun collecties op bepaalde dagen open, zodat voorstellingen zong hij zich los van de oude en levende bezoekers de kunstwerken uitvoerig konden bekijken. meesters. “Fucking Nature” De eerste directeur van de Londense Royal Academy of Arts, Het is pikant te bedenken dat Turner, vrijwel levenslang in de portretschilder Sir Joshua Reynolds, heeft zich in zijn allerlei functies aan de Royal Academy verbonden en mede Discourses, redevoeringen die hij van 1769 tot in 1790 voor de op grond van door de academie aangemoedigde compe academie hield, uitgesproken over het nut van het bestuderen titiedrang, uiteindelijk een bijna-autonome vorm voor het van het werk van anderen. Men leerde via het oog van de landschap heeft gevonden. Deze stond met zijn zuivere grootste kunstenaars hoe de fraaiste delen uit de natuur konden coloriet en wazige contouren haaks op de kunst waarin lijnen worden geselecteerd om tot het ideale beeld te komen. Vervol en contouren de compositie bepaalden, zoals die aan de gens keek men met eigen ogen naar dezelfde of vergelijkbare academie werd gepropageerd. Hij was hierin zó origineel en motieven en vervolmaakte het eerder gekozen voorbeeld. Op liep hierin zó ver vooruit dat pas veel later kunstenaars als deze manier werd navolging imitatie, niet klakkeloos kopiëren; Manet, Matisse, Kandinsky, Picasso of Twombly kans zagen de dat stond in laag aanzien. Reynolds besloot zijn discourse van verzelfstandiging van de kunst wezenlijk verder te helpen. 1774 aldus: “Study therefore the great works of the great Veel negentiende-eeuwse en moderne kunstenaars, al dan masters, for ever. Study as nearly as you can, in the order, in the niet vol competitiedrang, zijn schatplichtig aan Turners werk: manner, and on the principles, on which they studied. Study inhoudelijk, om de ideeën erachter en soms zelfs nog vanwege nature attentively, but always with those masters in your stijl en compositie. Ook voor kunstliefhebbers heeft Turner een company; consider them as models which you are to imitate, prominent referentiekader geschapen. Niet voor niets doen and at the same time as rivals with whom you are to contend.” de schilderijen en overschilderde foto’s van Gerhard Richter Imiteren en op basis daarvan vernieuwen is wat Turner heeft onmiddellijk denken aan Turner. “My art is about destruction and beauty, the collisions of schilderkunst belichaamt Burke’s theorieën over het schone en gedaan. Hij nam beeldmotieven van anderen over, maar gaf Wie met jonge kunstenaars spreekt en Turner noemt, merkt opposites, fear and attraction, seduction and betrayal, het sublieme. Zijn werk toont de confrontatie van de mens met er een radicaal eigen draai aan. Hierbij was hij niet kieskeurig vaak een oprecht respect. De artistieke vrijheid in thematiek, from the most tender brutalities to the most devastating het overweldigende van de natuur, die enerzijds imponeert en wat betreft de nationaliteit van zijn voorbeelden; hij liet zich uitingsvorm, materiaalgebruik, wijze van presenteren, sensitivities. I oscillate between these opposites. They anderzijds beangstigt. Natuurverschijnselen zoals zonlicht, prikkelen door de door hem bewonderde Italiaanse, Franse en manier van naar buiten brengen, is voor de huidige generatie inspire, fascinate and remind me of the constant fragility storm, regen en mist maakte hij tot onderwerp van zijn werk. Nederlandse kunstenaars én door Britse. Sterker nog: hij ging kunstenaars onbeperkt. Turner staat aan de basis van de route and beauty of human life.” Maar ook natuurrampen, scheepswrakken en branden hadden bewust de concurrentie met hen aan. Soms slaagde hij, soms naar autonomie en vrijheid in de hedendaagse kunst. Door Eyal Gever zijn aandacht. Rampen – veroorzaakt door de natuur of door de was het resultaat een faliekante mislukking. vergelijkend te kijken naar zijn werk en dat van voorgangers mens – maken nieuwsgierig. Beelden van dood en verderf Ook zichzelf verbeteren vond Turner belangrijk. Dat hielp zijn en kunstenaars van later spoort men niet alleen visuele en Het schone en het sublieme trekken aan, mits de afstand daartoe groot genoeg is. De sterke missie te laten slagen: de landschapsschilderkunst tot een inhoudelijke verwantschappen op. Het levert ook interessante Dat Joseph Mallord William Turner van groot belang is geweest emoties die deze voorstellingen oproepen, verwonderen grootsheid te brengen die dit genre tot de traditioneel hoge en soms aangrijpende ervaringen op en tegelijkertijd een voor de ontwikkeling van de kunst behoeft geen betoog. Tot op evenzeer als dat ze verbijsteren. status van de historieschilderkunst zou verheffen. Hij gaf hommage aan Turner. de dag van vandaag zijn er kunstenaars die, ieder op volstrekt hierbij een eigen invulling aan vitale begrippen uit de kunst eigen wijze, een echo van Turners visie op gevaar en schoonheid Gevers kunst is eveneens een directe vertaling van de ideeën theorie en esthetica, zoals het sublieme. In zijn streven naar Paul Knolle is hoofd collecties van Rijksmuseum Twenthe. tonen. De Israëlische digitale kunstenaar Eyal Gever (Haifa van de achttiende-eeuwse filosoof. Hij toont het mooie van 1970) is één van hen. De verbeelding van het schone en het de natuur, maar ook haar verschrikkingen, die in zekere zin sublieme vormt de kern van zijn werk: “My art is capturing een bepaalde schoonheid in zich dragen. “I create sculptures radical moments, catastrophes, or moments of beauty”, zo zegt based on sublime moments”, stelt hij. “These are moments that hij. “They open a disunion - division - separation between fill a person with amazement, awe, terror, astonishment, and expectation and sensation, expanding the horizon between the silence. They are also moments of pure beauty.” Gever realiseert known territories of the real and our capacity to imagine zich dat schoonheid voorkomt op de vreemdste plekken en zich otherwise. They perform the contemporary sublime.” manifesteert bij de meest afschrikwekkende gebeurtenissen. Gevaar en schoonheid gaan bij hem hand in hand. Een aantal Zowel Turner als Gever zijn in hun artistieke ideeën beïnvloed van zijn sculpturen is geïnspireerd door verschrikkelijke beel door het in 1757 verschenen A Philosophical Enquiry into the den van terreur, ongevallen, gewelddadige aanslagen, maar Origin of Our Ideas of the Sublime and Beautiful, een onderzoek ook door natuurrampen met al hun onbedwingbare krachten, naar het onderscheid tussen schoonheid en het sublieme van de onvoorspelbare extremen en catastrofale gevolgen. In zijn hand van de Ierse filosoof Edmund Burke. Waar Burke schoon kunst denkt Gever na over de botsing van tegenstellingen: heid definieert als overweldigend en plezierig, beschouwt hij vernietiging en schoonheid, angst en aantrekkingskracht, het sublieme als onbevattelijk en zelfs ondraaglijk. Hij ver verraad en verleiding. Hij laat zich inspireren door de destruc onderstelt dat degene die schoonheid beleeft geen gevaar voelt, tieve impact van zijn eigen leefomgeving. Gebeurtenissen waar maar degene die gevaar ontwaart daar ook de schoonheid van we dagelijks mee worden geconfronteerd zijn voor hem een kan ondergaan: “When danger or pain press too nearly, they are herinnering aan de constante kwetsbaarheid en schoonheid incapable of giving any delight, and are simply terrible; but at van het menselijk leven: “Obviously there are reasons why I’m certain distances, and with certain modifications, they may be, affected or attracted to catastrophes. I do find beauty in them, a and they are delightful, as we every day experience.” Turners kind of sublime astonishment if you will.” T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme Pixel als verf am aiming for, is the sublime: a combination of the horrifying 96 97 Water - Vuur - Aarde - Lucht “I witness a sublime moment - with epically terrible beauty!” Deze urner en de traditie van het sublieme Wat Gever fascineert is dat mensen van het ene op het andere and the beautiful that artists have tried to capture from the Op de tentoonstelling Gevaar & Schoonheid - Turner en de woorden van Gever zouden die van Turner kunnen zijn toen hij moment in een totaal nieuwe, alles-verwoestende situatie dawn of history. But they didn’t have 3D printers.” traditie van het sublieme vertegenwoordigen Gevers Piece of getuige was van de brand in de Houses of Parliament in Londen in kunnen komen. Zoals door de aanslag op het World Trade Center Ocean en Waterfall [cat. nr. 11 en 12] het element water. Vuur wordt 1834. Met ontzag moet hij de uitslaande vlammen hebben gade in New York, die letterlijk en figuurlijk voor velen alle bodem De door Gever ontwikkelde simulatietechnieken vormen zijn gerepresenteerd door Nuclear Explosion en Big Smoke [cat. nr. 71 en geslagen, om deze in allerijl vast te leggen in schetsen die hij op wegsloeg. Een diep-tragische ervaring, maar ook een bruikbaar eenentwintigste-eeuwse schilderspalet. Waar Turner het moest 78], aarde door Collision - Truck vs Truck [cat. nr. 117] en Street Blast later moment uitwerkte in diverse aquarellen [cat. nr. 64]. Hij thema voor Gever als kunstenaar. Hij realiseerde zich dat hij doen met verf, potlood, krijt, water, penselen en zijn vingers, [cat. nr. 116], waarbij Street Blast ook het lucht-element symbo gebruikte ze ook voor de weergave van een brandend Rome [cat. nr. iets wilde maken dat materiëler is dan de software die hij als beschikt de Israeliër over de meest innovatieve IC-technolo liseert. In de westerse wereld worden water, vuur, aarde en lucht 60]. Turner had zich in deze werken enkel gefocust op de essentie: programmeur bedacht. Als kunstenaar met een technisch- gieën: “My sculptures begin with mathematical models of the beschouwd als de vier elementen waaruit de natuur is opge de vernietigende kracht van het element vuur, verbeeld door wetenschappelijke achtergrond wilde hij kunst en computer event I am interested in documenting − it could be a tsunami, bouwd. Deze natuurkrachten zetten alles in beweging en zijn zo vluchtige penseelstreken intens rood en oranje, experimenten technologieën met elkaar verenigen, om zo ons denken, kijken volcanic eruption, traffic accident or oil spill. I am building the groot dat de mens daar niet tegen is opgewassen. Turner heeft met kleurexplosies. Anders dan in zijn schilderij van de vulkaan en creëren te beïnvloeden. Gever wordt beschouwd als een models together with a worldwide group of programmers, ze bestudeerd en weergegeven in zijn werk, afzonderlijk, maar uitbarsting van de Souffrier Mountains, tentoongesteld in 1815, visionair binnen de hightechindustrie en heeft tal van onder mathematicians and physicists who work for me. The construc ook in samenhang, ‘fusion’ genoemd. Gever is een groot waar de spuwende vulkaan op traditionele wijze is voorgesteld scheidingen gekregen voor zijn innovatie in multimedia design tion of such a simulation can take years, and when it’s ready, I bewonderaar van de verbeelding van de elementen door Turner, [cat. nr. 58]. en technologie. Het duurde zo’n twintig jaar om zijn eigen run it through my computers. From that moment, the only juist omdat de Engelse schilder volgens hem zo raak en waar beeldtaal te ontwikkelen, waarbij de pixel zijn verf is. Zijn human intervention is the decision on when to halt the cata achtig de grillen van de natuur wist vast te leggen. In tijd is er Naast vuur speelt het element aarde een belangrijke rol binnen uitgebreide kennis van kunst en programmering stelde hem in strophe. I interrupt the model at the height of the event, and een afstand van ruim anderhalve eeuw tussen beide kunste Turners oeuvre. Adembenemende berglandschappen, diepe staat een computercode te schrijven, de zogenaamde “3D transfer the 3D moment for 3D printing.” naars. De middelen waarmee zij hun kunst vormgeven verschil ravijnen en gevaarlijke rotspartijen: tijdens zijn reizen maakten physical simulation technology”, waarmee hij concrete len als dag en nacht. Maar in hun gedachten over schoonheid en ze diepe indruk op hem. Hij legde ze vast in zijn schetsen, om er objecten kon creëren. Binnen Gevers oeuvre zijn drie categorieën te onderscheiden. het sublieme komen zij overeen. Zowel Turner als Gever weten later een aquarel of schilderij van te maken [cat. nr. 99 en 100]. Tot de eerste groep behoren de 2D-digitale prints op acryl in hun werk het overrompelende en imponerende van zowel het Collision - Truck vs Truck is Gevers 3D-vertaling van het aarde- Met deze gemanipuleerde werelden probeert Gever de schoon platen, zoals Big Smoke, Nuclear Explosion en Street Blast [cat. nr. schone als de gevaren van de natuur voor te stellen. element [cat. nr. 117]. Het werk suggereert niet alleen een botsing heid van de natuur te vangen maar ook grip te krijgen op 78, 71 en 116]. De tweede groep omvat de 3D-simulaties die als van aardse krachten, maar symboliseert ook de clash van tegen catastrofale gebeurtenissen. Hij koppelt het drama van 9/11 video worden gepresenteerd. De derde categorie bestaat uit Het geweld van een oceaanstorm fascineerde Turner. Ook Gever stellingen tussen mensen, culturen en geloven. De 2D-digitale aan het concept van het sublieme, en noemt de dodelijke 3D-prints die Gever van stills uit deze video’s maakt. Nageboot wordt geïntrigeerd door het overweldigende van de zee. Zijn prints die samen Street Blast vormen, verwijzen naar het stede stofwolken die door Manhattan raasden van een verschrikke ste situaties worden op een bepaald moment stopgezet en de geprinte sculptuur Piece of Ocean is zijn stoffelijke vertaling van lijke landschap dat gigantisch explodeert [cat. nr. 116]. De keiharde lijke epische schoonheid. Zijn Sublime Moments-serie is er door bevroren beweging wordt daarna via de meest geavanceerde water en doet denken aan de weergave van de brekende golven steen van het luchtkasteel wordt opgeblazen en valt in ontelbare geïnspireerd: in Big Smoke [afb. 1 en cat. nr. 78] vangt hij de rook van digitale technieken geprint. Ultradunne printlagen worden als in Fishermen upon a Lee-Shore, in Squally Weather [cat. nr. 2]. Het stukken uiteen. Gever verbeeldt hier Turners utopia. De explosie de terreur. Een abstracte 3D-simulatie, want het draagt niet de het ware op elkaar geplaatst waardoor een 3D-beeld ontstaat. object komt de sculpturale schoonheid van Turners zee nabij. van lucht maakt dat in Street Blast twee van de vier elementen lading van de werkelijkheid in zich. Net zoals we Gevers Nuclear Waterfall, Piece of Ocean en Collision - Truck vs Truck [cat. nr. 12, 11 Ook Waterfall oogt als de gestolde verf van Turner [cat. nr. 12]. Het worden gerepresenteerd. Deze fusie van aarde en lucht is ook Explosion [cat. nr. 71] in eerste instantie niet zien als een atoom en 117] zijn Gevers tastbare 3D-sculpturen. is een driedimensionale print van een vloeistofsimulatie. Net als aanwezig in Mountains S. Gothard en Falls of Schaffhausen (‘The explosie, maar juist als een aantrekkelijke voorstelling. “What I zijn voorganger probeert Gever de natuur te vangen in een Val d’Aosta’) van de hand van Turner [cat. nr. 154 en 153]. Zijn bergen kunstwerk. Turner deed dat door kleurpigmenten op een plat ogen er als wolken. Turners minimalistische stijl van werken – vlak te plaatsen, Gever door middel van de door hem ontwikkel schetsmatig, bescheiden palet, grove penseelstreken – laat aarde de simulatie-technologieën. “I’m trying to do something new en hemel feilloos in elkaar overgaan. Ook Colour Beginning toont Afb. 1 Eyal Gever Big Smoke with my art,” zegt hij. “Historically, many artists have tried to zo’n universeel landschap, waarbij de lucht wordt gevormd door 2012 capture storms or waterfalls. Turner, for example, painted a lot kleur [cat. nr. 157]. Er is niets dat we herkennen. Waar begint het een tien beeldlagen, uv led inkjet- of storms. However, he did it mostly from his imagination. In my en eindigt het ander? Het is alleen de atmosfeer van de aquarel die afdrukken op helder 3 mm case, I’m using mathematics and physical data of the simulation, we kunnen duiden. In Clouds and Water, een doek van Turner uit acrylglas which I’m then passing to a 3D printer, to capture that exact de collectie van Museum de Fundatie, is dat precies zo [cat. nr. 47]. 158 x 300 x 60 cm moment, so that when you stand in front of the sculpture, you Toen Eyal Gever dit olieverfschilderij in Zwolle bekeek, werd hij collectie kunstenaar feel that time is frozen.” Gever weet het stromen van het water te geïntrigeerd door de wervelwind van licht en kleur. Gever wil dat stoppen zonder dat de beweging in het beeld verloren gaat. zijn eigen werk verbazing oproept; hier raakte hij zelf verwonderd. In Turners Stormy Sea with Blazing Wreck kan de afgebeelde zee als een dramatisch vuur worden geïnterpreteerd [cat. nr. 5]. Van Natuur en waarheid realisme is hier immers geen sprake. De titel van het schilderij Het werk van Gever is net zo eigentijds als Turners kunst dat in geeft echter een houvast. Turner werd aangetrokken door het zijn dagen was. Hoewel uit het onbegrip dat Turners latere werken water, met name door de dreiging die er vanuit kan gaan. De ten deel viel, in retrospect blijkt dat hij zijn tijd ver vooruit was. scheepswrakken in zijn zeegezichten geven de kwetsbaarheid Toen hij de gedetailleerde weergave van de wereld rondom hem van de mens aan. Ze zijn een metafoor voor diens nietige rol in losliet en koos voor uitbeeldingen waarbij de nadruk lag op het de natuur. Turners experimentele manier van werken benadrukt effect dat de natuur op hem had, kwam Turner dichter bij zichzelf de kracht van het water en het gevaar van de situatie. De schilder te staan. Maar hij verwijderde zich van een deel van zijn publiek, trekt de beschouwer in zijn voorstelling. Je stapt in zijn natuur dat vond dat hij niet meer waarheidsgetrouw werkte. Zijn schilde tonelen, wordt opgezogen en verzwolgen, en daardoor rijen en aquarellen veranderden langzaam van realistische, figura onderdeel van het sublieme. tieve voorstellingen in poëtische bespiegelingen. Van een traditio T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme nele, klassieke manier van werken groeide Turner naar een Vanaf de vijftiende eeuw werd een schilderij als een venster op 98 99 urner en de traditie van het sublieme experimentele stijl [cat. nr. 137 en 154]. In zijn informele de wereld beschouwd, als een raam waardoor je naar buiten observaties van atmosferische omstandigheden konden kijkt. Pas toen het principe van de ‘l’art pour l’art’ binnen de nauwelijks meer herkenbare structuren, figuren of details kunstscène zijn intrede deed, ontstond het besef dat een worden onderscheiden. “My business is to paint what I see, not schilderij niet meer is dan verf op een doek. De moderne kunst what I know is there”, plachtte Turner op te merken. Het gaf hem was geboren, het schilderij werd beschouwd als een op zichzelf ruimte om met kleur, licht en schaduw te experimenteren. Hij staande entiteit, de kunstenaar als vrij en onafhankelijk. Het gooide alle pictorale tradities overboord, zijn werken werden was niet alleen meer aan God voorbehouden om te scheppen. steeds abstracter en Turner een modernist avant la lettre. Turner was de schepper van zijn eigen artistieke imperium. Turner “did not paint […] to be understood”, zoals hij zelf ooit Waar hij niet schilderde wat hij wist maar wat hij zag, gaat Gever zei. Toen hij in het oog van een storm aan de mast van een schip nog een stap verder door de werkelijkheid juist te manipuleren. bungelde om aan den lijve te ondervinden wat het effect van de Met enkel een simpele muisklik start hij het printen van zijn brute wind, hoge golfslag en striemende regen was, deed hij dat beelden. “I’m actually a little God who allows the creation to take voor de kunsten: “But no one had any business to like the place”, stelt Gever ruim 160 jaar na Turners dood. “Simulation picture.” Schilderen bevrijde hem van het knellende keurslijf takes me further into my representations. I no longer need to van kunstzinnige conventies. De waarheid die hij vond in de keep the world in my mind’s eye. I build it, step into it, mani natuur, zijn waarheid, legde hij op eigen wijze vast, zonder pulate it and experience the impact in real time.” Doordat de rekening te houden met hoe de ander zijn werk zag. Het ging om hardware van een computer steeds sneller wordt en de software hem en zijn schilderij, en verder om niets. steeds slimmer, nemen de mogelijkheden tot het simuleren van de werkelijkheid een enorme vlucht. De scheidslijn tussen De Engelse kunstcriticus John Ruskin, fel verdediger van het realiteit en fictie is aan het vervagen. Gever houdt van de werk van Turner, tekende in het eerste deel van zijn Modern verwarring die dat geeft. “We’re entering an era when it’s going Painters (1843-1844) op: “For many a year we have heard to be pretty blurry between what is real and what is virtual”, nothing with respect to the works of Turner but accusations of constateert hij. Er zijn zelfs technische wetenschap pers die their want of truth. To every observation on their power, geloven dat computers op een dag bewustzijn krijgen – met alle How awful is the silence of the waste sublimity, or beauty, there has been but one reply: They are not (rampzalige) gevolgen van dien. Wat is dan nog echt en wat niet? like nature. I therefore took my opponents on their own ground, Wat is origineel en wat gemanipuleerd? Wat is de waarheid en To express the divine light of heaven and demonstrated, by thorough investigation of actual facts, wat is verzonnen? that Turner is like nature, and paints more of nature than any Greatness of dimension is a powerful cause Aarde man who ever lived.” Turners critici gaven aan dat hij niet naar Zoals Turner en zijn tijdgenoten het fortuin en de excessen van de natuur werkte en geen waarheidsgetrouw beeld gaf: “’He de Industriële Revolutie met zowel verbazing, afschuw als Utopia disapproves the natural style in painting. If people want to see vreugde moeten hebben gadegeslagen, zo wordt nu de impact nature, let them go and look at herself. Why should they see her van de computer beschouwd. De afgelopen jaren hebben de at second-hand on a piece of canvas?’” Ook beweerden zij: “’It is ontwikkelingen in simulatie- en visualisatietechnologieën not what things in all respects really are, but how they are verandering gebracht in de manier waarop de mens naar zich convertible by the mind into what they are not, that we have to zelf en de wereld kijkt. Gever bewerkt, mixt en beïnvloedt het consider.’” De criticasters voelden zich om de tuin geleid als het beeld van de werkelijkheid tot hij de perfecte simulatie heeft ging om wat nu echt was en wat niet – buiten beschouwing gevonden. Hij vertelt het verhaal van het schone en het gelaten dat een schilderij uiteindelijk enkel verf op een drager sublieme met de mogelijkheden van zijn eigen tijd. In wezen is. Ruskin diende ze van repliek door te stellen dat het niet ging doen hij en Turner precies hetzelfde: het nabootsen van de om “what they are not” maar om “what they are.” In zijn ogen fysieke confrontatie van de mens met de natuur. Beiden geven stak Turner in zijn weergave van de natuur ver uit boven zijn hun eigen verheffende of verbijsterende waarheid. “It is illustere voorgangers. Zijn werk was “the closest and most necessary to mark the greater from the lesser truth: namely the studied approach to truth of which the materials of art admit”. larger and more liberal idea of nature from the comparatively narrow and confined; namely that which addresses itself to the Fucking nature imagination from that which is solely addressed to the eye”, Dit waarheidsvinden is precies het thema waar Gever in zijn merkte Turner plechtstatig op. Ook Gever is eigentijds in zijn werk mee speelt. Hij gebruikt de werkelijkheid als uitgangspunt bewoordingen: “I am fucking nature.” voor zijn gemanipuleerde voorstellingen en wordt enorm uitgedaagd door het besef dat met simulatietechnologieën de Met veel dank aan Eyal Gever. grens tussen wat echt is en wat virtueel vager is dan ooit. “I am fascinated by how we are using science and technology to gain Karin van Lieverloo is conservator van Museum de Fundatie. power over the world and create fictional substitute worlds in which we have complete (manipulated) control.” How awful is the silence of the waste T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme 100 101 urner en de traditie van het sublieme

[80] Joseph Mallord William Turner Modern Italy - The Pifferari 1838 olieverf op doek 92,5 x 123 cm Glasgow Museums, Glasgow Life, Glasgow, schenking van de zoon van James Reid of Auchterarder 1896 HOW AWFUL IS THE SILENCE OF THE WASTE T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme 102 103 urner en de traditie van het sublieme

[81] Jan Sluijters [82] Joseph Mallord William Turner Fabrieksterrein bij avond Dolbadern Castle, North Wales 1907 ca. 1800 olieverf op karton op hardboard olieverf op doek 38,3 x 44,8 cm 119,4 x 90,2 cm Rijksmuseum Twenthe, Enschede Royal Academy of Arts, Londen Royal Academy of Arts, Londen HOW AWFUL IS THE SILENCE OF THE WASTE T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme 104 105 urner en de traditie van het sublieme

[83] Hendrik van Cleve III (toeschrijving) [84] Anne Wenzel De toren van Babel Requiems of Heroism (Monument II) tweede helft 16de eeuw 2010 olieverf op paneel keramiek, houten sokkel 53 x 73 cm 45 x 63 x 58 cm, sokkel 100 x 64 x 59 cm Rijksmuseum Twenthe, Enschede, bruikleen van collectie Akinci Amsterdam, Galerie Tatjana Pieters, Gent Oudheidkamer Riessen, Rijssen en Galerie Suzanne Tarasieve, Parijs HOW AWFUL IS THE SILENCE OF THE WASTE T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme 106 107 urner en de traditie van het sublieme

[85] Jacob van Strij [86] Joseph Mallord William Turner Kustlandschap met figuren bij een ruïne Inside of Tintern Abbey, Monmouthshire ca. 1790-1795 ca. 1794 olieverf op doek aquarel 259 x 332 cm 32,2 x 25,1 cm Rijksmuseum Twenthe, Enschede Victoria and Albert Museum, Londen, schenking van William Smith HOW AWFUL IS THE SILENCE OF THE WASTE T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme 108 109 urner en de traditie van het sublieme

[87] Jacob Isaacksz. van Ruisdael [88] Zuidelijke Nederlanden Landschap met ruïnes Landschap met jachtpartij 1650-1682 vierde kwart 16de eeuw olieverf op doek tempera en olieverf (?) op paneel 53 × 66cm 14,5 x 22 cm Rijksmuseum, Amsterdam, schenking van de heer en Rijksmuseum Twenthe, Enschede mevrouw Kessler-Hülsmann, Kapelle op den Bosch HOW AWFUL IS THE SILENCE OF THE WASTE T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme 110 111 urner en de traditie van het sublieme

[89] Joseph Mallord William Turner [90] Michiel Gast (toegeschreven) Kirkstall Abbey, on the River Aire De Emmaüsgangers 1824 1577 aquarel olieverf op paneel 16 x 22,5 cm 21,3 x 28,4 cm Tate, Londen, Turner Bequest 1856 Centraal Museum, Utrecht HOW AWFUL IS THE SILENCE OF THE WASTE T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme 112 113 urner en de traditie van het sublieme

[91] Erik Odijk Skog 2003 houtskool en pastelkrijt op papier 205 x 303 cm Museum Het Valkhof, Nijmegen TO EXPRESS THE DIVINE LIGHT OF HEAVEN T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme 114 115 urner en de traditie van het sublieme

[92] Joseph Mallord William Turner [93] Joseph Mallord William Turner Hornby Castle, from Tatham Church Rome from Monte Mario 1816-1818 1820 aquarel aquarel 29,2 x 41,9 cm 30 x 41,5 cm Victoria and Albert Museum, Londen, schenking van John Sheepshanks Scottish National Gallery of Modern Art, Edinburgh TO EXPRESS THE DIVINE LIGHT OF HEAVEN T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme 116 117 urner en de traditie van het sublieme

[94] Joseph Mallord William Turner [95] Joseph Mallord William Turner Mountainous Landscape / Lake with Hills (Brienz?) Mount Snowdon, Afterglow ca. 1848-1850 1798-1799 aquarel aquarel 35,3 x 52,7 cm 52,7 x 75,6 cm Victoria and Albert Museum, Londen Scottish National Gallery of Modern Art, Edinburgh TO EXPRESS THE DIVINE LIGHT OF HEAVEN T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme 118 119 urner en de traditie van het sublieme

Mt St Gothard Holy Island Cathedral

Bridge and Cows Ships in a Breeze

[96] Joseph Mallord William Turner uit: Liber Studiorum Jason Woman and Tambourine ca. 1806-1807 mezzotint ca. 18,4 x 26,5 cm Tate, Londen, Turner Bequest 1856, schenking van A. Acland Allen middels het Art Fund 1925 GREATNESS OF DIMENSION IS A POWERFUL CAUSE T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme 120 121 urner en de traditie van het sublieme

[97] Lucas van Valckenborch de Oude [98] Roelant Roghman (toeschrijving) [99] Joseph Mallord William Turner Bergachtig landschap met de verzoekingen van Christus Berglandschap Mountainous Landscape (A Swiss Pass) ca. 1583 derde kwart 17de eeuw ca. 1848-1850 olieverf op paneel olieverf op doek aquarel 27 x 38,2 cm 119 x 174,5 cm 35,9 cm x 50,8 cm Rijksmuseum Twenthe, Enschede Rijksmuseum Twenthe, Enschede Victoria and Albert Museum, Londen, schenking van J.E. Taylor GREATNESS OF DIMENSION IS A POWERFUL CAUSE T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme 122 123 urner en de traditie van het sublieme

[100] Joseph Mallord William Turner [101] Gustave Courbet [102] Rudolf Koller Couvent du Bonhamme A River in a Mountain Gorge Gletscher am Süstenpass 1836-1842 ca. 1864 1856 aquarel met krassen op papier olieverf op doek olieverf op doek 24,2 x 30,2 cm 81,4 x 64,7 cm 65 x 81 cm The Syndics of the Fitzwilliam Museum, Cambridge Scottish National Gallery of Modern Art, Edinburgh Kunsthaus Zürich GREATNESS OF DIMENSION IS A POWERFUL CAUSE T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme 124 125 urner en de traditie van het sublieme

[103] Ernst Ludwig Kirchner [104] Joseph Mallord William Turner Der Tinzenhorn Near the Pass of S. Bernadino: A Bridge over a River in a Gorge 1919-1920 1843 olieverf op doek grafiet, aquarel en pen op papier 119 x 199 cm 22,7 x 32,7 cm Kirchner Museum, Davos Tate, Londen, Turner Bequest 1856 GREATNESS OF DIMENSION IS A POWERFUL CAUSE T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme 126 127 urner en de traditie van het sublieme

[105] Joseph Mallord William Turner [106] Martin Effert [107] Martin Effert [108] Martin Effert Domleschg Valley: near Rothenbrunnen, looking towards Rhazuns Zonder titel Zonder titel Steinbruch 1843 (?) 2012 2012 2007 aquarel, grafiet en krassen op papier piëzografie op barietpapier piëzografie op barietpapier lambda afdruk 23,2 x 29,1 cm 53 x 35 cm 53 x 35 cm 80 x 160 cm Manchester City Galleries, Manchester Martin Effert, Galerie Ron Mandos, Amsterdam Martin Effert, Galerie Ron Mandos, Amsterdam Martin Effert, Galerie Ron Mandos, Amsterdam UTOPIA T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme 128 129 urner en de traditie van het sublieme

[109] Michele Marieschi [110] Joseph Mallord William Turner The entrance to the Grand Canal with the Dogana on the Bridge of Sighs, Ducal Palace and Custom-House, Venice left and the church of Santa Maria della Salute on the right ca. 1833 ca. 1740-1741 olieverf op paneel olieverf op doek 51,1 x 81,6 cm 96 x 154,5 cm Tate, Londen, Turner Bequest 1856, schenking van Robert Vernon 1847 Cesare Lampronti Gallery, Londen/Rome UTOPIA T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme 130 131 urner en de traditie van het sublieme

[111] Joseph Mallord William Turner [112] Josephus Augustus Knip [113] Anoniem [114] Hans Wilschut Inverness Gezicht op La Cava Landscape at sunrise Lupu, Origyn: Shanghai ca.1833 1817 zonder datering 2007 aquarel, houtskool en gouache op papier olieverf op doek olieverf op doek ifochrome print op perspex en dibond 9 x 16,5 cm 88 x 109 cm 101 x 126,5 cm 56,8 x 80 cm Inverness Museum and Art Gallery, Highlife Highland, Inverness Museum de Fundatie, Zwolle & Heino/Wijhe Cesare Lampronti Gallery, Londen/Rome Kunstcollectie Erasmus Universiteit Rotterdam UTOPIA T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme 132 133 urner en de traditie van het sublieme

[115] Marius Bauer [116] Eyal Gever Constantinopel Street Blast eind 19de eeuw 2012 olieverf op doek elf beeldlagen, uv led inkjet-afdrukken op helder 3 mm acrylglas 31,5 x 65 cm 158 x 300 60 cm particuliere collectie collectie kunstenaar UTOPIA T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme 134 135 urner en de traditie van het sublieme

[117] Eyal Gever Collision - Truck vs Truck 2014 3D-print (Objet 1000 3D Production System, i.s.m. Stratasys) 292 x 56,6 x 50,8 cm collectie kunstenaar 137 T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme 136 137 urner en de traditie van het sublieme

Fallacies of hope

In full possesion of the sky

Atmosphere is my style Lucht FALLACIES OF HOPE T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme 138 139 urner en de traditie van het sublieme

[118] Gerard van Nijmegen [119] Peter van der Es [120] Gerard van Nijmegen [121] Joseph Mallord William Turner Landschap in de storm It’s the end of the world and you know it - Part III Zwitsers landschap met waterval Storm in a Swiss Pass (‘First Bridge above Altdorf’) 1804 2012 1807 1845 olieverf op paneel videocollage van gevonden beeldmateriaal van vermaarde olieverf op doek aquarel 75 x 92 cm films over het einde der tijden, mdf, hout, projectie 192 x 118 cm 28,9 x 47,3 cm Rijksmuseum Twenthe, Enschede 146,7 x 110 x 6cm Rijksmuseum Twenthe, Enschede The Whitworth, The University of Manchester collectie kunstenaar FALLACIES OF HOPE T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme 140 141 urner en de traditie van het sublieme

[122] Atelier El Greco [123] Benjamin Gerritsz Cuyp [124] Joseph Mallord William Turner Christus aan het kruis De engel bij het graf The Fifth Plague of Egypt 1600-1615 1640 ca. 1800 olieverf op doek olieverf op paneel olieverf op doek 46,5 × 32,5 cm 34,5 x 27,2 cm 124,4 x 183 cm Rijksmuseum, Amsterdam, schenking van Dordrechts Museum, Dordrecht, langdurig bruikleen Indianapolis Museum of Art, Indianapolis, schenking ter nagedachtenis D.G. van Beuningen, Rotterdam Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort aan Evan F. Lily

FALLACIES OF HOPE T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme 142 143 urner en de traditie van het sublieme

[126] Carel Willink Château en Espagne 1939 olieverf op doek 74 x 99 cm Museum Arnhem

[127] Marino Marini Miracolo 1954 brons 118 x 168 x 74 cm Musée des Beaux-Arts, Charleroi

[125] Joseph Mallord William Turner Ulysses Deriding Polyphemus - Homer’s Odyssey ca. 1829 olieverf op doek 132,5 x 203 cm The National Gallery, Londen, Turner Bequest, 1856 FALLACIES OF HOPE T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme 144 145 urner en de traditie van het sublieme

[128] Raquel Maulwurf [129] Joseph Mallord William Turner Stuttgarter Flak A Stormy Landscape with an Obelisk and a Classical Portico 2007 ca.1825 houtskool en pastel op museumkarton aquarel 101 x 71 cm 22,4 x 30,4 cm collectie Joukje & Eduard Harinck Tate, Londen, Turner Bequest 1856 FALLACIES OF HOPE T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme 146 147 urner en de traditie van het sublieme

[130] Henry Moore [131] Olphaert den Otter Tube Shelter Perspective 003 Lucht 4/3/2009 (uit de serie: World Stress Painting) 1941 2009 gemengde techniek op papier eitempera op papier 25,5 x 20,3 cm 26 x 18 cm Triton Collection Foundation Centraal Museum, Utrecht IN FULL POSSESSION OF THE SKY T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme 148 149 urner en de traditie van het sublieme

[132] Richard Long [133] Joseph Mallord William Turner Being In The Moment A bridge over the Usk 1999 ca. 1799 offsetdruk op papier aquarel 59,5 x 79 cm (3 x) / 79,5 x 54,5 cm (1 x) 41,2 x 63,3 cm De Pont, Tilburg Victoria and Albert Museum, Londen IN FULL POSSESSION OF THE SKY T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme 150 151 urner en de traditie van het sublieme

[134] Leo Gestel Vallei met geboomte ca. 1910 olieverf op doek 64,5 x 121 cm Rijksmuseum Twenthe, Enschede IN FULL POSSESSION OF THE SKY T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme 152 153 urner en de traditie van het sublieme

[135] Jan Hendrik Weissenbruch [136] Aelbert Cuyp Molens aan een vaart Houtwerf bij Dordrecht vierde kwart 19de eeuw 1639 olieverf op paneel olieverf op paneel 19,9 x 31,1 cm 43 x 53 cm Rijksmuseum Twenthe, Enschede The Kremer Collection IN FULL POSSESSION OF THE SKY T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme 154 155 urner en de traditie van het sublieme

[137] Joseph Mallord William Turner Thomson’s Aeolian Harp ca. 1809 olieverf op doek 166,7 x 306 cm Manchester City Galleries, Manchester IN FULL POSSESSION OF THE SKY T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme 156 157 urner en de traditie van het sublieme

[138] Joseph Mallord William Turner [139] Harold Hitchcock [140] Jan Toorop View of Orvieto, Painted in Rome Sunrise at Marizion Landschap met vaart (De Kastanjeboom) 1828 (bijgewerkt 1830) 1983 1912 olieverf op doek olieverf op karton olieverf op doek 91,4 x 123,2 cm 56 x 81 cm 84 x 95,6 cm Tate, Londen, Turner Bequest 1856 Museum de Fundatie, Zwolle & Dordrechts Museum, Dordrecht Heino/Wijhe IN FULL POSSESSION OF THE SKY T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme 158 159 urner en de traditie van het sublieme

[141] Constant Permeke [142] Claude Lorrain [143] Joseph Mallord William Turner Oogst Landschap met figuren die een beek doorwaden Scene in Derbyshire 1917 1636-1637 ca. 1827 olieverf op doek olieverf op doek olieverf op doek 72 x 92,5 cm 64,3 x 91,7 cm 45 x 61 cm Museum de Fundatie, Zwolle & Heino/Wijhe Museum Boijmans Van Beuningen, Rotterdam Musée National des Beaux-Arts du Québec ATMOSPHERE IS MY STYLE T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme 160 161 urner en de traditie van het sublieme

[144] Willem Anthonie van Deventer [145] Claude Monet [146] Joseph Mallord William Turner Zeegezicht aan de kust Falaises près de Pourville The High Street, Oxford 1845-1880 1882 ca. 1837-1839 olieverf op paneel olieverf op doek aquarel op papier 34,5 x 45,5 cm 60,4 x 80,9 cm 35,5 x 51,5 cm Rijksmuseum Amsterdam, legaat van Rijksmuseum Twenthe, Enschede Tate, Londen, Turner Bequest 1856 mevrouw M.N.T. Weddik-Lublink Weddik, Arnhem ATMOSPHERE IS MY STYLE T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme 162 163 urner en de traditie van het sublieme

[147] Philips Koninck [148] Charles-François Daubigny [149] Berndnaut Smilde Rivierlandschap Landschap in Bretagne Nimbus-Probe 1676 zonder datering 2010 olieverf op doek olieverf op paneel 75 x 112 cm 92,5 x 112cm 14 x 28 cm cibachroom op aluminium Rijksmuseum, Amsterdam, legaat van de heer L. Dupper Rijksmuseum Twenthe, Enschede, collectie Manders, Venlo WZN, Dordrecht, langdurig bruikleen aan Museum Het bruikleen Fries Museum, Leeuwarden Rembrandthuis, Amsterdam ATMOSPHERE IS MY STYLE T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme 164 165 urner en de traditie van het sublieme

[150] Isaac Julien [151] Aart Schonk All that’s solid melts into air De wolk 2013 2009 afdruk op Ultra Endura fotopapier marmer 160 x 240 cm 45 x 40 x 30 cm Galerie Ron Mandos, Amsterdam collectie kunstenaar ATMOSPHERE IS MY STYLE T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme 166 167 urner en de traditie van het sublieme

[152] Odilon Redon [153] Joseph Mallord William Turner Panneau décoratif Falls of Schaffhausen (‘The Val d’Aosta’) ca. 1902 ca. 1845 tempera en lijm op doek olieverf op doek 183,8 x 254 cm 91,4 x 121,9 cm Rijksmuseum Twenthe, Enschede National Gallery of Victoria, Melbourne ATMOSPHERE IS MY STYLE T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme 168 169 urner en de traditie van het sublieme

[154] Joseph Mallord William Turner [155] Armando Mountains S. Gothard Zesmaal wit na ca. 1830 1964 aquarel hoogglanslak op metaal op spaanplaat 27 x 42,1 cm 143 x 123 x 4 cm Tate, Londen, Turner Bequest 1856 Rijksmuseum Twenthe, Enschede Gevaar & Schoonheid Turner en de traditie van het sublieme Tate, Londen, Turner Bequest 1856 Turner Londen, Tate, Joseph Mallord William Turner Joseph Mallord William Colour Beginning ca. 1820 33,5 x 42,3 cm aquarel [157] 171 170 STYLE

Rijksmuseum Twenthe, Enschede Twenthe, Rijksmuseum Barend Avercamp ca. 1640-1650 olieverf op paneel 32,2 x 51,9 cm ATMOSPHERE IJsvermaak

[156]

Gevaar & Schoonheid Turner en de traditie van het sublieme ATMOSPHERE IS MY STYLE T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme 172 173 urner en de traditie van het sublieme

[158] Walter Darby Bannard [159] Adrian Woods & Gidi van Maarseveen Yellow Rose Niburu I 1959 2013 olieverf op doek korte film 165,1 x 157,5 cm 5 minuten en 50 seconden collectie No Hero Enterprises B.V. collectie kunstenaars T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme Quirine van der Meer Mohr 174 175 gehele oeuvre kenmerkt. De onstuimigheid van de zee heeft en aquarellen die hij tentoonstelde in de Royal Academy of urner en de traditie van het sublieme Op zoek naar het sublieme. bij meerdere gelegenheden diepe indruk op Turner gehad direct verkocht. en hij zocht de sensatie van natuurlijk geweld telkens weer Turner als onvermoeibare op. Continu op jacht naar het sublieme wilde hij emotionele In de eerste tien jaar van zijn carrière maakte Turner reizen ervaringen opdoen door barre zeetochten of het aanzien van door Engeland, Schotland en Wales. Hij begon zijn carrière als reiziger reusachtige bergen, verlaten ruïnes en krachtige watervallen. topografisch tekenaar en zijn vroege aquarellen laten ontelbare Toen op 16 oktober 1834 een grote brand uitbrak in de Houses gezichten zien van de Britse steden, kloosters en kastelen. of Parliament in Londen was Turner er gelijk bij en had hij vanaf Al snel ontwikkelde zijn kunst zich tot een persoonlijkere en een boot op de Thames het beste uitzicht om deze dramatische meer emotionele benadering van het Britse landschap. Het gebeurtenis vast te leggen. Naast de ongrijpbare kracht van schilderij Dolbadern Castle North Wales is hier illustratief voor de natuur wilde Turner ook overdonderd worden door de [cat. nr. 82]. Het werk laat een eenzame kasteelruïne op de top intense schoonheid die zij te bieden had en vond dit in allerlei van een massief gebergte zien. Het tonale kleurgebruik in de verschillende aspecten – van arcadische landschappen naar verbeelding van het land en de dreigende wolken daarboven majestueuze bergen, rotsen en afgronden. geven een dramatisch sfeer aan de voorstelling. Turner schonk Edmund Burke schreef in zijn A Philosophical Enquiry into the het werk toen hij in 1802 toetrad als volwaardig lid van de Royal Origin of Our Ideas of the Sublime and Beautiful over het In zijn jacht naar het sublieme was Turner een fanatieke Academy. In de catalogus van de Royal Academy van dat jaar sublieme als een bepaalde esthetische ervaring die bij de reiziger. Hij ging geregeld “on the wing to the Continent”, werd het werk vergezeld van een vers, beginnend met: aanschouwer intense emoties oproept, hetzij van schoonheid zoals hij schreef in een brief aan de schilder Henry William hetzij van angst, gevaar of afschuw. Het sublieme kan beeld Pickersgill, en reisde ook veel binnen het Verenigd Koninkrijk. How awful is the silence of the waste schoon zijn, maar uit zich ook in intense angst of dreiging. Reizen is onder de Engelsen altijd erg in trek geweest en de Where nature lifts her mountains to the sky. Turner ontwikkelt in zijn zucht naar sublimiteit een persoon populaire Grand Tour nam kunstenaars en kunstliefhebbers Majestic solitude, behold the tower. lijke beeldtaal die ver vooruit loopt op de schildertraditie van vanaf de zeventiende eeuw al op reis naar het Europese vaste zijn tijd. Vandaag de dag vinden wij de Snow Storm zowel in land. In de loop van de achttiende eeuw werd de Engelse Deze regels benadrukken nog eens extra het karakter van het schoonheid als in dreiging absoluut subliem maar toen het werk reisdrift steeds groter. Kunsttheoreticus William Gilpin schilderij. Hoewel Turner de angstaanjagende stilte die hij tentoongesteld werd ontving het hevige kritiek en werd het niet moedigde kunstenaars extra aan om op reis te gaan, op zoek ervoer in dit onherbergzame landschap (the waste) niet als begrepen. Het schilderij bleef onverkocht. Op 14 mei 1842 uitte naar pittoreske en schilderachtige omgevingen. Ook Sir zodanig visueel kon vastleggen maar met dit vers ernaast een recensent in het tijdschrift Athaneum zijn onbegrip door te Joshua Reynolds, president van de Royal Academy, ging op heeft vereeuwigd, klinkt ook in het schilderij zelf de stilte van schrijven: “This gentleman has, on former occasions, chosen to reis en spoorde zijn leerlingen aan zijn voorbeeld te volgen. een verlaten gebied en het gevoel van eenzaamheid (majestic paint with cream, or chocolate, yolk of egg or currant jelly – here Verschillende reisgidsen verschenen en vaste routes werden solitude) door. Het aangezicht maakt de aanschouwer bewust he uses his whole array of kitchen stuff. Where the steam-boat is uitgestippeld. Het reizen door ‘the Continent’ werd daardoor van de kleinheid van de mens in de immense natuur, een – where the harbour begins or where it ends […] are matters past steeds aantrekkelijker. gevoel dat in veel van zijn Engelse schilderijen en aquarellen Afb. 1 Joseph Mallord William Turner Snow Storm – Steam-Boat off a Harbour’s Mouth our finding out.” Opvallend genoeg was het ook niet Turners terugkomt. Turners reizen door het Britse land brachten hem, 1802 bedoeling dat het werk door iedereen zou worden begrepen. In Turner was echter een eenzame reiziger, vaak zonder reis naast een interesse voor het topografische stadsgezicht, vooral olieverf op doek een gesprek met de dominee William Kingsley, zo schreef John partner en met weinig bagage. Voorzien van een potlood, een grote belangstelling voor ruïnes, bergen, watervallen en 91,4 x 121,9 cm Ruskin later, zou Turner hebben verteld dat hij de storm zelf schetsboek en waterverf bezocht hij de mooiste plekken van andere grootse natuurverschijnselen. Tate, Londen, Turner Bequest 1856 had meegemaakt. Hij zou zich aan een mast hebben laten Europa. Over het algemeen was hij goed voorbereid. Hij nam binden om de tocht te doorstaan en heftige emoties van angst hele hoofdstukken van reisgidsen over in zijn schetsboekjes De Napoleontische oorlogen (1792-1802 en 1804-1815) weer en machteloosheid te ervaren. Hij voelde zich verplicht om en schreef standaard woorden en zinnen op van de vreemde hielden Turner er lange tijd van om ook buiten de grenzen In 1842 stelde Joseph Mallord William Turner een schilderij deze ervaring vast te leggen op doek en had van zijn publiek talen die hij zou gaan horen. Koortsachtig vulde hij talloze van het Verenigd Koninkrijk op pad te gaan. Toen in 1802 de tentoon op de Royal Academy in Londen dat iedereen deed dan ook geen enkele verwachting. De bekentenis dat Turner het schetsboeken waarin hij alles opnam wat indruk op hem grenzen door een korte wapenstilstand weer tijdelijk open verbazen. Turner ging in Snow Storm – Steam-Boat off a werk niet per se maakte om bij het publiek in de smaak te vallen maakte; van luchten, vlaktes en rotsachtige bergen tot gingen, ondernam hij dan ook meteen zijn eerste trip naar het Harbour’s Mouth (afb. 1) met zijn snelheid en stormvloed van is ongekend modern. Het is tekenend voor Turners subjectieve drukke marktpleinen en architectonische meesterwerken. Europese vasteland, met als bestemming de Zwitserse Alpen. emoties iedereens fantasie te buiten. Nooit eerder hadden de benadering van het landschap, hetgeen in de generaties voor Hij ging niet heel zorgvuldig met zijn schetsboekjes om. Onderweg stopte hij in Parijs en op de terugweg bezocht hij bezoekers van de Royal Academy een dergelijk abstract en hem nog onbekend was. Hij scheurde er pagina’s uit als de tekening hem niet beviel uitgebreid het Louvre ,waar hij boeken vol krabbelde met emotioneel werk aanschouwd. In het schilderij experimen en opende de boekjes op een willekeurige pagina zonder schetsen naar schilderijen van beroemde oude meesters. teerde de Britse kunstenaar met de artistieke effecten van een Hoewel kunsthistorici twijfelen over de waarheid van het enige chronologische volgorde aan te houden. Het resultaat Pas in 1815, nadat Napoleon bij Waterloo was verslagen, liet draaikolk waarbij een stoomboot in het hart van de kolk is verhaal – de volledige titel van het schilderij luidde in 1844 is een warboel van vlugge krabbels met hier en daar een het politieke klimaat het weer toe om door het continent te beland. De boot is midden op zee in een zware sneeuwstorm Snow Storm – Steam-Boat off a Harbour’s Mouth making uitstekend gedetailleerde tekening. De vlugge schetsen die reizen. Turner was inmiddels al op middelbare leeftijd en een terechtgekomen. Felle penseelstreken domineren de compo Signals in Shallow Water, and going by the Lead. The Author hij op zijn reizen maakte laten zien hoe Turner in slechts een succesvolle landschapsschilder, met financiële zekerheid en sitie. Het is haast niet te vatten wat zich nu eigenlijk afspeelt op was in this Storm on the Night the Ariel left Harwich terwijl penseelstreek een woelige zee kon creëren of hoe hij met een een goede reputatie. Vanaf dat moment ondernam hij bijna het water en in plaats daarvan wordt de toeschouwer mee de er geen schip zou hebben bestaan met de naam Ariel – raakt stip in de lucht een sfeervolle laagstaande zon suggereert. De elke zomer een uitgebreide tocht door Europa. Hij vertrok kolk ingezogen en geconfronteerd met een zeker gevoel van de mythe voortreffelijk het karakter van Turner als een precieze schetsen van kathedralen en straten laten ook zijn dan uit Londen in juli en bleef zo’n zes of zeven weken weg. menselijke machteloosheid tegenover de onstuimige krachten sublieme kunstenaar. Het moge dan misschien zo zijn dat de fantastische oog voor detail zien en zijn kennis van perspectief. Per boot ging hij van Dover of Harwich naar havensteden van het natuurlijke geweld. Het schilderij is bij uitstek een werk sneeuwstorm niet heeft plaatsgevonden, wel is de drang om Hij labelde zijn boekjes met de plaatsen die het boekje omvatte als Rotterdam, Oostende en Calais vanwaar hij met boten dat ‘subliem’ kan worden genoemd. Het sublieme is een begrip deze hevige emotionele ervaring te vertalen naar het doek zodat hij terug in zijn atelier de plekken weer op kon roepen en en koetsen landinwaarts reisde. In totaal bezocht hij het dat in de romantiek steeds meer betekenis kreeg. De filosoof en zodanig over te brengen op de toeschouwer iets wat zijn zijn schetsen kon gebruiken voor fijn uitgewerkte schilderijen Europese vasteland meer dan twintig keer. Zo ging hij meerdere T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme malen naar Nederland, België, Duitsland, Italië, Frankrijk en deden Turner verlangen naar meer. Het is dan ook niet voor 176 177 gedetailleerde tekeningen van het Paleis op de Dam en de urner en de traditie van het sublieme Zwitserland. Hij was een dappere en energieke reiziger, die niets dat Turners allereerste reis naar het Europese vasteland kerken van Amsterdam, de Sint Laurens en Hofpoort in zich niet tegen liet houden door barre weersomstandigheden, richting de Alpen ging. In de jaren 1840 bezocht hij het gebied Rotterdam en de Oude haven en Grote Kerk in Dordrecht. Verder lange afstanden of onherbergzame gebieden. Zo maakte hij in zelfs jaarlijks. Het reizen door de bergen bracht sublieme zijn er talloze pagina’s met studies van schepen op zee, series 1835, inmiddels al zestig jaar oud, één van zijn meest gewaagde sensaties. Te voet beklom Turner de gevaarlijke bergpassen van vissers op het strand van Scheveningen en weides langs de reizen die hem helemaal naar Denemarken en Tsjechië bracht. waarbij onherbergzame gebieden moesten worden doorkruist rivieren. In het Nederlandse landschap herkende Turner de Tot op hoge leeftijd beklom hij ook de bergen in Zwitserland en en sneeuwstormen doorstaan. Zijn Zwitserse reizen resulteer schilderijen van de zeventiende-eeuwse Hollandse meesters en reisde hij af naar Venetië of Rome, totdat zijn fysieke toestand den in series van prachtig uitgewerkte aquarellen alsook een hij raakte gefascineerd door de Hollandse wateren en luchten. het in 1845 niet meer toeliet. De plekken die hij bezocht boden tiental schilderijen, zoals The Falls of Schaffhausen [cat. nr. 153]. Notities in zijn schetsboeken, zoals “Quite a Cuyp” of “Hobbima” alle, ieder op eigen wijze, sublieme mogelijkheden. Hoewel dit schilderij lange tijd is beschreven als een voorstel laten zien dat Turner het land door de ogen van de Hollandse ling van de Val D’Aosta in de Italiaanse Alpen, is onlangs schilders bekeek. Hij besteedde veel aandacht aan het vast De oevers van de Rijn in Duitsland waren een populair vakan vastgesteld dat het schilderij de watervallen bij het Noord- leggen van de typisch Hollandse lucht en schreef er vaak tiegebied en voorzagen Turner van de nodige dosis schoonheid Zwitserse Schaffhausen verbeeldt. Turner had de watervallen notities bij van de kleuren die in het spel van wolken en zon en schilderachtigheid met hun prachtige omgeving van pitto tijdens zijn reis in 1802 al bezocht en keerde in de jaren 1840 voorbij kwamen. Als resultaat van zijn reis maakte hij in 1818 reske steden, rustgevende waterkanten en hoge rotsen. Turner naar het onderwerp terug. John Murray schreef in zijn reisgids het schilderij Dort or Dordrecht: The Dort Packet-Boat from bezocht het gebied in1817 en maakte na deze reis in totaal 51 uit 1846, A Hand-book for Travellers in Switzerland, dat de Rotterdam Becalmed (afb. 2). Het is een overduidelijke ode aan volledig uitgewerkte aquarellen. Ook in latere reizen legde reiziger bij Schaffhausen kon genieten van “the full grandeur of Cuyp, wiens De Maas bij Dordrecht in 1815 te zien was geweest Turner het gebied in waterverf vast. Zoals het gezicht op this hell of waters”. De aanblik van de watervallen moet dus in de British Institution in Londen. Turners Dort komt nauw Konstanz uit 1842 [cat. nr. 40] laat zien, kwam de nadruk steeds overdonderend zijn geweest voor Turner, die ongetwijfeld overeen met Cuyps gezicht op de stad, zowel in compositie als meer te liggen op de stemming en de serene sfeer die de plekken onder de indruk was van het angstaanjagende geweld van de in kleur en licht. Het schilderij was een groot succes en werd bij hem opriepen. Zijn late Duitse aquarellen, waarin Turner natuur, het gebrul van het water en de nevel die het neerstorten lovend ontvangen. fantastisch experimenteert met de verschillende kleureffecten van het water veroorzaakte. Dreigender kon het sublieme voor van het zon- of maanlicht, zijn van verbluffende kwaliteit. Turner haast niet worden. De ervaring resulteerde in een Turner zou nog vaak naar Nederland terugkeren. Hij maakte Ook in Italië vond Turner voldoende schoonheid. Zoals vele schilderij waarin door een uitbarsting van kleur en verfstreken een soortgelijke reis in 1825, wederom resulterend in dikke kunstenaars voor hem raakte ook Turner in de ban van het het mystieke karakter van de omgeving haast is getransfor schetsboeken vol tekeningen van Amsterdam en andere steden, betoverende Italiaanse licht en werd hij overweldigd door de meerd tot abstractie. Turner benadert het landschap op boten, luchten en weilanden. Later passeerde hij het land nog klassieke architectuur en beeldhouwkunst in het land. Hij dezelfde wijze in zijn aquarellen uit deze late periode, die enkele keren tijdens langere tochten naar Duitsland, Zwitser maakte meerdere uitgebreide reizen naar Italië en bleef dan vrijwel de krachtigste en dramatische aquarellen uit zijn gehele land of Italië. De haven van Rotterdam was een belangrijke ruim vier maanden weg. View of Orvieto. Painted in Rome is, oeuvre zijn [cat. nr. 105]. Zijn behandeling van het Zwitserse aanlegplaats voor reizigers vanuit Engeland. In 1833 schetste zoals de titel aangeeft, in Rome geschilderd en typerend voor de landschap viel erg in de smaak bij verzamelaars en ook toen hij Rotterdam uitgebreid toen hij op zijn terugreis van Venetië Italiaanse werken van Turner [cat. nr. 138]. Het menselijke leven is Turner in 1846 niet meer in staat was naar Zwitserland te reizen was. Een soortgelijk bezoek aan de stad vond plaats in 1835, op de achtergrond geplaatst en de nadruk ligt op de klassieke bleef hij in opdracht fijn uitgewerkte aquarelen van Zwitserse terug van een lange reis naar Noord-Duitsland, Denemarken architectuur en het verbeelden van het arcadische landschap. gebieden maken, gebaseerd op de schetsen die hij in eerdere en Praag. Zo was hij ook kort in Nederland in 1840 en 1841, op Afb. 2 Joseph Mallord William Turner In Italië raakte Turner ook verknocht aan de schoonheid van reizen had verzameld. weg naar Venetië en Zwitserland. Tijdens al deze bezoeken ging Dort or Dordrecht: The Dort Packet-Boat from Venetië waar hij driemaal verbleef en waanzinnig productief Rotterdam Becalmed Turner nog steeds driftig met zijn schetsboeken aan de haal. Hij was. Het atmosferische karakter van de stad, door de combi Turners fascinatie voor het Verenigd Koninkrijk der Neder 1818 bleef onvermoeid in zijn weergave van het Hollandse landschap natie van het water, het heldere licht en de prachtige architec landen nam een bijzondere positie in zijn leven en carrière in. In olieverf op doek van vooral Rotterdam en zijn omgeving. tuur, bood beeldschone picturale effecten waar Turner enorm 1817 en 1825 maakte Turner uitgebreide reizen naar de 157,5 x 233,7 cm van onder de indruk was. In zijn Venetiaanse werk experimen Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden. Daarvoor al raakte hij Yale Center for British Art, Paul Mellon Collection, New Haven Net als in de Dort Packet Boat gaf Turner een bewuste ode aan de teert hij met de artistieke mogelijkheden van licht, waarbij land, nauw met het land verbonden door de grote invloed die de Hollandse meesters toen hij in 1833 een gezicht op Antwerpen Afb. 3 Joseph Mallord William Turner lucht en water volledig in elkaar opgaan ten behoeve van een Hollandse schilderschool op zijn werk uitoefende. Voorname Van Goyen Looking Out for a Subject tentoonstelde. Van Goyen Looking out for a Subject (afb. 3)werd uiterst atmosferische voorstelling. In veel van zijn Italiaanse lijk de zeeschilders waren een belangrijke bron van inspiratie 1833 acht jaar na zijn tweede reis door het Verenigd Koninkrijk werken heeft Turner meer belangstelling voor het verbeelden voor Turner. “This made me a painter!” zou hij volgens Walter olieverf op doek der Nederlanden vervaardigd en toont elementen die terug 91,8 x 122,9 cm van de atmosfeer dan van de precieze vorm van het landschap. Thornbury, Turners eerste biograaf, hebben gezegd bij het zien te vinden zijn in de schetsboeken van deze reis, waarin veel The Frick Collection, New York Dit is ook het geval bij Modern Italy. The Pifferari, een gezicht op van een prent naar een werk van Willem van de Velde de Jongere. tekeningen zijn met gezichten op Antwerpen en diens Onze- de omgeving van Tivoli met in de verte de Campagna Romana en De Hollandse meesters werden fanatiek verzameld door de Lieve-Vrouwekathedraal. Turner laat hier de schilderpraktijken doedelzakspelers (the pifferari) op de voorgrond[cat. nr. 80]. Engelsen en Turner had binnen Londen genoeg mogelijk heden van de Hollandse schilder Jan van Goyen zien. Zijn schilderijen Licht, lucht en land raken totaal in elkaar verweven. Op deze om van Hollandse topstukken te genieten. Naast Van de Velde, zouden gebaseerd zijn op eigen waarnemingen en hij zou er manier geeft Turner bewuste uitdrukking aan het sublieme die zelf lange tijd in Engeland heeft gewerkt, waren ook de niet voor terug zijn gedeinsd om zich in gevaarlijke situaties te gevoel van schoonheid dat hij in Italië ervoer. landschapsschilders bij de Engelsen geliefd. In Turners begeven om zo de beste scènes vast te leggen van stadsgezicht schilderijen en schetsboeken is dan ook een grote bewondering en of zeeslagen. Van Goyen moet Antwerpen zeker hebben Waar het Rijnland en Italië het ‘schone’ verschaften, vond voor de Hollandse landschapsschilders terug te vinden, met bezocht en heeft de stad ook ongetwijfeld vanaf de waterkant Turner sublieme dreiging in Zwitserland. Hij had een levens daarin Aelbert Cuyp als grote favoriet. In 1817 kon Turner dan getekend. Meerdere olieverfschilderijen zijn hiervan het resul lange fascinatie voor de kracht en ongrijpbaarheid van de eindelijk het land, dat in de schilderijen zo mooi was taat. Toch is het onwaarschijnlijk dat men in zijn schilderijen bergen, die reeds was aangewakkerd in zijn jongere jaren. De vastgelegd, zelf gaan ontdekken. De vier schetsboeken die dezelfde slagschepen terug kan vinden als op het schilderij van bergachtige gebieden in de Schotse hooglanden en Noord-Wales Turner tijdens dit bezoek gebruikte zitten vol met Turner en ook de stevige wind en de wilde zee is vrijwel altijd T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme 178 179 afwezig in het werk van Van Goyen. Zijn stadsgezichten en maar ook de beleving te verbeelden wanneer men de scène urner en de traditie van het sublieme wateren zijn daarentegen altijd sereen en stralen een oase van zou ervaren. In zijn schetsboeken wordt de perceptie van rust uit. Het lijkt er op dat Turner zijn bronnen verkeerd heeft het Hollandse landschap ook steeds prominenter. Zijn latere gebruikt. Arnold Houbraken schreef in zijn biografieën over de schetsen van Rotterdam zijn vluchtige impressies die, geheel Hollandse meesters, De groote schouburgh der Nederlantsche onafhankelijk van de Hollandse schildertraditie, neigen naar konstschilders en schilderessen (1718–1721), inderdaad over emotionele en abstracte composities. Vergeleken met de oude een schilder die op zee ging om zeeslagen en oorlogsschepen meesters neemt Turner steeds meer afstand van de verbeelding vast te leggen, maar had het daarbij over Willem van de Velde de van de werkelijkheid om daarvoor in de plaats de ervaring van Jongere in plaats van Van Goyen. Dat daargelaten, en ondanks die werkelijkheid voorop te stellen, met de beroemde Snow de weinige overeenkomsten tussen Turners dramatische bele Storm als ultieme climax. Men moet niet vergeten dat Turner ving van de zee en Van Goyens serene riviergezichten, lijkt in dit sublieme schilderij uiteindelijk ook teruggrijpt op de Turner wel het ‘atmosferische’ karakter van het werk van de Hollandse traditie van de marineschilderkunst. Hollandse meester over te nemen. Een nevelige luchtpartij en de kathedraal die in de verte langzaam uit de mist opdoemt Turners buitenlandse reizen zijn van onmisbaar belang geweest zorgen voor rust in de voorstelling. Echter, waar Van Goyen het voor zijn artistieke ontwikkeling. Van topografische aquarellist bij een kalm gezicht op de stad liet, geeft Turner nu diepte aan ontwikkelde hij zich tot een sublieme kunstenaar met een de compositie. Met een diagonaal lichtspel van frisse heldere subjectieve beeldtaal waarin de vorm van het landschap steeds kleuren op de voorgrond naar wollige witte en lichtblauwe meer wordt losgelaten en plaats maakt voor sfeer en emotie. tinten op de achtergrond, sleept Turner de toeschouwer mee De ontdekking van nieuwe landen en landschappen brachten in de scène. Men zou zo de wind in de zeilen kunnen voelen en hem niet alleen nieuwe onderwerpen en indrukken maar voegde de golven tegen de boot horen breken terwijl de kustlijn van ook algemenere kenmerken toe aan zijn kunst. Het met licht Antwerpen steeds dichterbij komt. Zo bouwt Turner voort op overgoten kleurenpalet in zijn werk uit de jaren 1820 en 1830 een Hollandse meester om een persoonlijke beleving op zee te had bijvoorbeeld alles te maken met Turners aanraking met het creëren. mediterrane zonlicht. Men zou eventueel ook kunnen stellen dat de snelheid en rook van moderne vervoersmiddelen een Eerder deed hij hetzelfde toen hij in 1827 Port Ruysdael ten factor hebben gespeeld in zijn steeds vluchtiger wordende toonstelde. Het schilderij, zoals de titel ook aangeeft, is een toets en de onafheid van zijn latere werk. Zo experimenteerde reactie op Jacob van Ruisdael, van wie hij in 1802 uitgebreid een hij steeds meer met de mogelijkheden van licht en kleur, waar zeegezicht in het Louvre bekeek. Turners interpretatie van de mee hij expressie gaf aan de gevoelens die het landschap bij Hollandse meester in Port Ruysdael, een plek die overigens niet hem opriep. Behalve met het natuurschoon kwam Turner ook echt bestaat, is een dramatische voorstelling van de onstuimig in aanraking met vreemde culturen en hun geschiedenis. De heid van de zee. In 1844 presenteerde Turner een geïntensi laatste is ook weer een inspiratie geweest voor enkelen van veerde versie van de gefantaseerde haven, waarin drama en zijn historische landschappen [cat. nr. 75 en 125]. Turners reislust emotie een grotere stem hebben dan de daadwerkelijke compo was onvermoeid. Waar de meeste reizende kunstenaars tijdens sitie (afb. 4). Het werk laat een vissersboot zien die samen met één trip voldoende notities opnamen voor een levenslange Afb. 4 Joseph Mallord William Turner andere kleine boten op een vastgelopen vlaggenschip afvaart artistieke productie, had Turner de behoefte om telkens naar Fishing Boats Bringing a Disabled Ship into Port Ruysdael 1844 om het terug naar de haven te leiden. Met wilde penseelstreken dezelfde plekken terug te keren. Door te reizen deed Turner olieverf op doek en een grove toets creëert Turner een benauwde sfeer waarin de alsmaar nieuwe inspiratie op en kon zijn zucht naar het 91,4 x 123,2 cm dreiging van het stormachtige weer en de kolkende zee tastbaar sublieme keer op keer worden bevredigd. Of het nu de verlaten Tate, Londen, Turner Bequest 1856 wordt. Tegelijkertijd bieden de frisse witte tonen die rondom valleien in het Lake District waren, de indrukwekkende bergen het schip verschijnen en de doorbraak van de zon ook weer een en watervallen in Zwitserland, de arcadische landschappen in gevoel van hoop. Het schip verkeerde in nood maar de redding Italië, het pittoreske Rijnland, of de Hollandse wateren, Turner is nu nabij. Turner creëert hiermee een tastbare ervaring van de vond in alles een sublieme ervaring. Subliem in schoonheid ruige zee en geeft daarmee het schilderij een subliem karakter. of subliem in dreiging: de plekken die hij bezocht, bezorgde Turner de persoonlijke sensatie waar hij zijn leven lang naar op Zijn fascinatie voor de Hollandse luchten en de Hollandse zoek was. schilderkunst bood Turner de uitgesproken factoren voor het sublieme. Hij borduurt voort op de traditie van de Hollandse Quirine van der Meer Mohr is assistent-conservator van meesters en komt tot het sublieme door het zeegezicht niet Rijksmuseum Twenthe. alleen objectief vast te leggen, zoals de Hollanders ook deden, schetsboeken T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme urner en de traditie van het sublieme 180 181

[160] Joseph Mallord William Turner [161] Joseph Mallord William Turner [162] Joseph Mallord William Turner [163] Joseph Mallord William Turner uit: Holland Sketchbook uit:Dort Sketchbook uit:Rotterdam Sketchbook uit:Itinerary Rhine Tour Sketchbook Coastal Profiles Figures, with Vessels View on a Canal, Rotterdam Men and Women Carrying Casks and Baskets, Studies of Bottles, etc. Four Views from East of Dordrecht Vessels at Dort Cathedral of St Lawrence, from the Kolk, Rotterdam Study for the oil painting ‘The Great Dort’ Street Scene Dordrecht, Farmer’s Cart and Three Sketches of Dort Clouds Inscriptions by Turner 1825 1817 1835 1817 potlood op papier potlood op papier potlood op papier potlood op papier Tate, Londen, Turner Bequest 1856 Tate, Londen, Turner Bequest 1856 Tate, Londen, Turner Bequest 1856 Tate, Londen, Turner Bequest 1856 biografie T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme Joseph Mallord William Turner (1775-1851) Quirine van der Meer Mohr 182 183 gedoopt. Georgiana wordt in 1811 Weather [cat. nr. 2]. Van 15 juli tot urner en de traditie van het sublieme geboren. In 1798 stelt Turner zich halverwege oktober maakt Turner kandidaat voor de verkiezing van zijn eerste reis naar het Europese Associate van de Royal Academy, vasteland. Hij komt aan bij Calais maar hij wordt niet verkozen. en reist door Frankrijk naar In de zomer maakt Turner een Zwitserland. Op de terugweg stopt tour naar Malmesbury, Bristol en hij in Parijs waar hij het Louvre 1786 Wales. uitgebreid bezoekt. Turner wordt naar Margate gestuurd waar hij tekeningen 1799 1804 maakt van het vissersdorpje en Dit jaar maakt hij reizen naar Op 15 april overlijdt Turners de omgeving. Lancashire en Noord-Wales en moeder in het Bethlehem Hospital verblijft hij in de zomer voor drie in Londen. Zij lijdt al lange tijd 1787 weken in Bedford. In het najaar aan psychische stoornissen. Nog Uit dit jaar stammen Turners verhuist Turner naar 64 Harley in dezelfde maand opent Turner eerste gesigneerde en gedateerde Street in Marylebone. Sarah Danby een eigen galerie in een deel van tekeningen. Het betreft hier betrekt een kamer niet ver hier zijn huis aan Harley Street. Bij de een kopie naar een ontwerp van vandaan, aan de 46 Upper John opening laat hij zo’n dertig werken Michael Angelo Rooker voor de Street in Soho. Turner stelt zich zien. Oxford Almanack en een gezicht opnieuw verkiesbaar en wordt op Nuneham Courtenay. Hij laat op 4 november verkozen tot 1807 zijn werk zien in de etalage van Associate van de Royal Academy Op 11 juni verschijnt het eerste de kapperszaak van zijn vader. (afb. 4). deel van Turners Liber Studiorum, een reeks prenten die worden 1789 1800 gegraveerd door Charles Turner In de zomer verblijft Turner bij The Fifth Plague of Egypt [cat. [cat. nr. 96]. De voorstellingen, soms zijn oom in Sunningwell, in de nr. 124] wordt tentoongesteld naar reeds vervaardigde schilde buurt van Oxford, waar hij Afb. 2 Joseph Mallord William Turner in de Royal Academy. Critici rijen, worden gepresenteerd als Afb. 1 John Wykeham Archer schetsen maakt in het Oxford A view of the Archbishop’s Palace, Lambeth noemen het schilderij het meest ‘Architectural’, ‘Marine’, ‘Pastoral’, 21 Maiden Lane, London, Sketchbook. Dit jaar wordt hij 1790 vindingrijke werk tot dan toe. ‘EP’ (Epic of Elevated Pastoral), Joseph Mallord William door verschillende architecten in aquarel op papier De graveur Charles Turner, ‘Historical’ of ‘Mountainous’. Turner’s birthplace dienst genomen en werkt hij 26,7 x 38,1 cm overigens geen familie, brengt de Op 2 november wordt Turner 1852 samen met Thomas Malton. Op Indianapolis Museum of Art, Indianapolis, schenking door hun kinderen ter voorstelling in 1808 in prent uit benoemd tot Professor of aquarel en gouache over 14 december wordt Turner nagedachtenis aan de heer en mevr. dr. Hugo O. Pantzer als deel van het Liber Studiorum. Perspective aan de Royal Academy potlood op papier toegelaten als leerling van de (afb. 5 en 6). Hij koopt een stuk land Afb. 4 Joseph Mallord William Turner 35,5 x 22,2 cm Royal Academy Schools in 1801 in Twickenham voor £ 400,-. Hier Self-portrait 1790 1794 British Museum, Londen Londen. Van juni tot en met augustus bouwt hij later een buitenhuis ca.1799 Turner stelt zijn eerste aquarel, Deze zomer maakt Turner een maakt Turner een uitgebreide voor zichzelf en zijn vader. olieverf op doek A view of the Archbishop’s Palace, reis naar de Midlands en Noord- reis door Schotland. In opdracht 74,3 x 58,4 cm Lambeth, tentoon in de Royal Wales. van de Duke of Bridgewater 1811 Tate, Londen, Turner Bequest 1856 Academy (afb. 2). schildert hij Dutch Boats in a Gale: Op 7 januari start Turner zijn 1775 1795 Fishermen Endeavouring to Put eerste jaarlijkse reeks van zes Joseph Mallord William Turner 1792 Turner (afb. 3) onderneemt een their Fish on Board, bekend als de colleges over het perspectief, als hij een stuk zuidwaarts de Rijn af de titels Dort [cat. nr. 161], Waterloo is, zo wordt althans gedacht, In juni start Turner zijn model tour naar Noord-Wales en de Isle Bridgewater Seapiece. Het werk Professor aan de Royal Academy. door West-Duitsland. Via Luik and Rhine en Guards. geboren op 23 april op 21 Maiden studies aan de Royal Academy of Wight. wordt vervaardigd als pendant Hij vraagt £ 10,- per lezing. komt hij terug in Antwerpen waar Lane in Covent Garden in Londen Schools waar hij een hechte van een schilderij van Willem van hij de boot naar Rotterdam 1818 (afb. 1). Hij is de zoon van William vriendschap opbouwt met de 1796 de Velde de Jonge, Rising Gale. Het 1815 neemt. Van daar gaat hij naar Den Een jaar na zijn reis door de Turner (1745-1829), kapper en auteur Robert Ker Porter en de Turner stelt naast een tiental wordt tentoongesteld in de Royal Op 18 juni wordt Napoleon ver Haag, Leiden, Haarlem, Amster Nederlanden stelt Turner zijn pruikenmaker in Covent Garden, architect John Soane. Via Porter aquarellen ook zijn eerste Academy en betekent het begin slagen tijdens de Slag bij Waterloo. dam, Utrecht, Rotterdam en schilderij Dort or Dordrecht: The en Mary Marshall (1739-1804). komt Turner ook in contact met schilderij tentoon in de Royal van een lange reeks schilderijen Dit betekent het einde van een Dordrecht. Uiteindelijk neemt hij Dort Packet-Boat from Rotterdam Op 14 mei 1775 wordt Turner in William Frederick Wells, een Academy: Fishermen at Sea [cat. die geïnspireerd zijn op Hollandse lange periode van politieke on halverwege september vanaf Becalmed tentoon in de Royal St. Paul’s Church gedoopt. aquarellist met wie hij goede nr. 16]. Het schilderij wordt zeer zeeschilders. Turner ontvangt rust. De Engelsen hebben hierdoor Rotterdam de boot naar Groot- Academy. Het werk wordt lovend vrienden wordt. In de zomer goed ontvangen. 250 guineas voor de opdracht. weer toegang tot het Europese Brittannië. Tijdens de reis ontvangen en voor 500 guineas 1778 maakt Turner zijn eerste reis vasteland. Een toestroom aan gebruikt Turner vier schets gekocht door de kunstverzame Op 6 september bevalt zijn door Zuid-Wales. Hij bezoekt de 1798 1802 Engelse toeristen in Europa is het boeken die talloze tekeningen en laar Walter Fawkes. In dezelfde moeder van een dochter, Mary Wye Valley en de Black Op 28 mei overlijdt de componist Op 12 februari 1802 wordt gevolg en ook Turner grijpt snel impressies bevatten van het tentoonstelling hangt ook Field of Ann. Turners zusje sterft echter Mountains. John Danby, een goede vriend Turner verkozen tot lid van de deze gelegenheid aan. Hollandse landschap. Het Waterloo, waarvoor Turner al in 1783, vlak voor haar vijfde van Turner. Vlak daarna begint Royal Academy. Hij vervangt de Itinerary Rhine Tour Sketchbook eveneens schetsen heeft gemaakt verjaardag. 1793 Turner een affaire met de overleden Francis Wheatly. Bij 1817 [cat. nr. 163] bevat tevens een tijdens zijn reis van 1817. Afb. 3 Naar Charles Turner Op 27 maart wint Turner de weduwe Sarah Danby. Hoewel zijn toetreding als lid schenkt Turner begint op 10 augustus aan nauwkeurig reisdagboek waarin ‘A Sweet Temper’ - Portrait 1785 Greater Silver Palette voor officiële documenten ontbreken, Turner Dolbadern Castle [cat. nr. zijn reis naar het Koninkrijk der zijn reisroute van dag tot dag is 1819 sketch of Joseph Mallord Wellicht vanwege de verslechter landschapstekenen bij de Royal wordt aangenomen dat Turner 82] aan de Royal Academy; dit Nederlanden en het Rijnland. Hij uitgestippeld. Turner kopieert Tijdens de jaarlijkse tentoon William Turner de gezondheidstoestand van Society for Arts. In de zomer reist de vader is van Sarahs twee stuk hangt daar in 1800 al op een vaart van Margate naar Oostende hierin tevens hele stukken uit stelling van de Royal Academy ca. 1795 zijn moeder, wordt Turner naar hij naar Hereford, Great Malver, dochters, Evelina en Georgiana. tentoonstelling. In 1802 stelt vanwaar hij naar Brugge, Gent en Charles Campbells The Traveller’s presenteert Turner zijn derde potlood op papier zijn oom Joseph Mallord William Worcester, Tewkesbury en Tinter. Evelina wordt in 1800 of 1801 hij nog drie andere schilderijen Brussel gaat. Vanuit Brussel Complete Guide through Belgium ‘Hollandse’ schilderij Entrance 18,4 x 11,6 cm Marshall gestuurd, een slager in In de herfst bezoekt hij Kent en geboren. In ieder geval wordt tentoon, waaronder Fishermen bezoekt hij Waterloo en vervolgt and Holland uit 1815. De overige of the Meuse: Orange-Merchant British Museum, Londen Brentford, Middlesex. Sussex. zij op 19 september 1801 upon a Lee-shore, in Squally hij zijn reis naar Luik. Daarna gaat schetsboeken zijn voorzien van on the Bar, going to pieces: T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme Brill Church Bearing S.E. by S. de Moezel en naar de kust van 184 185 through Vapour. Ondanks zijn aanschouwt het vuurgeweld urner en de traditie van het sublieme Masensluys E. by S. Hoewel het Noord-Frankrijk. Hij keert half slechte gezondheid maakt samen met zijn collega Clarkson werk lovend wordt ontvangen, september terug. Turner deze zomer nog een Stanfield vanaf een boot op de blijft het onverkocht. uitgebreide reis door Schotland. Thames en legt de dramatische Op 1 augustus vertrekt Turner 1825 gebeurtenis vast op papier. De voor een zeer uitgebreide Turner vertelt op 21 augustus aan 1832 aquarel Burning of the Houses reis naar Italië. Hij gaat van Walter Fawkes dat hij de ochtend In september 1832 is Turner in of Parliament [cat. nr. 64] toont de Dover naar Calais, Parijs, Lyon, daarna naar Den Haag vertrekt. Parijs om schetsen te maken Old Palace Yard tijdens de brand. Grenoble en Mont Cenis. Na Op 28 augustus begint Turner voor de prentenserie Rivers of Een jaar later stelt Turner twee Turijn en Milaan bezoekt hij dus aan een tweede bezoek Europe. Mogelijk heeft hij tijdens spectaculaire schilderijen van de Verona, Venetië, Bologna, Rimini, aan de Nederlanden. Hij komt dit bezoek de Franse schilder brand tentoon, beide getiteld The Ancona, Macerata en Foligno begin oktober terug in Londen. Eugène Delacroix ontmoet. In Burning of the House of Lords and voordat hij op 27 oktober in Tijdens deze reis heeft hij twee Margate is Turner inmiddels Commons, 16th October, 1834. Rome aankomt. Vanuit Rome schetsboeken op zak, het Holland ook een regelmatige gast in het maakt hij nog tripjes naar Tivoli, Sketchbook [cat. nr. 160], een dik pension van Mrs Booth, een 1835 Napels en Pompeï. Hij brengt zakboekje vol vlugge impressies, weduwe met wie Turner later zal In het najaar maakt Turner een de kerst door in Florence. Op en het Holland, Meuse and gaan samenwonen. ambitieuze reis die hem naar zijn terugtocht over de Franse Cologne Sketchbook, dat groter is Afb. 6 Thomas Rowlandson Noord-Duitsland, Denemarken en Viewing at the Royal Academy bergpas van Mont Cenis komt en gedetailleerde studies bevat. 1833 Bohemen, het huidige Tsjechië, hij in een hevige sneeuwstorm Turner vaart van Dover langs ca. 1815 Bridge of Sighs, Ducal Palace brengt. Hij neemt de stoomboot terecht. Op 1 februari 1820 is hij Brielle, Maassluis, Schiedam en aquarel op papier and Custom-House, Venice, van Londen naar Hamburg waar 14,6 x 24,1 cm weer terug in Londen. Dordrecht voordat hij de haven Canaletti Painting [cat. nr. 110] hij op 3 september aankomt. van Rotterdam bereikt. Van Yale Center for British Art, New Haven wordt tentoongesteld in de Vandaar reist hij naar Kopenhagen 1822 Rotterdam gaat hij naar Delft, Royal Academy. Gezien de en zuidwaarts naar Berlijn en Turner opent in april een eigen Den Haag, Leiden, Amsterdam en titel is het werk een hommage Dresden. Hij trekt verder naar het galerie in zijn huis aan de Queen Utrecht. Na Utrecht vervolgt hij aan Canaletto, schilder van oosten en bezoekt Praag voordat Anne Street, dat hij vermoedelijk zijn reis naar Keulen. Via Aken 1826 naar Honfleur en de kust van Venetiaanse stadsgezichten. hij weer terugkeert via Frankfurt in 1816 heeft gekocht. Hij stelt komt hij in Maastricht vanwaar In de zomer maakt Turner weer Normandië. Op 21 september Turner beeldt hem ook af op de en Keulen en over de Rijn in nog niet verkochte schilderijen hij de Maas zuidwaarts richting een reis, nu door Noord-Frankrijk 1829 overlijdt zijn vader. Hij linker voorgrond. Het schilderij Rotterdam aankomt. Het uit eerdere jaren tentoon. Luik afvaart. Hij reist verder en langs de oevers van de Loire. wordt begraven in St. Pauls wordt tegelijkertijd getoond schetsboek dat hij in Praag naar Antwerpen, Gent, Brugge Dit jaar, of kort hierna, geeft Church, Covent Garden. Turner met eenzelfde compositie door gebruikt, het River Sketchbook, 1824 en Oostende. Vermoedelijk is hij Turner een serie mezzotinten uit, ondertekent negen dagen later, Turners rivaal William Clarkson bevat ook enkele schetsen van Op 1 augustus vertrekt Turner vanaf hier zuidwaarts gegaan om het Little Liber Studiorum. op 30 september, de eerste Standfield. Turners schilderij Hollandse plekken langs de Rijn, voor een reis van zes weken uiteindelijk vanaf Boulogne-sur- versie van zijn eigen testament. wordt door de critici beter waaronder een tekening van Slot Afb. 7 John Thomas Smith door België en Luxemburg. Mer terug te keren naar Groot- 1828 Hierin bedenkt hij voor de Royal geacht. In de zomer maakt Turner Loevestein en de kerk van Turner in Print Room of British Museum Hij trekt langs de oevers van Brittannië. Deze winter geeft Turner zijn Academy een leerstoel voor een een lange reis door Duitsland, Gorinchem. Het Rotterdam ca. 1820-1830 laatste colleges over het perspec Professorship of Landscape Oostenrijk en Venetië. Turner Sketchbook [cat. nr. 162] bevat het aquarel en potlood op papier tief. Begin augustus vertrekt hij Painting en stelt hij een driejarige komt aan in Oostende en reist grootste deel van de documen British Museum, Londen voor een tweede uitgebreide prijs in voor landschappen, de naar Keulen. Via Mannheim tatie van zijn verblijf in Neder reis naar Italië. Op 11 augustus zogenaamde Turner Gold Medal. en Heidelberg komt hij aan land. Het betreft hier een groot bereikt hij Parijs. Hij reist De schilderijen Dido building in Salzburg vanwaar hij de aantal schetsen van Rotterdam, verder naar Orléans, Lyons, Carthage en The Decline of the Donau afvaart naar Wenen. Op die snel zijn opgetekend en grove Avignon, Arles, Marseille, Genua, Carthaginian Empire moeten na 9 september bereikt hij Venetië. suggesties geven van de havens Florence en Siena. Begin oktober zijn dood worden geschonken Op 23 september meldt een en kades van de stad. 1838 zuidwaarts richting Namen. kom hij aan in Rome, waar hij aan de National Gallery. Oostenrijkse krant dat Turner in Modern Italy – the Pifferari Vandaar reist hij door Noordoost- geruime tijd verblijft en een Innsbruck is, op weg naar huis. 1836 [cat. nr. 80] wordt samen met Frankrijk naar Luxemburg tiental schilderijen vervaardigt. 1830 Hij arriveert weer in Londen op In het gezelschap van de kunst zijn tegenhanger Ancient Italy vanwaar hij over de Moezel naar Sommigen hiervan, waaronder View of Orvieto, Painted in Rome 20 oktober. De exacte route van verzamelaar H.A.J. Munro of – Ovid Banished from Rome Koblenz vaart. Vanaf Koblenz View of Orvieto. Painted in Rome [cat. nr. 138] wordt tentoongesteld zijn terugweg is onduidelijk, Novar reist Turner in de zomer tentoongesteld in de Royal reist hij door naar Mainz om via [cat. nr. 138], stelt Turner tentoon in in de Royal Academy. Ook Calais maar het is zeer aannemelijk naar Frankrijk, Zwitserland en Academy. Volgens een criticus Bonn en Aken weer terug te keren. de tentoonstellingsruimten van Sands at Low Water: Poissards dat Turner de Rijn noordwaarts het Italiaanse Valle d’Aosta. In het is het schilderij, vergeleken met het hotel Quattro Fontane. Later Collecting Bait [cat. nr. 45] hangt volgt naar Nederland en vanaf najaar is er kritiek op het feit dat Ancient Italy, “chaste and homely 1840 dit jaar stelt hij View of Orvieto dat jaar in de Royal Academy. Het Rotterdam naar Groot-Brittannië Turner als professor geen colleges in its colouring and exquisite and Turner ontmoet voor het eerst ook tentoon in het Palazzo Trulli. werk is gebaseerd op de schetsen vertrekt. In Nederland bezoekt meer geeft over het perspectief. precise in its finish”. John Ruskin bij de kunsthande die Turner maakt als hij in 1829 hij de omgeving van Rotterdam, Als reactie hierop benoemt Martin laar Thomas Griffith. Ruskin is 1829 op weg naar Parijs langs Calais Dordrecht en Delft. Het Archer Shee, de president van de 1839 een jonge en ambitieuze In februari keert Turner terug komt. Rotterdam and Rhine Sketchbook Royal Academy, Turner tot lid van In de zomer maakt Turner een kunstenaar en criticus, en een naar Londen. Waarschijnlijk bevat schetsen van plekken langs de Academy Council en Visitor to uitgebreide reis naar België, grote liefhebber van Turners door de inspiratie die hij heeft 1831 de oever van de Rijn, tussen the Life School. Luxemburg, Noord-Frankrijk werk. Hij publiceert het boek opgedaan in Italië schildert Turner heeft dit jaar erg last van Straatsburg en Rotterdam, alsook en Duitsland om de pittoreske Modern Painters, wat voorname Turner Ulysses deriding Poly zijn gezondheid en ondertekent gedetailleerde schetsen van de 1837 omgeving van de oevers van lijk een lofzang is op het werk van Afb. 5 Thomas Rowlandson en A.C. Pugin phemus - Homer’s Odyssey [cat. op 10 juni een tweede deel van Rotterdamse haven. Turner treedt, na jaren geen de Maas, Moezel en Rijn vast te Turner. Het eerste deel wordt Private view at the summer exhibition (uit: Microcosm of London) nr. 125]. Het werk wordt tentoon zijn testament. The Decline of colleges meer te hebben gegeven, leggen. Op zaterdag 3 augustus uitgegeven in 1843. Ruskin zal 1807 gesteld in de Royal Academy Carthage, dat in de versie van 1834 uiteindelijk terug als Professor of vertrekt hij, waarschijnlijk per uiteindelijk benoemd worden tot ets en aquatint en lovend ontvangen (afb. 7). 1829 geschonken zal worden Op 16 oktober worden de Houses Perspective. Deze zomer bezoekt stoomboot, van Londen naar een van de executeurs van de 19,4 x 25,9 cm In augustus bezoekt Turner aan de National Gallery, wordt of Parliament in Londen door een hij Parijs en Versailles. Brussel. Hij reist naar Luik Turner Bequest. In de Royal Royal Academy of Arts, Londen Parijs en reist hij langs de Seine vervangen door Sun Rising woeste brand vernield. Turner en Leuven en volgt de Maas Academy toont Turner in 1840 T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme van Harwich naar Rotterdam schilderij, voornamelijk uit 186 187 urner en de traditie van het sublieme heeft genomen en vandaar de onbegrip voor de abstracte en Rijn zuidwaarts volgde. Ook expressionistische compositie. zou mogelijk het schetsboek In de zomer maakt Turner Rhine Flushing and Lausanne wederom een uitgebreide reis gebruikt zijn tijdens deze reis. naar Zwitserland. Dit boek bevat onder meer enkele schetsen van Vlissingen. Turner 1844 is nog maar een paar dagen terug Ruskins Modern Painters, dat als op zaterdag 30 oktober een in 1843 is uitgebracht, zorgt grote brand uitbreekt in de Tower voor een nieuwe belangstelling of London. In eerste instantie voor het werk van Turner. Werk wil hij toegang hebben tot de dat tot nog toe onverkocht was, toren om de schade ervan te wordt nu alsnog verkocht. Zo aanschouwen, maar dit verzoek koopt Joseph Gillott maar liefst wordt afgewezen. Toch weet acht schilderijen voor het ruime Turner de gebeurtenis vast bedrag van £ 4000,-. In de Royal te leggen in een schetsboek Academy laat Turner dit jaar vol vluchtige en expressieve het beroemde schilderij Rain, aquarellen [cat. nr. 63]. Steam and Speed – The Great Western Railway zien. Het werk 1842 is volgens recensenten “the most In de Royal Academy toont insane and magnificent of all Turner het beroemde schilderij these prodigious compositions”. Snow Storm - Steam Boat off a Dit jaar maakt Turner zijn Harbour’s Mouth. Turner zou laatste reis naar Zwitserland. zich tijdens een sneeuwstorm Hij bezoekt onder andere Bazel, op zee vier uur lang aan een mast Bern, Interlaken, Luzern, Goldau, hebben gebonden. Bezoekers en Zürich en Schaffhausen en keert critici staan in eerste instantie terug over de Rijn via Heidelberg. zeer negatief tegenover het

Afb. 10 George Jones Turner’s Body lying in State, 29 December 1851 1851 olieverf op karton Afb. 8 John Wykeham Archer 14 x 23 cm 6 Davis Place, Chelsea, the former house of Joseph Ashmolean Museum, University of Oxford Mallord William Turner 1852 aquarel en potlood op papier 37,5 x 27,3 cm 1845 gezondheid verslechtert verder toegevoegd. Een jaar later zal 1851 British Museum, Londen Vanwege de ziekte van voorzitter en op 10 december wijst Turner Turner nog een laatste appendix Turner bezoekt Crystal Palace, Sir Martin Archer Shee wordt om die reden zijn herverkiezing toevoegen, waarin hij stelt dat dat op dat moment in aanbouw Turner benoemd tot Acting als Auditor aan de Royal Acade als de National Gallery niet is voor de Great Exhibition, die President en later vicepresident my af. Op 30 december zit Turner binnen 10 jaar aan de eisen van van mei tot oktober in Hyde Park van de Royal Academy. Turners zijn laatste vergadering voor als zijn Bequest voldoet, zijn werk gehouden zal worden. Vanaf Slavers Throwing overboard the vertrekt op 3 september en reist eigen gezondheid gaat dit vicepresident van de Council van gratis moet worden opengesteld oktober gaat zijn gezondheid Dead and the Dying – Typhoon terug via Triëst en langs de jaar echter ook steeds verder de Royal Academy (afb. 9). voor het publiek in zijn galerie sterk achteruit. Turner is erg coming on (The Slave Ship). Het Donau naar Coburg. Uiteindelijk achteruit, wat hem belet om aan de Queen Anne Street en ziek en wordt verzorgd door Mrs schilderij is een van Turners reist hij over de Rijn vanaf Keulen nogmaals naar Zwitserland af te 1848 daarna moet worden verkocht. Booth en de dokters Mr Barletti meest sublieme en dramatische naar Oostende en bereikt hij reizen. In plaats daarvan bezoekt Voor het eerst sinds 1824 zendt De opbrengst van die verkoop en Dr Price. Op 19 december werken, maar wordt in eerste Londen op 7 oktober. Turner hij de noordkust van Frankrijk. Turner geen enkel werk in voor bestemt Turner voor liefdadig overlijdt Turner om 10 uur instantie fel bekritiseerd. Ruskin gebruikt tijdens deze reis het Wel maakt Turner dit jaar nog de jaarlijkse tentoonstelling heidswerken, waaronder het ’s ochtends. Zijn lichaam wordt noemt het later “the noblest sea Rotterdam to Venice Sketchbook, een tiental Zwitserse aquarellen van de Royal Academy. Hij stelt Pensioenfonds van de Royal opgebaard in zijn galerie aan de that Turner has ever painted...”. dat hij heeft aangeschaft in op basis van zijn schetsen uit de jonge kunstenaar Francis Academy en het door hem Queen Anne Street (afb.10). Op 30 Op 1 of 2 augustus pakt Turner Rotterdam en enkele schetsen eerdere reizen. Sherrell aan als assistent in opgerichte Artists’ General december wordt hij begraven in samen met zijn neef Henry van de stad bevat. zijn atelier en voegt een nieuwe Benevolent Fund. Uiteindelijk St. Paul’s Cathedral. Harpur en diens vrouw Eleanor de 1846 bijlage toe aan zijn testament. is zijn hele legaat , bekend als stoomboot vanaf Customs House 1841 Turner verlaat zijn woning aan Hierin noemt hij voor het eerst de Turner Bequest, geschonken Quay in Londen richting Van eind juli tot oktober maakt Afb. 9 William Parrott de Queen Anne Street en verhuist de term ‘Bequest’ en stelt hij aan de staat en in de collectie Rotterdam. Vandaar neemt hij de Turner een uitgebreide reis Turner on Varnishing Day naar Chelsea, waar hij samen vast dat zijn schilderijen na zijn van Tate terechtgekomen, die stoomboot naar Keulen en reist naar Zwitserland en bezoekt hij 1846 met Mrs Booth en haar zoon dood tentoon moeten worden hiervoor in 1987 de Clore Gallery hij via Innsbruck en over de Konstanz, Zürich, Luzern en de olieverf op paneel gaat wonen op 6 Davis Place, gesteld in een nieuw gebouwde heeft laten bouwen. Brennerpas naar Venetië waar hij watervallen bij Schaffhausen. Het 45 x 43,7 cm Cremorne New Road (afb. 8). Zijn ‘Turner’s Gallery’, die aan de op 20 augustus aankomt. Hij is aannemelijk dat Turner de boot Museums Sheffield, collectie The Guild of St Georg National Gallery zal worden T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme Ralph Keuning Turner Today 188 189 urner en de traditie van het sublieme

Turner markeert nogal wat. Hij stond aan de wieg van de aangeschreven genre, bleef zijn zwakke punt, zoals hij kunstenaar niet langer de virtuoze vakman van vroeger maar Turner baande de weg voor de revolutionairen die na hem romantiek, die rond 1800 de klassieke traditie verdrong. ruiterlijk toegaf. Hij wendde zich daarom tot de landschaps een onnavolgbaar genie, dat vooral de ruimte moest krijgen kwamen, de impressionisten als eersten. Sinds Turner Hij maakte van het landschap een volwaardig genre. Hij schilderkunst, die door hem naar een hoger plan werd getild. zich vrij te ontwikkelen. bevindt de kunst zich als het ware in een permanente staat wordt wel gezien, terecht of onterecht, als vader van het Toch was de erkenning die hij kreeg niet het teken om op zijn Het voorspelbare academisme van de negentiende eeuw, van revolutie, waarbij de omwentelsnelheid door de jaren impressionisme, maar ook van het expressionisme en van lauweren te gaan rusten. De late Turner lijkt zich op het eerste dat geen enkele kunstenaar van betekenis voortbracht, heeft heen steeds hoger is geworden. Toch is er ook iets wezenlijks de abstractie. En hij was degene die zich als kunstenaar gezicht meer om vrijheid dan om roem te hebben bekommerd, Turner en zijn bewonderaars gelijk gegeven. Dat veel van veranderd voor de kunstenaars van tegenwoordig. Met zijn een voordien ongekende vrijheid veroorloofde. iets wat voor hem, inmiddels de beroemdste schilder van zijn die bewonderaars uit de middenklasse van nieuwe rijken niet geringe reputatie als inzet had Turner zijn artistieke Misschien is dat laatste wel zijn langstdurende erfenis, land, natuurlijk ook een vorm van luxe was. Vrijheid werd zijn kwamen, is geen toeval. Turner, zoon van een barbier en vrijheid eigenhandig bevochten op de traditie waarin hij want kunst en vrijheid zijn sinds de dagen van Turner nieuwe doel, de vrijheid om te schilderen wat en hoe hij maar pruikenmaker, was omhooggeklommen op de sociale ladder was groot geworden en waarvoor hij altijd diep respect bleef haast synoniem geworden. Het is geen toeval dat de wilde: painting set free – of misschien beter gezegd: the painter door zijn uitzonderlijke talent en doorzettingsvermogen. houden. Een kleine twee eeuwen later is artistieke vrijheid belangrijkste prijs voor hedendaagse kunst in Groot- set free. Je zou Turner met een beetje goede wil namelijk In een wereld die bezig was zich te ontworstelen aan het daarentegen gemeengoed geworden. Van bevechten is geen Brittannië, de Turner Prize, naar hem is genoemd. Maar kunnen beschouwen als de eerste vrije kunstenaar in de aloude juk van de adel dwong zoiets respect af. Turners sprake en de traditie kent bijna niemand. Academies lokken de vraag is hoe lang die erfenis nog duurt. Is het ideaal geschiedenis. Het cliché dat bij die kwalificatie hoort, klopt vrijheid was ook de vrijheid van het burgerdom. Hij was al lang geen revoluties meer uit. Als er al revoluties zijn, dan van Turner anno 2015 nog houdbaar? alvast. Naarmate hij ouder werd, verwaarloosde Turner zijn zelfbewust. Met ingang van 1804 had hij zijn eigen galerie, zijn ze vrijblijvend, zonder enig risico. Dat soort revoluties uiterlijk en zijn toch al niet voorbeeldige manieren en voldeed waar zijn schilderijen optimaal tot hun recht kwamen, dit in zijn de vermomde conventies van een maatschappij die de De schilderijen van Turner, vooral de landschappen waarmee hij steeds beter aan het romantische concept van de bohémien, tegenstelling tot de tentoonstellingen van de Royal Academy, kunstwereld tot reservaat heeft gemaakt. Daarbij komt dat hij zijn naam en faam vestigde, die de overweldigende en dat op datzelfde moment in Frankrijk op kunstenaars werd waar zijn werk tussen dat van anderen op een overvolle ook de geopolitieke omstandigheden intussen wezenlijk zijn nietsontziende oerkracht van de natuur tot onderwerp hebben, losgelaten en de beroepsgroep sindsdien hardnekkig aankleeft. muur hing. De galerie werd langzamerhand een museum, veranderd. Turner leefde in een tijd dat Groot-Brittannië de weten zo’n tweehonderd jaar na dato nog altijd opvallend veel Turner belichaamt een verandering in de maatschappelijke niet zozeer bedoeld voor de verkoop van schilderijen – hij wereldheerschappij had. “Britannia, rule the waves!” klonk publiek op de been te brengen. De tentoonstelling Late Turner positie van kunstenaars die samenvalt met het ontstaan van de kocht zelfs werken terug van vroegere klanten – als wel om de het over de zeeën die door hem werden geschilderd. Andere - Painting Set Free, in de winter van 2014-2015 te zien in Tate romantiek en die enerzijds nog altijd actueel is, maar ander grootheid van zichzelf te vieren. Hij demonstreerde er met Europese landen, waaronder Nederland, volgden in het Britain in Londen, trok drommen mensen vanuit de hele wereld. zijds ook onder druk staat. Eind achttiende eeuw zochten trots zijn kennis van de klassieken en van de natuur, uit zijn kielzog. Maar die comfortabele positie van vanzelfsprekende Turner is een kunstenaar die zowel kenners als liefhebbers in kunstenaars in Groot-Brittannië een podium om hun werk landschappen van het Europese continent bleek bovendien hegemonie vanwaaruit Turner en zijn opvolgers opereerden, hoge mate beroert. Dat wil niet zeggen dat zijn kunst gemakke te tonen aan een breed publiek, in navolging van de Parijse dat hij een bereisd man was, terwijl de incorporatie van het zijn wij – as we speak – in snel tempo aan het kwijtraken. lijk is, want Turners landschappen hebben juist iets uitge salons. Zij wilden op die manier een hogere status voor zichzelf moderne leven in zijn kunst, waaronder de stoomboot en Dat betekent dat de taak van kunstenaars een andere moet sproken ongemakkelijks. Met het sublieme, de fascinatie van creëren en een duidelijk criterium voor kwaliteit stellen. Dit stoomtrein, zijn vooruitstrevendheid bewees. Dat roem hem worden. In deze roerige tijden zal het de uitdaging zijn om gevaar in schoonheid, begint de ontluistering van de klassieke resulteerde in 1768 tot de oprichting van de Royal Academy of toen minder bezighield dan in zijn jonge jaren is bij nader de kunsten een belangrijke rol te geven bij het verdedigen schoonheid die tot dan toe de norm was. De natuur verliest haar Arts in Londen, mogelijk gemaakt door de koning maar geleid inzien niet correct. Hij stelde integendeel zijn doel op dit vlak van ons hele bouwwerk van geestelijke verworvenheden, niet orde en de mens verliest zijn vanzelfsprekende hoofdrol. Alles door kunstenaars. Niet de staat of een andere opdrachtgever nog wat hoger door te mikken op eeuwige in plaats van tijdelijke alleen die van de artistieke vrijheid. Die ambitie vraagt naast wankelt. Turner geeft dan ook geen antwoorden, hij roept maar de kunstenaars zelf, in rivaliteit met elkaar en met de roem, getuige het plan om zijn collectie na te laten aan de pas geengageerde kunstenaars ook om stevige en daadkrachtige vragen op. Hij biedt geen troost, hij veroorzaakt onrust. Hij oude meesters, bepaalden voortaan wat goed was. De academie geopende National Gallery. Waar voorheen een kunstenaar werk opdrachtgevers. Wordt het dus niet tijd dat juist de staat weer bevestigt niet, hij haalt de zaak onderuit. Maar is dat niet leidde jongeren op en organiseerde tentoonstelingen. Turner maakte voor het paleis van zijn opdrachtgever, die daarmee zijn verantwoordelijkheid neemt en de kunst vraagt te bloeien precies wat de kijker van vandaag verlangt van kunstenaars? exposeerde al in 1790 zijn aquarellen in de Royal Academy, in de show stal, werd nu een paleis gebouwd dat de kunst en de in het centrum van een strijdbare democratie? Turner komt naar de huidige maatstaven dicht in de buurt van 1802 mocht hij zich academicus noemen en in 1807 werd hij kunstenaar diende. de gedroomde kunstenaar. professor. De Royal Academy was een bolwerk, waarin Turner Ralph Keuning is directeur van Museum de Fundatie. Het begon allemaal heel anders. Net als iedere jonge en veel aanzien genoot. Maar hoe groter zijn succes, hoe vrijer zijn ambitieuze schilder van zijn generatie wilde Turner in eerste kunst en hoe sterker de tegenstand die hij opriep. Hij liet zich er instantie gewoon de regels leren en er bijhoren. Hij wilde weinig tot niets aan gelegen liggen. Naast de criticasters waren aansluiten bij de groten van zijn vak en hen dan het liefst er wel degelijk ook verdedigers van de nieuwe richting die hij proberen te overtreffen. Turner and the Masters, een andere met zijn werk was ingeslagen, onder wie de jonge John Ruskin, blockbuster in Tate Britain, uit 2009-2010, toonde nog maar die zou uitgroeien tot een van de invloedrijkste kunstcritici eens aan dat hij in zijn opzet om een plek te veroveren in het van zijn tijd. Zij prezen hem omdat hij de studie van natuur pantheon der kunstenaars uiteindelijk glansrijk slaagde. Hij en wetenschap, een verworvenheid van de verlichting, liet bereikte dit niet via de geijkte weg van de historieschilderkunst. prevaleren boven de artistieke conventies en daaruit een Mensfiguren schilderen, een vast gegeven in dat hoogst geheel eigen visie destilleerde. Volgens hen was een moderne fotoverantwoording Literatuur T & S choonheid G evaar T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme 190 191 urner en de traditie van het sublieme

Aart Schonk - fotografie Matthijs Reppel; Adrian Woods & Gidi van Fred G.H. Bachrach, Turner’s Holland, Londen 1994 Cecilia Powell, Turner’s Rivers of Europe, Londen 1991 Maarseveen; Anne Wenzel - fotografie John Stoel; © Ashmolean Museum, University of Oxford; Bury Art Museum, Greater Manchester UK, Bury; Martin Butlin en Evelyn Joll, The Paintings of J.M.W. Turner, New Haven Christine Riding, Richard Johns, Turner and the sea, tent. cat. Royal Centraal Museum, Utrecht - fotografie Ernst Moritz / Adriaan van Dam; en Londen 1984 Museums Greenwich 2013-2014, Londen 2013 Cesare Lampronti Gallery, Londen/Rome; Christiaan Kuitwaard; De Pont, Tilburg - fotografie Peter Cox, Eindhoven; Dordrechts Museum, Dordrecht; David Blayney Brown, ‘Joseph Mallord William Turner 1775-1851, John Ruskin, Modern Painters, 1843-1860, Project Gutenberg’s Modern Elise van der Linden, Deventer; Erasmus Universiteit Rotterdam; Eyal artist biography’ en ‘Draughtsman and Watercolourist’, in: David Painters (https://www.gutenberg.org) Gever; Fries Museum, Leeuwarden; Françoise Stoop; Galerie Ron Mandos, Blayney Brown (red.), J.M.W. Turner: Sketchbooks, Drawings and Amsterdam; Gemeentemuseum, Den Haag; Geschiedkundige Vereniging Watercolours, december 2012 (https://www.tate.org.uk/art/ Frits Scholten, ‘De ‘eerste hand’ van de meester. De Vries’ eigenzinnige Oranje-Nassau, Den Haag; Glasgow Museums, Glasgow Life, Glasgow; research-publications/jmw-turner/joseph-mallord-william-turner- late stijl’, in: Bieke van der Mark (red.), Fusien Bijl de Vroe, Frits Indianapolis Museum of Art, Indianapolis; Inverness Museum & Art 1775-1851-r1141041 en https://www.tate.org.uk/art/research- Scholten e.a., Het wonder van Adriaen de Vries, Den Haag (Vereniging Gallery, High Life Highland, Inverness - Highland Photographic Archive; publications/jmw-turner/david-blayney-brown-draughtsman-and- Rembrandt) 2015 Jasper Krabbé; Joukje & Eduard Harinck; Jun Nguyen-Hatsushiba; Kasteel watercolourist-r1132588) Huis Bergh, ’s Heerenberg; Kirchner Museum, Davos; ©2015 Kunsthaus Eric Shanes, The Life and Masterworks of J.M.W. Turner, Londen 2012 Zürich; Kunstsammlungen Chemnitz - fotografie László Tóth; Levi van David Blayney Brown, Amy Concannon en Sam Smiles (red.), Late Veluw; Livingstone Gallery, Den Haag - fotografie Peter Cox, Eindhoven / Turner. Painting Set Free, tent. cat. Tate Britain, Londen; J. Paul Getty Marjan Slob, ‘Angstaanjagend en groots. Een verkenning van sublieme Bill Orcutt; Lotte Geeven; Manchester City Galleries, Manchester; Collectie Museum, Los Angeles; De Young - Fine Arts Museums of San Francisco natuurervaringen in vier delen’, tekst uitgesproken tijdens een debat Manders, Venlo - fotografie Peter Cox, Eindhoven; © Marleen Sleeuwits / 2014- 2015 over natuurbeleving en natuurbeleid in Kasteel Groeneveld, Baarn op Galerie LhGWR, Den Haag; Martin Effert; Mizuma Art Gallery, Tokyo; Musée 18 april 2013, uitgave Kasteel Groeneveld 2013 des Beaux-Arts, Charleroi - © Luc Schrobiltgen; Musée National des Beaux- Edmund Burke, A Philosophical Enquiry into the Origin of Our Ideas of Arts du Québec; Museum Arnhem - fotografie Peter Cox, Eindhoven © Sylvia the Sublime and Beautiful, Londen 1757 David Solkin (red.), Turner and the Masters, tent. cat. Tate Britain, Willink; Museum Boijmans Van Beuningen, Rotterdam - fotografie Studio Londen 2009-2010 Tromp, Rotterdam; Museum de Fundatie, Zwolle & Heino/Wijhe - fotografie Lucy Davis, Mark Hallett (red.), Joshua Reynolds. Experiments in pain, Hans Westerink; Museum Het Rembrandthuis, Amsterdam; Museum tent. cat. The Wallace Collection, Londen 2015 Robert Stalla (red.), Ansichten vom Berg. Der Wandel eines Motivs in der Het Valkhof, Nijmegen; Museum Panorama Mesdag, Den Haag; Museum Druckgraphik von Dürer bis Heckel. Aus der Sammlung des Alpinen van Bommel van Dam, Venlo - fotografie Peter Cox, Eindhoven; Museum Karen Eslea, Beatrice Prosser-Snelling, Keiko Higashi, Turner and the Museums des Deutschen Alpenvereins, München, tent. cat. Alpines Voorlinden, Wassenaar; Museums Sheffield; National Gallery of Victoria, Elements. A resource for teachers using or visiting the exhibition, Turner Museum des DAV, München 2001-2002, München-Berlijn 2001 Melbourne; © National Maritime Museum, Greenwich, Londen; Olphaert Contemporary, Margate 2012 (https://www.turnercontemporary.org/ den Otter; Oudheidkamer Riessen, Rijssen; Paleis Het Loo Nationaal media/documents/Turner-and-the-Elements-background-resource. Ortrud Westheider, Michael Philipp (red.), Turner and the elements, Museum, Apeldoorn; Peter van der Es; Rijksdienst voor het Cultureel pdf) tent. cat. Bucerius Kunst Forum, Hamburg; Muzeum Narodowe, Erfgoed, Amersfoort; Rijksmuseum Amsterdam; Rijksmuseum Twenthe, Krakow; Turner Contemporary, Margate, 2011-2012 Enschede - fotografie Rik Klein Gotink; ©Royal Academy of Arts, Londen - Hans den Hartog Jager, Het sublieme. Het einde van de schoonheid en fotografie Prudence Cuming Associates Limited; Scottish National Gallery een nieuw begin, Amsterdam 2011 Andrew Wilton, Turner and the Sublime, tent. cat. Art Gallery of of Modern Art, Edinburgh; Southampton City Art Gallery, Southampton; Ontario, Toronto; Yale Center for British Art, New Haven; The British Stichting Van Baaren Museum, Utrecht; Studio Roosegaarde, Rotterdam; Arnold Heumakers, De esthetische revolutie. Hoe Verlichting en Museum, Londen, 1980-1981 Tate, Londen - © Tate, London 2015; © The Frick Collection, New York; Romantiek de kunst uitvonden, Amsterdam 2015 The Kremer Collection; © The National Gallery, Londen; The Syndics Andrew Wilton, Turner in his time, Londen 2006 of the Fitzwilliam Museum, Cambridge; © The Trustees of the British Matthew Imms, ‘Fire at the Grand Storehouse of the Tower of London, Museum, Londen; The Whitworth, The University of Manchester; Tjibbe 1841, by Joseph Mallord William Turner’, in: David Blayney Brown https://www.eyalgever.com Hooghiemstra, Lieveren - fotografie John Stoel; © Tokyo Fuji Art Museum, (red.), J.M.W. Turner: Sketchbooks, Drawings and Watercolours, Tokyo - fotografie Bridgeman Images; Triton Collection Foundation; Van september 2014 ((https://www.tate.org.uk/art/research- https://www.tate.org.uk/art/research-publications/the-sublime Abbemuseum, Eindhoven - fotografie Peter Cox, Eindhoven; Victoria publications/jmw-turner/joseph-mallord-william-turner-fire-at-the- and Albert Museum, Londen; © Victoria Gallery & Museum, University of grand-storehouse-of-the-tower-of-london-r1148239) Liverpool - fotografie UK Bridgeman Images; Willem den Ouden - fotografie Rob Melchior; Yale Center for British Art (Paul Mellon Collection), New Carel Peeters, ‘Er was een tijd dat de mens een poëtisch wezen was’, Vrij Haven; York Museums Trust (York Art Gallery), York Nederland, 13 februari 2015 ((https://www.vn.nl/Literaire-kroniek-2/ Literaire-kroniek/Er-was-een-tijd-dat-de-mens-een-poetisch-wezen- was.htm)

colofon T & S choonheid G evaar urner en de traditie van het sublieme 192 Deze uitgave verschijnt ter gelegenheid van de tentoonstelling Deze tentoonstelling is mede mogelijk gemaakt door bijdragen van: Gevaar & Schoonheid Turner en de traditie van het sublieme 5 september 2015 t/m 3 januari 2016 Museum de Fundatie, Paleis a/d Blijmarkt, Zwolle Rijksmuseum Twenthe, Enschede

Uitgave Uitgeverij Waanders & de Kunst, Zwolle Museum de Fundatie, Zwolle & Heino/Wijhe Rijksmuseum Twenthe, Enschede Samenstelling en eindredactie Karin van Lieverloo Tekst- en beeldredactie Mariska Vonk Museum de Fundatie wordt ondersteund door: Jasmijn Weener Auteurs Feico Hoekstra, Ralph Keuning, Paul Knolle, Karin van Lieverloo, Quirine van der Meer Mohr, Arnoud Odding Vertaling Taalcentrum-VU Ontwerp Harald Slaterus, Arnhem Druk Wilco Art Books

Omslag, v.l.n.r.: Joseph Mallord William Turner [cat.nr. 80] Joseph Mallord William Turner [cat.nr. 47] Joseph Mallord William Turner [cat.nr. 104] Joseph Mallord William Turner [cat.nr. 2] Binnenzijden omslag: Eyal Gever [cat.nr. 12]

Raquel Maulwurf [cat.nr. 128] O. DE LEEUW GROEP

© 2015 Uitgeverij Waanders, Uitgeverij de Kunst, Museum de Fundatie, Rijksmuseum Twenthe Rijksmuseum Twenthe wordt ondersteund door Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. De uitgever heeft ernaar gestreefd de rechten van de illustraties volgens wettelijke bepalingen te regelen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden.

Van werken van beeldend kunstenaars, aangesloten bij een CISAC-organisatie, is het auteursrecht geregeld met Pictoright te Amsterdam. © c/o Pictoright Beeldrecht Amsterdam 2015

ISBN 978 94 6262 049 0 NUR 646

www.waanders.nl www.uitgeverijdekunst.nl www.museumdefundatie.nl www.rijksmuseumtwenthe.nl