Arkusz Przechlewo (163)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA ŚRODOWISKA

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

ARKUSZ PRZECHLEWO (163)

Warszawa 2009 r. Autorzy: Adam Szel ąg*, Bogusław B ąk*, Izabela Bojakowska*, Paweł Kwecko*, Anna Pasieczna*, Hanna Tomassi-Morawiec*, Gra Ŝyna Hrybowicz**,

Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Bogusław B ąk* Redaktor regionalny planszy B: Dariusz Grabowski* Redaktor tekstu: Joanna Szyborska-Kaszycka*

* Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa

ISBN

Spis tre ści I. Wst ęp – A. Szel ąg...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – A. Szel ąg...... 4 III. Budowa geologiczna – B. B ąk, A. Szel ąg...... 6 IV. Zło Ŝa kopalin – B. B ąk, A. Szel ąg ...... 9 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin. – B. B ąk, A. Szel ąg ...... 12 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – B. B ąk ...... 13 VII. Warunki wodne – A. Szel ąg ...... 16 1. Wody powierzchniowe...... 16 2. Wody podziemne...... 18 VIII. Geochemia środowiska ...... 20 1. Gleby – A. Pasieczna, P. Kwecko ...... 20 2. Osady wodne – I. Bojakowska ...... 23 3. Pierwiastki promieniotwórcze – H. Tomassi-Morawiec ...... 25 IX. Składowanie odpadów – G. Hrybowicz ...... 28 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – B. B ąk, A. Szel ąg ...... 34 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – A. Szel ąg...... 35 XII. Zabytki kultury – A. Szel ąg...... 43 XIII. Podsumowanie – B. B ąk, A. Szel ąg...... 44 XIV. Literatura ...... 45

I. Wst ęp

Arkusz Przechlewo Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 został opracowa- ny w Oddziale Karpackim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Krakowie (plansza A) oraz w Przedsi ębiorstwie Geologicznym POLGEOL SA i Państwowym Instytucie Geologicz- nym w Warszawie (plansza B). Map ę wykonano zgodnie z Instrukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, (Instrukcja..., 2005). Przy opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Przechlewo Mapy geologiczno-gospodarczej Polski (MGGP) w skali 1:50 000 (Bąk i inni, 2003). Opracowanie sporz ądzono na podkładzie topograficznym w skali 1:50 000 w układzie 1942. Mapa geo środowiskowa Polski jest syntetycznym, kartograficznym odwzorowaniem wyst ępowania kopalin, gospodarki zło Ŝami, wybranych elementów górnictwa i przetwórstwa kopalin a tak Ŝe stanu geochemicznego ziemi i mo Ŝliwo ści składowania odpadów na tle wybranych elementów hydrogeologii, geologii inŜynierskiej oraz ochrony przyrody, krajobrazu i zabytków kultury. Składa si ę z dwóch plansz. Plansza A zawiera zaktualizowane tre ści MGGP, a plansza B nowe tre ści dotycz ące składowania odpadów i geochemii środowiska wchodz ące w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi”. Przeznaczona jest ona głównie do praktycznego wspomagania regionalnych i lokalnych działa ń gospodarczych. Słu Ŝyć ma instytucjom, samorz ądom terytorialnym i administracji pa ństwowej w podejmowaniu decyzji dotycz ących gospodarki zasobami środowiska przyrodniczego oraz planowania przestrzennego. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe mog ą stanowi ć pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych progra- mów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Mapa mo Ŝe te Ŝ by ć przydatna w kształtowaniu proekologicznych postaw lokalnych społeczno ści oraz w edukacji na wszystkich szczeblach nauczania. W opracowaniu przeanalizowano i wykorzystano materiały archiwalne pochodz ące z Centralnego Archiwum Geologicznego Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, Pomorskiego Urz ędu Wojewódzkiego i Marszałkowskiego w Gda ńsku i jego Oddziału Za- miejscowego w Słupsku, Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Gda ńsku, In- stytutu Upraw, Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puławach, Zespołu Parków Krajobrazowych oraz urz ędów powiatowych i gminnych. Dane archiwalne zostały zweryfikowane w czasie prac terenowych. Klasyfikacj ę sozo- logiczn ą złó Ŝ uzgodniono z Geologiem Wojewódzkim w Słupsku. Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych dla kom- puterowej bazy danych o zło Ŝach.

3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Przechlewo o powierzchni 305 km 2 rozci ąga si ę mi ędzy 17°15' a 17°30' długo ści geograficznej wschodniej i 53°40' a 53°50' szeroko ści geograficznej północnej. Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym obszar ten poło Ŝony jest na Pojezierzu Po- łudniowopomorskim (Kondracki, 2000; fig. 1). W jego obr ębie (w granicach arkusza) znajdu- ją si ę dwa mezoregiony: Równina Charzykowska i Pojezierze Kraje ńskie. Pojezierze Kraje ńskie rozci ągaj ące si ę pomi ędzy dolinami trzech rzek: Gwdy, Brdy i Noteci obejmuje swoim zasi ęgiem południow ą i zachodni ą cz ęść obszaru arkusza. Jest to wysoczyzna ukształtowana w czasie zlodowacenia Wisły, której wzniesienia przekraczaj ą nierzadko 200 m n.p.m., na omawianym terenie dochodz ą do 170 m n.p.m. Obok moren akumulacyjnych wyst ępuj ą na jej obszarze tak Ŝe: kemy, ozy, rynny polodowcowe wypełnione podmokło ściami lub jeziorami, a tak Ŝe doliny rzeczne Brdy i jej dopływów. Bieg dolin rzecznych pokrywa si ę na wielu odcinkach z dawnymi szlakami odpływu wód sandrowych. Od północnego wschodu Pojezierze Kraje ńskie graniczy z Równin ą Charzykowsk ą, obejmuj ącą obszar sandru w górnym dorzeczu Brdy. Jest to obszar o mało zró Ŝnicowanej rze źbie terenu poło Ŝony na omawianym obszarze na wysoko ści 170–180 m n.p.m. Równina jest pokryta lasem, z licznymi zabagnieniami, stanowi ącym cz ęść Borów Tucholskich. Najwi ększ ą rzek ą przepływaj ącą przez obszar omawianego arkusza jest Brda. Najwi ęk- szymi jeziorami s ą: Charzykowskie (jego zachodnia cz ęść ) i Rychnowskie koło Człuchowa. Oprócz znaczenia krajobrazowego i ekologicznego stanowi ą one wa Ŝne ogniwo gospodarki rybackiej i turystyki. Obszar arkusza Przechlewo znajduje si ę w pomorskiej dzielnicy klimatycznej. Charak- teryzuje j ą wpływ wzajemnego oddziaływania mas powietrza oceanicznego i kontynentalne- go. Przewa Ŝaj ą wiatry zachodnie, przez wi ększ ą cz ęść roku dominuj ą oceaniczne masy powietrza. Urozmaicona rze źba terenu, obecno ść lasów i licznych jezior sprawia, Ŝe lokalne warunki klimatyczne s ą zmienne i kontrastowe. Jednak Ŝe jest to region nieco cieplejszy i z mniejsz ą ilo ści ą opadów ni Ŝ wzniesienia Pojezierza Zachodnio- i Wschodniopomorskiego. Średnia roczna temperatura powietrza tego obszaru wynosi 6,5–7,5°C, a suma rocznych opa- dów w ci ągu roku si ęga 500–550 mm (Kaczorowska, 1977). Około 40% obszaru arkusza pokrywaj ą lasy, głównie sosnowe z domieszk ą: d ębu, gra- bu wi ązu, osiki. Ich zwarte kompleksy zwane Borami Człuchowskimi ci ągn ą si ę szerokim pasem od Szczecinka po Człuchów. Na arkuszu Przechlewo nie s ą ju Ŝ tak zwarte, a ku wschodowi, w rejonie Jeziora Charzykowskiego przechodz ą w Bory Tucholskie. S ą one sie-

4 dliskiem licznych gatunków zwierz ąt. Lasy li ściaste pokrywaj ące niegdy ś wysoczyzny morenowe ust ąpiły miejsca polom uprawnym.

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Przechlewo na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2000)

1 – granica makroregionu, 2 – granica mezoregionu, 3 – numer mezoregionu, 4 – zbiornik wód powierzchniowych

Mezoregiony Pojezierza Zachodniopomorskiego: 314.47 – Pojezierze Bytowskie Mezoregiony Pojezierza Południowopomorskiego: 314.67 – Równina Charzykowska, 314.68 – Dolina Gwdy, 314.69 – Pojezierze Kraje ńskie, 314.71 – Bory Tucholskie

Gleby pokrywaj ące obszar arkusza s ą zró Ŝnicowane. Przewa Ŝaj ą mało urodzajne gleby wykształcone na piaskach i Ŝwirach wodnolodowcowych. Warunki klimatyczne sprawiaj ą, Ŝe uprawia si ę tutaj głównie Ŝyto i ziemniaki, a tak Ŝe owies i od niedawna gryk ę. Na obszarze arkusza Przechlewo dominuj ącą dziedzin ą gospodarki jest rolnictwo i le śnictwo. Podstawowym kierunkiem produkcji w gospodarstwach indywidualnych jest produkcja mieszana. Dominuj ą uprawy zbó Ŝ i hodowla trzody chlewnej. Z uwagi na stosunkowo niski stopie ń bonitacji gleb, nie wszystkie one mog ą by ć wykorzystywane rolniczo. Rozwijaj ą

5 si ę zakłady przetwórstwa spo Ŝywczego, produkcja maszyn rolniczych, w tym tak Ŝe z udzia- łem kapitału zagranicznego (m. in. Zakłady Mi ęsne w Przechlewie). Na jego terenie działaj ą dobrze prosperuj ące firmy zajmuj ące si ę m. in. budow ą dróg, produkcj ą osprz ętu elektroinsta- lacyjnego. W regionie działaj ą tak Ŝe niewielkie zakłady nastawione na gospodark ę le śną, drobne usługi i handel. Dziedzin ą gospodarki, która nabiera coraz wi ększego znaczenia na tym obszarze jest szeroko poj ęta turystyka. Pod wzgl ędem administracyjnym arkusz Przechlewo nale Ŝy do dwóch powiatów woje- wództwa pomorskiego. W skład powiatu człuchowskiego wchodz ą miasto i gmina Człuchów oraz gmina Przechlewo. Gminy Konarzyny i Chojnice nale Ŝą do powiatu chojnickiego. G ę- sto ść zaludnienia na tym terenie wynosi 37 osób/km 2. Najwi ększ ą miejscowo ści ą jest Człu- chów (jego północna cz ęść ) licz ący ponad 15 000 mieszka ńców. Jest to zarazem centrum administracji samorz ądowej. Oprócz Starostwa Powiatowego funkcjonuje tutaj tak Ŝe S ąd Rejo- nowy, Prokuratura, Urz ąd Skarbowy, a tak Ŝe placówki kulturalne. W Człuchowie krzy Ŝuj ą si ę drogi krajowe: nr 25 ł ącz ąca Bydgoszcz z Koszalinem oraz nr 22 – Elbl ąg-Gorzów Wielkopolski. Przez obszar arkusza przebiegaj ą tak Ŝe linie kolejowe Chojnice–Szczecinek i Człuchów–Miastko.

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą obszaru obj ętego arkuszem Przechlewo przedstawiono na podstawie Mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000, arkusz Chojnice (Butrymowicz i inni, 1976; Mojski (red.), 1978). Poło Ŝenie arkusza na tle szkicu budowy geologicznej Polski przedstawia figura 2. Obszar arkusza poło Ŝony jest w obr ębie Synklinorium Brze Ŝnego (Po Ŝaryski (red), 1974), w podło Ŝu którego, na skałach metamorficznych i magmowych wieku prekambryj- skiego le Ŝą silnie sfałdowane paleozoiczne utwory: syluru, dewonu, karbonu i permu (Wa- gner, 1999). Utwory syluru wykształcone s ą jako łupki graptolitowe. Osady dewo ńskie i kar- bo ńskie reprezentowane s ą głównie przez facje w ęglanowe wapienie oraz dolomity. Ponad nimi w niezgodno ści erozyjnej i kątowej rozwini ęte s ą permskie cyklotemy ewaporatowe (wapienie, dolomity, anhydryty, gipsy, sole) oraz facje klastyczne (zlepie ńce, piaskowce, mu- łowce, iłowce). Powy Ŝej, w niezgodno ści k ątowej, jako wy Ŝsze pi ętro strukturalne zalegaj ą osady: triasu, jury i kredy, w niewielkim stopniu zaanga Ŝowane tektonicznie. Osady triasu to głównie dolomity i piaskowce oraz utwory mułowcowo-ilaste. Jura reprezentowana jest przez: wapienie, margle oraz piaskowce i iłowce. Utwory kredy to głównie margle oraz wapienie z bułami krzemiennymi.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Przechlewo na tle Mapy geologicznej Polski 1:500 000 wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (2006) Czwartorz ęd; holocen:1 – piaski, mułki, iły, gytie jeziorne, 3- piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły, 5 – piaski eoliczne, lokalnie w wydmach; plejstocen: 13 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 14 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 15 – piaski i mułki kemów, 17 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 18 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe a – zasi ęg fazy pomorskiej zlodowacenia Wisły; ci ągi drobnych form rze źby: b – ozy, c– kemy; d – jeziora, e – sie ć rzeczna Zachowano oryginaln ą numeracj ę z Mapy geologicznej L. Marksa i in. (2006)

Mi ąŜ szo ść osadów triasu wynosi około 700 m, jury około 300 m, natomiast mi ąŜ szo ść utworów kredowych zawarta jest w przedziale 800–1150 m. Ponad nimi zalegaj ą prawie zgodnie (niezgodno ść erozyjna) utwory eocenu, oligocenu i miocenu (trzeciorz ęd). Oligoce ńskie osady reprezentowane s ą tu przez formacje czempi ńsk ą i rupelsk ą, natomiast osady mioce ńskie przez formacje rawick ą i ścinawsk ą.

7 Osady tej sukcesji to głównie szelfowe osady sylicyklastyczne b ędące kombinacj ą udziału osadów piaszczystych i mułowcowo-ilastych z wkładkami w ęgli brunatnych. Jedynie osady formacji ścinawskiej tworz ą mocno zwęglone iłołupki. Mi ąŜ szo ść kompleksu eoce ń- sko-oligoce ńsko-mioce ńskiego wynosi około 150 metrów. Najstarsze utwory czwartorz ędowe reprezentowane s ą przez plejstoce ńskie osady zlodowace ń środkowopolskich. S ą to głównie gliny zwałowe barwy szarozielonej z wyst ępuj ącymi w ich obr ębie soczewami piaszczysto-Ŝwirowymi. Ponad nimi zalegaj ą cz ę- sto piaski i Ŝwiry fluwioglacjalne (wodnolodowcowe). Utwory tej cz ęś ci profilu mo Ŝna jedynie obserwowa ć w rdzeniach wierce ń, gdy Ŝ nie odsłaniaj ą si ę na powierzchni. Utwory związane ze zlodowaceniami północnopolskimi pokrywaj ą cały obszar arkusza i jedynie osady tego interwału czasowego mo Ŝna bezpo średnio obserwowa ć w odsłoni ęciach na powierzchni. S ą one reprezentowane przez trzy poziomy glin zwałowych (osady glacjalne), osady fluwioglacjalne i zastoiskowe, zaliczane do stadiału głównego. W obr ębie niego wydzielono utwory fazy: leszczy ńskiej, pozna ńsko-dobrzy ńskiej i pomorskiej. Faz ę leszczy ńsk ą rozpoczynaj ą iły, mułki oraz piaski zastoiskowe, nad którymi leŜą warstwowane równolegle piaski i Ŝwiry zwi ązane z procesami fluwioglacjalnymi. Ponad nimi rozwini ęte s ą piaszczyste gliny zwałowe z licznymi otoczakami i głazami skał magmowych i metamorficznych pierwotnie zwi ązanych z utworami karelidów rejonu Skandynawii oraz okruchy w ęgla brunatnego. Osady te nie wyst ępuj ą w naturalnych odsło- ni ęciach na powierzchni. Faza pozna ńsko-dobrzy ńska reprezentowana jest przez fluwioglacjalne i glacjalne piaski i Ŝwiry, na których zalegaj ą brunatno-szare gliny zwałowe. W naturalnych odsłoni ęciach na powierzchni osady te wyst ępuj ą głównie w środkowej i wschodniej cz ęś ci arkusza w rejonie: Sokola, Czerna oraz Rychnowych. Faza pomorska to równie Ŝ osady zwi ązane genetycznie z procesami fluwioglacjalnymi i glacjalnymi. S ą to głównie Ŝwiry i piaski kwarcowo-skaleniowe, drobno i średnioziarniste, cz ęsto zaglinione i pylaste, barwy szaro Ŝółtej. W obr ębie tych utworów wyst ępuj ą wkładki i soczewy brunatnych glin zwałowych. W naturalnych odsłoni ęciach na powierzchni osady te mo Ŝna obserwowa ć w północno-wschodniej i środkowej cz ęś ci arkusza w rejonie doliny rzeki Brdy pomi ędzy Płaszczyc ą, Sokolem a Konarzynkami. W obr ębie osadów fazy pomorskiej mo Ŝemy obserwowa ć przejawy glacitektoniki, gdzie w obr ębie np. moren czołowych wyst ępuj ą liczne zafałdowania oraz złuskowacenia. U schyłku plejstocenu i na pocz ątku holocenu, na skutek rozmywania terenu, na powierzchni glin zwałowych utworzyły si ę poziomy piasków drobnoziarnistych, przewa Ŝnie

8 gliniastych, czasami ze Ŝwirami i głazami, które okre ślane s ą jako eluwia glin zwałowych. Wyst ępuj ą one na du Ŝej powierzchni na północny zachód od Człuchowa oraz pomi ędzy S ą- pólnem a Przechlewem. Obni Ŝenie poziomu wód gruntowych w tym rejonie doprowadziło do powstania osadów eolicznych. Utwory te reprezentowane s ą przez piaski eoliczne wyst ępuj ące w formie wydm, głównie nieregularnych. S ą one rozprzestrzenione na du Ŝym obszarze na zachód od jeziora Charzykowskiego. Najmłodsze utwory nale Ŝą do holocenu. Osady rzeczne Brdy i jej dopływów tworz ą poziomy tarasowe zbudowane z piasków, miejscami ze Ŝwirem i głazami, czasami przykryte warstw ą torfu. W zagł ębieniach i dolinach osadziły si ę namuły (np. okolice Człuchowa, Do- bojewa, Konarzynek). Licznie wyst ępuj ą na obszarze arkusza osady kredy jeziornej (np. okolice: Polnicy, Pawłówka, jeziora Charzykowskiego i Nowin). Pospolite na całym omawianym obszarze s ą torfy, przewa Ŝnie niskie i przej ściowe, wyst ępuj ące w dolinie Brdy i innych mniejszych rzeczek.

IV. Zło Ŝa kopalin

Obszar arkusza Przechlewo jest ubogi w zło Ŝa kopalin. Znajduje si ę tu 5 udokumento- wanych złó Ŝ, w tym: 4 zło Ŝa kredy jeziornej – surowca rolniczego i jedno zło Ŝe kruszywa naturalnego (Gientka i inni (red.), 2008; tabela 1). W latach 90. ubiegłego wieku, po wyeks- ploatowaniu, wykre ślono z ewidencji zasobów zło Ŝe kredy jeziornej „Polnica”. Zło Ŝe kredy jeziornej „Czarnoszyce” znajduje si ę we wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza. Jego powierzchnia wynosi 7,97 ha. Kreda wyst ępuje tu pod nadkładem gleby i torfu o grubo ści od 0,1 do 2,1 m. Jej mi ąŜ szo ść wynosi 0,6–7,5 m, średnio około 3 m (Tchórzewska, 1972). W sp ągu wyst ępuje piasek drobnoziarnisty i zapiaszczony ił. Parametry jako ściowe kopaliny zestawiono w tabeli 2. Tutejsza kreda zawiera niewielkie zawarto ści siarki. Jej do- mieszki, według najnowszych bada ń, mog ą polepszy ć własno ści nawozowe kopaliny, zwłasz- cza w miejscach, gdzie gleby wykazuj ą niedobór tego pierwiastka (Wyrwicki, 2002 a). Torf, o grubo ści około 0,8 m, który wyst ępował w nadkładzie zło Ŝa, samodzielnie nie spełniał kry- teriów bilansowo ści w zakresie mi ąŜ szo ści kopaliny, mógł by ć jednak uznany za kopalin ę towarzysz ącą (Wyrwicki, 2002 b). W dokumentacji geologicznej zło Ŝa jego zasoby nie były oceniane. W 2005 r. został wykonany dodatek do dokumentacji geologicznej rozliczaj ący zasoby zło Ŝa „Czarnoszyce” (Matuszewski, 2005), uznaj ący wyczerpanie zasobów i okre śla- jący ich wielko ść jako zero ton. Jednocze śnie we wspomnianym dodatku s ą uwagi o pozosta- wieniu w granicach zło Ŝa niewyeksploatowanych jeszcze partii zło Ŝa.

9 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby geo- Stan zago- Kategoria Nr Wiek kom- logiczne spodaro- Wydobycie Zastosowanie Klasyfikacja rozpozna- Przyczyny zło Ŝa Rodzaj pleksu litolo- bilansowe wania [tys. t] kopaliny złó Ŝ Nazwa zło Ŝa nia konflikto- na kopaliny giczno- surow- [tys. t] zło Ŝa wości mapie cowego Klasy Klasy wg stanu na rok 2007 (Gientka i in. [red], 2008) zło Ŝa 1–4 A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Polnica C kj Q 265 C1 N - Sr 4 A - 2 Czarnoszyce kj Q 0 C2 Z - Sr 4 A - * 3 Polnica II p Q 1606 C1 G -* Sd, Sb 4 A - 4 Pawłówko kj Q 1225* C1 N - Sr 4 A - 5 Pawłówko II kj Q 85 C1 Z - Sr 4 A - Polnica kj Q - - ZWB - - - - -

Rubryka 3: p – piaski, kj – kreda jeziorna, t – torfy

10 10 Rubryka 4: Q – czwartorz ęd, Rubryka 5: * zasoby dotycz ą tylko kredy jeziornej, ponadto s ą nieaktualne gdy Ŝ w 2003 r. przyj ęto dodatek do DG koryguj ący zasoby po udokumentowaniu zło Ŝa „Pawłówko II”. Aktualny stan to 1108,8 tys. ton. Rubryka 6: C1* – zło Ŝe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) Rubryka 7: zło Ŝe: N – niezagospodarowane, G – zagospodarowane, Z – zaniechane, ZWB – zło Ŝe wykre ślone z bilansu (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamiesz- czonej w materiałach archiwalnych) Rubryka 8: * zło Ŝa eksploatowane okresowo, w ci ągu ostatnich pi ęciu lat nie wykazywano wydobycia. Rubryka 9: Sd – kopaliny drogowe, Sb – kopaliny budowlane, Sr – kopaliny rolnicze Rubryka 10: 4 – powszechne, licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne Rubryka 11: A – małokonfliktowe

W odległo ści kilku kilometrów na północny wschód od Czarnoszyc znajdowało si ę zło- Ŝe kredy jeziornej „Polnica”, które składało si ę z dwóch pól, oddalonych od siebie o kilkaset metrów. Zostało ono ju Ŝ wyeksploatowane i skre ślone z ewidencji zasobów kopalin. W 1990 r. udokumentowano poło Ŝone w pobli Ŝu zło Ŝe „Polnica C” (S ędłak, 1989). Jest ono niezagospodarowane. Parametry geologiczno-górnicze zło Ŝa i jako ściowe kopaliny zestawiono w tabeli 2. Se- ria zło Ŝowa zbudowana jest głównie z gytii wapiennej i kredy jeziornej z muszelkami i frag- mentami ro ślin. W nadkładzie wyst ępuje torf i cz ęś ciowo gytia organiczna. Mi ąŜszo ść torfu waha si ę od 0,3 do 2,0 m ( średnio 0,7 m). Średni stopie ń rozkładu wynosi 50%, a pH 5,8. Zło Ŝe pod ścielaj ą piaski drobnoziarniste i gliniaste. Kreda i gytia wapienna mog ą słu Ŝyć do bie Ŝą cego wapnowania gleb, b ądź do produkcji nawozów wapniowych. W zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza, w pobli Ŝu miejscowo ści Pawłówko, zlokalizowane s ą dwa kolejne zło Ŝa kredy jeziornej. Le Ŝą one na wysoczy źnie morenowej w gł ębokiej rynnie o szeroko ści od 120 do 230 m. Stanowi ą one przykład holoce ńskiego wypełnienia osadami w ęglanowymi misy pojeziornej. Zło Ŝe „Pawłówko” o powierzchni 10,85 ha, ma form ę pokładow ą i znaczn ą mi ąŜszo ść , od 3,4 m w jego zachodniej cz ęś ci, przez 5,6 m w cz ęś ci środkowej do 9,8 m w cz ęś ci zachodniej. Nie wszystkie otwory osi ągn ęły sp ągu zło Ŝa. Kreda jeziorna oraz gytia w ęglanowa w serii zło Ŝowej przewarstwiaj ą si ę wzajemnie. W jego nad- kładzie wyst ępuje torf o grubo ści od 0,3 m w cz ęś ci środkowej, 1,2 m w cz ęś ci zachodniej i 1,8 m w cz ęś ci wschodniej (Matuszewski, 1993), uznany za kopalin ę towarzysz ącą. Kopalina o podwy Ŝszonej popielności ( średnio 22,5%) i stopniu rozkładu ( średnio 51,8%), nadaje si ę on dla celów rolniczych, ale nie ogrodniczych. Parametry zło Ŝa i kopaliny przedstawiono w tabeli 2. Zło Ŝe „Pawłówko II” obejmuje wschodni ą cz ęść zło Ŝa „Pawłówko” o najwi ększej mi ąŜ szości kopaliny (Helwak, 2001 a, b). Zostało ono wydzielone ze zło Ŝa „Pawłówko” przez wła ściciela terenu, w celu uzyskania koncesji i rozpoczęcia wydobycia. Parametry zło Ŝa i kopaliny s ą zbli Ŝone do parametrów zło Ŝa „macierzystego” (tabela 2). Ró Ŝnica dotyczy nad- kładu. Według dokumentacji ma on mi ąŜ szo ść od 0,3 do 1,5 m ( śr. 0,8) i składa si ę z zadar- nionych gleb murszowych i torfowych, a torf został stwierdzony tylko w jednej sondzie. Na omawianym terenie udokumentowano tak Ŝe jedno zło Ŝe piasków wodnolodowcowych „Polnica II” o powierzchni 5,62 ha. Średnia mi ąŜ szo ść zło Ŝa wynosi 18,3 m (12,0–23,6 m), w tym zło Ŝa suchego 16,3 m. Pokrywa go nadkład o średniej grubo ści 2,3 m (0,4–5,5 m). Kopalin ę stanowi kruszywo piaszczyste o średnim punkcie piaskowym 93,32 % (87,8– 99,2%) dla suchej cz ęś ci zło Ŝa i 89,53% (83,1–99,3%) dla mokrej. W serii zło Ŝowej wyst ępu-

11 ją przewarstwienia o zmiennej zawarto ści frakcji Ŝwirowej. Zawarto ść pyłów mineralnych jest niewielka, średnio 1,78 % dla suchej częś ci zło Ŝa i 2,15% dla mokrej (Helwak, 1987). Tabela 2 Parametry geologiczno-górnicze i jako ściowe kredy jeziornej złó Ŝ w granicach arkusza Przechlewo Rodzaj parametru Czarnoszyce Polnica C Pawłówko Pawłówko II Powierzchnia zło Ŝa (ha) 7,97 4,91 10,85 1,11 Mi ąŜ szo ść zło Ŝa (m) (0,6 –7,5); 3,0 (1,3 –7,4); 3,9 (3,4 –9,8); 7,7 (3,0 –6,7); 5,98 Grubo ść nadkładu (m) (0,1 –2,1); 1,12 (0,3 –2,0); 0,8 (0,2 –1,8); 0,6 (0,3 –-1,5); 0,84 (41,4 77,86); (57,8-72,3); (39,8 69,2); (52,9 62,9); Wilgotno ść naturalna (%) – – – 59,45 64,52 57,4 59,3 Ci ęŜ ar obj ęto ściowy (g/cm 3) 1,30 1,25 1,29 1,31 Odczyn (pH) w roztworze wod- brak danych (7,0 7,9); 7,34 (7,1 8,0); 7,6 (7,2 7,7); 7,6 nym – – – Zasadowo ść ogólna brak danych 43,78 44,4 43,4 (w przeliczeniu na CaO; %) Zawarto ść (%): Ca0 (35,7-47,44); 40,99 (36,2-49,6); 41,06 (39,7-49,7); 44,4 (38,6-48,4); 43,40 Mg0 0,58 2,33 1,19 1,37 SiO 2 (2,06–6,85); 3,86 11,83 (3,86-15,66); 9,09 5,56 Al 2O3 (0,7–1,89); 1,18 0,37 (0,36-0,59); 0,47 0,48 Fe 2O3 (0,51–1,87); 0,94 1,66 (1,0-2,82); 1,75 1,94 S 0,41 no no no Cl 0,05 no no no Kopalina towarzysz ąca w nadkła- torf torf torf brak dzie (bez ustalenia zasobów) no – nie oznaczano

Klasyfikacji sozologicznej złó Ŝ dokonano w oparciu o obowi ązuj ące wytyczne dokumentowania złó Ŝ kopalin (Zasady..., 1999). Z punktu widzenia ochrony kopalin wszystkie zło Ŝa zaliczono do kategorii 4, tj. złó Ŝ kopalin pospolitych, wyst ępuj ących powszechnie na terenie całego kraju. Z punktu widzenia konfliktowo ści eksploatacji, wszystkie zło Ŝa kredy jeziornej z omawianego arkusza a tak Ŝe zło Ŝe piasku „Polnica II” zaliczono do kategorii A, małokonflikto- wych, mo Ŝliwych do eksploatacji bez ogranicze ń.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin.

Na obszarze arkusza Przechlewo aktualnie zagospodarowane jest tylko zło Ŝe piasku „Polnica II”. Znajduje si ę tu jednopoziomowe wyrobisko stokowo-wgł ębne o powierzchni nieco ponad 2 ha i wysoko ści skarp przeci ętnie około 5 m (maksymalnie do 10 m). W wyro- bisku nie ma maszyn urabiaj ących, ani śladów bie Ŝą cego wydobycia. U Ŝytkownik posiada koncesj ę wydaną przez starost ę człuchowskiego na prowadzenie działalno ści wydobywczej, wa Ŝną do 2021 r., a eksploatacja odbywa si ę okresowo i na mał ą skal ę. Wyznaczony obszar górniczy ma 1,98 ha powierzchni i obejmuje południowo-zachodni ą cz ęść zło Ŝa. Teren górni-

12 czy o powierzchni 5,02 ha nie obejmuje tylko północnego i wschodniego kra ńca zło Ŝa. Wy- dobycie prowadzone jest od 1987 r. W ostatnich pi ęciu latach nie było ono ewidencjonowane. W pobli Ŝu zło Ŝa znajduje si ę betoniarnia. Od wschodu do omawianego zło Ŝa przylega stare (z lat 70. ubiegłego wieku), niezrekul- tywowane wyrobisko wgł ębne o powierzchni nieco poni Ŝej 1 ha i gł ęboko ści około 10 m, które jest pozostało ści ą po nieformalnym zło Ŝu piasku „Polnica”. Eksploatacja złó Ŝ kredy jeziornej na omawianym terenie została zako ńczona z pocz ąt- kiem bie Ŝą cego wieku, mimo i Ŝ koncesje na ich wydobycie były wa Ŝne do 2004 r. – „Pawłówko II” i 2006 r. – „Czarnoszyce”. Przyczyniło si ę do tego zniesienie dotacji pa ń- stwowych do wydobycia tej kopaliny, co skutkowało nikł ą opłacalno ści ą tego przedsi ęwzi ę- cia, a w dalszej konsekwencji zamkni ęciem wi ększo ści kopal ń kredy jeziornej w kraju. Zło Ŝe „Czarnoszyce” było eksploatowane od 1987 r., przez PGR w Człuchowie. W 2000 roku, w wyniku gwałtownych opadów, nast ąpiło zalanie obszaru kopalni. Zniszczona została infrastruktura kopalni (przepompownia, budynek socjalny, stacja trafo i ta śmoci ągi). Po tym wydarzeniu nowy przedsi ębiorca (od 2000 r. Agencja Własno ści Rolnej Skarbu Pa ń- stwa) nie podj ął ju Ŝ eksploatacji. Pozostało ści po kopalni uległy w nast ępnych latach całkowi- tej dewastacji. Aktualnie znajduje si ę tutaj samorekultywuj ący si ę basen poeksploatacyjny o powierzchni ponad 6 ha, który słu Ŝy celom w ędkarskim. Zło Ŝe „Pawłówko II” eksploatowane było tylko dwa sezony (2001–2002) i jest opuszczone od 2003 r., a droga dojazdowa do ń jest uszkodzona. Małe wyrobisko basenowe zarosło ro ślinno ści ą wodn ą. Do zło Ŝa podciekaj ą ścieki z pobliskiej tuczarni przemysłowej. Pola A zło Ŝa „Polnica” zostało wyeksploatowane przed 1979 rokiem, za ś pole B cz ę- ściowo w latach 80. ubiegłego wieku, po czym opuszczone. Na terenach poeksploatacyjnych znajduj ą si ę stawy słu Ŝą ce celom w ędkarskim. Na omawianym terenie stwierdzono obecno ść kilku czynnych punktów niekoncesjono- wanej eksploatacji kruszyw naturalnych. Wi ększe wyrobisko znajduje si ę przy drodze koło Przechlewa (karta 1). W jego starszej, zaniechanej cz ęś ci zlokalizowane jest „dzikie” wysypi- sko śmieci. Inny du Ŝy czynny punkt znajduje si ę na zachód od Polnicy (karta 2). Pozostałe punkty niewielkich rozmiarów, są wykorzystywane okresowo przez miejsco- wą ludno ść.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Perspektywy surowcowe na obszarze obj ętym arkuszem Przechlewo s ą niewielkie i dotycz ą jedynie mo Ŝliwo ści wykorzystywania kruszywa piaszczystego lub piaszczysto-

13 Ŝwirowego oraz torfów w skali lokalnej (Kitajgrodzki i inni, 1984; Petelski, 1985; Jurys, 1986; Zalecane..., 1994). Na omawianym obszarze prowadzono w latach 60. do 70. liczne prace zwiadowcze za kruszywem naturalnym grubym. Szanse odkrycia i udokumentowania du Ŝych złó Ŝ kruszywa są tu niewielkie, spodziewano si ę natomiast mo Ŝliwo ści udokumentowania złó Ŝ małych, za- spokajaj ących potrzeby lokalne. W ich efekcie wyznaczono dwa niewielkie obszary perspek- tywiczne dla kruszywa piaszczysto-Ŝwirowego i piaszczystego (Hutnik, 1972; Solczak, 1974). Pierwszy z nich znajduje si ę koło miejscowo ści Kiełpinek – osady lodowcowe, drugi – nieco na północ od Człuchowa – wodnolodowcowe. Mi ąŜ szo ść serii piaszczystej z przeławiceniami Ŝwirów w obu miejscach nie przekracza 5 m. Nie wykonano dla nich bada ń jako ściowych. Niewielki obszar perspektywiczny dla piasków i piasków ze Ŝwirem pochodzenia wod- nolodowcowego wyznaczono w okolicy punktu eksploatacyjnego na zachód od Polnicy. Maksymalna mi ąŜ szo ść serii zło Ŝowej widoczna w istniej ącym tutaj punkcie eksploatacyjnym (pkt 2) osi ąga 7 m. Pozostałe obszary bada ń uznano za negatywne. Znajduj ą si ę one w centralnej cz ęś ci obszaru arkusza, w pobli Ŝu Polnicy, na jego południowo-wschodnich kra ńcach koło Nie Ŝywi ęci (Kitajgrodzki i inni, 1984) oraz w północno-wschodnim fragmencie, na północ od Przechle- wa. (Juszczak, Matuszewski, 1987; Petelski, 1985). Jest to fragment wi ększego obszaru bada ń w obr ębie rozległego sandru Brdy, który kontynuuje si ę na obszary s ąsiednich arkuszy. Na omawianym terenie znajduje się wiele torfowisk ró Ŝnego typu. Zło Ŝa te cz ęsto wyst ępuj ą na obszarach chronionych przyrodniczo. Ogranicza to celowo ść wyznaczania obsza- rów perspektywicznych i prognostycznych dla tej kopaliny. Według kompleksowej weryfikacji bazy zasobowej torfów, przeprowadzonej w połowie lat 90-tych, uwzgl ędniaj ącej uwarunkowania ochrony przyrody o Ŝywionej, wód i gleb, w obr ębie obszaru arkusza wyznaczono sze ść wyst ąpie ń torfów o charakterze obszarów prognostycznych (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1997; tabela 3). Obejmuj ą one torfowiska lub ich fragmenty, a roz- rzucone są na całej powierzchni obszaru arkusza. Dwa obszary prognostyczne znajduj ą si ę nad rzek ą Strug ą, na jego północnym zachodzie, w okolicach Przechlewa. Pierwszy (I) – to torfowisko nis-kie, olesowe o powierzchni 4,5 ha i grubo ści warstwy torfowej 3,26 m. Tor- fom towarzyszy gytia w ęglanowa tworz ąca pokład o grubo ści około 3 m. Torf wraz z gyti ą wapienn ą stanowi ą znakomity surowiec rolniczy (Ilnicki, 2002; Wyrwicki, 1998).

14 Tabela 3 Wykaz obszarów prognostycznych Grubo ść kom- Numer Wiek kompleksu Średnia gru- pleksu litolo- Zasoby Powierzchnia Rodzaj kopa- Zastosowanie obszaru litologiczno- Parametry jako ściowe bo ść nadkładu giczno- w kat. D [ha] liny 1 kopaliny na mapie surowcowego [m] surowcowego [tys.m 3] [m] 1 2 3 4 5 6 7 8 9 t max 4,70 147 Sr 4,5 P – 18,00 % śr. 3,26 I Q - gytia R – 35 % 4,5 węglanowa śr. 3,15 bd Sr 4,5 P – 8,00 % max 4,55 Sr II t Q - 110 R – 40 % śr. 2,78 P – 15,0 % max 3,20 III 8,5 t Q - 235 Sr R – 45 % śr. 2,76 P – 5,00 % max 2,40 IV 2,3 t Q - 43 Sr 15 15 R – 43 % śr. 1,72 P – 17,50 % max 2,60 V 2,5 t Q - 56 Sr R – 54 % śr. 2,23 P – 10,00 % max 2,30 VI 2,3 t Q - 49 Sr R – 34 % śr. 2,19

Rubryka 3: t – torfy Rubryka 4: Q – czwartorz ęd Rubryka 5: P – popielno ść , R – rozkład Rubryka 9: Sr – rolnicze

Drugi obszar (II) równie Ŝ o powierzchni 4,5 ha stanowi torfowisko przej ściowe, brzezi- nowe. Torf ma tutaj 2,8 m mi ąŜ szo ści, towarzyszy mu gytia organiczna. Kolejne obszary prognostyczne dla torfów skupione są w środkowej cz ęś ci obszaru arkusza w okolicach Polnicy. Rodzaje torfu w poszczególnych obszarach ró Ŝni ą si ę. W śród torfowisk niskich przewa Ŝaj ą mechowiskowe (obszar III) lub olesowo-mechowiskowe (V), wśród wysokich – mszarne (obszar IV). Typ mieszany, typowy mechowiskowo-mszarny re- prezentuje torfowisko (VI). Powierzchnie wyznaczonych obszarów prognostycznych dla torfów (tabela 3), wahaj ą si ę od 8,5 ha (obszar III) do 2,3 ha (obszar VI), a ich średnia mi ąŜ szo ść rzadko przekracza 3,0 m. Zasoby torfu w opisanych obszarach wahaj ą si ę od 49 do 235 tys. m3. Towarzysz ąca niektórym torfom gytia organiczna, z uwagi na du Ŝe zawodnienie i nisk ą g ęsto ść przestrzen- ną, nie ma znaczenia surowcowego (Ilnicki, 2002). Du Ŝy obszar torfowiskowy na zachód od Człuchowa, w południkowej rynnie ci ągn ącej si ę od jeziora Tuczno do wsi Sieroczyn (i dalej poza obszar arkusza), został uznany za nega- tywny z uwagi na mał ą i zmienn ą mi ąŜ szo ść torfu, przewarstwienia mułków, namułów torfia- stych i gytii organicznej. Ponadto obszar ten pełni wa Ŝne funkcje wodochronne – retencyjne i regulujące odpływ wody z wychodni warstw wodono śnych (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1997).

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe.

Pod wzgl ędem hydrograficznym obszar arkusza Przechlewo le Ŝy w obr ębie zlewni dwóch rzek Brdy nale Ŝą cej do dorzecza Wisły i w niewielki stopniu Noteci, b ędącej elementem dorzecza Odry. Oddziela je od siebie dział wodny I rz ędu. Najwi ększym ciekiem powierzchniowym na tym terenie jest Brda. Bierze ona swój pocz ątek w Jeziorze Smołowym (poza obszarem arkusza) i w swoim górnym biegu przepływa przez liczne jeziora Pojezierza Pomorskiego. W granicach arkusza płynie ona południkowo przez jego północn ą cz ęść pomi ędzy jeziorami: Ko ńskim i Charzykowskim. Wraz ze swymi dopływami: Lipczynk ą, Czarn ą Strug ą i Silnic ą odwadnia nieomal cały obszar arkusza. Jedy- nie niewielki fragment obszaru poło Ŝony na północny wschód od Człuchowa jest odwadniany przez dopływ Gwdy – Chrz ąstow ą. Nieodł ącznym elementem tego obszaru s ą liczne jeziora rynnowe i wytopiskowe, ró Ŝnej wielko ści i obj ęto ści retencjonowanej wody. Do najwi ększych nale Ŝą Charzykowskie (1363 ha) i Rychnowskie (159 ha) oraz Gwiazda i Długie Gosty ńskie.

16 Stan czysto ści wód powierzchniowych kontroluje na tym terenie Wojewódzki Inspekto- rat Ochrony Środowiska w Gda ńsku, zgodnie z rozporz ądzeniami wykonawczymi do ustawy Prawo Wodne. Badania prowadzono wg jednolitego programu Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (Rozp. Ministra Środowiska dnia 4.02.2004 r., DzU nr. 32, poz. 284) okre ślaj ą- cego sposób prowadzenia monitoringu, oceny wyników bada ń oraz ich interpretacji i prezen- tacji (Raport..., 2007). Zakres bada ń obejmuje ponad 50 wska źników uj ętych w 8 grupach wska źnikowych: fizycznych, tlenowych, biogennych, zasolenia, biologicznych, mikrobiolo- gicznych, zanieczyszcze ń przemysłowych, zawarto ści metali. Ocena stanu czysto ści opiera si ę na okre śleniu stopnia jako ści wód i oznacza klas ę wody w badanym punkcie. Monitoringiem i ochron ą, ze wzgl ędu na znaczenie jej zasobów wodnych dla zaopatrze- nia mieszka ńców aglomeracji bydgoskiej, obj ęta jest zlewnia Brdy. Brak jest dotychczas podstaw prawnych okre ślaj ących obszar, a zasoby wodne podlegaj ą ochronie zgodnie z prawem ogólnie obowi ązuj ącym. Jako ść wód Brdy w latach 2004–2006, w ocenie ogólnej, była zadowalaj ąca (III klasa), zarówno w punktach pomiarowych zlokalizowanych w granicach arkusza Rzeczenica (Lisewo, Imielno, Ciecholewy) jak i poza granicami. Wi ększo ść badanych wska ź- ników spełniała wymagania przypisane I i II klasie czysto ści. O zadowalaj ącej jako ści wód monitorowanego biegu rzeki decydowały st ęŜ enia azotu Kjeldahla. Zadowalaj ący był tak Ŝe stan sanitarny rzeki. Wody Lipczynki w przekroju uj ściowym do Brdy w S ępólnie spełniały standardy IV klasy czysto ści (jako ść niezadowalaj ąca). W swym górnym biegu były one zadowalaj ącej jakości (III klasa). Stan sanitarny rzeki był niezadowalaj ący. Głównym źródłem zanieczyszcze ń na tym terenie s ą nieskanalizowane gospodarstwa wiejskie, oczyszczalnie ścieków, o środki wypoczynkowe i o środki hodowli pstr ągów. Wody rzek badanych w 2006 r. nie spełniały wymaga ń jakim powinny odpowiada ć wody śródl ądowe do bytowania ryb łososiowatych i karpiowatych. Główn ą przyczyn ą był zbyt wysoki poziom azotynów i fosforu ogólnego. Jednocześnie nie s ą one zanieczyszczone ani zagro Ŝone zanieczyszczeniem azotanami pochodz ącymi ze źródeł rolniczych. System monitoringu krajowego i regionalnego obejmuje tak Ŝe niektóre jeziora. Szcze- góln ą uwag ę, ze wzgl ędu na unikatowy charakter, w szczególno ści na specyfik ę wody i flory, zwraca si ę na jeziora lobeliowe. Oceny jako ści wód dokonuje si ę w oparciu o zespół wska ź- ników fizyko-chemicznych i biologicznych zgodnie z „Wytycznymi Monitoringu Podstawo- wego Jezior”. Podstaw ą oceny podatno ści na degradacj ę jest zespół wska źników morfome- trycznych, hydrograficznych i zlewniowych zwi ązanych z jako ści ą wody.

17 Na przedstawianym obszarze w latach 1996–2006 obj ęto nim dwa jeziora: Charzykow- skie i Rychnowskie. Wody Jeziora Charzykowskiego zaliczono do II klasy czysto ści, natomiast Jezioro Rychnowskie posiada wody nale Ŝą ce do III klasy czysto ści.

2. Wody podziemne

Arkusz Przechlewo poło Ŝony jest w chojnickim podregionie hydrogeologicznym, nale- Ŝą cym do IV – słupsko-chojnickiego regionu hydrogeologicznego (Ozon-Gostkowska, 1985). Główne u Ŝytkowe poziomy wodono śne rozpoznawano na tym terenie do gł ęboko ści 170 m. Nale Ŝą one do czwartorz ędowego i trzeciorz ędowego pi ętra wodono śnego (Ozon- Gostkowska, 1985; Prussak, 2004). Na przewa Ŝaj ącym obszarze główne u Ŝytkowe pi ętro wodono śne wyst ępuje w osadach czwartorz ędowych, a jedynie w rejonach gdzie ich brak, zwi ą- zane jest ono z utworami trzeciorz ędowymi. W obr ębie osadów czwartorz ędowych s ą to zwykle trzy warstwy wodono śne zalegaj ące na ró Ŝnych gł ęboko ściach, cechuj ące si ę brakiem ci ągło ści w rozprzestrzenieniu regionalnym. Wszystkie poziomy zasilane s ą głównie przez infiltracj ę opadów atmosferycznych i przes ą- czanie z poziomów wy Ŝejległych. Górny poziom wodono śny tworz ą dwie nieci ągłe warstwy piasków ró Ŝnej granulacji, ze Ŝwirem i otoczakami, o zmiennej mi ąŜ szo ści od 5 do około 30 m. Zwierciadło wody jest napi ęte, lokalnie swobodne. Wody tego poziomu s ą powszechnie eksploatowane przez uj ęcia wiejskie i uŜytkowników indywidualnych. Środkowy poziom wodono śny został rozpoznany otworami studziennymi w południo- wej cz ęś ci arkusza w rejonie: Pawłówka, Wolno ści, Skórzewa i Kołdowa. Buduj ą go głównie piaski drobno- i średnioziarniste o mi ąŜ szo ści nieprzekraczaj ącej 20 m, zalegaj ące na gł ębo- ko ści 60-70 m. Zwierciadło wody jest napi ęte. Poziom izolowany jest od powierzchni terenu ci ągł ą warstw ą glin zwałowych o mi ąŜ szo ści od około 25 m do ponad 60 m. Jest on eksploatowany przez u Ŝytkowników indywidualnych. Dolny poziom wodono śny wyst ępuje jedynie lokalnie w południowej cz ęś ci arkusza i zwi ązany jest z gł ębokimi obni Ŝeniami erozyjnymi w podło Ŝu czwartorz ędu wypełnionymi piaskami ró Ŝnej granulacji o mi ąŜ szo ści 10–20 m. Zwierciadło wody jest napi ęte. Poziom ten eksploatowany jest przez uj ęcia wiejskie i u Ŝytkowników indywidualnych. Wody czwartorz ędowego poziomu wodono śnego s ą wodami słodkimi (mineralizacja 100–450 mg/dm 3) i jako ściowo zró Ŝnicowanymi – od bardzo dobrych do niskich. Wody najni Ŝ- szej jako ści (klasa III) stwierdzono lokalnie w rejonie miejscowo ści: Płaszczyca, S ąpólno i Cie- cholewy. O ich niskiej jako ści decyduj ą czynniki pochodzenia antropogenicznego. Wody śred-

18 niej jako ści, wymagaj ące uzdatniania (klasy II b), wyst ępuj ą w centralnej i południowo- zachodniej cz ęś ci arkusza. Na pozostałym obszarze stwierdzono wody najlepszej jako ści zaliczane do klasy I i II a. Trzeciorz ędowe pi ętro wodono śne zwi ązane jest z piaszczystymi utworami miocenu o mi ąŜ szo ści od około 5 m do około 15 m. W jego obr ębie, na obszarze arkusza Przechlewo, wyró Ŝniono trzy poziomy wodono śne, o ograniczonym zasi ęgu (Prussak, 2004). Zalegaj ą one na gł ęboko ściach od około 50 m do ponad 150 m, a zwierciadło wody jest w nich naporowe. Wody pi ętra trzeciorz ędowego s ą wodami zwykłymi (sucha pozostało ść nie przekracza 560 mg/dm 3), średniej jako ści (klasa II b). Jedynie w rejonie miejscowo ści Nie Ŝywi ęć zaliczone je do klasy II a. Wydajno ści jednostkowe pojedynczych uj ęć s ą zró Ŝnicowane i mieszcz ą si ę w przedziale od kilku (Dobojewo – 6 m 3/h, Jasieniec – 6 m 3/h) do kilkudziesi ęciu m 3/h (Brze źno – 60 m3/h, Grzybowo – 72 m 3/h), chocia Ŝ bywaj ą wydajno ści wi ększe, si ęgaj ące 100 m 3/h (Człu- chów – 100,9 m 3/h). Wydajno ści potencjalne pojedynczej studni wierconej w utworach czwartorzędowych mieszcz ą si ę przewa Ŝnie w przedziale 10–50 m 3/h, jakkolwiek w niektórych rejonach (pojezierze Kraje ńskie) szacowane s ą one od 70 m 3/h do ponad 120 m 3/h. Z utworów trzeciorz ę- dowych warto ści te zawieraj ą si ę w przedziale 10–30 m 3/h. Zagro Ŝenie wód podziemnych zanieczyszczeniami jest na omawianym obszarze zró Ŝni- cowane. Najbardziej zagro Ŝone s ą tereny poło Ŝone w rejonie Płaszczycy i S ąpólna, gdy Ŝ uŜytkowy poziom wodono śny jest tutaj praktycznie pozbawiony warstwy izolacyjnej. Wyso- kim stopniem zagro Ŝenia charakteryzuj ą si ę tereny wokół jezior Równiny Charzykowskiej, jezior Kłodzkich, a tak Ŝe w rejonie Przechlewa, D ąbrowy Człuchowskiej i S ąpólna – ze wzgl ędu na wyst ępuj ące ogniska zanieczyszcze ń, którymi s ą intensywny ruch turystyczno- wypoczynkowy i wyst ępowanie wi ększych nagromadze ń istniej ących i potencjalnych ognisk zanieczyszcze ń. Tereny głównie północnej cz ęści arkusza zaliczono do obszarów o niskim stopniu zagro Ŝenia. Na obszarze arkusza Przechlewo nie wyst ępuj ą główne zbiorniki wód podziemnych (Kleczkowski (red), 1990; fig. 3).

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Przechlewo na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, wg A. S. Kleczkowskiego (1990). 1 – obszar najwy Ŝszej ochrony (ONO), 2 – obszar wysokiej ochrony (OWO), 3 – granica GZWP w o środku porowym, 4 – zbiornik wód powierzchniowych Nazwa i numer GZWP, wiek utworów wodono śnych: Szczecinek – 126, czwartorz ęd-trzeciorz ęd (Q-Tr); subzbiornik Złotów-Piła-Strzelce Kraje ńskie – 127, trzeciorz ęd (Tr); mi ędzymorenowy Ogorzeliny – 128, czwartorz ęd (Q)

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali określone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 pa ździerni- ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt- kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza Przechlewo,

20 umieszczono w tabeli 4. W celu porównania, tabel ę uzupełniono danymi o zawarto ści przeci ętnych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju). Tabela 4 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawarto- Warto ść prze- Warto ść przeci ęt- ści w glebach na ci ętnych (me- nych (median) w Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie ark. Przechlewo dian) w glebach glebach obszarów lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra na arkuszu niezabudowanych Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) Przechlewo Polski 4)

Metale N=6 N=6 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0,0–0,3 0–2 0,0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5–< 5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 11–29 24 27 Cr Chrom 50 150 500 <1–8 3 4 Zn Cynk 100 300 1000 14–47 24 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5–< 0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1–3 <1 2 Cu Mied ź 30 150 600 3–6 4 4 Ni Nikiel 35 100 300 <1–7 2 3 Pb Ołów 50 100 600 9–16 10 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05–0,03 <0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza Przechlewo 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obszaru As Arsen 6 - - poddanego ochronie na podstawie przepisów ustawy Ba Bar 6 - - Prawo wodne, Cr Chrom 6 - - b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 6 - - o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 6 - - poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 6 - - gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 6 - - szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 6 - - 2) Pb Ołów 6 - - grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych ą Hg Rt ęć 6 - - z wył czeniem gruntów pod stawami i gruntów pod rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewione, Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbanizowa- arkusza Przechlewo do poszczególnych grup u Ŝytko- ne z wył ączeniem terenów przemysłowych, u Ŝytków wania (ilo ść próbek) kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, - 6 - - 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1: 2 500 000 N – ilo ść próbek

21 Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995) − opró- bowanie w siatce 5x5 km. Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowane z gleb. Gleby mineralizo- wano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90 oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia: As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectro- metry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A (Rozporz ądzenie..., 2002).

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca-

22 łego kraju (tabela 4). Przeci ętne zawarto ści analizowanych pierwiastków w badanych glebach arkusza s ą mniejsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach ob- szarów niezabudowanych Polski. Pod wzgl ędem zawarto ści metali wszystkie badane gleby spełniaj ą warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na wielofunkcyjne u Ŝytko- wanie gruntów. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady wodne

W osadach, powstaj ących na dnie jezior, rzek i zbiorników zaporowych, w wyniku se- dymentacji zawiesin mineralnych i organicznych pochodz ących z erozji, a tak Ŝe składników wytr ącaj ących si ę z wody oraz osadzania si ę materiału docieraj ącego ze ściekami przemysło- wymi i komunalnymi, jest zatrzymywana wi ększo ść potencjalnie szkodliwych metali i zwi ąz- ków organicznych trafiaj ących do wód powierzchniowych. Zanieczyszczone osady wodne mog ą szkodliwie oddziaływa ć na zasoby biologiczne wód powierzchniowych i cz ęsto po śred- nio na zdrowie człowieka. Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą poten- cjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego poru- szenia wcze śniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu b ądź bagrowania. Tak Ŝe podczas powodzi zanieczyszczone osady mog ą by ć przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek.

Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi, oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (DzU nr 55 poz. 498 z 14.05.2002 r.). Dla oceny jako ści osadów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL ( ang . Probable Effects Levels ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, powy Ŝej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 5 zamieszczono obowi ązuj ące w Polsce dopuszczalne zawarto ści pierwiastków w osadach wydobywanych podczas regulacji

23 rzek, kanałów portowych i melioracyjnych oraz wartości ich tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i ich wartości PEL . Tabela 5 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg)

Rozporz ądzenie Tło Pierwiastek PEL ** MŚ* geochemiczne Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05

* – ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw Nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. ** – MACDONALD D., 1994 – Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Coastal Waters. Vol. 1 – Deve- lopment and evaluation of sediment quality assessment guidelines.

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy GEMONOS, zawieraj ącej wyniki bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego In- spektora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś). Próbki osadów rzecznych s ą pobierane ze strefy brzegowej koryt rzecznych, spod powierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworz ący si ę osad charakteryzuje si ę wi ększ ą zawarto ści ą frakcji mułkowo-ilastej. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnowa drobniejsza ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści: arsenu, chromu, ołowiu, mie- dzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą kró- lewsk ą, oznaczenia kadmu wykonano metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej w wersji płomieniowej (FAAS) tak Ŝe z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, a oznaczenia zawarto ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej przy zastosowaniu techniki zimnych par (CV-AAS). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub

24 niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski). Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść , Ŝadnego pierwiastka nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku zakwalifikowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków decydujących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Na arkuszu zlokalizowany jest jeden punkt obserwacyjny PM Ś (Pa ństwowy Monitoring Środowiska) na rzece Brdzie w Ciecholewach, w którym próbki do bada ń pobierane s ą co trzy lata. Osady Brdy charakteryzuj ą si ę bardzo niskimi zawarto ściami potencjalnie szkodliwych pierwiastków i s ą to zawarto ści ni Ŝsze od ich dopuszczalnych st ęŜ eń według rozporz ądzenia MŚ, s ą one tak Ŝe ni Ŝsze od ich warto ści PEL , powy Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddzia- ływanie na organizmy wodne (tabela 6). Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka. Tabela 6 Zawarto ść pierwiastków w osadach rzecznych (mg/kg) Brda Pierwiastek Ciecholewy Arsen (As) <5 Chrom (Cr) 4 Cynk (Zn) 47 Kadm (Cd) <5 Mied ź (Cu) 2 Nikiel (Ni) 2 Ołów (Pb) 8 Rt ęć (Hg) 0,005

3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i inni, 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N – S, prze- cinających Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku

25 stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ą sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w przedziale od około 12 do około 58 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta wynosi około 32 nGy/h i jest zbliŜona do średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści promieniowania gamma zmieniaj ą si ę od około 13 do około 42 nGy/h i przeci ętnie wynosz ą około 30 nGy/h. W obydwu profilach gliny zwałowe charakteryzuj ą si ę nieco wy Ŝszymi warto ściami promieniowania gamma (30–58 nGy/h) w porównaniu z piaszczysto-Ŝwirowymi utworami wodnolodowcowymi (<30 nGy/h). St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu Ŝ obu profili s ą bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłu Ŝ profilu zachodniego wynosz ą od 0 do 4,3 kBq/m 2, a wzdłu Ŝ profilu wschodniego wahaj ą si ę od 0 do 4,1 kBq/m 2.

26 163W PROFIL ZACHODNI 163E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5969796 5966764 5955687 5964748 m m 5954779

5962422 5953294

5961080 5952009

0 5 10 15 20 25 30 35 40 0 10 20 30 40 50 nGy/h nGy/h

27 27

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5969796 5966764 5955687 5964748 m m 5954779

5962422 5953294

5961080 5952009 0 1 2 3 4 5 0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5 kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zawarto ść pierwiastków promieniotwórczych w glebach na terenie arkusza Przechlewo (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów wytypowano uwzgl ędniając zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (DzU 07.39.251) oraz Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ę- cia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umo Ŝliwiaj ące pó źniejsz ą wery- fikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró Ŝnicowane w nawi ązaniu do 3 typów skła- dowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych. Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: • wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć składowisk odpa- dów, • warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słu Ŝb, • wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: ─ obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, ─ obszary o warunkach izolacyjnych spełniaj ących przyj ęte kryteria dla okre ślonego typu składowisk odpadów, ─ obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej.

28 Na terenach, na których mo Ŝliwa jest lokalizacja składowisk odpadów, zaznaczono tak- Ŝe wyrobiska po eksploatacji kopalin, które mog ą by ć rozpatrywane jako potencjalne miejsca składowania odpadów. Wyst ępowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izola- cyjności pozwala wyró Ŝni ć potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie: ─ izolacyjnych wła ściwo ści podło Ŝa – odpowiadaj ących wyró Ŝnionym wymaganiom składowania odpadów, ─ rodzajów warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych składowisk wynikaj ących z przyj ę- tych obszarów ochrony. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie RWU posiadaj ących wymie- nione ograniczenia warunkowe b ędzie wymagało ustale ń z lokalnymi władzami oraz doku- mentami planistycznymi dotycz ącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 7). Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie: ─ warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu skła- dowisk (przyj ętymi w tabeli 7), ─ zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m, mi ąŜ szo ść lub jednorod- no ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Tabela 7 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ mi ąŜ szo ść współczynnik składowiska rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s]

N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne ≥ 1 ≤ 1×10 -9

O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 gliny

Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowi- ska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i s ą przedstawione razem na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do

29 materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przedstawiono lokalizacj ę wierce ń doku- mentuj ących obecno ść warstwy izolacyjnej w obr ębie wytypowanych obszarów. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkusza Przechlewo Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Prussak, 2004). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszem Przechlewo bezwzgl ędnemu wył ączeniu z mo Ŝliwo ści składowania odpadów podlegaj ą: ─ zwarta zabudowa Człuchowa b ędącego siedzib ą Urz ędów Miasta i Gminy oraz Staro- stwa Powiatowego; Przechlewa i Konarzyn – siedzib Urz ędów Gmin, ─ obszar obj ęty ochron ą prawn ą w Europejskim Systemie Ekologicznym NATURA 2000 „Wielki Sandr Brdy” PLB 22001 (ochrona ptaków), ─ lasy o powierzchni powy Ŝej 100 hektarów (około 50% terenu obj ętego arkuszem), ─ rezerwaty przyrody: „Jezioro Bardze Małe” i „Jezioro Sporackie” (wodne), „Małe Łow- ne” (torfowiskowy) i „Sosny” (le śny), ─ tereny bagienne i podmokłe oraz ł ąki na glebach pochodzenia organicznego, ─ powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie dolin rzek: Brdy, Lipczynki, Chociny, Czarnej Strugi, Czerwonki, Kanału Cylnicy, Polnicy i mniejszych cieków, ─ strefy (do 250 m) wokół jezior: Liny, Bublik, Głuche, Głuche Małe, Długie, Charzy- kowskie (Łukomie), Du Ŝe Łowne, Małe Łowne, R ąbki (Mazura), Czarne, Glina, So- snowe, Mosyny, Karlinek, Ko ńskie, Płaszczyckie, Linowskie (Kryształowe), Sporackie, Pijawka, Gwiazda, Gostudno, Płytkie, W ęgorzyn, Bardzo Małe, Bardzo DuŜe (Du Ŝych Okoni), Pawłówko, Polnickie, Kłodzko Małe (Lodzi ńskie Małe), Lodzin Du Ŝy (Kłodz-

30 ko), Du Ŝy Oko ń (Grodzi ńskie), Wandzi ńskie, Tuczno (Marysi ńskie), Kiełpi ńskie, Miej- skie, Rychnowskie i mniejszych akwenów, ─ teren lotniska wojskowego Konarzyny (ze wzgl ędu na planowan ą inwestycj ę), ─ tereny o nachyleniu powy Ŝej 10 o (rejon Nie Ŝywi ęcia), ─ obszary predysponowane do powstawania ruchów masowych – dolina Brdy do miejscowo ści Jamielno i od miejscowo ści S ępolno do Konarzynka, rejon miejscowo ści: Lu- komice Pomoc i Wolno ść oraz rejon jeziora Gwiazda (Grabowski, red. 2007).

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ące wymagania dla składowania odpadów oboj ętnych Ze wzgl ędu na wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpośrednio na powierzchni wyst ępuj ą grunty spoiste spełniaj ące kryteria przepuszczalno ści (tabela 7) lub grunty spoiste, których strop znajduje si ę nie gł ębiej ni Ŝ 2,5 m p.p.t. Obszary predysponowane do składowania odpadów oboj ętnych wytypowano w obr ębie występowania glin zwałowych z okresu zlodowacenia Wisły, buduj ących stref ę przypo- wierzchniow ą wysoczyzn morenowych falistych. Odsłaniaj ące si ę na powierzchni terenu gliny zwałowe s ą zró Ŝnicowane pod wzgl ędem litologicznym. Wyst ępuj ą tu gliny piaszczysto-Ŝwirowe, lu źne oraz bardziej zwarte, pylaste, na ogół jasnobr ązowe. W cz ęś ci stropowej, w wyniku procesów wietrzeniowych s ą odwap- nione (Urba ński, 2006). Obszary, na których mo Ŝliwa jest lokalizacja składowisk odpadów oboj ętnych wyznaczono w rejonach: Łubianki, Przechlewa, S ąpolna, Lisewa–Płaszczycy i na północ od Wan- dzina w gminie Przechlewo; Konarzyn i Cicholewów w gminie Konarzyny oraz Polnicy, Kiełpinka–Kiełpina, D ąbek, Sieroczyna, Kołdowa, Krzy Ŝanki–Rychnowa–Nie Ŝywi ęcia– Brze źna w gminie Człuchów. Du Ŝe obszary glin przykryte s ą piaskami wodnolodowcowymi oraz piaskami i Ŝwirami lodowcowymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m. Miejsca te maj ą mniej korzystne wła ściwo ści izolacyjne. Wytypowane do składowania odpadów obszary maj ą du Ŝe powierzchnie, o charakterze równinnym i s ą poło Ŝone przy drogach dojazdowych. Umo Ŝliwia to lokalizacj ę ewentualnych składowisk w dogodnej odległo ści od zabudowy. Ograniczeniem warunkowym budowy składowisk jest zabudowa Konarzyn, Przechlewa i Człuchowa, a w cz ęś ci północnej, wschodniej i cz ęś ciowo centralnej poło Ŝenie w Obszarze Chronionego Krajobrazu „Okolice Jezior Kr ępsko i Szczytno”.

31 Problem składowania odpadów komunalnych Na analizowanym terenie, w jego strefie przypowierzchniowej nie wyst ępuj ą utwory, których wła ściwo ści izolacyjne spełniałyby kryteria przyj ęte do składowania odpadów komunalnych. Gliny zwałowe o du Ŝych mi ąŜ szo ściach wyst ępuj ą w profilach otworów odwierconych w rejonie Lisewa w gminie Przechlewo (10–14 m) i Cicholewów w gminie Konarzyna (26,5 m). Tereny w bezpo średnim s ąsiedztwie otworów mo Ŝna dodatkowo rozpozna ć pod k ątem składowania odpadów komunalnych. Konieczne jest uzyskanie potwierdzenia rozprzestrze- nienia glin o du Ŝych mi ąŜ szo ściach oraz ustalenie ich wła ściwo ści izolacyjnych. Nale Ŝy si ę liczy ć z konieczno ści ą wykonania dodatkowych uszczelnie ń obiektu. Na analizowanym terenie, w Przechlewie, znajduje się gminne składowisko odpadów komunalnych. Ma ono unormowany stan formalno–prawny i jest uszczelnione. Drugie składowisko zlokalizowane jest w odległo ści około 1000 m na północ od Człu- chowa, przy drodze do Kiełpina. Składowiska maj ą uszczelnione podło Ŝe i skarpy, prowadzi si ę drena Ŝ odcieków i monitoring środowiska. Wody odciekowe s ą wywo Ŝone do oczyszczalni ścieków.

Ocena najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych Warunki geologiczne w obr ębie wi ększo ści obszarów s ą korzystne dla składowania od- padów oboj ętnych. Wyst ępuj ące tu gliny spełniaj ą kryteria przyj ęte dla składowania odpadów tego typu. Najwi ększe mi ąŜ szo ści glin stwierdzono w rejonie Lisewa w gminie Przechlewo (10–14 m) i Cicholewów w gminie Konarzyna (26,5 m). W granicach wytypowanych pod składowanie odpadów obszarów, warunki hydrogeologiczne s ą korzystne dla inwestycji tego typu, wi ększo ść z nich poło Ŝona jest na terenach o bardzo niskim i niskim stopniu zagro Ŝenia wód głównego u Ŝytkowego poziomu wodono śne- go wyst ępującego w osadach czwartorz ędu i neogenu. W obr ębie czwartorz ędowego pi ętra wodono śnego wydzielono trzy u Ŝytkowe poziomy wodono śne, zalegaj ące na ró Ŝnych gł ęboko ściach (5–50 m, 60–70 m i ponad 100 m). Wszyst- kie zasilane s ą głównie poprzez infiltracj ę opadów atmosferycznych i przes ączanie z pozio- mów le Ŝących wy Ŝej. Wody pi ętra neoge ńskiego wyst ępuj ą na gł ęboko ści od około 50 m do ponad 150 m. Ich obecno ść wykazały otwory hydrogeologiczne wykonane w Przechlewie, Płaszczycy, Dobojewie, Kiełpinie i Nie Ŝywi ęci (Zagórkach).

32 Wysoki stopie ń zagro Ŝenia wód głównego u Ŝytkowego poziomu wodono śnego stwierdzono w północno-zachodniej cz ęś ci obszaru obj ętego arkuszem (na północ od Przechlewa i Sępólna), na południe od Płaszczycy i na wschód od Lisewa. Główny poziom wodono śny tworz ą osady piaszczyste górnego czwartorz ędowego poziomu wodono śnego, zalegaj ące na gł ęboko ści około 5 do 30 m. Poziom wodono śny drenowany jest przez Brd ę. Jest on izolowany od powierzchni w niewielkim stopniu lub pozbawiony izolacji. Składowiska odpadów mo- gą stanowi ć realne zagro Ŝenie dla poziomu wodono śnego, dlatego konieczne b ędzie zastosowanie dodatkowej izolacji od powierzchni sztuczn ą barier ą (np. geomembrany PEDH, bento- nit–PEHD, kompozyty popiołowo–szklane, przesłony mineralne z zastosowaniem glin i iłów).

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Pod k ątem składowania odpadów mo Ŝna rozpatrywa ć du Ŝe wyrobisko powstałe po eksploatacji zło Ŝa piasków „Polnica II”. Stopie ń zagro Ŝenia wód głównego u Ŝytkowego poziomu wodono śnego okre ślono na bardzo niski, a jego odporno ść na wysok ą. Decyzj ę o jego ewen- tualnym przeznaczeniu na składowisko odpadów musz ą poprzedzi ć szczegółowe badania geologiczno-in Ŝynierskie i hydrogeologiczne, konieczne b ędzie wykonanie sztucznych barier izoluj ących podło Ŝe i ściany boczne obiektu. Wyrobiska zło Ŝa „Polnica” (pola A i B) s ą zrekultywowane, znajduj ą si ę tu stawy. Niewielkie punkty lokalnej eksploatacji kruszyw naturalnych znajduj ą si ę na terenach bezwzględnie wył ączonych z mo Ŝliwo ści składowania odpadów. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró Ŝnio- nych typów odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk na obszarze planowa- nego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie bada ń geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej i hydrogeologicznej, doł ączonych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzgl ędnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równie Ŝ na etapie uzgodnienia warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie

33 uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mog ących pogorszy ć stan środowi- ska. Oprócz bowiem uwzgl ędnienia ogranicze ń prawnych, odnosz ących si ę do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą zasi ęgi wyst ępowania w podło Ŝu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowi ących do- br ą naturaln ą izolacj ę dla poło Ŝonych gł ębiej poziomów wodono śnych.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Waloryzacji warunków podło Ŝa budowlanego w obr ębie arkusza Przechlewo dokonano na podstawie: analizy map topograficznych, obserwacji terenowych i pomocniczo Mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000, arkusz Chojnice (mapa podstawowa 1:50 000 – arkusz Przechlewo) (Butrymowicz i in., 1976). Z oceny wył ączono: obszary wyst ępowania gleb wysokich (III – IV a) klas bonitacyjnych, zwartych kompleksów le śnych, tereny obj ęte prawny- mi formami ochrony (poza OChK), udokumentowane zło Ŝa kopalin oraz obszar zwartej zabudowy Człuchowa, a tak Ŝe polany i podmokło ści śródle śne. Obszary niewaloryzowane zajmuj ą blisko 70% powierzchni omawianego arkusza, gdy Ŝ wi ększ ą jego cz ęść pokrywaj ą zwarte kompleksy le śne oraz gleby chronione. O warunkach geologiczno-in Ŝynierskich podło Ŝa decyduje kilka czynników: rodzaj i stan gruntów, morfologia terenu i gł ęboko ść poło Ŝenia zwierciadła wód gruntowych (Dobak, 2005). Dla potrzeb mapy geo środowiskowej stosuje si ę dwa podstawowe wydzielenia obsza- rów o warunkach korzystnych dla budownictwa i o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ą- cych je. Warunki korzystne dla budownictwa w obr ębie arkusza Przechlewo zaznaczono na terenach o mało urozmaiconej morfologii, niewykazuj ących zaburze ń glacitektonicznych, gdzie poziom wód gruntowych wyst ępuje na gł ęboko ści poni Ŝej 2 m, a na powierzchni terenu i w strefie przypowierzchniowej wyst ępuj ą: – grunty piaszczyste, w tym wypadku głównie piaszczyste utwory wodnolodowcowe fazy pomorskiej, tj. piaski lub piaski zaglinione, rzadziej piaski ze Ŝwirami, w stanie średnio zag ęszczonym lub zag ęszczonym – grunty spoiste (przyjmowane jako nieskonsolidowane), głównie gliny zwałowe, niekiedy gliny piaszczyste zlodowace ń północnopolskich. Obszary o korzystnych warunkach podło Ŝa budowlanego wyst ępuj ą w północno- zachodniej cz ęś ci omawianego arkusza, w rejonie: Konarzyn, S ąpólna, Przechlewa, Pawłów- ka i Stołczna; w cz ęś ci środkowej w okolicach: Kiełpinka i Polnicy oraz w częś ci południo- wej koło Człuchowa i Rychnowa.

34 Do obszarów o niekorzystnych warunkach podło Ŝa budowlanego na analizowanym terenie zaliczaj ą si ę głównie obszary podmokłe i zabagnione. Rozci ągaj ą si ę one wzdłu Ŝ rzeki Brdy i jej dopływów oraz innych cieków powierzchniowych, a tak Ŝe wzdłu Ŝ obni Ŝeń o charakterze rynnowym ł ączących ci ągi jezior, np.: Pawłówko, Pijawka, Gwiazda lub Piaszczy ń- skie, Linowskie i Gosty ńskie. Na powierzchni wyst ępuj ą tu głównie holoce ńskie namuły tor- fiaste na podło Ŝu gliniastym. W strefie brzegowej jezior warunki budowlane s ą zwykle nieko- rzystne z uwagi na zabagnienia, wysoki poziom wód gruntowych lub strome skarpy. Zaliczane do niekorzystnych obszary o bardzo zró Ŝnicowanej morfologii, cz ęsto z zabu- rzeniami glacitektonicznymi wyst ępuj ą w okolicach: Polnicy, Czarnoszyc i Kiełpina. Na takich obszarach, w przypadku inwestycji budowlanych, niezb ędne jest wykonanie bada ń geologiczno-in Ŝynierskich. Na omawianym terenie znajduj ą si ę te Ŝ obszary potencjalnie nara Ŝone na wyst ępowanie powierzchniowych ruchów masowych. Znajduj ą si ę one w dolinie Brdy, w ci ągach jezior rynnowych oraz w miejscach o urozmaiconej morfologii terenu, mi ędzy innymi w okolicach Człuchowa i Czarnoszyc oraz nad jeziorem Charzykowskim (Grabowski [red.] i inni, 2007). Lokalnie na całym omawianym obszarze wyst ępuj ą te Ŝ grunty zbudowane z drobnoziarnistych, cz ęsto zaglinionych piasków z domieszk ą głazów lub Ŝwirów z glinami, gdzie zwierciadło wód gruntowych wyst ępuje na gł ęboko ści mniejszej ni Ŝ 2 m.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Ochrona przyrody to działalno ść maj ąca na celu zachowanie lub restytuowanie rzadkich i cennych tworów przyrody Ŝywej lub nieo Ŝywionej, zasobów przyrody oraz zapewnienia trwało ści ich u Ŝytkowania. Najcenniejsze jej fragmenty poddane s ą ochronie prawnej. Obszar arkusza Przechlewo charakteryzuje du Ŝe bogactwo i ró Ŝnorodno ść walorów przyrodniczych i krajobrazowych (Ochrona przyrody..., 2000). Zwi ązane s ą one m. in. z oso- bliw ą polodowcow ą konfiguracj ą terenu pokryt ą ró Ŝnorodn ą ro ślinno ści ą. Szczególnie cenne tereny obj ęte zostały ochron ą prawn ą. Za szczególnie efektywn ą nale Ŝy uzna ć wielkoobszarow ą ochron ę przyrody, polegaj ącą na tworzeniu specjalnych jednostek przestrzennych obejmuj ących wiele ró Ŝnych ekosyste- mów o walorach wymagaj ących szczególnej ochrony. W granicach arkusza Przechlewo nale- Ŝą do nich: park krajobrazowy, obszary chronionego krajobrazu i obszar Natura 2000. Innymi formami ochrony przyrody s ą ochrona gatunkowa ro ślin i zwierz ąt w obr ębie rezerwatów przyrody i uŜytków ekologicznych oraz ochrona indywidualna w postaci pomników przyrody.

35 Parki krajobrazowe s ą obszarami chronionymi ze wzgl ędu na warunki przyrodnicze, hi- storyczne i kulturowe, które tworzy si ę w celu zachowania, popularyzacji i upowszechnienia tych warto ści. Tereny le Ŝą ce w granicach parku pozostaj ą w gospodarczym wykorzystaniu, poddawane s ą jednak pewnym ograniczeniom w celu zachowania warto ści przyrodniczych i krajobrazowych. Zaborski Park Krajobrazowy został utworzony w 1990 r. na powierzchni 34 026 ha w dorzeczu Brdy. Jest to głównie park le śny, b ędący fragmentem Borów Tucholskich. W krajo- brazie wida ć du Ŝe urozmaicenie rze źby terenu: liczne doliny rzeczne, rynny polodowcowe, wzgórza morenowe, równiny sandrowe, zagł ębienia wytopiskowe wypełnione torfem lub wo- dą. W granicach arkusza zajmuje on północno wschodni ą cz ęść obszaru, stanowi ąc równocze- śnie naturaln ą otulin ę Parku Narodowego Bory Tucholskie. Obszary chronionego krajobrazu obejmuj ą wyró Ŝniaj ące si ę krajobrazowo tereny o ró Ŝ- nych typach ekosystemu, odznaczaj ące si ę niewielkim stopniem zniekształcenia środowiska przyrodniczego, których zadaniem jest ochrona terenów o walorach przyrodniczych, krajobrazowych i kulturowych. Ich zagospodarowanie powinno zapewni ć stan wzgl ędnej równo- wagi ekologicznej systemów przyrodniczych. W granicach omawianego arkusza znajduj ą si ę dwa takie obszary. Obszar Chronionego Krajobrazu „Okolice Jezior Kr ępsko i Szczytno” został utworzony w 1981 roku w celu zachowania unikalnych krajobrazów Pomorza Środkowego dla turystyki i wypoczynku. Obejmuje on dolin ę Brdy i Czerwonej Strugi, a na jego obszarze wyst ępuj ą liczne jeziora rynnowe, śródle śne oczka wodne i zwarte kompleksy le śne z dominacj ą siedlisk borowych. Ł ączna powierzchnia obszaru wynosi 12 428 ha. W rejonie Człuchowa znajduje si ę kolejny Obszar Chronionego Krajobrazu – „Zespół jezior Człuchowskich na południowy-wschód od Człuchowa”. Został on utworzony w 1981 roku na powierzchni 1 108 ha, obejmuj ąc swoim zasi ęgiem trzy jeziora – Rychnowskie, Miej- skie i Urz ędowe poł ączone ze sob ą naturalnymi ciekami. Jedn ą z najwy Ŝszych kategorii ochrony obiektów przyrodniczych s ą rezerwaty przyrody. Obejmuj ą one obszary w stanie naturalnym lub małozmienionym, a tak Ŝe siedliska oraz twory i składniki przyrody wyró Ŝniaj ące si ę warto ściami przyrodniczymi, naukowymi lub kulturowymi. Cztery takie obiekty wyst ępuj ą na obszarze arkusza Przechlewo (tabela 8). Dwa z nich – „Jezioro Bardze Małe” i „Jezioro Sporackie” s ą rezerwatami wodnymi obejmuj ącymi jeziora lobeliowe wraz z ro ślinno ści ą bagienn ą, torfowiskami i lasami. „Jezioro Małe Łowne” jest rezerwatem torfowiskowym wraz z borem bagiennym, natomiast naturalny zespół le śny chroni rezerwat „Skórzewo”.

36 Uzupełnieniem systemu obszarów chronionych s ą u Ŝytki ekologiczne (tabela 8). S ą to za- sługuj ące na ochron ę pozostało ści ekosystemów, zwykle otoczone terenami zmienionymi przez człowieka, które nie mog ą by ć u Ŝytkowane gospodarczo. W granicach arkusza s ą to głównie bagna. Dopełnieniem bogactwa przyrodniczego tego rejonu s ą pomniki przyrody (tabela 8). S ą to pojedyncze twory przyrody Ŝywej lub nieo Ŝywionej o szczególnej warto ści: naukowej, kulturowej, krajobrazowej, odznaczaj ące si ę indywidualnymi, cechami, które wyró Ŝniaj ą je spo śród otoczenia. Tabela 8 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i u Ŝytków ekologicznych Nr Rok obiektu Forma Gmina Rodzaj obiektu Miejscowo ść zatwier- na ma- ochrony (powierzchnia w ha) dzenia pie Powiat 1 2 3 4 5 6 Chojnice T – „Małe Łowne” – torfowisko z borem bagiennym i 1 R Jezioro Małe Łowne 1993 chojnicki jeziorkiem śródleśnym (37,83) Człuchów W – „Jezioro Sporackie”, lobeliowe, torfowisko i bór 2 R Jezioro Sporackie 1965 człuchowski sosnowy (11,36) Człuchów W – „Jezioro Bardze Małe”, 3 R Jezioro Bardze Małe 1981 lobeliowe, ro ślinno ść bagienna człuchowski (7,37) Człuchów L – „Sosny”, zespół le śny 4 R Skórzewo 1984 o cechach naturalnych człuchowski (1,49) Konarzyny 5 P Konarzyny 1964 PŜ – d ąb szypułkowy chojnicki Chojnice 6 P Konarzynki 1991 Pn, G – obwód 7 m chojnicki Chojnice 7 P L. Chocimski Młyn 1992 Pn, G – obwód 10,8 m chojnicki Chojnice 8 P L. Koprernica 1991 PŜ – d ąb szypułkowy chojnicki Chojnice 9 P L. Wolno ść 1993 PŜ – jałowiec pospolity chojnicki Chojnice 10 P L. Wolno ść 1993 PŜ – lipa drobnolistna chojnicki Chojnice 11 P L. Wolno ść 1993 PŜ – lipa drobnolistna chojnicki Chojnice 12 P L. Wolno ść 1993 PŜ – pełnik europejski chojnicki Chojnice 13 P Charzykowy 1991 PŜ – buk zwyczajny chojnicki Chojnice 14 P L. Wolno ść 1993 Pn, G – obwód 7,04 m chojnicki Człuchów 15 P Skórzewo 1980 PŜ – d ąb szypułkowy człuchowski

37 1 2 3 4 5 6 Chojnice 16 U L. Borne 1995 Bagno (3,66) chojnicki Chojnice 17 U L. Borne 1995 Bagno (0,55) chojnicki Chojnice 18 U L. Kopernica 1994 Bagno (0,45) chojnicki Chojnice 19 U L. Kopernica 1994 Bagno (0,47) chojnicki Chojnice 20 U L. Borne 1995 Bagno (0,76) chojnicki Chojnice Szuwary turzycowe „Czerwo- 21 U Obr. Klosnowo 2006 chojnicki na Struga V” (1,02) Chojnice 22 U L. Kokoszka 1994 Bagno (4,28) chojnicki Chojnice 23 U L. Borne 1995 Bagno (3,55) chojnicki Chojnice 24 U L. Borne 1995 Bagno (5,33) chojnicki Chojnice 25 U L. Kopernica 1994 Bagno (2,48) chojnicki Chojnice 26 U L. Kopernica 1994 Bagno (7,32) chojnicki Chojnice 27 U L. Kopernica 1994 Bagno (3,46) chojnicki Chojnice Szuwary turzycowe „Czerwo- 28 U Obr. Klosnowo 2006 chojnicki na Struga II” (0,78) Chojnice 29 U Obr. Klosnowo 1994 Bagno (2,41) chojnicki Chojnice Szuwary turzycowe „Czerwo- 30 U Obr. Klosnowo 2006 chojnicki na Struga I” (0,51) Chojnice 31 U L. Kopernica 1994 Pastwisko zakrzaczone (4,54) chojnicki Chojnice Szuwary turzycowe „Czerwo- 32 U Obr. Klosnowo 2006 chojnicki na Struga VI” (0,70) Chojnice 33 U L. Kopernica 1994 Bagno (0,63) chojnicki Chojnice Szuwary turzycowe „Czerwo- 34 U Obr. Klosnowo 2006 chojnicki na Struga VIII” (1,33) Chojnice 35 U L. Kopernica 1994 Bagno (0,96) chojnicki Chojnice Szuwary turzycowe „Czerwo- 36 U Obr. Klosnowo 2006 chojnicki na Struga III” (7,44) Chojnice Szuwary turzycowe „Czerwo- 37 U Obr. Rytel 2006 chojnicki na Struga VII” (10,31) Chojnice 38 U L. Kopernica 1994 Bagno (4,19) chojnicki Chojnice Szuwary turzycowe „Czerwo- 39 U Obr. Klosnowo 2006 chojnicki na Struga IV” (6,83) Chojnice 40 U L. Kopernica 1994 Bagno (0,29) chojnicki Chojnice Szuwary turzycowe „Czerwo- 41 U Obr. Klosnowo 2006 chojnicki na Struga IX” (12,31) Chojnice 42 U L. Kopernica 1994 Bagno (0,78) chojnicki

38 1 2 3 4 5 6 Chojnice 43 U L. Wolno ść 1994 Bagno (0,30) chojnicki Chojnice 44 U L. Wolno ść 1994 Bagno (0,85) chojnicki Chojnice 45 U L. Wolno ść 1994 Bagno (0,68) chojnicki Chojnice 46 U L. Wolno ść 1994 Bagno (2,0) chojnicki Chojnice 47 U L. Wolno ść 1994 Bagno (0,38) chojnicki Chojnice 48 U L. Wolno ść 1994 Bagno (0,25) chojnicki Chojnice 49 U L. Wolno ść 1994 Bagno (2,42) chojnicki Chojnice 50 U L. Wolno ść 1994 Bagno (0,45) chojnicki Chojnice 51 U L. Wolno ść 1994 Bagno (2,98) chojnicki Chojnice 52 U L. Wolno ść 1994 Bagno (0,25) chojnicki Chojnice 53 U L. Wolno ść 1994 Bagno (2,26) chojnicki Chojnice 54 U L. Wolno ść 1994 Bagno (6,0) chojnicki Chojnice 55 U L. Wolno ść 1994 Bagno (2,36) chojnicki Chojnice 56 U L. Wolno ść 1994 Bagno (0,50) chojnicki Chojnice 57 U L. Wolno ść 1994 Bagno (0,33) chojnicki Chojnice 58 U L. Wolno ść 1994 Bagno (0,32) chojnicki Chojnice 59 U L. Wolno ść 1994 Bagno (0,92) chojnicki Chojnice 60 U L. Wolno ść 1994 Bagno (0,80) chojnicki Chojnice 61 U L. Wolno ść 1994 Bagno (0,25) chojnicki Chojnice 62 U L. Wolno ść 1994 Bagno (1,05) chojnicki Chojnice 63 U L. Wolno ść 1994 Bagno (0,36) chojnicki Człuchów Mokradła nad jeziorem Ła- 64 U Człuchów 2000 człuchowski zienkowskim (6,4) Rubryka 6: – rodzaj rezerwatu: W – wodny, L – le śny, T – torfowiskowy - rodzaj pomnika przyrody: Pn – nieo Ŝywionej, PŜ – Ŝywej - rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy

Lasy s ą na terenie arkusza wa Ŝnym i dominuj ącym elementem krajobrazu obejmuj ącym około 50% jego powierzchni. Obszar ten nale Ŝy do zachodniopomorskiej krainy lasów mie- szanych i sosnowych. Charakterystyczne są dla niej głównie lasy sosnowe z domieszk ą świerka, a tak Ŝe lasy li ściaste, głównie bukowe, z bogatym niekiedy runem leśnym. Najwi ęk-

39 sze obszarowo zwarte kompleksy le śne porastaj ą wschodni ą cz ęść obszaru, ci ągn ąc si ę w kierunku południowo-zachodnim. Pełni ą one na tym terenie głównie rol ę lasów glebo- i wodo- chronnych, słu Ŝą tak Ŝe rekreacji i pozyskiwaniu drewna na cele produkcyjne. S ą siedliskiem licznych gatunków zwierz ąt. Gleby wyst ępuj ące w granicach arkusza Przechlewo nale Ŝą generalnie do mało i przeci ętnie Ŝyznych (Dobrza ński i inni., 1973). W cz ęś ci północno- i południowo-zachodniej przewa Ŝaj ą piaski akumulacji lodowcowej z głazami, a w południowo-wschodniej – gliny zwałowe. Na pozostałym obszarze wyst ępuj ą piaski i Ŝwiry akumulacji wodnolodowcowej. Gleby chronione mineralne spełniaj ące kryteria I–IVa klasy u Ŝytków rolnych wyst ępuj ą na wi ększych przestrzeniach w okolicach Przechlewa, Konarzyn, Człuchowa oraz na wschód od Rychnowa. S ą to gleby brunatne wyługowane, wytworzone z glin odgórnie spiaszczonych, zaliczane do kompleksu glebowego Ŝytniego bardzo dobrego, a w cz ęś ci południowo- wschodniej do kompleksu Ŝytniego dobrego. Gleby chronione organiczne, na których rozwi- nęły si ę ł ąki, to głównie torfy niskie płytkie, a w okolicy S ąpólna tak Ŝe niskie całkowite. W nawi ązaniu do utworzonego w 1995 roku systemu ochrony europejskiego dziedzic- twa przyrodniczego, utworzono w Polsce Krajow ą Sie ć Ekologiczn ą (ECONET-Polska) (Li- ro, 1998) (fig. 5). Północna i środkowa cz ęść powierzchni arkusza znajduje si ę w zasi ęgu mi ędzynarodowego obszaru w ęzłowego Pojezierza Kaszubskiego (9M). Obejmuje on: obszary sandrowe, równin morenowych, den dolin, z licznymi siedliskami le śnymi, jeziornymi i ba- giennymi, zwarte kompleksy le śne. Europejsk ą Sie ć Ekologiczna Natura 2000 tworzy spójna sie ć obszarów chronionych na terenie Unii Europejskiej. Celem wyznaczania tych obszarów jest ochrona cennych pod wzgl ędem przyrodniczym i zagro Ŝonych składników ró Ŝnorodno ści biologicznej. Sie ć Natura 2000 tworz ą dwa typy obszarów – specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO) tworzone na podstawie Dyrektywy Siedliskowej (dla ochrony siedlisk przyrodniczych oraz siedlisk gatun- ków ro ślin i zwierz ąt) oraz obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) tworzone na podstawie Dyrektywy Ptasiej (dla ochrony siedlisk ptaków). W granicach niniejszego arkusza do sieci Natura 2000 nale Ŝy obszar ochrony ptaków – Wielki Sandr Brdy (PLB 220001) (tabela 9). W wi ększo ści obj ęty jest on granicami Zabor- skiego Parku Krajobrazowego i Parku Narodowego Bory Tucholskie. Cały obszar liczy 37 106 ha powierzchni i jest fragmentem Wielkiego Sandru Tucholskiego, o urozmaiconej rze źbie, rozwini ętej sieci hydrograficznej, z licznymi jeziorami, dobrze zachowanymi wilgot- nymi ł ąkami i torfowiskami. Wi ększo ść obszaru porastaj ą lasy iglaste. Zidentyfikowano tutaj co najmniej 22 gatunki ptaków z Zał ącznika I Dyrektywy Ptasiej i 6 gatunków z Polskiej

40 Czerwonej Ksi ęgi (PCK), m. in.: b ąk, g ąsiorek, lelek, lerka, trzmielojad, g ągoł, kormoran czarny, kszyk, nurog ęś , zimorodek. Wyst ępuj ą tak Ŝe na tym obszarze 4 gatunki ro ślin wy- mieniane w Zał ączniku II Dyrektywy Siedliskowej – sasanka otwarta, skalnica torfowiskowa, obuwnik pospolity i lipiennik Loesela, a tak Ŝe kilkadziesi ąt gatunków chronionych ro ślin na- czyniowych. Projektuje si ę poszerzenie obszaru w kierunku zachodnim przez utworzenie ko- lejnego – Bory Tucholskie.

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Przechlewo na tle systemów ECONET (Liro, 1998) 1 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 9M – Pojezierza Kaszubskiego, 11M – Obszar Borów Tucholskich; 2 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 5k – Gwdy; 4 – zbiornik wód powierzchniowych

Informacje na ten temat zaczerpni ęto ze strony internetowej Ministerstwa Środowiska (http://www.mos.gov.pl/strony_tematyczne/natura2000/indexshtml)

41 Tabela 9 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000 Poło Ŝenie centralnego punktu ob- Po- Nazwa obszaru Poło Ŝenie administracyjne obszaru w granicach arkusza Typ Kod obszaru wierzchnia Lp. i symbol oznacze- obszaru szaru obszaru Kod nia na mapie Długo ść geogr. Szeroko ść geogr. Województwo Powiat Gmina (ha) NUTS 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 PLB Wielki Sandr Brdy 1. F 17 o30’50’’E 53 o51’48’’N 37106,25 PL0B1 pomorskie chojnicki Konarzyny 220001 (P) Rubryka 2: F – obszar OSO, całkowicie zawieraj ący w sobie obszar SOO Rubryka 4: P – obszar specjalnej ochrony ptaków 42 42

XII. Zabytki kultury

Pierwsze ślady osadnictwa na obszarze arkusza Przechlewo pochodz ą z okresu 8000– 4200 lat p.n.e. Badania archeologiczne prowadzone w tym rejonie (Swornegacie) pozwoliły odkry ć narz ędzia i bro ń wykonane z krzemienia. Pó źniejsze znaleziska dowodz ą, Ŝe na tych terenach istniały siedziby ludzkie ju Ŝ w czasach kultury łu Ŝyckiej (1400–300 r. p.n.e.) i wy- kształconej na jej bazie kultury pomorskiej (VI–III w. p.n.e.). Dowodem tego s ą wysokiej warto ści znaleziska archeologiczne w dolinie Brdy, m.in. koło Sąpólna, a tak Ŝe terenach s ą- siednich. Głównym zaj ęciem ludno ści było wówczas: hodowla, łowiectwo, rybołówstwo, a tak Ŝe garncarstwo, kowalstwo i odlewnictwo. Pocz ątki zwartego osadnictwa słowia ńskiego przypadaj ą w tym rejonie na okres VII– VIII w. Ju Ŝ wówczas w okolicach Le śna wykształcił si ę o środek władzy lokalnej, Ŝycia go- spodarczego i kultu religijnego, powstały pierwsze grody obronne. W XII wieku ziemie te wł ączone zostały w obr ęb monarchii piastowskiej Bolesława Krzywoustego. W latach pó ź- niejszych przechodziły one przez całe stulecia swoje burzliwe dzieje. Władali nimi m. in. ksi ąŜę ta pomorscy, Krzy Ŝacy, Korona Polska, zabór Pruski, Niemcy (Ellwart, 2003). Wi ększo ść miejscowo ści le Ŝą cych na tych terenach powstała jeszcze w średniowieczu (m. in.: Człuchów, Przechlewo, Polnica, Kiełpin). Niew ątpliwie najwi ększ ą warto ść histo- ryczn ą przedstawia Człuchów, w którym mimo zniszcze ń wojennych zachowały si ę resztki historycznego centrum. Zabytki te le Ŝą tu Ŝ za granicami arkusza Przechlewo. Najcenniejszymi zachowanymi zabytkami na obszarze omawianego arkusza s ą ko ścio- ły: parafialny św. Trójcy w Polnicy (XVIII w.), filialny pw. św. Andrzeja w Kiełpinie (XVIII w.), a tak Ŝe dwa ko ścioły w Przechlewie – parafialny św. Anny z przełomu XVII/XVIII w. oraz neogotycki z pocz ątku XX w. W rejestrze konserwatora zabytków widnieją tak Ŝe zespo- ły parkowo-pałacowe w Imielnie (XVIII w.) oraz pochodz ące z XIX wieku w Wandzinie i Stołcznie. Burzliwe dzieje tych ziem były równocze śnie terenem wielowiekowych upartych zma- ga ń zamieszkuj ących je Kaszubów o zachowanie własnej to Ŝsamo ści, wiary i mowy oraz utrzymanie swojego stanu posiadania. Po wysiedleniu Niemców, po II wojnie światowej, na ich miejsce zacz ęli napływa ć osadnicy z s ąsiednich terenów i repatrianci ze wschodu, a od 1947 r. tak Ŝe przesiedle ńcy z terenu Bieszczad w ramach akcji „Wisła”.

43 XIII. Podsumowanie

Arkusz Przechlewo poło Ŝony jest na pograniczu Równiny Charzykowskiej i Pojezierza Kraje ńskiego. Poza cz ęś ci ą południow ą (okolice Człuchowa), jest to obszar słabo zaludniony, zwi ązany z osadnictwem wiejskim, pozbawiony o środków miejskich i zakładów przemysło- wych. Jest to teren wyró Ŝniaj ący si ę walorami przyrodniczymi, na znacznych obszarach podlegaj ący prawnej ochronie. O jego atrakcyjno ści decyduj ą: czyste wody wi ększo ści tutejszych jezior, urozmaicona rze źba terenu, du Ŝe połacie lasów bogatych w runo le śne i zasobne w zwierzyn ę łown ą oraz czyste powietrze. Istotnym elementem, który mo Ŝe stymulowa ć roz- wój gospodarczy i społeczny jest turystyka, istnieją tutaj bowiem dogodne warunki sprzyjaj ą- ce rozwojowi jej ró Ŝnych form turystyki kwalifikowanej (pieszej, Ŝeglarstwa, kajakowej, ro- werowej, je ździe konnej, obserwacjom ptaków) oraz rekreacji (łowiectwa, w ędkarstwa i agro- turystyki). Region jest odwiedzany coraz liczniej przez turystów i wczasowiczów, co powo- duje szybki rozwój urozmaiconej bazy noclegowej i gastronomicznej uwzgl ędniaj ącej ró Ŝny standard wypoczynku, od zorganizowanych pól namiotowych, po kwatery spełniaj ące ocze- kiwania zagranicznych go ści. Znaczne obszary arkusza znajduj ą si ę w zasi ęgu wielkopowierzchniowych obszarów ochronnych: parku krajobrazowego, obszarów chronionego krajobrazu, rezerwatów przyrody oraz sieci NATURA 2000. Poci ąga to za sob ą szereg ogranicze ń, uwarunkowa ń i ukierunko- wa ń w prowadzeniu gospodarki na tych terenach. Jest to teren ubogi w zło Ŝa kopalin. Udokumentowano tutaj cztery zło Ŝa kredy jeziornej i jedno zło Ŝe kopalin okruchowych – piasku z niewielk ą domieszk ą Ŝwiru. Zagospodarowane jest tylko zło Ŝe piasku „Polnica II” i eksploatowane na mał ą skal ę. Sezonowo, bez koncesji, pozyskuje si ę piasek i pospółk ę w kilku punktach eksploatacyjnych na potrzeby miejscowej ludno ści. Wydobycia kredy jeziornej zaniechano z uwagi na nikł ą opłacalno ść tego przedsi ę- wzi ęcia. Perspektywy surowcowe na tym obszarze s ą tak Ŝe niewielkie i niezbyt zró Ŝnicowa- ne. Dotycz ą one jedynie mo Ŝliwo ści wykorzystania na skal ę lokaln ą kruszywa piaszczystego i piaszczysto-Ŝwirowego oraz torfów. Monitorowane cieki powierzchniowe (w ocenie ogólnej) prowadz ą, za wyj ątkiem okolic Sąpólna, wody zadowalaj ącej jako ści, spełniaj ącej kryteria III klasy czysto ści. Podstaw ą za- opatrzenia ludno ści w wod ę s ą uj ęcia wód podziemnych, na przewa Ŝaj ącym obszarze z osa- dów czwartorz ędowych (zasoby 1100 m 3/h), a w dalszej kolejno ści z utworów trzeciorz ędo- wych (zasoby 100 m 3/h). Wody podziemne głównych u Ŝytkowych poziomów wodono śnych,

44 poza lokalnymi wyst ąpieniami, s ą dobrej jako ści (klasy II a i II b). Ich zagro Ŝenie zanieczyszczeniami jest zró Ŝnicowane i uzale Ŝnione od mi ąŜ szo ści warstwy izolacyjnej, g ęsto ści zaludnienia, dostępno ści obszaru. Najbardziej zagro Ŝone s ą tereny poło Ŝone w rejonie Płaszczycy i Sąpólna (brak warstwy izolacyjnej), a w dalszej kolejno ści tereny wokół jezior Równiny Charzykowskiej, Przechlewa i Dąbrowy Człuchowskiej. Na omawianym obszarze dominuj ą korzystne warunki dla budownictwa. Obszary o niekorzystnych warunkach podło Ŝa budowlanego to głównie obszary podmokłe i zabagnione, zwi ąza- ne z dolinami Brdy, jej dopływów i innych cieków powierzchniowych oraz obni Ŝeń przyjezior- nych. Na terenach obj ętych arkuszem Przechlewo wyznaczono obszary predysponowane do bezpo średniego składowania odpadów oboj ętnych. Wyznaczono je w granicach kartograficz- nych wydziele ń glin zwałowych zlodowacenia Wisły na terenie gmin Przechlewo, Konarzyny i Człuchów. Szukaj ąc miejsca pod ewentualn ą lokalizacj ę składowisk odpadów komunalnych w pierwszej kolejno ści nale Ŝałoby przebada ć bezpo średnie s ąsiedztwo otworów odwierconych w rejonie Lisewa i Cicholewów, gdzie stwierdzono wyst ępowanie glin zwałowych o znacznych mi ąŜ szo ściach (10,0–26,5 m). Prawdopodobnie konieczne b ędzie tu jednak wykonanie dodatkowych zabezpiecze ń dna i skarp obiektów przed przedostawaniem si ę zanieczyszcze ń do środowiska gruntowo-wodnego. Warunki hydrogeologiczne rozpatrywane pod k ątem składowania odpadów s ą na ogół korzystne. Wi ększo ść obszarów wyznaczono na terenach o bardzo niskim i niskim stopniu zagro Ŝenia wód u Ŝytkowych poziomów wodono śnych. Po wykonaniu dodatkowych bada ń geologicznych i hydrogeologicznych oraz wykonaniu sztucznego uszczelnienia podło Ŝa i ścian bocznych na składowisko odpadów mo Ŝna prze- znaczy ć (po zako ńczeniu eksploatacji) du Ŝe wyrobisko zło Ŝa piasków „Polnica II”. Wytypowane obszary przy analizowaniu funkcji gospodarczej terenów w planowaniu przestrzennym mog ą by ć rozpatrywane jako miejsca lokalizacji inwestycji szkodliwych dla środowiska i zdrowia ludzi b ądź pogarszaj ących stan środowiska. Wskazane tereny spełniaj ą w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska uj ęte w ustawodawstwie polskim.

XIV. Literatura

BĄK B., SZEL ĄG A., RADWANEK-BĄK B., 2003 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkusz Przechlewo. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

45 BUTRYMOWICZ N., MURAWSKI T., PASIERBSKI M., 1976 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:200 000, arkusz Chojnice. Inst. Geol., Warszawa. DOBAK P., 2005 – Geologiczno-in Ŝynierskie systemy waloryzacji przestrzeni. Problemy Ocen Środowiskowych. Warszawa. DOBRZA ŃSKI B. i inni, 1973 – Zarys charakterystyki gleb Polski. Wyd. Geol., Warszawa. ELLWART J., 2003 – Kaszuby. Przewodnik turystyczny. Region. Gdynia. GIENTKA M., MALON A., DYL ĄG J., [red], 2008 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.XII.2007 r. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GRABOWSKI D. (red.), JURYS L., NEUMANN M., WO ŹNIAK T., 2007 – System Osłony Przeciwosuwiskowej. Etap I: Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w województwie pomorskim. Centr. Arch. Geolog. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. HELWAK L., 1987 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Polnica II”. Arch. Pomorskiego Urz. Marszałk., O/Zamiejscowy w Słupsku.

HELWAK L., 2001a – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1, zło Ŝa kredy jeziornej „Pawłówko II”. Arch. Pomorskiego Urz. Marszałk., O/Zamiejscowy w Słupsku. HELWAK L., 2001b – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej zło Ŝa kredy jeziornej „Pawłówko”. Arch. Pomorskiego Urz. Marszałk., O/Zamiejscowy w Słupsku. HUTNIK R., 1972 – Sprawozdanie ze zwiadu geologicznego oraz z prac geologiczno- poszukiwawczych za zło Ŝami kruszywa naturalnego w pow. Człuchów. Arch. Po- morskiego Urz. Marszałk., Oddział zam. w Słupsku. ILNICKI P., 2002 – Torfowiska i torf. Wyd. Akad. Rolniczej w Poznaniu. INSTRUKCJA opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 – Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. JURYS L., 1986 – Stan gospodarki zło Ŝami surowców mineralnych stałych w woj. słupskim. Przeds. Geol., Warszawa, Zakł. w Gda ńsku. JUSZCZAK E., MATUSZEWSKI A., 1987 – Sprawozdanie z prac badawczo poszukiwawczych dla znalezienia złó Ŝ kruszywa naturalnego w południowej cz ęś ci woj. słup- skiego w 19 rejonach. Przeds. Geol., Warszawa, Zakł. w Gda ńsku. KACZOROWSKA Z., 1977 – Pogoda i klimat. WSiP. Warszawa. KITAJGRODZKI J., STACHOWIAK I., JURYS L., 1984 – Inwentaryzacja kopalin w gminie Człuchów, woj. słupskie. Arch. Pomorskiego Urz. Marszałk., Oddz. zamiejscowy w Słupsku.

46 KLECZKOWSKI A. S. (red), 1990 – Mapa obszarów Głównych Zbiorników Wód Podziem- nych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1:500 000. Inst. Hydrogeol. i Geol. In Ŝ. AGH., Kraków. KONDRACKI J., 2000 – Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN. Warszawa. LIRO A., 1998 – Strategia wdra Ŝania Krajowej Sieci Ekologicznej, ECONET-Polska. Wyd. Fundacji IUCN-Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., [red], 2006 – Mapa geologiczna Polski 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MATUSZEWSKI A., 1993 – Dokumentacja geologiczna złoŜa kredy jeziornej „Pawłówko”. Arch. Pomorskiego Urz. Marszałk., O/Zam. w Słupsku. MATUSZEWSKI A., 2005 – Dodatek nr 1 dokumentacji geologicznej zło Ŝa kredy jeziornej

„Czarnoszyce” w kategorii C 2. Centr. Arch. Geolog. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa MOJSKI J. E. (red.), 1978 – Obja śnienia do mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000, arkusz Chojnice. Inst. Geol., Warszawa. OCHRONA przyrody w województwie pomorskim, informator, 2000 – Regionalne Centrum Edukacji Ekolog., Gda ńsk. OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1997 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ędnieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą ora kształtowaniem środowiska. IMiUZ. Falenty. OZON-GOSTKOWSKA E., 1985 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:200 000, arkusz Chojnice. Wyd. Geol., Warszawa. PETELSKI K., 1985 – Inwentaryzacja kopalin w gminach Konarzyny i Przechlewo, – woj. słupskie. Arch. Pomorskiego Urz. Marszałk., Oddział zamiejscowy w Słupsku. PO śARYSKI W. (red.), 1974 – Budowa geologiczna Polski. T. IV Tektonika. Ni Ŝ Polski. Wyd. Geol. Warszawa PRUSSAK E., 2004 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Przechlewo. Centr. Arch. Geolog. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. RAPORT o stanie środowiska w województwie pomorskim w 2006 roku, 2007 – Woj. Insp. Ochr. Środowiska. Gda ńsk.

47 ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw Nr 165 z dnia 4 pa ź- dziernika 2002 r., poz. 1359. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegóło- wych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dz. Ustaw 03.61.549.

SĘDŁAK I., 1989 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 z rozpoznaniem jako ści w kat. B zło Ŝa gytii wapiennej i kredy jeziornej „Polnica C”. Centr. Arch. Geolog. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SOLCZAK E., 1974 – Sprawozdanie z wykonanych wierceń poszukiwawczych za zło Ŝem kruszywa naturalnego w powiecie Człuchów, woj. koszali ńskie. Przeds. Geologicz- no-Badawcze Przemysłu Kruszyw – Gda ńsk. Arch. Pomorskiego Urz. Marszałk., Oddz. Zam. w Słupsku. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa st ęŜ eń cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski Cz ęść II: Mapy koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. TCHÓRZEWSKA D., 1972 – Dokumentacja geologiczna złoŜa kredy jeziornej „Czarnoszy- ce”. PG Kraków, Arch. Pomorskiego Urz. Marszałk., O/Zamiejscowy w Słupsku. URBA ŃSKI K., 2006 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Prze- chlewo. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. URBA ŃSKI K., 2006 – Obja śnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Przechlewo. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. USTAWA o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. Dz. Ustaw 01.82.628. WAGNER R., 1999 – Paleozoik Zachodniego Pomorza. [w]: LXX Zjazd Naukowy PTG. Problemy geologii, hydrogeologii i ochrony środowiska wybrze Ŝa morskiego i Po- morza Zachodniego. Szczecin. WYRWICKI R. 1998 – Okre ślanie składu mineralnego gytii wapiennej i kredy jeziornej na potrzeby dokumentowania. Cz. II. Wyd. CPPG-SMiE PAN, Kraków. WYRWICKI R., 2002 a – Kopalina główna, towarzysz ąca, a współkopalina. Górnictwo Odkr., nr 2-3. Wrocław.

48 WYRWICKI R., 2002 b – Holoce ńska kreda jeziorna źródłem nawozowej siarki. Górnictwo Odkr., nr 2-3. Wrocław. ZALECANE kryteria bilansowo ści złó Ŝ kopalin., 1994 – Min. Ochr. Środ., Zas. Nat. i Le śn., Warszawa. ZASADY dokumentowania złó Ŝ kopalin stałych., 1999 – Min. Środ., Warszawa.