P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA ŚRODOWISKA OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000 ARKUSZ PRZECHLEWO (163) Warszawa 2009 r. Autorzy: Adam Szel ąg*, Bogusław B ąk*, Izabela Bojakowska*, Paweł Kwecko*, Anna Pasieczna*, Hanna Tomassi-Morawiec*, Gra Ŝyna Hrybowicz**, Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Bogusław B ąk* Redaktor regionalny planszy B: Dariusz Grabowski* Redaktor tekstu: Joanna Szyborska-Kaszycka* * Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa ISBN Copyright by PIG and M Ś, Warszawa, 2009 Spis tre ści I. Wst ęp – A. Szel ąg.............................................................................................................. 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – A. Szel ąg................................................. 4 III. Budowa geologiczna – B. B ąk, A. Szel ąg.......................................................................... 6 IV. Zło Ŝa kopalin – B. B ąk, A. Szel ąg ..................................................................................... 9 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin. – B. B ąk, A. Szel ąg ................................................. 12 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – B. B ąk .............................................. 13 VII. Warunki wodne – A. Szel ąg ............................................................................................ 16 1. Wody powierzchniowe........................................................................................... 16 2. Wody podziemne.................................................................................................... 18 VIII. Geochemia środowiska ................................................................................................... 20 1. Gleby – A. Pasieczna, P. Kwecko .......................................................................... 20 2. Osady wodne – I. Bojakowska ............................................................................... 23 3. Pierwiastki promieniotwórcze – H. Tomassi-Morawiec ........................................ 25 IX. Składowanie odpadów – G. Hrybowicz .......................................................................... 28 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – B. B ąk, A. Szel ąg ....................................................... 34 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – A. Szel ąg..................................................................... 35 XII. Zabytki kultury – A. Szel ąg............................................................................................. 43 XIII. Podsumowanie – B. B ąk, A. Szel ąg................................................................................. 44 XIV. Literatura ......................................................................................................................... 45 I. Wst ęp Arkusz Przechlewo Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 został opracowa- ny w Oddziale Karpackim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Krakowie (plansza A) oraz w Przedsi ębiorstwie Geologicznym POLGEOL SA i Państwowym Instytucie Geologicz- nym w Warszawie (plansza B). Map ę wykonano zgodnie z Instrukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, (Instrukcja..., 2005). Przy opracowaniu wykorzy- stano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Przechlewo Mapy geolo- giczno-gospodarczej Polski (MGGP) w skali 1:50 000 (Bąk i inni, 2003). Opracowanie spo- rz ądzono na podkładzie topograficznym w skali 1:50 000 w układzie 1942. Mapa geo środowiskowa Polski jest syntetycznym, kartograficznym odwzorowaniem wyst ępowania kopalin, gospodarki zło Ŝami, wybranych elementów górnictwa i przetwórstwa kopalin a tak Ŝe stanu geochemicznego ziemi i mo Ŝliwo ści składowania odpadów na tle wy- branych elementów hydrogeologii, geologii inŜynierskiej oraz ochrony przyrody, krajobrazu i zabytków kultury. Składa si ę z dwóch plansz. Plansza A zawiera zaktualizowane tre ści MGGP, a plansza B nowe tre ści dotycz ące składowania odpadów i geochemii środowiska wchodz ące w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi”. Przeznaczona jest ona głównie do praktycznego wspomagania regionalnych i lokalnych działa ń gospodarczych. Słu Ŝyć ma instytucjom, samorz ądom terytorialnym i administracji pa ństwowej w podejmowaniu decyzji dotycz ących gospodarki zasobami środowiska przyrod- niczego oraz planowania przestrzennego. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe mog ą stanowi ć pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych progra- mów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Mapa mo Ŝe te Ŝ by ć przydatna w kształtowaniu proekologicznych postaw lokalnych społeczno ści oraz w edukacji na wszystkich szczeblach nauczania. W opracowaniu przeanalizowano i wykorzystano materiały archiwalne pochodz ące z Centralnego Archiwum Geologicznego Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, Pomorskiego Urz ędu Wojewódzkiego i Marszałkowskiego w Gda ńsku i jego Oddziału Za- miejscowego w Słupsku, Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Gda ńsku, In- stytutu Upraw, Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puławach, Zespołu Parków Krajobrazowych oraz urz ędów powiatowych i gminnych. Dane archiwalne zostały zweryfikowane w czasie prac terenowych. Klasyfikacj ę sozo- logiczn ą złó Ŝ uzgodniono z Geologiem Wojewódzkim w Słupsku. Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych dla kom- puterowej bazy danych o zło Ŝach. 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Obszar arkusza Przechlewo o powierzchni 305 km 2 rozci ąga si ę mi ędzy 17°15' a 17°30' długo ści geograficznej wschodniej i 53°40' a 53°50' szeroko ści geograficznej północnej. Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym obszar ten poło Ŝony jest na Pojezierzu Po- łudniowopomorskim (Kondracki, 2000; fig. 1). W jego obr ębie (w granicach arkusza) znajdu- ją si ę dwa mezoregiony: Równina Charzykowska i Pojezierze Kraje ńskie. Pojezierze Kraje ńskie rozci ągaj ące si ę pomi ędzy dolinami trzech rzek: Gwdy, Brdy i Noteci obejmuje swoim zasi ęgiem południow ą i zachodni ą cz ęść obszaru arkusza. Jest to wysoczyzna ukształtowana w czasie zlodowacenia Wisły, której wzniesienia przekraczaj ą nierzadko 200 m n.p.m., na omawianym terenie dochodz ą do 170 m n.p.m. Obok moren aku- mulacyjnych wyst ępuj ą na jej obszarze tak Ŝe: kemy, ozy, rynny polodowcowe wypełnione podmokło ściami lub jeziorami, a tak Ŝe doliny rzeczne Brdy i jej dopływów. Bieg dolin rzecz- nych pokrywa si ę na wielu odcinkach z dawnymi szlakami odpływu wód sandrowych. Od północnego wschodu Pojezierze Kraje ńskie graniczy z Równin ą Charzykowsk ą, obejmuj ącą obszar sandru w górnym dorzeczu Brdy. Jest to obszar o mało zró Ŝnicowanej rze źbie terenu poło Ŝony na omawianym obszarze na wysoko ści 170–180 m n.p.m. Równina jest pokryta lasem, z licznymi zabagnieniami, stanowi ącym cz ęść Borów Tucholskich. Najwi ększ ą rzek ą przepływaj ącą przez obszar omawianego arkusza jest Brda. Najwi ęk- szymi jeziorami s ą: Charzykowskie (jego zachodnia cz ęść ) i Rychnowskie koło Człuchowa. Oprócz znaczenia krajobrazowego i ekologicznego stanowi ą one wa Ŝne ogniwo gospodarki rybackiej i turystyki. Obszar arkusza Przechlewo znajduje si ę w pomorskiej dzielnicy klimatycznej. Charak- teryzuje j ą wpływ wzajemnego oddziaływania mas powietrza oceanicznego i kontynentalne- go. Przewa Ŝaj ą wiatry zachodnie, przez wi ększ ą cz ęść roku dominuj ą oceaniczne masy po- wietrza. Urozmaicona rze źba terenu, obecno ść lasów i licznych jezior sprawia, Ŝe lokalne warunki klimatyczne s ą zmienne i kontrastowe. Jednak Ŝe jest to region nieco cieplejszy i z mniejsz ą ilo ści ą opadów ni Ŝ wzniesienia Pojezierza Zachodnio- i Wschodniopomorskiego. Średnia roczna temperatura powietrza tego obszaru wynosi 6,5–7,5°C, a suma rocznych opa- dów w ci ągu roku si ęga 500–550 mm (Kaczorowska, 1977). Około 40% obszaru arkusza pokrywaj ą lasy, głównie sosnowe z domieszk ą: d ębu, gra- bu wi ązu, osiki. Ich zwarte kompleksy zwane Borami Człuchowskimi ci ągn ą si ę szerokim pasem od Szczecinka po Człuchów. Na arkuszu Przechlewo nie s ą ju Ŝ tak zwarte, a ku wschodowi, w rejonie Jeziora Charzykowskiego przechodz ą w Bory Tucholskie. S ą one sie- 4 dliskiem licznych gatunków zwierz ąt. Lasy li ściaste pokrywaj ące niegdy ś wysoczyzny more- nowe ust ąpiły miejsca polom uprawnym. Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Przechlewo na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2000) 1 – granica makroregionu, 2 – granica mezoregionu, 3 – numer mezoregionu, 4 – zbiornik wód powierzchnio- wych Mezoregiony Pojezierza Zachodniopomorskiego: 314.47 – Pojezierze Bytowskie Mezoregiony Pojezierza Południowopomorskiego: 314.67 – Równina Charzykowska, 314.68 – Dolina Gwdy, 314.69 – Pojezierze Kraje ńskie, 314.71 – Bory Tucholskie Gleby pokrywaj ące obszar arkusza s ą zró Ŝnicowane. Przewa Ŝaj ą mało urodzajne gleby wykształcone na piaskach i Ŝwirach wodnolodowcowych. Warunki klimatyczne sprawiaj ą, Ŝe uprawia si ę tutaj głównie Ŝyto i ziemniaki, a tak Ŝe owies i od niedawna gryk ę. Na obszarze arkusza Przechlewo dominuj ącą dziedzin ą gospodarki jest rolnictwo i le śnictwo. Podstawowym kierunkiem produkcji w gospodarstwach indywidualnych jest pro- dukcja mieszana. Dominuj ą uprawy zbó Ŝ i hodowla trzody chlewnej. Z uwagi na stosunkowo niski stopie ń bonitacji gleb, nie wszystkie one mog ą by ć wykorzystywane rolniczo.