Arkusz ORNETA (97)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI

1:50 000

Arkusz ORNETA (97)

Warszawa 2012 Autorzy: Ewa Krogulec*, Jan Wierchowiec*, Izabela Bojakowska**, Paweł Kwecko**, Hanna Tomassi-Morawiec**, Gra Ŝyna Hrybowicz***

Główny koordynator MG ŚP: Małgorzata Sikorska-Maykowska** Plansza A – Redaktor regionalny: Albin Zdanowski** Plansza B – Redaktor regionalny: Joanna Szyborska-Kaszycka ** Redaktor tekstu: Joanna Szyborska-Kaszycka**

*Segi-AT, ul. Baletowa 30, Warszawa **Pa ństwowy Instytut Geologiczny-Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ***Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa

ISBN......

Copyright by PIG-PIB and M Ś, Warszawa 2011 Spis tre ści I. Wst ęp (E. Krogulec)...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (E. Krogulec)...... 4 III. Budowa geologiczna (E. Krogulec) ...... 8 IV. Zło Ŝa kopalin (J. Wierchowiec) ...... 11 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (J. Wierchowiec) ...... 15 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin (J. Wierchowiec)...... 15 VII. Warunki wodne (E. Krogulec) ...... 18 1. Wody powierzchniowe...... 18 2. Wody podziemne...... 20 VIII. Geochemia środowiska ...... 22 1. Gleby (P. Kwecko)...... 22 2. Osady (I. Bojakowska)...... 25 3. Pierwiastki promieniotwórcze (H. Tomassi-Morawiec) ...... 26 IX. Składowanie odpadów (G. Hrybowicz) ...... 29 X. Warunki podło Ŝa budowlanego (E. Krogulec)...... 37 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (E. Krogulec) ...... 39 XII. Zabytki kultury (E. Krogulec)...... 48 XIII. Podsumowanie (E. Krogulec, J. Wierchowiec, G. Hrybowicz)...... 50 XIV. Literatura ...... 52

I. Wst ęp

Arkusz Orneta Mapy geo środowiskowej Polski (MGsP) w skali 1:50 000 został opra- cowany w Segi AT (plansza A) oraz w Pa ństwowym Instytucie Geologicznym-Pa ństwowym Instytucie Badawczym i Przedsi ębiorstwie Geologicznym POLGEOL SA (plansza B) w 2011/12 r. Przy opracowaniu arkusza wykorzystano materiały archiwalne arkusza Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 (Sokołowski i in., 2006). Niniejsze opracowanie powstało zgodnie z Instrukcj ą opracowania MGsP (Instrukcja…, 2005). Mapa geo środowiskowa składa si ę z dwóch plansz – plansza A zawiera zaktualizowaną tre ść Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, a plansza B zawiera warstw ę informacyjn ą „ZagroŜenia powierzchni ziemi”, opisuj ącą tematyk ę geochemii środowiska i warunki do składowania odpadów. Plansza A zawiera dane zgrupowane w nast ępuj ących warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wie- dzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mog ących pogarsza ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osa- dów dennych wód powierzchniowych s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa geo środowiskowa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej, zajmuj ącej si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasoba- mi środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospodarowaniu przestrzennym i ochrony środowiska. Informacje zawarte na mapie mog ą by ć wykorzystane w pracach studialnych przy opracowaniu strategii rozwoju woje- wództwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowa- niach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe mog ą by ć po- mocne przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony śro- dowiska oraz planów gospodarki odpadami.

3 Mapa powstała na podstawie interpretacji i reinterpretacji materiałów archiwalnych, opracowa ń publikowanych oraz zwiadu terenowego. Konsultacje i uzgodnienia dokonywane były w: Centralnym Archiwum Geologicznym PIG-PIB w Warszawie, Warmi ńsko-Mazur- skim Urz ędzie Wojewódzkim w Olsztynie oraz w jego Delegaturze w Elbl ągu, Urz ędzie Mar- szałkowskim w Olsztynie i w jego Delegaturze w Elblągu, nadle śnictwach Lasów Pa ństwo- wych w Ornecie, Młynarach i Dobrocinie, Wojewódzkim Inspektoracie Ochrony Środowiska w Olsztynie, Wojewódzkim Urz ędzie Ochrony Zabytków w Olsztynie, Regionalnym Zarzą- dzie Gospodarki Wodnej Olsztyn, starostwach powiatowych w Ostródzie, Lidzbarku i Bra- niewie, urz ędach gmin w Ornecie, Miłakowie, Godkowie i Lubominie. Zebrane informacje uzupełniono zwiadem terenowym przeprowadzonym w 2011 roku r. Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opraco- wanych dla komputerowej bazy o zło Ŝach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Orneta zawiera si ę pomi ędzy współrz ędnymi geograficznymi 20°00´ a 20°15´ długo ści geograficznej wschodniej i 54°00’ a 51°10’ szeroko ści geograficznej pół- nocnej. W podziale administracyjnym cały obszar arkusza znajduje si ę w obr ębie województwa warmi ńsko-mazurskiego, na terenie powiatów: braniewskiego (gmina Pieni ęŜ no), lidzbar- skiego (gminy Orneta i Lubomino), elbl ąskiego (gmina Godkowo) i ostródzkiego (gmina Mi- łakowo). Według podziału fizycznogeograficznego Polski (Kondracki, 2000) przez rozpatrywany arkusz przebiega granica obszarów Europy Zachodniej i Europy Wschodniej. Prowincja Ni Ŝu Środkowoeuropejskiego w obr ębie arkusza Orneta, dzieli si ę na podprowincje Pobrze Ŝy Połu- dniowobałtyckich oraz Pojezierzy Południowobałtyckich. Do Pobrze Ŝy Południowobałtyckich nale Ŝy mezoregion Równiny Warmi ńskiej, zajmuj ący zachodni ą cz ęść obszaru arkusza (fig. 1). Cz ęść południowo-zachodni ą arkusza zajmuje za ś mezoregion Pojezierza Iławskiego. Południowo-wschodnia cz ęść obszaru arkusza nale Ŝy do mezoregionu Pojezierza Olszty ń- skiego, a północna – Równiny Orneckiej. Ukształtowanie powierzchni terenu jest zró Ŝnicowane. Najni Ŝej, bo na rz ędnej 30 m n.p.m., le Ŝą dna dolin Pasł ęki i Mły ńskiej Strugi w północno-wschodniej cz ęś ci arkusza, najwy Ŝej, ponad 162 m n.p.m. osi ągaj ą kulminacje pagórów morenowych Pojezierza Iław- skiego. Nizina Staropruska odznacza si ę dobrze rozwini ętymi dolinami erozyjnymi, niewielk ą

4 ilo ści ą zagł ębie ń bezodpływowych oraz niemal zupełnym brakiem jezior, co jest efektem bli- skiego poło Ŝenia Bałtyku tworz ącego nisk ą baz ę erozyjn ą.

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Orneta na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2000). 1 – granica prowincji, 2 – granica podprowincji, 3 – granica mezoregionu, 4 – jeziora i rzeki

Mezoregiony Niziny Staropruskiej: 841.57 – Wzniesienia Górowskie, 841.58 – Równina Ornecka; mezoregion Poje- zierza Mazurskiego: 842.81 – Pojezierze Olszty ńskie; mezoregion Pobrze Ŝa Południowobałtyckiego: 313.56 – Rów- nina Warmi ńska; mezoregion Pojezierza Pomorskiego: 324 – Pojezierze Iławskie

Wyst ępuj ące we fragmencie północnego kra ńca arkusza Wzniesienia Górowskie, przekraczaj ą nieznacznie wysoko ść 100 m n.p.m. W zagł ębieniach mi ędzymorenowych pojawiaj ą si ę jeziora oraz torfowiska b ędące pozostało ści ą funkcjonuj ących niegdy ś jezior. Najwi ększ ą cz ęść północnego fragmentu arkusza zajmuje mezoregion Równiny Orneckiej. Na wschód od Ornety tworzy go wodnolodowcowa powierzchnia niewielkiego sandru rozci ągaj ąca si ę rów- nole Ŝnikowo po obu brzegach Drw ęcy Warmi ńskiej – dopływu Pasł ęki, obni Ŝaj ąc si ę od 100 m n.p.m. koło Mingajn do około 50 m n.p.m. koło Ornety. Na zachód Ornety, sandr przechodzi w równin ę glacilimniczn ą zbudowan ą z utworów warwowych. Ku południowemu zacho-

5 dowi Równina Ornecka przechodzi w Równin ę Warmi ńsk ą. Jest to mezoregion ze słabo uroz- maiconymi obszarami akumulacji limnoglacjalnej z iłami warwowymi. Do obu równin od południa przylegaj ą obszary pojezierzy – Iławskiego na zachodzie oraz Olszty ńskiego na wschodzie (Morawski, 2004). Pojezierze Iławskie jest du Ŝym regionem, bez podziału na mezoregiony i z typowym zró Ŝnicowanym pojeziernym krajobrazem. W obr ębie badanego arkusza jezior jest niewiele, a najwi ększym jest tutaj jezioro Boldemin (Bołdenin) poło Ŝone na zachód od Miłakowa. W zasi ęgu arkusza le Ŝy tak Ŝe północna cz ęść Pojezierza Olszty ńskiego, o małej liczbie jezior i z rozległymi gliniastymi powierzchniami pagórkowatych moren dennych. W okolicach Lu- bomina wyst ępuje kilkadziesi ąt niewielkich oczek, z których najwi ększym, le Ŝą cym w cało ści w badanym terenie jest jezioro Tonka, o powierzchni 1,6 km 2. Wedle podziału Gumi ńskiego (Stopa-Boryczka, Boryczka, 2005) obszar arkusza znajduje si ę na pograniczu dzielnic klimatycznych gda ńskiej i wschodniobałtyckiej. Podstawowe elementy klimatu s ą po średnie pomi ędzy typowymi dla wpływów morskich (posterunek El- bl ąg) i kontynentalnych (posterunek Olsztyn). W trzydziestoleciu 1966–1995 średnia temperatura roczna wynosiła 7,7ºC (Elbl ąg) i 7,2ºC (Olsztyn), a średnie opady w roku osi ągn ęły 653 mm w Elbl ągu i 647 mm w Olsztynie. Dominuj ącą gał ęzi ą gospodarki w obszarze opisywanego arkusza jest rolnictwo. Na piaszczystych obszarach Równiny Orneckiej rozwini ęte s ą gorsze jako ściowo gleby bielico- ziemne (gleby rdzawe i bielice wła ściwe) nale Ŝą ce głównie do IV klasy bonitacyjnej. Lepsze gleby (klasy III) wyst ępuj ą na glinach zwałowych i iłach warwowych. Najwi ększe powierzchnie zajmuj ą gleby brunatnoziemne (gleby brunatne wła ściwe, gleby brunatne wyłu- gowane i gleby brunatne kwa śne), przewa Ŝaj ąc w centralnej i południowej cz ęś ci arkusza. Mniejsze znaczenie posiadaj ą czarne ziemie rozwini ęte miejscami na iłach warwowych oraz na glinach zwałowych. Na wilgotnych obszarach pojeziernych rozwin ęły si ę bagienne i poba- gienne gleby hydrogeniczne. W zdecydowanej przewadze u Ŝytki rolne wykorzystywane s ą jako grunty rolne (około 70%). Łąki i pastwiska s ą rzadsze i niekiedy zajmuj ą obszary bar- dziej zawilgocone. Głównymi uprawami rolnymi s ą zbo Ŝa i rośliny str ączkowe (ponad 80% powierzchni upraw), uprawy ro ślin przemysłowych i okopowych zajmuj ą kilkana ście procent powierzchni upraw. Najwi ększe kompleksy le śne wyst ępuj ą w północnej cz ęś ci arkusza, mniejsze mi ędzy Ornet ą a Miłakowem. Głównym o środkiem miejskim i zarazem przemysłowym w obr ębie charakteryzowane- go arkusza jest Orneta, licz ąca ponad 9600 mieszka ńców. Do najwi ększych pracodawców maj ących wpływ na gospodark ę oraz zatrudnienie w mie ście nale Ŝą : Odzie Ŝowa Spółdzielnia

6 Inwalidów „Warmia”, Gunnebo Baltic Sp. z o. o – producent wysokiej jako ści technik zamo- cowa ń do budownictwa, Przedsi ębiorstwo Handlowo-Usługowe STALDRUT – producent wyrobów metalowych, Piekarnia An-Ter, POLCOTEX – Sp. z o. o zajmuj ąca si ę produkcj ą odzie Ŝy, PSS Społem, Jawor Spółka z o.o. – producent elementów z drewna, PPHU MIRPOL – hurtownia zbó Ŝ, chemii rolnej, materiałów budowlanych oraz BEA-MODE – zakład prze- mysłu odzie Ŝowego lekkiego. Liczne zasoby le śne pozwoliły na rozwój przemysłu drzewne- go. Korzystne warunki naturalne, dobra infrastruktura, dogodne poło Ŝenie w s ąsiedztwie takich miast jak: Olsztyn, Braniewo, Gda ńsk, Elbl ąg i granicy z Obwodem Kaliningradzkim Rosyjskiej Republiki Federacyjnej sprawiaj ą, Ŝe Orneta jest atrakcyjna pod wzgl ędem inwestycyjnym. Du Ŝe mo Ŝliwo ści istniej ą te Ŝ w dziedzinie przetwórstwa owocowo-warzywnego, a takŜe w dziedzinie agroturystyki. Drugim co do wielko ści o środkiem miejskim jest Miłakowo (ponad 2700 mieszka ńców) poło Ŝone w południowo-zachodniej cz ęś ci arkusza, w powiecie ostródzkim. W mie ście i gminie wa Ŝniejsze zakłady przemysłowe s ą te zwi ązane z branŜami: włókiennicz ą (przygotowa- nie i prz ędzenie włókien lnianych – SAFILIN POLSKA Sp. z o. o.), odzie Ŝow ą, (DARLECH) meblarsk ą, (CROWN Sp. z o. o.) i spo Ŝywcz ą (EKOVITA Sp. z o. o.). Działa te Ŝ tartak i mała elektrownia wodna w Pitynach na Pasł ęce oraz firmy zwi ązane z przemysłem spo Ŝywczym (gospodarstwa rolne) czy drzewnym (tartaki itp.). Mechaniczno-biologiczna oczyszczalnia ścieków w mie ście Orneta obsługuje miasto oraz cz ęść gminy. Została ona oddana do eksploatacji w 1996 r. Projektowana przepustowo ść dobowa wynosi 3 500 m3/d. Obecnie oczyszczalnia przyjmuje i oczyszcza przeci ętnie około 1500 m 3/d. Niekorzystnym zjawiskiem i zagro Ŝeniem dla procesu technologicznego oczyszczalni s ą przypływy w okresie letnim, du Ŝych ilo ści wód opadowych. Poza oczyszczalni ą miejsk ą, w latach 2004–2005 zostały zmodernizowane oddane do u Ŝytku jeszcze oczyszczalnie w Ba Ŝynie (rozbudowa) i D ąbrówce. Mechaniczno-biologiczne oczyszczalnie ścieków znajduj ą si ę w Miłakowie, gdzie dowozi si ę tak Ŝe ścieki z innych miejscowo ści gmin zbierane uprzednio w zbiornikach bezodpływowych. Odpady z miasta i gminy Orneta składowane były na komunalnym składowisku w Or- necie – Nowym Dworze. Obiekt przeznaczony do składowania wszystkich odpadów oprócz niebezpiecznych i oboj ętnych został zamkni ęty w 2010 roku. Ogólna powierzchnia składowi- ska wynosi 6,4 ha, powierzchnia u Ŝytkowa 2,1 ha. Całkowita pojemno ść wynosi 80 300 m 3. Składowisko przyjmowało rocznie 1400 m 3 odpadów. Składowisko nie jest uszczelnione, pozbawione systemu odcieków i ujmowania gazu powstaj ącego w wyniku biodegradacji.

7 Na obszarze arkusza do ść dobrze rozwini ęta jest sie ć komunikacyjna. Przez Ornet ę przebiegaj ą drogi wojewódzkie: ─ droga nr 507 Braniewo – Pieni ęŜ no – Orneta – Dobre Miasto, ─ droga nr 513 Pasł ęk – Orneta – Lidzbark Warmi ński – Kiwity – Wozławki, ─ droga nr 538 Orneta – Miłakowo – Mor ąg. Przez miasto przebiega jednotorowa linia kolejowa nr 221, relacji Olsztyn-Braniewo. Najbli Ŝszym przej ściem granicznym o randze mi ędzynarodowej jest przej ście kolejowo- drogowe Gronowo – Mamonowo koło Braniewa oraz obecnie rozbudowywane przej ście Grzechotki – Mamonowo II. Odległo ść Ornety od przej ścia wynosi ok. 60 km. Według danych Urz ędu Statystycznego w Olsztynie 99% mieszka ńców miasta Orneta korzysta z sieci wodoci ągowej. Na terenach wiejskich wska źnik ten kształtuje si ę na poziomie 62,27%. Miasto Orneta obejmuje sie ć około 20,0 km kolektorów kanalizacyjnych, rozdziel- czych i przył ączy kanalizacyjnych do poszczególnych budynków. Sieć kanalizacyjna poza miastem jest słabo rozwini ęta.

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą obszaru arkusza Orneta przedstawiono na podstawie Mapy Geolo- gicznej Polski 1:200 000 (Słowa ński, 1976), Projektu bada ń geologicznych dla wykonania arkusza Orneta Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski w skali 1:50 000 (Rabek, Świerszcz, 1995) oraz innych prac publikowanych (Ma ńkowska, Słowa ński, 1977; Morawski, 2004; Ty- ski red., 1969). Obszar arkusza le Ŝy w zasi ęgu syneklizy perybałtyckiej w pobli Ŝu jej granicy z antekli- zą mazursko-suwalsk ą. Obie jednostki wchodz ą w skład krystalicznego podło Ŝa platformy wschodnioeuropejskiej. Buduj ą je ró Ŝnorodne prekambryjskie skały magmowe i metamor- ficzne. Ich strop opada od 2000 m p.p.m. koło Lidzbarka Warmi ńskiego do 3000 m p.p.m. na zachód od Ornety. Powy Ŝej le Ŝą zró Ŝnicowane pod wzgl ędem litologii osadowe skały pale- ozoiczne kambru, ordowiku, syluru oraz permu przykryte utworami mezozoicznymi reprezen- towanymi przez trias, jur ę i kred ę. Te ostatnie wraz z utworami paleogenu i neogenu tworz ą bezpo średnie podło Ŝe osadów czwartorz ędowych. Utwory dolnej kredy i ni Ŝszych ogniw kredy górnej nie tworz ą ci ągłego profilu i wyst ę- puj ą nieregularnymi płatami. W ci ągłych horyzontach, na całym omawianym obszarze, wyst ępuj ą piaskowce, margle oraz opoki i wapienie: turonu, kampanu i mastrychtu. Powy Ŝej zalegaj ą piaszczyste osady paleocenu, a nast ępnie ilaste i mułkowe z prze- warstwieniami piaszczystymi utwory eocenu, oligocenu oraz miocenu. Powy Ŝej zalegaj ą

8 mułkowe oraz ilaste osady pliocenu. Podplejstoce ńska rze źba stropu utworów kredy oraz paleogenu i neogenu jest urozmaicona, z wyra źnie zaznaczaj ącymi si ę i zwykle południko- wymi dolinami. Jedno z takich obni Ŝeń maj ące około 40 metrów gł ęboko ści w stosunku do ówczesnej powierzchni terenu i si ęgaj ące 160 m n.p.m. wyst ępuje na zachód od Miłakowa ci ągn ąc si ę w kierunku północno-zachodnim przez wie ś Lesiska. Ku wschodowi i północ- nemu wschodowi powierzchnia podplejstoce ńska podnosi si ę do 20 m n.p.m. koło Lubomi- na. Ponad wspomnianymi utworami ci ągł ą pokryw ą zalegaj ą osady czwartorz ędowe o mi ąŜszo ści si ęgaj ącej we wspomnianych obni Ŝeniach ponad 200 metrów. W profilach roz- poczynających si ę zwykle utworami zlodowacenia nidy przewa Ŝaj ą osady morenowe, zawie- rające niewielkiej mi ąŜ szo ści wkładki utworów mi ędzymorenowych – zastoiskowych oraz wodnolodowcowych (sandrowych). Cz ęste s ą luki sedymentacyjne obejmuj ące zwłaszcza interglacjały, co jest zjawiskiem typowym na obszarze Warmii. Za najstarsze spo śród osadów czwartorz ędowych s ą uznawane utwory zlodowacenia nidy wykształcone jako dwa kompleksy glin zwałowych przedzielonych, a tak Ŝe miejscami przykrytych zastoiskowymi iłami i mułkami. Jedn ą z wkładek piasków, osi ągaj ącą mi ąŜ szo ści około 20 metrów i zawieraj ącą detry- tus ro ślinny, ł ączono z seri ą interstadialn ą. Całkowita mi ąŜ szo ść kompleksu osadów zlodowacenia nidy wynosi około 120 metrów, co stanowi ponad połow ę profilu wszystkich utworów czwartorz ędowych okolic Ornety. Podczas interglacjału mazowieckiego pocz ątkowo trwała denudacja, pó źniej akumula- cja ró Ŝnorodnych osadów. W wierceniu Bogaty ńskie ich mi ąŜ szo ść wynosi prawie 21 me- trów i tworzy je kilka poziomów iłów i glin czerwonych lub czerwono-brunatnych niekiedy ze Ŝwirami, przedzielonych piaskiem i mułkiem z tocze ńcami glin zwałowych lub z detrytu- sem roślinnym. Poza lokalnie wyst ępuj ącymi osadami interglacjału mazowieckiego, a na pozostałym obszarze ponad osadami zlodowace ń południowopolskich, wyst ępuj ą utwory zlodowace ń środkowopolskich, które tworz ą trzy poziomy gliny zwałowej reprezentuj ące wiekowo zlodowacenia odry i warty. Miejscami pod ścielaj ą je osady zastoiskowe, za ś powy Ŝej ich stropu le Ŝą osady wodnolodowcowe. W zachodniej cz ęś ci obszaru (wiercenia Bogaty ńskie i Głodówko), pomi ędzy osadami lodowcowymi, wyst ępuj ą kilkunastometrowej mi ąŜ szo ści utwory jeziorne (piaski, mułki ze szcz ątkami ro ślinnymi) wi ązane z interglacja- łem lubawskim (lubelskim). Nad nimi wyst ępuj ą znów ci ągł ą pokryw ą utwory zlodowacenia wisły reprezentuj ące wył ącznie stadiał górny (leszczy ńsko-pomorski, główny). Najni Ŝ- szy odcinek profilu tworz ą osady wi ązane dawniej z faz ą Leszna. Są nimi piaski ze Ŝwirami

9 le Ŝą ce nieregularnymi płatami. Wy Ŝej, ju Ŝ na całym obszarze arkusza, wyst ępuje glina zwa- łowa. Jest ona najcz ęś ciej piaszczysta, wapnista, silnie zwarta z licznym materiałem skal- nym. Na powierzchni terenu obj ętego arkuszem Orneta, z utworów plejstoce ńskich odsła- niaj ą si ę jedynie te reprezentuj ące wy Ŝsze odcinki profilu ł ączone dawniej z faz ą pomorsk ą zlodowacenia wisły. Ich mi ąŜ szo ść jest w wielu miejscach najmniejsza spo śród wszystkich wspominanych kompleksów i rzadko przekracza 40 metrów. W sp ągu tej cz ęś ci profilu pojawiaj ą si ę osady wodnolodowcowe. Wypełniaj ą one cz ęsto obni Ŝenia dolinne i rynny po- glacjalne, osi ągaj ąc do 25 metrów mi ąŜszo ści. Najwi ększy fragment powierzchni arkusza zajmuj ą gliny zwałowe br ązowe, br ązowoszare, zwykle wyra źnie ilaste, zwarte i wapniste. Niewiele mniejsz ą powierzchni ę, zajmuj ą wychodnie piasków i rzadziej Ŝwirów wodnolodowcowych. Najwi ększy ich płat obejmuje du Ŝy fragment Równiny Orneckiej i jest wi ąza- ny z sandrem rozpo ścieraj ącym si ę na południe od Wzniesie ń Górowskich. Piasek wodno- lodowcowy jest zwykle drobno- i średnioziarnisty, przek ątnie warstwowany. Średnia mi ąŜ- szo ść piasku wynosi zwykle kilka metrów. Niektórym z wyst ąpie ń piaszczystych w zachodniej i północno-zachodniej cz ęści arkusza o niewielkiej, do 6 metrów mi ąŜ szo ści, przypisuje si ę natomiast genez ę zastoiskow ą. Niewielkie fragmenty zajmuj ą osady piaszczyste, piaszczysto-Ŝwirowe i podrz ędnie mułkowe buduj ące charakterystyczne, ale bardzo tu rzadkie formy kemów i ozów. Przy północnej kraw ędzi arkusza, na zachodnim brzegu jeziora Tafty, wyst ępuje fragment wi ększego płata piasków, Ŝwirów i głazów tworz ących tam moren ę czołow ą. Wyst ępowanie osadów holoce ńskich powierzchniowo ograniczone jest głównie do dolin rzek oraz zagł ębie ń bezodpływowych. W tych pierwszych wykształcone s ą one przede wszystkim jako ró Ŝnoziarniste piaski, niekiedy z domieszk ą Ŝwirów oraz mady buduj ące równie zalewowe Pasł ęki, Drw ęcy Warmi ńskiej oraz ich dopływów. W dnach mniejszych dolin oraz w niektórych zagł ębieniach bezodpływowych wyst ępuj ą najcz ęś ciej mady i ró Ŝno- rodne namuły, zwykle szare, piaszczyste wzbogacone w substancje humusowe i si ęgaj ące 2 metrów mi ąŜ szo ści. Znaczn ą cz ęść zagł ębie ń wypełniaj ą szare lub brunatne silnie zapylone piaski, mułki, iły, a tak Ŝe kreda jeziorna i torf. Niewielkie powierzchnie zajmuj ą te Ŝ ró Ŝnie wykształcone koluwia osuwiskowe pojawiaj ące si ę zwłaszcza w pobli Ŝu koryt wi ększych rzek oraz niewielkie płaty deluwiów wyst ępuj ące u podnó Ŝy stoków wyznaczaj ących kraw ę- dzie oddzielaj ące wysoczyzny.

Ci ągi drobnych form rze źby:

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Orneta na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg Marksa, Bera, Gogołka, Piotrowskiej (2006). Czwartorz ęd Holocen: 1 – piaski, mułki, iły, gytie jeziorne, 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły, Plejstocen, zlodowacenia północnopolskie: 11 – piaski, Ŝwiry i mułki jeziorne, 13 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 14 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 15 – piaski i mułki kemów, 17 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 18 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe Zachowano oryginaln ą numeracj ę z Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000

IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze arkusza Orneta wyst ępuj ą trzy kompleksy litologiczno-surowcowe: ilasty, na który składaj ą si ę iły zastoiskowe czwartorz ędu, b ędące kopalin ą do produkcji ceramiki

11 budowlanej, okruchowy − piasków, stanowi ących kruszywo naturalne dla budownictwa i drogownictwa oraz w ęglanowy – kredy jeziornej dla rolnictwa. Dotychczas na powy Ŝszym obszarze udokumentowano dwa zło Ŝa iłów ceramiki budowlanej – „Orneta” i „Bogaty ńskie” oraz jedno zło Ŝe kruszywa piaskowego „Henrykowo” Ze- stawienie złó Ŝ kopalin, ich stan zagospodarowania oraz klasyfikacj ę sozologiczn ą przedstawiono w tabeli 1. Zło Ŝe iłów zastoiskowych „Orneta” ma powierzchni ę 26,50 ha, form ę pokładow ą i nie jest zawodnione (Karski, 1960). W zło Ŝu wydzielono trzy pola bilansowe z rozpoznaniem zasobów w kategoriach A, B i C 1. Mi ąŜ szo ść kopaliny zmienia si ę od 1,0 do 6,9 m i średnio wynosi 4,0 m. W najwy Ŝszej cz ęś ci serii zło Ŝowej udokumentowano w kategorii C 1 piaski drobnoziarniste oraz piaski pylaste o mi ąŜ szo ści od 1,4 do 1,7 m, które zakwalifikowano jako kopalin ę towarzysz ącą (piaski schudzaj ące). Nadkład zło Ŝa stanowi ą gleba i piaski ilaste o średniej grubo ści 0,4 m. W sp ągu serii zło Ŝowej wyst ępuj ą piaski drobnoziarniste i glina zwałowa. Zło Ŝe zostało zaliczone do II kategorii zmienno ści ze wzgl ędu na wahania parame- trów jako ściowych i zmienn ą mi ąŜszo ść kopaliny. Zawarto ść margla w ziarnach >0,5 mm wynosz ąca średnio <0,01% wag., średnia skurczliwo ść wysychania 8,3% oraz wytrzymało ść na ściskanie tworzywa ceramicznego wypalonego w temperaturze 900 oC wynosz ąca średnio 29,8 MPa i jego średnia nasi ąkliwo ść 15,2% wag. kwalifikuj ą kopalin ę z tego zło Ŝa jako surowiec do produkcji cegły pełnej klasy 100. Próby dla wyrobów cienko ściennych wypadły negatywnie (odpryski, niska wytrzyma- ło ść na ściskanie, niemrozoodporno ść ) (Karski, 1960). Zło Ŝe iłów ceramiki budowlanej „Bogaty ńskie” udokumentowane w roku 1982 (w kategorii C 2) ma powierzchni ę 119,5 ha, mi ąŜ szo ść od 3,0 do 13,0 m ( śr. 7,6 m) i jest suche (Wojtkiewicz, 1983). W nadkładzie o średniej grubo ści 2,6 m wyst ępuj ą: gleba i piaski drobnoziarniste. Seri ę zło Ŝow ą stanowi ą plejstoce ńskie iły zastoiskowe z przerostami mułków, lokalnie mułków piaszczystych. Średnie parametry jako ściowe iłów i mułków: zawarto ść margla ziarnistego 0,09% wag., zawarto ść wody zarobowej 28,8% wag., skurczliwo ść wysychania 9,8% oraz nasi ąkli- wo ść tworzywa ceramicznego wypalonego w temperaturze 950 oC wynosz ąca 17,7% wag. i jego wytrzymało ść na ściskanie 20,2 MPa kwalifikuj ą kopalin ę ilast ą z tego zło Ŝa do produkcji wyrobów o czerepie porowatym (cegła pełna, cegła kratówka, pustaki stropowe).

12 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby Stan Wydobycie Numer Wiek geologiczne Kategoria zagospoda- Zastosowanie Klasyfikacja (tys. m 3) Przyczyny kon- zło Ŝa Nazwa Rodzaj kompleksu bilansowe rozpoznania rowania kopaliny złó Ŝ (tys. t) * fliktowo ści na zło Ŝa kopaliny litologiczno- (tys. m 3), (tys. t) * zło Ŝa zło Ŝa mapie surowcowego Klasy Klasy według stanu na 31.12.2010 (Szuflicki i in. red., 2011) 1–4 A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 1) 1 Orneta i (ic), p Q 1 073 A+B+C 1 N 0 Scb 4 B Gl

2 Bogaty ńskie i (ic) Q 8 828 C2 N 0 Scb 4 B K, Gl

* * 3 Henrykowo p Q 168 C1 N 0 Skb 4 A –

Rubryka 3: i(ic) – iły ceramiki budowlanej, p – piaski Rubryka 4: Q – czwartorz ęd 13 Rubryka 6 kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych: kopalin stałych – A, B, C 1, C 2;

Rubryka 7: zło Ŝa: N – niezagospodarowane Rubryka 9: Scb – surowce skalne ceramiki budowlanej, Skb – surowce skalne kruszyw budowlanych Rubryka 10: zło Ŝa: 4 – powszechne, licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne Rubryka 11: zło Ŝa: A – mało konfliktowe, B – konfliktowe Rubryka 12: K – ochrona krajobrazu, Gl – ochrona gleb

1) – w tym 164 tys. m 3 piasku schudzaj ącego

Podstawowe parametry geologiczno-górnicze złó Ŝ i jako ściowe iłów zestawiono w tabeli 2. Tabela 2

Podstawowe parametry geologiczno-górnicze złó i jako ciowe iłów zastoiskowych Ŝ ś

„Orneta” „Bogaty ńskie” Nazwa zło Ŝa/nazwa parametru od–do/ śr. od–do/ śr. Powierzchnia zło Ŝa [ha] 26,5 119,5 Grubo ść nadkładu [m] 0,3 –0,6/0,4 0,7 –6,0/2,7 Mi ąŜ szo ść kopaliny [m] 1,0 –6,9/4,0 3,0 –13,0/7,6 Gł ęboko ść sp ągu [m] 2,0 –7,0/4,2 5,5 –16,0/9,7 Skurczliwo ść wysychania [%] 7,0 –11,0/8,3 6,8 –9,8/8,2 Parametry Woda zarobowa [%] 18,8 –29,2/26,1 23,1 –36,0/28,8 kopaliny Zawarto ść siarczanów nie badano 0,05 –0,72/0,4 Zawarto ść marglu w zia rnach nie badano 0,008 –0,442/0,09 Temperatura wypału 900 oC 950 oC Parametry Nasi ąkliwo ść [%] 10.8 –17.6/15.2 15,6 –19,4/17,7 tworzywa ceramicznego Wytrzymało ść na ściskanie 20.8 –43.2/29.8 16,2 –25,9/20,2 Mrozoodporno ść [cykl] nie badano 20

Kruszywo naturalne piaskowe w zło Ŝu „Henrykowo” udokumentowano w kat. C 1 na powierzchni 2,13 ha. S ą to piaski wodnolodowcowe o mi ąŜ szo ści od 3,6 do 13,5 m ( średnio 9,9 m). Nadkład stanowi gleba i piaski pylaste o grubo ści od 0,2 do 2,0 m. Zło Ŝe ma formę pokładow ą i jest cz ęś ciowo zawodnione. Udokumentowane zasoby bilansowe piasków wynosz ą 168 tys. ton. Piaski charakteryzuje si ę nast ępuj ącymi parametrami: punkt piaskowy (zawarto ść frakcji <2 mm) wynosi od 98,4 do 99,5% wag. ( średnio 98,9%); zawarto ść pyłów mineralnych od 2,8 do 12,8% wag. ( średnio 7,4%). Kruszywo z tego zło Ŝa mo Ŝe by ć stosowane w budownictwie ogólnym i drogownictwie (Zaprzelski, 2010). Opisane zło Ŝa zawieraj ą kopaliny pospolite, powszechnie wyst ępuj ące i łatwo dost ępne, dlatego zaklasyfikowano je z punktu widzenia ich ochrony do złó Ŝ klasy 4, stosuj ąc kryteria zawarte w wytycznych dokumentowania złó Ŝ kopalin stałych (Zasady dok..., 2002). Klasyfi- kacj ę sozologiczn ą złó Ŝ przeprowadzono uwzgl ędniaj ąc stopie ń kolizyjno ści ich eksploatacji w odniesieniu do ró Ŝnych komponentów środowiska przyrodniczego i elementów zagospodarowania przestrzennego (Instrukcja..., 2005). Ze wzgl ędu na ochron ę gleb zło Ŝa „Orneta” i „Bogaty ńskie” zaliczono do klasy B, czyli konfliktowych, mo Ŝliwych do eksploatacji po spełnieniu wymogów ochrony środowiska, okre ślonych w koncesji na eksploatacj ę zło Ŝa, a wynikaj ących z oceny oddziaływania na śro- dowisko zakładu wydobywczo-przeróbczego. Dodatkowo, zło Ŝe „Bogaty ńskie” poło Ŝone jest w granicach obszaru chronionego krajobrazu oraz bliskim s ąsiedztwie rezerwatu rzeki Pasł ęki i obszarów specjalnej ochrony ptaków i siedlisk sieci Natura 2000. Zło Ŝe „Henrykowo” zaliczono do małokonfliktowych (klasy A).

14 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Aktualnie na obszarze obj ętym arkuszem Orneta Ŝadne z udokumentowanych złó Ŝ nie jest zagospodarowane górniczo. W czasie zwiadu terenowego stwierdzono dwa punkty niekoncesjonowanej eksploatacji piasków, w których okresowo prowadzone jest wydobycie kopaliny. S ą one zlokalizowane w granicach wyznaczonych obszarów perspektywicznych pia- sków, na południowy zachód od miejscowo ści Pod ągi oraz na południowy wschód od Miła- kowa. Dla powy Ŝszych wyrobisk sporz ądzono karty punktu wyst ępowania kopaliny. Eksplo- atacj ę piasków w przewadze drobno- i średnioziarnistych prowadzi si ę z małych odkrywek w granicach zaniechanych i cz ęś ciowo zaro śni ętych wyrobisk. Odkrywki w rejonie Pod ąg i Miłakowa nie s ą zawodnione i maj ą powierzchnie odpowiednio około 0,2 i 0,8 ha. Poza tym na obszarze arkusza Orneta znajduj ą si ę odkrywki piasków, z których w prze- szło ści okoliczni mieszka ńcy wydobywali kopalin ę na potrzeby własne. Punkty wyst ępowa- nia tego typu piasków odnotowano w rejonie miejscowo ści: Ba Ŝyny, Krosno i Biały Dwór (w granicach obszarów perspektywicznych piasków), na południowy zachód od Karbowa, w dolinie Pasł ęki (w okolicach Stolna i na zachód od Wapnika) oraz na północ od Miłakowa. Pod koniec 2011 roku powy Ŝsze odkrywki nie nosiły śladów świe Ŝej eksploatacji.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Obszar arkusza Orneta został dobrze rozpoznany pod wzgl ędem wyst ępowania kopalin. Na podstawie analizy dost ępnych materiałów i opracowa ń zło Ŝowych dotycz ących prac poszukiwawczych za kruszywem piaskowo-Ŝwirowym (Surma, 1979; Moczulska, 1983 a,b; Moczulska, Wojtkiewicz, 1983; Solczak, 1987), kopalinami ilastymi (Jurys, Wytyk, 1980), kred ą jeziorn ą (Rzepecki, 1982; Kwa śniewska, 1983; Wytyk, 1987) i torfami (Gradys, 1996 a,b; Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996) oraz Projekt…..(Rabek, Świerszcz, 1995) w obr ębie powy Ŝ- szego arkusza wyznaczono jeden obszar perspektywiczny piasków i Ŝwirów, siedem obsza- rów perspektywicznych piasków, trzy obszary perspektywiczne iłów ceramiki budowlanej, jeden kredy jeziornej oraz 4 obszary prognostyczne torfów. Zaznaczono tak Ŝe obszary, gdzie wyniki bada ń geologicznych okazały si ę negatywne. Z uwagi na mał ą ilo ść danych wiertni- czych i przede wszystkim brak bada ń jako ściowych, nie wyznaczono prognoz wyst ępowania iłów ceramiki budowlanej, piasków i Ŝwirów, piasków oraz kredy jeziornej. Na cz ęś ci obszarów negatywnego rozpoznania za kruszywem piaskowo-Ŝwirowym rozpoznano wyst ępowanie innych kopalin w stosunku do pierwotnie zamierzonych – iłów ceramiki budowlanej lub piasków. Obszary te uznano za perspektywiczne dla powy Ŝszych kopalin.

15 W wyniku przeprowadzonych pod koniec lat 70. i początku lat 80., zwiadów geologicznych za zło Ŝami kruszywa naturalnego piaskowo-Ŝwirowego (Surma, 1979; Moczulska, 1983 a,b; Moczulska, Wojtkiewicz, 1983; Solczak, 1987), wyznaczono jeden obszar perspektywiczny piasków i Ŝwirów w rejonie na południowy wschód od Miłakowa oraz szereg obsza- rów o negatywnych wynikach rozpoznania tej kopaliny. W okolicach Miłakowo wyst ępuj ą wodnolodowcowe piaski i Ŝwiry o mi ąŜ szo ści do 2,5 m, przykryte gleb ą i piaskami o grubo ści 1–2 m Obszary negatywnego rozpoznania kruszywa piaskowo-Ŝwirowego wyznaczono w dolinie rzeki Pasł ęka (pas negatywnego rozpoznania wzdłu Ŝ Pasł ęki od miejscowo ści Głodówko po Klusajny) i jej prawobrze Ŝnych dopływów – Drw ęcy Warmi ńskiej (obszar Kumajny – Mingajny – Opin) i Mły ńskiej Strugi (rejon Krzykał i Nowego Dworu). W powyŜszych obszarach udokumentowano w przewadze piaski gliniaste, drobnoziarniste i piaski pylaste o mi ąŜ szo ści do kilkunastu metrów oraz wodnolodowcowe osady piaskowo-Ŝwirowe wyst ę- puj ące w formie niewielkich gniazd o nieznacznej mi ąŜ szo ści. Takie wykształcenie osadów nie kwalifikuje tych rejonów jako perspektywicznych dla wyst ępowania kruszywa piaskowo- Ŝwirowego. Poza tym obszar negatywnego rozpoznania kruszywa piaskowo-Ŝwirowego oraz piaskowego wyznaczono w rejonie na północny wschód od Opina oraz w okolicach Wojcie- szowa i Karbowa. S ą to w przewadze wodnolodowcowe piaski drobnoziarniste z wkładkami piasków gliniastych oraz piaski pylaste o mi ąŜ szo ści do kilkunastu metrów. Perspektywy kruszywa piaskowego wyznaczono w dwóch obszarach poszukiwa ń pia- sków i Ŝwirów – Krzykały i Nowego Dworu (na północny wschód od miejscowo ści Krzyka- ły) oraz w okolicy Mingajn (obszar Kumajny – Mingajny – Opin). W rejonie Krzykał w obszarze perspektywicznym piasków o ł ącznej powierzchni ponad 150 ha stwierdzono wodnolodowcow ą seri ę piaszczyst ą o mi ąŜ szo ści od kilku do około 15 m wyst ępuj ącą pod nadkładem gleby i piasków pylastych o grubo ści do 1 m (Moczulska, Wojt- kiewicz, 1983). Prace poszukiwawcze za kruszywem prowadzone w okolicach Mingajn, rów- nie Ŝ wykazały, Ŝe do gł ęboko ści 11–12 m wyst ępuj ą piaski o ró Ŝnej granulacji, przykryte piaskami pylastymi i piaskiem gliniastym o mi ąŜ szo ści do 1–2 m (Surma, 1979). Obszary perspektywiczne dla udokumentowania złó Ŝ piasków budowlanych s ą równie Ŝ w rejonie wychodni piasków sandrowych Równiny Orneckiej, w okolicach wsi Krosno oraz Biały Dwór. W obr ębie powy Ŝszych obszarów wyst ępuj ą wodnolodowcowe piaski o mi ąŜ- szo ści do ponad 3 m, przykryte tylko gleb ą lub piaskami gliniastymi o grubo ści poni Ŝej 1 m (Rabek, Świerszcz, 1995).

16 Za perspektywiczne dla udokumentowania złó Ŝ kruszywa piaskowego uznano równie Ŝ niewielkie obszary wokół punktów niekoncesjonowanej eksploatacji piasków na południowy zachód od miejscowo ści Pod ągi oraz w rejonie zaniechanej odkrywki piasków zastoiskowych w okolicach Ba Ŝyn. W obszarach tych stwierdzono ró Ŝnoziarniste piaski (lokalnie z domiesz- ką Ŝwiru) o mi ąŜ szo ści do kilku metrów, najcz ęś ciej tylko pod nadkładem gleby. Piaski wyst ępuj ące w wyznaczonych obszarach perspektywicznych mog ą by ć wykorzystane na potrzeby lokalne w budownictwie i drogownictwie. Obszary perspektywiczne iłów ceramiki budowlanej wyznaczono w okolicach Chwal ę- cina (fragment obszaru prac poszukiwawczych Stygajny – Łozy) oraz w obr ębie obszaru po- szukiwawczego za kruszywem piaskowo-Ŝwirowym Bogaty ńskie – Głodówko, zlokalizowa- nego w dolinie Pasł ęki pomi ędzy Klusajnami a Głodówkiem. W obydwu obszarach stwierdzono obecno ść zastoiskowych osadów ilastych i ilasto-pylastych z cienkimi wkładkami drobnoziarnistych piasków. Perspektywicznym dla udokumentowania iłów ceramiki budowlanej (zasoby perspektywiczne około 3 000 tys. m 3) okazał si ę te Ŝ obszar poło Ŝony na północ- ny zachód od Pod ągów (Ł ępno), gdzie pierwotnie poszukiwano iłów nadaj ących si ę do produkcji kruszyw lekkich. W powy Ŝszych rejonach iły maj ą form ę warstwy o grubo ści od 2 do 7 m, w sp ągu i stropie której wyst ępuj ą osady piaszczyste. Piaski nadkładu maj ą grubo ść od 1 do 2–3 m (Moczulska, Wojtkiewicz, 1983; Jurys, Wytyk, 1980). Powy Ŝsze iły s ą do ść dobrym surowcem ilastym ceramiki budowlanej, jednak mog ą zawiera ć szkodliwe domieszki w ęglanu wap- nia wyst ępuj ącego w formie ziaren. Przy wytwarzaniu cegły i wyrobów cienko ściennych iły te nie wymagaj ą przewa Ŝnie schudzania, gdy Ŝ zawieraj ą przewarstwienia bardzo drobnoziarnistych piasków. Iły omówionych obszarów perspektywicznych mog ą by ć brane pod uwag ę jako surowiec ilasty ceramiki budowlanej dla zabezpieczenia potrzeb lokalnych. W latach 80., w obr ębie torfowisk w okolicach: Ba Ŝyny, Lejławek Wielkich, Krzykał, Krosna, Białego Dworu, Karbowa, Lesisk i Lubomina, prowadzono prace poszukiwawcze maj ące na celu udokumentowanie złó Ŝ kredy jeziornej (Rzepecki, 1982; Kwa śniewska, 1983; Wytyk, 1987). Na zdecydowanej wi ększo ści obszarów poszukiwawczych dały one wyniki negatywne. W przebadanych obszarach stwierdzono wyst ępowanie do gł ęboko ści około 3 m cienkich (pozabilansowych) pokładów torfu, gytii detrytyczno-wapiennej i piasków. Jedynie w rejonie poło Ŝonym na południe od Lesisk, stwierdzono niewielkie wyst ępienia kredy jeziornej o zasobach perspektywicznych około 60 tys. m 3, której mi ąŜszo ść waha się od 1 do 1,5 m przy grubo ści nadkładu torfowego 0,5–1,0 m. Zasadowo ść kredy jeziornej wynosi oko- ło 40–45%CaO (Kwaśniewska, 1983).

17 Zgodnie z weryfikacj ą bazy zasobowej torfów (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996) wi ększo ść wyst ąpie ń tej kopaliny na obszarze arkusza Orneta nie spełnia kryteriów bilansowo ści. Jedy- nie kilka z nich poło Ŝonych w północno-wschodniej i wschodniej cz ęś ci arkusza, w pobli Ŝu Lubomina i Opina oraz południowo-zachodniej cz ęś ci koło Miłakowa zaliczono do obszarów prognostycznych (tabela 3). S ą to torfowiska niskie, gdzie dominuj ą torfy szuwarowe, turzy- cowiskowe i olesowe. Mi ąŜ szo ść torfów waha si ę od 1,0 m do 4,7 m, popielno ść od 7 do 15% wag., a stopie ń rozkładu mie ści si ę w przedziale 30–35% wag. W sp ągu torfów wyst ępuje gytia w ęglanowa lub organiczna.

Tabela 3

Wykaz obszarów prognostycznych torfów Mi ąŜ szo ść kompleksu Numer Wiek Średnia Zasoby w Powierz- litologiczno- Zastoso- obszaru Rodzaj kompleksu Parametry grubo ść kategorii chnia surowcowego wanie na ma- kopaliny litologiczno- jako ściowe nadkładu D1 [ha] od–do 3 kopaliny pie surowcowego [m] [tys. m ] średnia [m] 1 2 3 4 5 6 7 8 9 popielno ść 15% 1,0–3,1 I 5,0 t Q 0,3 101 Sr rozkład 30 % 2,1 popielno ść 7% 1,0–4.7 II 5,0 t Q 0,5 179 Sr rozkład 18 % 4,1 popielno ść 15% 1,0–3.0 III 1,5 t Q 0,4 38 Sr rozkład 33% 2,8 popielno ść 15% 1,0 –2,7 IV 3,0 t Q 0,3 67 Sr rozkład 35% 2,2 Rubryka 3: t – torfy Rubryka 4: Q – czwartorz ęd Rubryka 9: Sr – rolnicze

W roku 2008 na obszarze opisywanego arkusza spółka „Oculic Investment” rozpocz ęła badania perspektywiczno ści skał ilastych i ilasto-mułowcowych ordowiku i dolnego syluru dla udokumentowania niekonwencjonalnych złó Ŝ gazu ziemnego (gaz łupkowy) oraz pia- skowców kambryjskich jako skał perspektywicznych dla udokumentowania tzw. gazu uwi ę- zionego. Powy Ŝsze kompleksy skalne spełniaj ą podstawowe warunki dla wyst ępowania gazu niekonwencjonalnego (Poprawa, Kiersnowski 2008; Poprawa, 2010).

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe Obszar arkusza Orneta znajduje si ę w zlewni Pasł ęki, której powierzchnia zajmuje

2294,5 km 2 . Głównymi dopływami Pasł ęki w zasi ęgu arkusza s ą: lewobrze Ŝny dopływ Miła- kówka, o powierzchni zlewni 178,7 km 2, prawobrze Ŝny dopływ Drw ęca Warmi ńska o po-

18 wierzchni zlewni 327,0 km 2 oraz prawobrze Ŝny dopływ Mły ńska Struga o powierzchni zlewni 103,1 km 2 (uchodzi do Pasł ęki ju Ŝ poza granicami arkusza). Pasł ęka wypływa z jeziora Pasł ęk (153 m n.p.m.) znajduj ącego si ę niedaleko Olsztynka i uchodzi do Zalewu Wi ślanego na północ od Braniewa. Dolina w obr ębie arkusza jest w ąska o stromych zboczach zachowu- jących naturalny kształt. Koryto rzeki o średnim spadku 0,74‰ ma rozwini ęcie meandrowe. Najwi ększym dopływem Pasł ęki jest Drw ęca Warmi ńska, której źródła znajduj ą si ę na Wzniesieniach Górowskich na wysoko ści 125 m n.p.m. Przepływy maksymalne i minimalne z wielolecia wynosiły dla Pasł ęki odpowiednio 100 i 1,91 m 3/s, za ś dla Drw ęcy Warmi ńskiej 56 i 0,16 m 3/s. Ocen ę jako ści wód badanych w 2007 roku wykonano na podstawie rozporz ądzenia Mi- nistra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji stanu tych wód (DzU nr 32, poz. 284). Ocen ę jako ści wód badanych w 2009 roku wykonano na podstawie rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 roku w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych częś ci wód powierzchniowych (DzU nr 162, poz.1008). Według oceny jako ści wód rzek badanych w 2007 roku przez Delegatur ę WIO Ś w El- bl ągu, Pasł ęka w posterunku Nowa Pasł ęka (poza obszarem arkusza) charakteryzowała si ę IV klas ą w zakresie oceny ogólnej. Zdecydowały o tym przekroczenia nast ępuj ących wska źni- ków: barwa, ChZT-Cr, azot Kjeldahla, liczba bakterii coli. Według oceny wst ępnej jako ści wód rzek badanych w 2009 roku w ramach monitoringu diagnostycznego prowadzonego przez WIO Ś Olsztyn i Delegatury w Elbl ągu i Gi- Ŝycku, rzeka Pasł ęka na odcinku rzeki od zbiornika Pierzchały do uj ścia (symbol JCWP – PLRW20002056999), połoŜonym poza zasi ęgiem opracowanego arkusza, charakteryzowa- ła si ę III klas ą w zakresie elementów biologicznych, poni Ŝej stanu dobrego w zakresie elementów fizykochemicznych i umiarkowanym stanem/potencjałem ekologicznym. Stan chemiczny wody uznany został jako dobry. Według oceny wst ępnej jako ści wód rzek badanych w 2009 roku w ramach monitoringu operacyjnego – Pasł ęka na odcinku Pasł ęka – zbiornik Pierzchały (PLRW2000056939), poło Ŝonym poza zasi ęgiem opracowanego arkusza, charakteryzowała si ę II klas ą w zakresie elementów biologicznych, poni Ŝej stanu dobrego w zakresie elementów fizykochemicznych i umiarkowanym stanem/potencjałem ekologicznym; stan chemiczny wody nie został okre ślony. Pasł ęka na odcinku od wypływu z Jeziora Sar ąg do Mor ąga z jeziorem Ł ęguty (PLRW2000205631) poło Ŝonym poza zasi ę- giem opracowanego arkusza charakteryzowała si ę II klas ą w zakresie elementów biolo-

19 gicznych i elementów fizykochemicznych oraz dobrym potencjałem ekologicznym i che- micznym wody. Drw ęca Warmi ńska na odcinku Drw ęca Warmi ńska od dopływu z Min- gajn do uj ścia (PLRW20002056699) nale Ŝała do II klasy w zakresie elementów biologicznych, poni Ŝej stanu dobrego w zakresie elementów fizykochemicznych i umiarkowanym stanem/potencjałem ekologicznym; stan chemiczny wody nie został okre ślony (Raport…, 2010). Istotn ą rol ę w sieci wód powierzchniowych opisywanego arkusza pełni ą jeziora. Naj- wi ększym z nich jest Tonka le Ŝą ce około 2 km na południowy zachód od Lubomina. Zlewnia jeziora Tonka jest w du Ŝej cz ęś ci u Ŝytkowana rolniczo, a około 10% jej powierzchni stanowi ą lasy. Zlewnia jeziora praktycznie nie jest zagospodarowana turystycznie, poza kilkoma dom- kami rekreacyjnymi w odległo ści około 200 metrów od brzegów. Drugim co do wielko ści jest jezioro Tafty (Tawty, Tauty, Taftowo), cho ć w zasi ęgu arkusza znajduje si ę wył ącznie jego niewielki, południowy fragment. Jako trzecie co do wielo ści powierzchni nale Ŝy uzna ć jezioro Bołdenin, poło Ŝone około 4,3 km na zachód od Miłakowa. Prawdopodobnie jednak ze wzgl ędu na niewielkie rozmiary jezioro nie znalazło si ę w oficjalnych wykazach jezior Polski. We wschodniej cz ęś ci miasta Orneta jest poło Ŝony Staw Ornecki (Jezioro Mieczowe) o powierzchni 6,3 ha, średniej gł ęboko ści 2,5 metra, miejscami do 8 metrów. Jest to zbiornik powyrobiskowy, powstały w okresie mi ędzywojennym w wyniku zalania kopalni gliny. Poza tym do sieci wód powierzchniowych nale Ŝy zaliczy ć kilka mniejszych rzek i stru- mieni, w tym te Ŝ cieki okresowe, a tak Ŝe co najmniej kilkadziesi ąt niewielkich „oczek” polo- dowcowych w ró Ŝnym stadium zarastania i których najwi ększa ilo ść wyst ępuje pomi ędzy Lubominem, Wapnikiem i Ornet ą oraz jeziorka w starorzeczach głównych rzek.

2. Wody podziemne Zgodnie z podziałem wg jednostek Jednolitych Cz ęś ci Wód Podziemnych obszar arkusza jest poło Ŝony w JCWPd nr 19 (Paczy ński, Sadurski, red. 2007), w regionie Dolnej Wisły. Rejon opracowania nale Ŝy, wg Atlasu hydrogeologicznego Polski (Paczy ński, red. 1995) do regionu V – Pomorskiego. Opisywany rejon charakteryzuje si ę skomplikowanymi warunkami hydrogeologiczny- mi. Wody podziemne wyst ępuj ą w kilku poziomach wodono śnych. Przypowierzchniowy poziom wodono śny tworz ą piaszczyste utwory holoce ńskie i plejstoce ńskie (zlodowacenie wisły). Wody tego poziomu nie s ą praktycznie wykorzystane go-

20 spodarczo. U Ŝytkowe warstwy wodono śne wyst ępuj ą w utworach czwartorz ędowych ró Ŝnego wieku, na wi ększych gł ęboko ściach ( średnio kilkudziesi ęciu, max do około 200 metrów). Warstwa wodono śna wyst ępuj ąca na gł ęboko ści 20–60 metrów w piaszczystych osadach zlodowacenia wisły i zlodowace ń środkowopolskich, pełni rol ę głównego u Ŝytkowego poziomu wodono śnego. Ni Ŝej, wyst ępuj ą wody w piaszczystych utworach zlodowace ń połu- dniowopolskich oraz oligoce ńskich. Warstwa ta jest eksploatowana na gł ęboko ści 85– 185 metrów w centralnej cz ęś ci arkusza (Oficjalska, Niemyjska, 1998). Wody podziemne wszystkich poziomów odznaczaj ą si ę zbli Ŝonym składem chemicz- nym. S ą to wody wodorow ęglanowo-wapniowe o mineralizacji do 600 mg/dm 3. Wykazuj ą te Ŝ twardo ść średni ą od kilku do kilkunastu mval/l. Głównym składnikiem wpływaj ącym na obni Ŝenie jako ści wód s ą zwi ązki Ŝelaza, których zawarto ść jest cz ęsto znaczna i mo Ŝe si ęga ć około 10 mg/l. Obserwowane bywa te Ŝ lokalne przekroczenie dopuszczalnych zawarto ści azotu amonowego. Stan chemiczny wód podziemnych na rok 2009 w obszarze arkusza okre- ślony został jako dobry. Główne uj ęcie wody dla miasta i gminy Orneta, w skład którego wchodz ą trzy czynne studnie gł ębinowe, zlokalizowane jest około 2,4 km od centrum miasta. Rezerw ę dla miasta stanowi ą: 1 studnia przy ul. Podle śnej oraz 2 studnie na terenie byłej jednostki wojskowej (aktualny wła ściciel – Uniwersytet Warmi ńsko-Mazurski), które równie Ŝ mog ą by ć wykorzystane na potrzeby miasta. W południowo-zachodniej cz ęś ci arkusza (fig. 3) znajduje si ę ponadto niewielki fragment obszaru ochrony wód (ochrona wysoka – OWO) le Ŝą cy w zasi ęgu jednego z Głównych Zbiorników Wód Podziemnych, zbiornik mi ędzymorenowy Mor ąg nr 207 – Kleczkowski, 1990), dla którego jednak nie wykonano szczegółowej dokumentacji hydrogeologicznej. Na map ę, z racji niewielkiej ilo ści uj ęć naniesiono uj ęcia o zatwierdzonych zasobach ekploatacyjnych co najmniej 25 m3/h. Nale Ŝą do nich uj ęcia w Ornecie, Mingajnach, Białym Dworze, D ąbrówce, Koloni Ornecie, Karbowie, Pod ągach, Wojciechowie, Lubominie, Głod- ówce, Białej Woli, Miejskim Dworze, Zaj ączkach, Edytach Wielkich i Drw ęcznie.

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Orneta na tle głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce, wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1:500 000 wg A. S. Kleczkowskiego (1990). 1 – obszar wysokiej ochrony (OWO), 2 – Obszar najwyŜszej ochrony (ONO), 3 – granica GZWP w ośrodku poro- wym, 4 – jeziora i rzeki Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 201 – Zbiornik mi ędzymorenowy D ąbrowa, czwartorz ęd (Q), 207 – Zbiornik mi ędzymorenowy Mor ąg, czwartorz ęd (Q), 213 – Zbiornik mi ędzymorenowy Olsztyn, czwartorz ęd (Q)

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 pa ździerni- ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt- kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 97 – Orneta, umieszczono w tabeli 4. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o przeci ętnej zawar-

22 to ści (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju). Tabela 4 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych to ści w glebach ci ętnych (me- (median) w glebach Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie na arkuszu 97 – dian) w glebach obszarów niezabu- lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra Orneta na arkuszu 97 – dowanych Polski 4) Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) Orneta

Metale N=9 N=9 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Grupa A 1) Mineralizacja HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5–6 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 11–43 32 27 Cr Chrom 50 150 500 2–13 5 4 Zn Cynk 100 300 1000 13–54 34 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1–6 2 2 Cu Mied ź 30 150 600 2–11 6 4 Ni Nikiel 35 100 300 <1–14 6 3 Pb Ołów 50 100 600 6–13 10 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05–0,07 <0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 97 – Orneta 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 9 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 9 wy Prawo wodne, Cr Chrom 9 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 9 o ochronie pr zyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 9 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 9 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 9 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 6 2) Pb Ołów 9 grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnyc h z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rt ęć 9 rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- sza 97 – Orneta do poszczególnych grup u Ŝytkowania zowane z wył ączeniem terenów przemysłowych, (ilo ść próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 9 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej

23 siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90°C, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasy- fikowanych do grupy A zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tab.4). Przeci ętne zawarto ści: arsenu, kadmu, kobaltu, ołowiu i rt ęci w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsze warto ści median wykazuj ą: bar, chrom, cynk,

24 mied ź i nikiel, przy czym w przypadku niklu wzbogacenie jest dwukrotne w stosunku do przyj ętych warto ści przeci ętnych. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady W warunkach naturalnych osady gromadz ące si ę na dnie rzek i jezior powstaj ą w wyniku akumulacji materiału (m.in. ziaren kwarcu, skaleni, minerałów w ęglanowych, minerałów ilastych), pochodz ącego z erozji i wietrzenia skał na obszarze zlewni oraz materiału powsta- łego w miejscu sedymentacji (szcz ątki obumarłych organizmów ro ślinnych i zwierz ęcych oraz wytr ącaj ące si ę z wody substancje). Na terenach uprzemysłowionych, zurbanizowanych oraz rolniczych do osadów trafiaj ą równie Ŝ substancje, takie jak metale ci ęŜ kie i trwałe zanieczyszczenia organiczne (TZO), zawarte w ściekach przemysłowych, komunalnych i z ferm hodowlanych odprowadzanych do wód powierzchniowych. Wzrost st ęŜ enia metali ci ęŜ kich i TZO we współcze śnie powstaj ących osadach jest równie Ŝ skutkiem ich depozycji z atmosfery oraz spływu deszczowego i roztopowego z terenów zurbanizowanych (metale ci ęŜ kie, WWA) i rolniczych (arsen, rt ęć , pestycydy chloroorganiczne) (Rocher i in., 2004; Reiss i in., 2004; Birch i in., 2001; Howsam, Jones, 1998; Mecray i in., 2001; Lindström, 2001; Pulford i in., 2009; Ramamoorthy, Ramamoorthy, 1997; Wildi i in., 2004). Wyst ępuj ące w osadach metale ci ęŜ kie i inne substancje niebezpieczne mog ą akumulowa ć si ę w ła ńcuchu troficznym do poziomu który jest toksyczny dla oranizmów, zwłaszcza drapie Ŝników, a tak Ŝe mog ą stwarza ć ryzyko dla ludzi (Vink, 2009, Albering i in.,1999; Liu i in., 2005; Šmejkalová i in., 2003). Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą potencjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów chemicznych i bioche- micznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego poruszenia wcze śniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas trans- portu b ądź bagrowania (Sjöblom i in., 2004; Bordas, Bourg, 2001). Tak Ŝe podczas powodzi zanieczyszczone osady mog ą by ć przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo trans- portowane w dół rzek (Gocht i in., 2001; Gabler, Schneider, 2000; Weng, Chen, 2000). Prze- mieszczenie na tarasy zalewowe zanieczyszczonych osadów powoduje wzrost st ęŜ enia metali ci ęŜ kich i trwałymi zanieczyszczeniami organicznymi w glebach (Bojakowska, Sokołowska, 1996; Bojakowska i in., 1995; Miller i in., 2004; Middelkoop, 2000).

25 Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oraz wie- lopier ścieniowymi w ęglowodorami aromatycznymi (WWA) i polichlorowanymi bifenylami (PCB) oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (DzU nr 55 poz. 498 z 14 maja 2002 r.). Dla oceny jako ści osadów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels – przypuszczalne szkodliwe st ęŜ enie ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, WWA i PCB, powy Ŝej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osa- dów na organizmy wodne. W tabeli 6 zamieszczono dopuszczalne zawarto ści pierwiastków oraz trwałych zanieczyszcze ń organicznych (TZO) w osadach wydobywanych podczas regu- lacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych, obowi ązuj ące w Polsce oraz warto ści tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i warto ści PEL . Tabela 6 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporz ądzenie Parametr PEL ** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05 *** WWA 11 WWA 5,683 **** WWA 7 WWA 8,5 PCB 0,3 0,189

* – ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. ** – MACDONALD D. i in., 2000. *** – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu **** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, inde- no[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu)

3. Pierwiastki promieniotwórcze Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993, 1994).

26 Pomiary gamma-spektrometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, przecinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ą sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w przedziale od około 28 do około 69 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta w profilu zachodnim wynosi około 37 nGy/h i jest wy Ŝsza od średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści promieniowania gamma zmieniaj ą si ę od około 19 do około 47 nGy/h i przeci ętnie wynosz ą około 32 nGy/h. W obydwu profilach pomiarowych pomierzone dawki promieniowania s ą do ść wyrów- nane (przewa Ŝaj ą warto ści z przedziału ok. 30–45 nGy/h). W profilu zachodnim zbli Ŝonymi warto ściami promieniowania cechuj ą si ę gliny zwałowe w południowej cz ęś ci profilu oraz osady zastoiskowe (iły, mułki i piaski) w północnej cz ęś ci profilu. Najwy Ŝsze dawki promieniowania gamma (60–70 nGy/h) zostały zarejestrowane na południowym kra ńcu profilu i s ą one najprawdopodobniej zwi ązane z holoce ńskimi osadami jeziornymi (iły, mułki i piaski). W profilu wschodnim gliny zwałowe zlodowacenia północnopolskiego zalegaj ące na połu- dniu charakteryzuj ą si ę wyra źnie wy Ŝszymi warto ściami promieniowania gamma (30– 45 nGy/h) w porównaniu z piaskami i Ŝwirami wodnolodowcowymi, z tego samego okresu zlodowacenia, wyst ępuj ącymi wzdłu Ŝ północnej cz ęś ci profilu (ok. 20–25 nGy/h).

27 97 W PROFIL ZACHODNI 97 E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

6004828 6003830 6001729 6000785 5998871 5997757 m m 5994752 5994793

5989851 5989697

5987845 5986683 0 20 40 60 80 0 10 20 30 40 50 nGy/h nGy/h 28 28

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

6004828 6003830 6001729 6000785 5998871 5997757 m m 5994752 5994793

5989851 5989697

5987845 5986683 0 1 2 3 4 5 6 0 2 4 6 8 10 12 kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zanieczyszczenie gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Orneta (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu Ŝ obu profili s ą bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłu Ŝ profilu zachodniego wynosz ą od 0,4 do 5,5 kBq/m 2, a wzdłu Ŝ profilu wschodniego wahaj ą si ę od 1,0 do 10,6 kBq/m 2.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy okre ślaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzgl ęd- niono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” (Ustawa…, 2001) oraz w Rozpo- rz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć po- szczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie…, 2003) i Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ącym rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie…, 2009). Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umo Ŝ- liwiaj ące pó źniejsz ą weryfikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró Ŝnicowane w nawi ązaniu do 3 typów skła- dowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych. Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: • wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć składowisk odpa- dów, • warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słu Ŝb, • wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono:

29 ─ obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, ─ obszary o warunkach izolacyjnych spełniaj ących przyj ęte kryteria dla okre ślonego typu składowisk odpadów, ─ obszary moŜliwej lokalizacji składowisk odpadów nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej. Wyst ępowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izolacyjno ści pozwala wyró Ŝni ć potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie: ─ izolacyjnych wła ściwo ści podło Ŝa – odpowiadaj ących wyró Ŝnionym wymaganiom skła- dowania odpadów, ─ rodzajów warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych składowisk wynikaj ących z przyj ę- tych obszarów ochrony. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie RWU posiadaj ących wymie- nione ograniczenia warunkowe b ędzie wymagało ustale ń z lokalnymi władzami oraz doku- mentami planistycznymi dotycz ącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 7). Tabela 7 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ składowiska MiąŜszo ść współczynnik rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s] N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki -9 K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne ≥ 1 ≤ 1×10

O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie: ─ warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu skła- dowisk (przyj ętymi w tabeli 7), ─ zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m, mi ąŜ szo ść lub jednorodno ść warstwy izolacyjnej jest zmienna).

30 Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowi- ska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i s ą przedstawione razem na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przedstawiono lokalizacje otworów wiert- niczych, których profile wykorzystano przy konstrukcji wydziele ń terenów POLS. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkusza Orneta Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Oficjalska, Niemyjska, 1998). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarun- kowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wydzielone tereny o do- brej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszem Orneta bezwzgl ędnemu wył ączeniu z mo Ŝliwo ści skła- dowania odpadów podlegaj ą: ─ zabudowa Ornety i Miłakowa b ędących siedzibami urz ędów miasta i gminy oraz miejscowo ści gminnej Lubomino, ─ zabytkowy zespół architektoniczny w Ornecie (w obr ębie murów miejskich), ─ obszary obj ęte ochron ą prawn ą w Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000: „Dolina Pasł ęki” PLB 280002 (ochrona ptaków), „Rzeka Pasł ęka” PLH 280006 (ochrona siedlisk), ─ rezerwat przyrody „Ostoja bobrów na rzece Pasł ęce” (faunistyczny), ─ obszary le śne o powierzchni powy Ŝej 100 hektarów, ─ tereny bagienne, podmokłe, ł ąki wykształcone na glebach pochodzenia organicznego, ─ tereny w obr ębie tarasów erozyjnych i akumulacyjnych dolin rzek: Pasł ęki, Drw ęcy Warmi ńskiej, Mły ńskiej Strugi, Miłakówki, Tafty, ─ strefy (do 250 m) wokół jezior: Tonka, Taftowo, Mieczowe, Mildzie i pozostałych akwenów,

31 ─ obszar źródliskowy (na południe od Miłakowa), ─ tereny o nachyleniu powy Ŝej 10° – rejon Wapnika, dolina Pasł ęki, ─ obszary zagro Ŝone ruchami masowymi ziemi: wzdłu Ŝ doliny Mły ńskiej Strugi (od Ba- Ŝyn do Chwal ęcin), rejon Krzykał, wzdłu Ŝ doliny Pasł ęki (od Kłusajn do zachodniej ramki mapy), od Pod ągów do Wojciechowo), wzdłu Ŝ doliny Drw ęcy Warmi ńskiej (od uj ścia do Pasł ęki do miejscowo ści Krosno), rejon Henrykowa, od Miłakowa do Gło- dówka, wzdłu Ŝ doliny Miłakówki (od Stolna do Piłyn), na wschód od Miłakowa, rejon Edyt Wielkich, Wilczkowa, wokół jeziora Tonka (Grabowski (red.) i in., 2007).

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Ze wzgl ędu na wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpo średnio na powierzchni wyst ępuj ą grunty spoiste spełniaj ące kryteria przepuszczalno ści (tabela 7) lub grunty spoiste, których strop znajduje si ę nie gł ębiej ni Ŝ 2,5 m p.p.t. Obszary rekomendowane do składowania odpadów oboj ętnych wskazano na wysoczy ź- nie morenowej falistej. Wznosi si ę ona na wysoko ść od około 45 m n.p.m. w północno- zachodniej cz ęś ci analizowanego terenu, do około 150 m n.p.m. na południowym zachodzie. Deniwelacje terenu dochodz ą do 20 m. Powierzchni ę wysoczyzny tworz ą gliny zwałowe (górne) stadiału górnego zlodowacenia wisły. Ich miąŜ szo ść wynosi od kilku do 62 m, w partiach stropowych do gł ęboko ści około 2 m gliny s ą na ogół zwietrzałe. W górnej cz ęś ci profilu s ą one br ązowe, ni Ŝej szare z warstw ą głazików (próba z otworu wykonanego w Wojcie- chowie). Lokalnie gliny zwałowe maj ą du Ŝo wi ększe mi ąŜ szo ści. Prawdopodobnie s ą to miejsca, gdzie bezpo średnio na sobie poło Ŝone s ą gliny stadiałów środkowego i górnego zlodowacenia wisły lub gliny zwałowe zlodowacenia wisły bezpo średnio na glinach zlodowacenia warty (maksymalna mi ąŜ szo ść glin stwierdzona wiertniczo w rejonie miejscowo ści Pod ągi wynosi 90 m). Trzy niewielkie obszary wskazane w rejonie Pod ągi – Nowe Wikrowo to miejsca powierzchniowego wyst ępowania glin zwałowych dolnych tego samego zlodowacenia. S ą to szare gliny zwałowe ze Ŝwirami i głazikami o mi ąŜ szo ści od kilku do 35 m. W cz ęś ci stropo- wej mog ą wyst ępowa ć poziomy bruku o mi ąŜ szo ści do 2 m. Gliny te s ą silnie wapniste, od

19,3% CaCO 3 w cz ęś ci sp ągowej do 14,5% CaCO 3 w partiach stropowych.

32 W rejonie Janikowa mo Ŝliwe jest wyst ępowanie stref zaburze ń glacitektonicznych (Ber, 2006). Decyzj ę o lokalizacji składowiska w granicach wytypowanego tu obszaru musi poprzedzi ć szczegółowe rozpoznanie geologiczne. Obszary rekomendowane do składowania odpadów oboj ętnych wskazano na terenie gmin: Orneta, Miłakowo i Lubomino. Wytypowane obszary maj ą du Ŝe powierzchnie i s ą po- ło Ŝone przy drogach dojazdowych. Umo Ŝliwia to lokalizacj ę składowisk w dogodnej odległo- ści od zabudowa ń miejscowo ści. Warunkowymi ograniczeniami lokalizacji składowisk odpadów w cz ęś ci obszarów s ą: b – blisko ść zabudowy Ornety, Lubomina i Miłakowa, p – poło Ŝenie w granicach Obszaru Chronionego Krajobrazu Rzeki Pasł ęki i Obszaru Chronionego Krajobrazu Równiny Orneckiej. Nie maj ą one charakteru bezwzgl ędnych zakazów. Powinny by ć jednak rozpatrywane indywidualnie w ocenie oddziaływania na środowisko potencjalnego składowiska, a w dalszej procedurze w ustaleniach z odpowiednimi słu Ŝbami: nadzoru budowlanego, gospodarki wodnej, ochrony przyrody, konserwatora zabytków oraz administracji geologicznej. Na mapie wskazano równie Ŝ obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów pozbawione naturalnej izolacji. Na powierzchni terenu wyst ępuj ą tu przepuszczalne osady czwartorz ędowe, a budowa składowisk wi ąŜ e si ę z konieczno ści ą wykonania dodatkowej przesłony podło Ŝa obiektu – mineralnej lub syntetycznej. Warunki hydrogeologiczne rozpatrywane pod k ątem składowania odpadów dla przewa- Ŝaj ącej cz ęś ci wytypowanych obszarów s ą korzystne. Wody u Ŝytkowych poziomów wodono- śnych wyst ępuj ących na gł ęboko ści 50–100 m, 100–150 m (podrz ędnie 15–50 m) s ą dobrze izolowane od zanieczyszcze ń powierzchniowych (lub lokalnie, izolowane w sposób niepełny) warstw ą osadów nieprzepuszczalnych. Stopie ń zagro Ŝenia wód okre ślono na bardzo niski i niski. Jedynie dla obszarów zlokalizowanych w rejonach D ąbrówka – Nowy Dwór – Krosno – Orneta – Olkowo – Bogaty ńskie – Drw ęczno stopie ń zagro Ŝenia wód poziomu u Ŝytkowego okre ślono na średni. Gł ęboko ść wyst ępowania górnego poziomu wodono śnego jest tu zmienna i wynosi od 25 m do 50 m, przy słabszej odporno ści poziomu wodono śnego. Jego izolacj ę utworami słaboprzepuszczalnymi okre ślono na średni ą.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów innych, ni Ŝ oboj ętne i niebezpieczne (komunalnych). W północno-zachodniej cz ęś ci terenu, na zachód od Ba Ŝyn i w rejonie Ł ępna znajduje si ę wschodni fragment zastoiska Dobry. Na powierzchni terenu wyst ępuj ą tu jasnoszare, szare

33 i szarobr ązowe iły warwowe oraz szare i szarobr ązowe mułki. Mi ąŜ szo ść osadów zastoiskowych nie przekracza na ogół kilku metrów. W rejonie na południowy zachód od Ornety i w okolicach miejscowo ści Bogaty ńskie udokumentowano zło Ŝa surowców ilastych (na Szczegółowej mapie geologicznej Polski s ą to miejsca kartograficznych wydziele ń glin zwałowych i osadów wodnolodowcowych stadiału górnego zlodowacenia wisły). Zło Ŝe surowców ilastych „Orneta” zbudowane jest z dwóch poziomów iłów – dolnych i górnych. Iły dolne wyst ępuj ą pod nadkładem piasków, niekiedy z głazami, glin zwałowych lub iłów górnych. Iły dolne wykazuj ą charakterystyczne dla utworów zastoiskowych war- stwowanie i uziarnienie, zawieraj ą znaczne zawarto ści rozproszonego CaCO 3. Lokalnie zawieraj ą liczne wkładki i soczewki pyłów i piasków drobnoziarnistych. Do górnych iłów zaliczono zasadniczo typowe iły warwowe, jak równie Ŝ pozbawiony struktury warstwowej tłusty ił (zwany przez niemieckich geologów iłem „pokrywowym” lub „dolinnym”). Iły górne nie wykazuj ą zaburze ń glacitektonicznych, niekiedy są warstwowane, w budowie poszczególnych warstw i zawieraj ą znaczny udział frakcji pylastej. W ich stropie wyst ępuj ą najcz ęś ciej piaski (czasem z głazami) lub iły „pokrywowe”. Mi ąŜ szo ść iłów wzrasta z kierunku południowo-wschodniego w północno-zachodnim. W kierunku północnym i wschodnim osady te wyklinowuj ą si ę. Średnia mi ąŜ szo ść iłów wynosi 4 m (od 1 m do 6,9 m). W najwy Ŝszej cz ęś ci serii zło Ŝowej udokumentowano piaski drobnoziarniste oraz piaski pylaste o mi ąŜ szo ści od 1,4 m do 1,7 m (kopalina towarzysz ąca) pod nadkładem gleby i piasków ilastych o średniej grubo ści 0,4 m. W sp ągu serii zło Ŝowej wyst ępuj ą piaski drobnoziarniste i glina zwałowa. Udokumentowana kopalina zawiera śred- nio: 44,8% frakcji iłowej, 42,8% frakcji pyłowej, 12,4% piaskowej. Zawarto ść CaCO 3 waha si ę w granicach 0–21,84%. Zło Ŝe jest suche (Karski, 1960). Dotychczas zło Ŝe nie było eksploatowane. Warstw ę zło Ŝow ą w zło Ŝu „Bogaty ńskie” w 80–85% stanowi ą iły wapniste, pozostał ą cz ęść iły odwapnione, mułki ilaste i mułki chude. Iły wapniste w partiach sp ągowych s ą ciemnoszare z zabarwieniem szaro-czerwonawym, ni Ŝej szare i ciemnoszare. Nie zawieraj ą ziaren powy Ŝej 2 mm. Zawarto ść frakcji iłowej wynosi od 53% do 63% ( średnio 61%), frakcji mułowej od 33% do 35% ( średnio 35%), frakcji piaszczystej od 2% do 5% ( średnio 4%). W iłach wyst ępuj ą konkrecje w ęglanowe i ziarenka wapieni w niewielkiej ilo ści (do 0,1%, sporadycznie 0,2–0,3%). Iły wapniste s ą surowcem plastycznym i bardzo plastycznym. Zło Ŝe „Bogaty ńskie” jest zło Ŝem pokładowym o mi ąŜ szo ści od 3 m do 13 m ( średnio 7,64 m). Nadkład zło Ŝa stanowi ą piaski drobnoziarniste zapylone lub pylaste o średniej gru-

34 bo ści 2,66 m (0,7-6 m). Zło Ŝe dotychczas nie było eksploatowane. Przy decyzji o lokalizacji składowiska odpadów w jego granicach nale Ŝy si ę liczyć z konieczno ści ą zdj ęcia przepusz- czalnego nadkładu oraz mo Ŝliwo ści ą sporadycznych s ącze ń wody w piaskach nadkładowych (Wojtkiewicz, 1983). W granicach udokumentowanych złó Ŝ surowców ilastych „Orneta” i „Bogaty ńskie” wskazano obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów komunalnych. Ze wzgl ędu na dokładne rozpoznanie geologiczne i hydrogeologiczne wła ściwo ści izolacyjne udokumentowanych osadów zastoiskowych uznano za korzystne dla składowania odpadów komunalnych. Nast ępne obszary rekomendowane do lokalizacji składowisk odpadów komunalnych wskazano na terenie gminy Orneta (w północno zachodniej cz ęś ci analizowanego terenu), w miejscach powierzchniowego wyst ępowania osadów zastoiskowych (iłów i mułków o kilkume- trowej mi ąŜ szo ści). Ze wzgl ędu na mo Ŝliwo ść niejednorodnego wykształcenia osadów zastoiskowych, a tym samym zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych warunki dla lokalizacji skła- dowisk w granicach tych obszarów okre ślono na mniej korzystne (zmienne). Własno ści izolacyjne iłów warwowych s ą uzale Ŝnione od udziału i przestrzennego wyst ępowania frakcji ila- stej. Przed przeznaczeniem wytypowanych obszarów na miejsca ewentualnej lokalizacji skła- dowisk odpadów komunalnych nale Ŝy wykona ć badania współczynnika filtracji osadów. Wytypowane do składowania odpadów komunalnych obszary maj ą du Ŝe powierzchnie o charakterze przewa Ŝnie równinnym. Umo Ŝliwia to lokalizacj ę składowisk odpadów w dogodnej, niebudz ącej konfliktów społecznych odległo ści od zabudowa ń miejscowo ści. Warunkowymi ograniczeniami budowy obiektów potencjalnie uci ąŜ liwych dla środowi- ska w granicach obszarów rekomendowanych do składowania odpadów komunalnych wska- zanych w rejonie miejscowo ści Bogaty ńskie i w rejonie Ornety jest ich poło Ŝenie w granicach udokumentowanych złó Ŝ (z), blisko ść zabudowy Ornety (b) i poło Ŝenie w granicach Obszaru Chronionego Krajobrazu Rzeki Pasł ęki (p) Przed podj ęciem decyzji o lokalizacji obiektów nale Ŝy wykona ć rozpoznanie warunków geologicznych i hydrogeologicznych obszarów rekomendowanych do składowania odpadów. Składowisko odpadów komunalnych w Ornecie zamkni ęto w 2010 r. Dokumentacja re- kultywacyjna jest w trakcie realizacji, prowadzony jest monitoring wód podziemnych. Odpady z terenu obj ętego arkuszem Orneta przewo Ŝone s ą na składowisko w Wysiece w gminie Bartoszyce.

35 Ocena najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych dla składo- wania odpadów Obszary wskazane w granicach udokumentowanych złó Ŝ surowców ilastych „Orneta” i „Bogaty ńskie” spełniaj ą kryteria izolacyjno ści przyj ęte zarówno dla składowania odpadów komunalnych, jak i oboj ętnych. Ze wzgl ędu na stopie ń rozpoznania, przy wyborze miejsca lokalizacji składowisk odpadów tereny w granicach tych złó Ŝ mog ą by ć rozpatrywane w pierwszej kolejno ści. Nast ępnie mo Ŝna analizowa ć obszary wskazane w północno-zachodniej cz ęś ci terenu (gmina Orneta) – w miejscach powierzchniowego wyst ępowania iłów i mułków zastoiskowych. Korzystne warunki geologiczne mog ą wyst ępowa ć równie Ŝ na terenach w bezpo śred- nim s ąsiedztwie otworów, w profilach których stwierdzono wyst ępowanie iłów, warstw gli- niasto-ilastych lub glin o du Ŝych mi ąŜ szo ściach. W granicach obszaru wskazanego do składowania odpadów oboj ętnych w rejonie Orne- ty, w profilu wykonanego tu otworu stwierdzono występowanie 3,6 m warstwy iłów (0,9– 4,5 m), w okolicach Karkajm 2 m warstwy iłów (5–7 m) pod ścielonych glinami o 83 metro- wej mi ąŜ szo ści ( w otworze wykonanym obok gliny o 95 m mi ąŜ szo ści), w Bogaty ńskich pod glinami o mi ąŜ szo ści 1,5 m wyst ępuj ą iły pylaste (2–3,4 m). Na terenie pozbawionym naturalnej izolacji w rejonie Drw ęczna, w profilach odwierco- nych otworów wyst ępuj ą pakiety ilasto-gliniaste (6–13 m iły, 13–28 m gliny zwałowe, 3,2– 10,5 m iły, 10,5–24 m gliny zwałowe). W Pod ągach nawiercono iły pod ścielone glinami (1,8– 6,5 m iły, 6,5–107,5 m gliny). W Głodówku na gł ęboko ści 1 m wyst ępuje 5 m warstwa ilasta (nieprzewiercona) (Wojtkiewicz, 1983). Gliny o mi ąŜ szo ści 49,2 m wyst ępuj ą w profilu otworu odwierconego w rejonie Wojciechowa. Najbardziej korzystne warunki hydrogeologiczne dla składowania odpadów maj ą obszary wskazane w rejonach na południe od Drw ęcznej i Lubomina (Drw ęczna – Lubomino – Wojciechowo – Głodówko – Wapnik – Nowe Wilkowo – Warkałki – Miłakowo). Główny uŜytkowy poziom wodono śny wyst ępuj ący na gł ęboko ści 50–100 m i 100–150 m jest dobrze izolowany od zanieczyszcze ń powierzchniowych warstw ą osadów słaboprzepuszczalnych. Stopie ń zagro Ŝenia wód zanieczyszczeniami antropogenicznymi okre ślono dla tych terenów na bardzo niski. Generalizuj ąc mo Ŝna stwierdzi ć, Ŝe lepsze warunki hydrogeologiczne rozpatrywane pod kątem składowania odpadów maj ą obszary wytypowane w południowo-wschodniej cz ęś ci, gdzie stopie ń zagro Ŝenia wód okre ślono na niski, a izolacja poziomów jest dobra lub cz ę-

36 ściowa. Gł ęboko ść wyst ępowania poziomów wodono śnych w granicach obszarów wskaza- nych w cz ęś ci północnej, północno-wschodniej i północno-zachodniej jest zmienna i waha si ę od 25 m do 50 m, a stopie ń izolacji jest słaby.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na analizowanym terenie nie prowadzi si ę koncesjonowanej eksploatacji kopalin. Wy- robiska lokalnego, niekoncesjonowanego poboru kruszyw naturalnych maj ą niewielkie rozmiary, w zwi ązku czym nie mog ą by ć brane pod uwag ę przy wyznaczaniu miejsc do ewentu- alnego składowania odpadów. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró Ŝnio- nych typów odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk na obszarze plano- wanego składowania odpadów i jego otoczenia oraz Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r wymagane jest przeprowadzenie bada ń geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej i hydrogeologicznej, doł ączonych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzgl ędnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równie Ŝ na etapie uzgodnienia warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mog ących pogorszy ć stan środowi- ska. Oprócz uwzgl ędnienia ogranicze ń prawnych, odnosz ących si ę do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą zasi ęgi wyst ę- powania w podło Ŝu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowi ących dobr ą naturaln ą izolacj ę dla poło Ŝonych gł ębiej poziomów wodono śnych.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Warunki podłoŜa budowlanego na obszarze arkusza Orneta opracowano na podstawie mapy topograficznej i geologicznej, opracowania pod red. Grabowskiego i innych (2007) oraz analizy map topograficznych.

37 Wyró Ŝniono dwie podstawowe kategorie obszarów – obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa i obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo. Z analizy wył ączono obszary złó Ŝ kopalin, zwartej zabudowy, oraz przyrodniczych obszarów chronionych – rezerwatów, gruntów ornych klas III–IVa, i ł ąk na glebach pochodzenia organicznego, obszarów le śnych, terenów mi ędzywala oraz rezerwatów archeologicznych i zabytko- wych zespołów architektonicznych Na opisywanym obszarze utwory powierzchniowe s ą znacznie zró Ŝnicowane pod wzgl ędem litologii co jest typowe dla obszarów młodoglacjalnych i holoce ńskich, co skutkuje zmiennymi warto ściami podstawowych parametrów geologiczno-in Ŝynierskich takich jak: zag ęszczenie i stopie ń plastyczno ści. Powierzchnia obszarów o dobrych warunkach geologiczno-in Ŝynierskich jest niewielka i podzielona na szereg niewielkich pól wyst ępuj ących w ró Ŝnych fragmentach obszaru arkusza. Stosunkowo najwi ększe powierzchnie s ą zwi ązane z wyst ępowaniem piaszczystych i rzadziej wyst ępuj ących piaskowo-Ŝwirowych utworów wodnolodowcowych sandru Ornety oraz na podobnych litologicznie utworach lodowcowych rozpo ścieraj ących si ę w centralnej i północno-wschodniej cz ęś ci arkusza w okolicach Ornety, Wojciechowa i Mingajn. Druga strefa wyst ępowania piaszczystych utworów wodnolodowcowych i lodowcowych ci ągnie si ę szerokim na 2–5 km pasem wzdłu Ŝ zachodniej granicy arkusza mi ędzy Ba Ŝynami a Miłako- wem. S ą to piaski ró Ŝnoziarniste, czasem z domieszk ą Ŝwirów. Korzystne warunki posadowienia budowli charakteryzuj ą powierzchnie glin zwałowych zlodowacenia wisły, które wyst ępuj ą na wysoczyznowych obszarach Pojezierza Olszty ńskie- go i Pojezierza Iławskiego w południowo-zachodniej i południowo-wschodniej cz ęś ci terenu. Są to nieskonsolidowane gliny piaszczyste, przy czym stopie ń zapiaszczenia wzrasta ku stro- powi. Mo Ŝliwe, Ŝe w wielu fragmentach terenu b ędą pojawiały si ę utrudnienia wynikaj ące z obecno ści płytkich wód gruntowych. Wyst ępuj ące na zachód od Ornety utwory pochodz ące ze zlodowacenia wisły klasyfi- kowane jako gliny zwałowe lub iły warwowe, charakteryzuj ą si ę zmiennymi cechami geologiczno-in Ŝynierskimi. Zdecydowanie niekorzystnymi wła ściwo ściami odznaczaj ą si ę mady i namuły pojawia- jące si ę w dolinach ni Ŝszego rz ędu cieków oraz w niektórych zagł ębieniach bezodpływowych. W ich obr ębie wyst ępuj ą te Ŝ bardzo cz ęsto osady organogeniczne – gytie i torfy. Grunty te posiadaj ą mał ą no śno ść i wysok ą ści śliwo ść . Dodatkowe utrudnienia powoduj ą tu płytko wyst ępuj ące wody gruntowe, cz ęsto agresywne w stosunku do betonu i stali ze wzgl ędu na zawarto ści kwasów humusowych. Obszary te wymagają dodatkowych zabiegów w przypadku

38 podj ęcia budownictwa, polegaj ących na usuni ęciu gruntów słabono śnych lub ich wzmocnie- niu czy te Ŝ nadsypywaniu ich innymi gruntami o lepszych parametrach. Niekorzystne warunki budowlane mog ą si ę pojawi ć w strefach wyra źnych kraw ędzi morfologicznych (rejon Stolna oraz na zachód od miejscowo ści Orneta), oddzielaj ących wy- soczyzn ę Pojezierza Iławskiego od Równiny Warmi ńskiej, w jej północnej cz ęś ci i od doliny Pasł ęki. Spo śród dobrze czytelnych zjawisk geodynamicznych nale Ŝy wymieni ć procesy osuwiskowe zachodz ące przede wszystkim w stromych stokach tarasów rzecznych i zboczach dolin w odcinkach przełomowych. Najlepiej rozpoznano pod tym wzgl ędem Pasł ękę, gdzie stwierdzono kilkana ście osuwisk (w obr ębie rezerwatu) o rozmiarach w planie zwykle nie- przekraczaj ących kilkudziesi ęciu metrów. Obszar arkusza nie jest zagro Ŝony podtopieniami, le Ŝy bowiem poza maksymalnym mo Ŝliwym zasi ęgiem wyst ępowania rozlewisk poopado- wych podtopie ń, czyli a poło Ŝenie zwierciadła wody podziemnej (gruntowej) blisko powierzchni terenu skutkuje jedynie podmokło ściami stałymi wzgl ędnie okresowymi.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Do chronionych obiektów le Ŝą cych w zasi ęgu arkusza Orneta nale Ŝy zaliczy ć: gleby wysokich klas bonitacyjnych (I–IV a), tereny le śne i zieleni urz ądzonej, ł ąki na glebach pochodzenia organicznego, obszary chronionego krajobrazu, rezerwaty oraz pomniki przyrody. Gleby wysokich klas bonitacyjnych (klasy IIIa, IIIb, IVa) zajmuj ą du Ŝe powierzchnie. Przewa Ŝaj ą grunty rolne i u Ŝytki zielone klas średnich reprezentuj ące w przewadze gleby brunatne oraz zajmuj ące mniejsze powierzchnie czarne ziemie wła ściwe i zdegradowane, mady, pseudobielicowe, mułowo-torfowe i torfowe, a tak Ŝe murszowo-mineralne i glejowe. Znaczna cz ęść terenów le śnych znajduje si ę w rezerwatach i w obszarach chronionego krajobrazu. Poza nimi powierzchnie le śne zajmuj ą niewielki obszar. Przewa Ŝaj ą bory mieszane świe Ŝe. W okolicach Ornety jest to las sosnowo-dębowy, widny, z domieszk ą innych drzew li ściastych. Drugim pod wzgl ędem powierzchni zbiorowiskiem jest las mieszany wil- gotny o dominacji jesionu, olchy czarnej, d ębu i topoli. Zdecydowanie mniejsz ą powierzchni ę zajmuj ą lasy mieszane wilgotne, lasy świe Ŝe, lasy mieszane świe Ŝe, a dalej bory świe Ŝe, olsy i bory mieszane wilgotne. Terenami zieleni urz ądzonej s ą za ś głównie parki przydworskie. Najwi ększe znajduj ą si ę w: Wojciechowie, Białym Dworze, Kro śnie, Bagaty ńskich i Pod ągach. Du Ŝe powierzchnie zajmuj ą obszary chronionego krajobrazu. Jednym z nich jest Obszar Chronionego Krajobrazu rzeki Pasł ęki. Ochrona krajobrazowa obejmuje dolin ę rzeki Pasł ęki

39 wraz ze stref ą wokół doliny. Powierzchnia OchK wynosi 15 265 ha. Elementami krajobrazo- twórczymi s ą: meandry koryta rzecznego Pasł ęki, dno doliny rzeki z licznymi starorzeczami okolonymi krzewami torfolubnymi oraz ł ąki i pastwiska okresowo lub stale podmokłe, tworz ące terasy zalewowe rzeki, zbocza doliny rzecznej, porozcinane licznymi, młodymi dolin- kami erozyjnymi, poro śni ęte lasem lub terenami zadrzewie ń i zakrzewie ń śródpolnych. Obszar Chronionego Krajobrazu Równiny Orneckiej o powierzchni 4 528,5 ha w cało- ści poło Ŝony w województwie warmi ńsko-mazurskim. Obejmuje on przede wszystkim siedli- ska borów przewidywanych do wykorzystywania gospodarczego i ograniczonego dla celów rekreacyjnych. Niewskazane s ą tu zabiegi melioracyjne z racji duŜego znaczenia dla retencji naturalnej, a tereny bezle śne w ich obr ębie powinny by ć zalesione. Rezerwat „Ostoja Bobrów na Rzece Pasł ęce” został utworzony w celu ochrony bobrów. Akt powołujący ukazał si ę w 1970 roku, nast ępnie został zmieniony w 1989, 2000 i 2001 roku. Na terenie rezerwatu obowi ązuje zakaz przebywania osób nieupowa Ŝnionych (z wyj ątkiem gruntów prywatnych) oraz zakaz wznoszenia budowli i urz ądze ń komunikacyjnych i innych technicznych. Wzdłu Ŝ rezerwatu płynie rzeka Pasł ęka, koryto której znajduje si ę w gł ębokim jarze, posiadaj ącym w niektórych miejscach bardzo wysokie i strome zbocza. Ze wzgl ędu na bogate siedlisko i urozmaicony skład gatunkowy drzewostanów wraz z bogatym podszyciem krzewów jagodowych i blisko ści wody w rzece zasobnej w ryby, wyst ępuje tu bogactwo fauny. Na obszarze arkusza Orneta wyst ępuje kilkadziesi ąt pomników przyrody (tabela 8). Wszystkie s ą pomnikami przyrody Ŝywej obejmuj ąc pojedyncze drzewa lub ich grupy. Tabela 8 Wykaz rezerwatów i pomników przyrody Nr obiek- Rok za- Forma Gmina Rodzaj obiektu tu na Miejscowo ść twierdze- ochrony Powiat (powierzchnia w ha) mapie nia 1 2 3 4 5 6 Orneta, Lubomino, Ełdyty Wielkie, Godkowo, Miła- Fn, Ostoja Bobrów na Rzece Pasł ę- Wapnik, Stolno, 1 R kowo 1970 ce Pod ągi, Boga- ń (4249,20) ty ńskie, Ł ępno Lidzbark Warmi - ski/Ostróda Orneta PŜ, 2 P Chwal ęcin ń 1995 Lidzbark Warmi - buk pospolity ski Orneta PŜ, 3 P Chwal ęcin ń 1995 Lidzbark Warmi - wierzba biała ski Orneta PŜ, 4 P Ba Ŝyny ń 1996 Lidzbark Warmi - wierzba biała ski

40 1 2 3 4 5 6 Orneta PŜ, 5 P Taftowo ń 1996 Lidzbark Warmi - jesion wyniosły ski Orneta PŜ, 6 P Ba Ŝyny ń 1996 Lidzbark Warmi - lipa pospolita ski Orneta PŜ, 7 P Ba Ŝyny ń 1995 Lidzbark Warmi - wierzba biała ski Orneta PŜ, 8 P Orneta ń 1996 Lidzbark Warmi - 2 d ęby – odmiana sto Ŝkowa ski Orneta PŜ, 9 P Orneta ń 1996 Lidzbark Warmi - 2 klony pospolite ski Orneta PŜ, 10 P Orneta ń 1998 Lidzbark Warmi - 6 d ębów szypułkowych ski Orneta PŜ, 11 P Orneta ń 1998 Lidzbark Warmi - buk pospolity ski Orneta PŜ, 12 P Orneta ń 1998 Lidzbark Warmi - topole ski Orneta PŜ, 13 P Orneta ń 1998 Lidzbark Warmi - dąb szypułkowy ski Orneta PŜ, 14 P Orneta ń 1998 Lidzbark Warmi - dąb szypułkowy ski Orneta PŜ, 15 P Orneta ń 1998 Lidzbark Warmi - 4 klony pospolite, ski Orneta PŜ, aleja drzew pomnikowych, 16 P Nowy Dwór-Krosno ń 1998 Lidzbark Warmi - 43 brzozy, 55 d ębów ski Orneta PŜ, 17 P Bogaty ńskie ń 1993 Lidzbark Warmi - dąb szypułkowy ski Orneta PŜ, 18 P Bogaty ńskie ń 1993 Lidzbark Warmi - dąb szypułkowy ski Orneta PŜ, 19 P Bogaty ńskie ń 1993 Lidzbark Warmi - buk pospolity ski Orneta PŜ, 20 P Bogaty ńskie ń 1993 Lidzbark Warmi - buk pospolity ski Orneta PŜ, 21 P Bogaty ńskie ń 1993 Lidzbark Warmi - buk pospolity ski Orneta PŜ, 22 P Bogaty ńskie ń 1993 Lidzbark Warmi - buk pospolity ski

41 1 2 3 4 5 6 Orneta PŜ, 23 P Bogaty ńskie ń 1993 Lidzbark Warmi - buk pospolity ski Orneta PŜ, 24 P Bogaty ńskie ń 1993 Lidzbark Warmi - jesion wyniosły ski Orneta PŜ, 25 P Drw ęczno ń 1998 Lidzbark Warmi - jesion wyniosły ski Orneta PŜ, 26 P Orneta ń 1998 Lidzbark Warmi - lipa drobnolistna ski Orneta PŜ, 27 P Orneta ń 1998 Lidzbark Warmi - dąb szypułkowy ski Orneta PŜ, 28 P Orneta ń 1998 Lidzbark Warmi - dąb szypułkowy ski Orneta PŜ, 29 P Orneta ń 1998 Lidzbark Warmi - dąb szypułkowy ski Orneta PŜ, aleja drzew pomnikowych 30 P Karkajmy ń 1998 Lidzbark Warmi - 58 d ębów, 30 lip ski Orneta PŜ, aleja drzew pomnikowych, 31 P Karkajmy ń 1998 Lidzbark Warmi - 63 brzozy, 65 d ębów ski Orneta PŜ, 32 P Orneta ń 1995 Lidzbark Warmi - dąb szypułkowy ski Orneta PŜ, 33 P Orneta ń 1995 Lidzbark Warmi - topola ski Orneta PŜ, 34 P Orneta ń 1998 Lidzbark Warmi - dąb szypułkowy ski Orneta PŜ, 35 P Orneta ń 1998 Lidzbark Warmi - dąb szypułkowy ski Orneta PŜ, 36 P Karbowo ń 1996 Lidzbark Warmi - Ŝywotnik zachodni ski Orneta PŜ, 37 P Karbowo ń 1996 Lidzbark Warmi - dąb szypułkowy ski Orneta PŜ, 38 P Karbowo ń 1996 Lidzbark Warmi - sosna pospolita ski Orneta PŜ, 39 P Karbowo ń 1966 Lidzbark Warmi - sosna pospolita ski Orneta PŜ, 40 P Karbowo ń 1995 Lidzbark Warmi - brzoza brodawkowata ski

42 1 2 3 4 5 6 Godkowo PŜ, 41 P Pod ągi ń 2001 Lidzbark Warmi - dąb szypułkowy ski Godkowo PŜ, 42 P Pod ągi ń 2001 Lidzbark Warmi - dąb szypułkowy ski Godkowo PŜ, 43 P Pod ągi ń 2001 Lidzbark Warmi - dąb szypułkowy ski Godkowo PŜ, 44 P Pod ągi ń 2001 Lidzbark Warmi - dąb szypułkowy ski Godkowo PŜ, 45 P Pod ągi ń 2001 Lidzbark Warmi - dąb szypułkowy ski Godkowo PŜ, 46 P Pod ągi ń 2001 Lidzbark Warmi - dąb szypułkowy ski Godkowo PŜ, 47 P Pod ągi ń 2001 Lidzbark Warmi - dąb szypułkowy ski Godkowo PŜ, 48 P Pod ągi Lidzbark Warmi ń- 2001 3 d ęby szypułkowe, lipa drobnolist- ski na Godkowo PŜ, 49 P Pod ągi ń 1993 Lidzbark Warmi - klon pospolity ski Godkowo PŜ, 50 P Pod ągi ń 1993 Lidzbark Warmi - 2 klony pospolite ski Godkowo PŜ, 51 P Pod ągi ń 1993 Lidzbark Warmi - klon pospolity ski Godkowo PŜ, 52 P Pod ągi ń 1993 Lidzbark Warmi - jesion wyniosły ski Godkowo PŜ, 53 P Pod ągi ń 2001 Lidzbark Warmi - jesion wyniosły ski Godkowo PŜ, 54 P Pod ągi ń 2001 Lidzbark Warmi - 5 jesionów wyniosłych ski Godkowo PŜ, 55 P Pod ągi ń 2001 Lidzbark Warmi - wi ąz górski ski Godkowo PŜ, 56 P Pod ągi ń 1993 Lidzbark Warmi - dąb szypułkowy ski Godkowo PŜ, 57 P Pod ągi ń 1993 Lidzbark Warmi - dąb szypułkowy ski Godkowo PŜ, 58 P Pod ągi ń 1993 Lidzbark Warmi - dąb szypułkowy ski

43 1 2 3 4 5 6 Godkowo PŜ, 59 P Pod ągi ń 1993 Lidzbark Warmi - dąb szypułkowy ski Miłakowo PŜ, 60 P Ró Ŝnowo 1992 Ostróda 2 lipy Miłakowo PŜ, 61 P Ró Ŝnowo 1992 Ostróda 12 d ębów szypułkowych, Miłakowo PŜ, 62 P Pawełki 1994 Ostróda dąb szypułkowy Miłakowo PŜ, 63 P Pawełki 1994 Ostróda dąb szypułkowy Miłakowo PŜ, 64 P Pawełki 1994 Ostróda dąb szypułkowy Miłakowo PŜ, 65 P Pawełki 1994 Ostróda dąb szypułkowy Miłakowo PŜ, 66 P Pawełki 1994 Ostróda dąb szypułkowy Miłakowo PŜ, 67 P Pawełki 1994 Ostróda dąb szypułkowy Miłakowo PŜ, 68 P Pawełki 1994 Ostróda dąb szypułkowy Miłakowo PŜ, 69 P Pawełki 1994 Ostróda dąb szypułkowy Miłakowo PŜ, 70 P Pawełki 1994 Ostróda dąb szypułkowy Miłakowo PŜ, 71 P Pawełki 1994 Ostróda lipa i d ąb zro śni ęte w jeden pie ń Miłakowo PŜ, 72 P Biernatki 1992 Ostróda 4 lip, 3 klony Miłakowo PŜ, 73 P Biernatki/ Miłakowo 1992 Ostróda „D ąb Butelkowy” Miłakowo PŜ, 74 P Stolno 1986 Ostróda 2 graby Miłakowo PŜ, 75 P Stolno 1986 Ostróda 2 d ęby szypułkowe Miłakowo PŜ, 76 P Stolno 1987 Ostróda sosna Miłakowo PŜ, 77 P Stolno 1986 Ostróda 9 d ębów szypułkowych Miłakowo PŜ, 78 P Stolno 1986 Ostróda lipa Miłakowo PŜ, 79 P Głodówko 1992 Ostróda 2 sosny, lipa Miłakowo PŜ, 80 P Głodówko 1987 Ostróda dąb szypułkowy Miłakowo PŜ, 81 P Głodówko 1987 Ostróda dąb szypułkowy Miłakowo PŜ, 82 P Głodówko 1987 Ostróda 2 d ęby szypułkowe Miłakowo PŜ, 83 P Głodówko 1992 Ostróda 2 buki Miłakowo PŜ, 84 P Głodówko 1987 Ostróda 3 d ęby szypułkowe

44 1 2 3 4 5 6 Miłakowo PŜ, 85 P Głodówko 1987 Ostróda grab Miłakowo PŜ, 86 P Głodówko 1987 Ostróda buk Miłakowo PŜ, d ęby szypułkowe 87 P Głodówko 1987 Ostróda 2 „D ęby na Kurhanie” Miłakowo PŜ, d ąb szypułkowy 88 P Głodówko 1987 Ostróda „Czarci D ąb” Miłakowo PŜ, 89 P Wapnik-śoł ędno 1995 Ostróda dąb szypułkowy Miłakowo PŜ, 90 P Warkałki 1952 Ostróda 7 lip drobnolistnych Miłakowo PŜ, 91 P Warkałki 1952 Ostróda 22 d ęby szypułkowe Miłakowo PŜ, 92 P RoŜnowo 1996 Ostróda dąb szypułkowy Miłakowo PŜ, sosna 93 P Miłakowo 1986 Ostróda „Sosna Antoniego” Miłakowo PŜ, 94 P Miłakowo 1986 Ostróda dąb szypułkowy „Partyzant” Miłakowo PŜ, d ąb szypułkowy 95 P Miłakowo 1986 Ostróda „D ąb przy Altanie” Miłakowo PŜ, aleja drzew pomnikowych, 96 P Miłakowo 1992 Ostróda 144 lipy Miłakowo PŜ, 97 P Miłakowo 1986 Ostróda wierzba Miłakowo PŜ, 98 P Pityny 1992 Ostróda brzoza, 3 d ęby Rubryka 2: R – rezerwat, P – pomnik przyrody Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: Fn – faunistyczny, rodzaj pomnika przyrody: P Ŝ – pomnik przyrody Ŝywej

Strefa doliny Pasł ęki została te Ŝ zaliczona do sieci ECONET PL – obszaru korytarza ekologicznego o znaczeniu krajowym (Liro, 1998 – fig. 5). W korytarzach ekologicznych konieczny jest wysoki re Ŝim gospodarowania obejmuj ący minimalizacj ę oddziaływa ń na śro- dowisko przyrodnicze. Europejsk ą Sie ć Ekologiczn ą Natura 2000 stanowi sie ć obszarów chronionych na terenie Unii Europejskiej. Celem wyznaczania tych obszarów jest ochrona cennych pod wzgl ę- dem przyrodniczym i zagro Ŝonych składników ró Ŝnorodno ści biologicznej. W skład sieci Natura 2000 wchodz ą obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) oraz specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO). W granicach arkusza znajduj ą si ę dwa obszary nale Ŝą ce do sieci NATURA 2000 – Do- lina Pasł ęki (PLB280002) i Dolina Pasł ęki (PLH280006) (tab. 9). Obszar „Dolina Pasł ęki” jest ostoj ą ptasi ą o randze europejskiej. Wyst ępuje co najmniej 23 gatunków ptaków z Zał ącznika I Dyrektywy Ptasiej min. b ąk, trzmielojad, 9 gatunków z Polskiej Czerwonej Ksi ęgi (PCK) min. bielik, kania ruda, orlik krzykliwy. W okresie l ęgo- wym w stosunkowo wysokim zag ęszczeniu obszar zasiedla: bocian biały, bocian czarny,

45 błotniak stawowy, derkacz i rybitwa czarna. Wyst ępuje co najmniej 23 gatunków ptaków z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej min. b ąk, trzmielojad, 9 gatunków z Polskiej Czerwonej Ksi ęgi (PCK).

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Orneta na tle systemów ECONET (Liro, 1998). 1 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 13M – Obszar Zachodnioma- zurski; 2 – korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 12k – korytarz ekologiczny Pasł ęki, 13k – korytarz ekologiczny Łyny; 3 – jeziora i rzeki „Rzeka Pasł ęka” obejmuje rzek ę Pasł ękę na całej jej długo ści wraz jej brzegami. Rzeka jest cenn ą ostoj ą bobrów – gatunku wa Ŝnego z europejskiego punktu widzenia. Ostoja jest siedliskiem bytowania o śmiu gatunków ryb cennych dla Europy m.in. bolenia i głowacza bia- łopłetwego, kozy oraz trzech gatunków minogów. W dolinie Pasł ęki wyst ępuje dziewi ęć ro- dzajów siedlisk wa Ŝnych dla ochrony europejskiej przyrody. S ą to m.in. gr ąd środkowoeuro- pejski, lasy ł ęgowe i Ŝyzne buczyny. Teren ten jest równie Ŝ wa Ŝną ostoja ptaków. Wyst ępuje tu 47 gatunków ptaków cennych z europejskiego punktu widzenia m.in. bocian czarny, derkacz, brodziec le śny, rybitwa czubata, rybitwa białoczelna oraz wiele ptaków drapie Ŝnych. http://przyroda.polska.pl/regiony/pojezierza_wsch/dolina_pasleki/opis.htm

46 Tabela 9 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Poło Ŝenie centralnego punktu Poło Ŝenie administracyjne obszaru (w obr ębie arkusza) Nazwa obszaru obszaru Typ ob- Powierzchnia Lp. Kod obszaru i symbol ozna- szaru Długo ść geo- Szeroko ść obszaru (ha) Wojewódz- czenia na mapie Kod NUTS Powiat Gmina gr. geogr. two

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

Dolina Lidzbark Warm. Orneta, Lubomino, warmi ńsko- 1 J PLB280002 Pasł ęki E 20°04’54” N 54°04’36” 20 669,9 PL621 Ostróda, Miłkowo, mazurskie (P) Elbl ąg, Godkowo Rzeka Lidzbark Warm. Orneta, Lubomino, warmi ńsko- 2 K PLH280006 Pasł ęka E 20°05’52” N 53°49’30” 8 418,5 PL621 Ostróda, Miłkowo, mazurskie (S) Elbl ąg, Godkowo

47 47 Rubryka 2: J – OSO, cz ęś ciowo przecinaj ący si ę z SOO, K – SOO, cz ęś ciowo przecinaj ący si ę z OSO. Rubryka 4: w nawiasie symbol obszaru na mapie, S – specjalny obszar ochrony siedlisk; P – obszar specjalnej ochrony.

XII. Zabytki kultury

Na obszarze arkusza Orneta znajduje si ę wiele cennych obiektów architektonicznych, archeologicznych, sakralnych oraz kultury technicznej. Poło Ŝenie omawianego obszaru arkusza, po śród wielu zró Ŝnicowanych krajobrazowo i siedliskowo jednostek fizjograficznych, determinowało równomierny rozwój osadnictwa. Najstarszymi z zabytków s ą ró Ŝnorodne obiekty archeologiczne (osady, cmentarzyska płaskie i kurhanowe, grodziska, sza ńce, ślady osadnicze oraz pojedyncze stanowiska lu źne) wskazuj ące na pocz ątki osadnictwa. Zachowane ślady bytno ści człowieka si ęgaj ą tutaj neoli- tu, ale prawnej ochronie podlegaj ą zwykle młodsze stanowiska. Jednym z nich jest cmenta- rzysko kurhanowe z wczesnej epoki Ŝelaza w Polkajnach zlokalizowane na północny wschód od Miłakowa. Kilka stanowisk archeologicznych znajduje si ę te Ŝ w okolicach Lubomina. Rozmieszczenie młodszych zabytków wyra źnie nawi ązuje do nadal funkcjonuj ącej sieci osadniczej, która w du Ŝym stopniu była niegdy ś kształtowana przez Zakon Krzy Ŝacki. Po- cz ąwszy od XIII wieku Zakon budował obronne zamki, cz ęsto w miejscach dawnych gro- dzisk Prusów tworzonych we wczesnym średniowieczu, a wokół nich powstawały osiedla, z których cz ęść uzyskiwała przywileje lokacyjne. Najwi ększym o środkiem, o takiej wła śnie historii i o najwi ększej liczbie obiektów chronionych, jest Orneta. Orneta powstała na staropruskim polu osadniczym „Wurmudyten” w pierwszych latach XIV wieku (www.orneta.pl/historia). W dokumencie z 26 marca 1313 roku Orneta została okre ślona jako miasto i t ę dat ę nale Ŝy traktowa ć jako pocz ątek miasta. W roku 1772 po podpisaniu w Petersburgu konwencji rozbiorowej pa ństwa polskiego, Orneta została wł ączona w granice Prus Wschodnich, i w tych granicach pozostała do 1945 r. W 1868 roku wł ączono Ornet ę do sieci telegraficznej, a na pocz ątku XX wieku do sieci tele- fonicznej. Miasto otrzymało poł ączenie kolejowe z Olsztynem, pó źniej Pieni ęŜ nem, Mor ą- giem i Lidzbarkiem Warmi ńskim. Światło elektryczne zapłon ęło w Ornecie w 1901 roku. W 1945 r. miasto liczyło ok. 7000 mieszka ńców. Ochronie konserwatorskiej podlega obszar miasta wewn ątrz byłych murów średniowiecznych, a w jego obiektami zabytkowymi s ą: - ko ściół par. pw. św. Jana Chrzciciela, XIV, XV, nr rej.: O/3 z 17.11.1956 - ko ściół ewangelicki, ob. cerkiew, 1829, nr rej.: 668/67 z 16.10.1967 - kaplica Jerozolimska, XVII/XVIII, nr rej.: O/4 z 17.11.1956 - klasztor ss. Katarzynek, 2 poł. XVI, XVIII, 2 poł. XIX, nr rej.: A-189 z 17.11.1956 - ogród klasztorny (otoczenie), XVIII, nr rej.: A-189 z 15.10.2010 - piwnice zamku, w budynku szkoły, XIV, XVI, nr rej.: O/13 z 17.11.1956

48 - mury obronne (pozostało ści), ul. Wały Jagiello ńskie, XIV-XV, nr rej.: O/6 z 17.11.1956 - ratusz, XIV, nr rej.: O/7 z 17.11.1956 - zespół urbanistyczny ulic Elbl ąskiej i Podgórnej (43 domy), 1848-1850, nr rej.: 91/86 z 17.02.1986 - dom, ul. Elbl ąska 70, poł. XIX, nr rej.: 80/85 z 20.09.1985 - dom, ul. Ko ściuszki 8, 1880, nr rej.: A-4525 z 18.05.2009 - dom, ul. 1 Maja 1, mur.-szach., pocz. XIX, nr rej.: 669/67 z 16.10.1967 - s ąd, ob. szkoła zawodowa, ul. 1 Maja 20, 1905, nr rej.: A-2281 z 16.08.2006 - willa, ul. 1 Maja 26, 1906, nr rej.: 185/91 z 18.02.1991 - willa, ul. 1 Maja 43, 1904, nr rej.: 264/93 z 30.04.1993 - kamienica, ul. Pionierów 5, (XVIII), k. XIX, nr rej.: A-4523 z 18.05.2009 - kamienica, ul. Pionierów 10, 1879, nr rej.: A-4524 z 18.05.2009 - kamienica, ul. Pionierów 12, k. XIX, nr rej.: A-4536 z 26.10.2009 - kamienica, ul. Pionierów 14, k. XIX, nr rej.: A-4537 z 26.10.2009 - kamienica, ul. Pionierów 15, k. XIX, nr rej.: A-4538 z 26.10.2009 - kamienica, ul. Pionierów 16, k. XIX, nr rej.: A-4536 z 26.10.2009 - dom, ul. Sienkiewicza 2, XVIII-XIX, nr rej.: 382/94 z 1.09.1994 - dom, ul. Sienkiewicza 4, XVIII, XIX/XX, nr rej.: 383/94 z 3.09.1994 - dom, pl. Wolno ści 1, 1846, 1940, nr rej.: 532/97 z 5.05.1997 - dom, pl. Wolno ści 3, 2 poł. XIX, nr rej.: 530/97 z 14.04.1997 - dom, pl. Wolno ści 5, XVIII, po 1880, nr rej.: 527/97 z 11.03.1997 - dom, pl. Wolno ści 10, XIX, nr rej.: 670/67 z 18.10.1967 - dom, pl. Wolno ści 12, XIX, nr rej.: 671/67 z 18.10.1967 - dom, pl. Wolno ści 14, XIX, nr rej.: 672/67 z 18.10.1967 - dom, pl. Wolno ści 17, XVII-XVIII, 2 poł. XIX, nr rej.: 541/97 z 19.06.1997 - dom z oficyn ą i dobudówk ą, pl. Wolno ści 21, XVI-XVII, XIX, po 1920,nr rej.: 460/95 z 5.06.1995 - dom, pl. Wolno ści 23, XVII-XIX, nr rej.: 171/90 z 28.12.1990 - dom, pl. Wolno ści 25, XV, 2 poł. XIX-XX, nr rej.: 540/97 z 19.06.1997 - kamienica z oficyn ą, pl. Wolno ści 27, (XVIII, 2 poł. XX, nr rej.: A-2178 z 7.03.2005 - kamienica z oficyn ą, pl. Wolno ści 29, XVIII, 1 ćw. XX, nr rej.: A-2208 z 23.09.2005 - dom, pl. Wolno ści 31, XVIII/XIX, nr rej.: O/12 z 17.11.1956 - dom, pl. Wolno ści 33, XVIII/XIX, nr rej.: O/11 z 17.11.1956 - dom, pl. Wolno ści 35, XVIII/XIX, nr rej.: O/10 z 17.11.1956

49 - spichlerz, ul. Browarna 12, k. XVIII, nr rej.: 673/67 (O/30) z 18.10.1967

Wśród najcenniejszych zabytków sakralnych arkusza Orneta nale Ŝy wymieni ć jeden z najwspanialszych ko ściołów barokowych na Warmii – Sanktuarium Nawiedzenia NMP w Kro śnie, zbudowany w latach 1715 –1720 i wzorowany na Świ ętej Lipce, a tak Ŝe barokowy ko ściół z kru Ŝgankami ( wraz z cmentarzem przyko ścielnym) w Chwal ęcinie. W Ba Ŝynach obiektami zabytkowymi s ą: ko ściół pw. Mikołaja Biskupa i Rocha z 1 poł. XIV, XV/XVI, cmentarz ko ścielny oraz zespół pałacowy z XVIII-XIX wieku (pałac, park i budynek gospodarczy). W miejscowo ści Krosno na list ę zabytków wpisano zespół ko ścioła odpustowego z 1 poł. XVIII, ko ściół pw. Nawiedzenia NMP i św. Józefa, dom ksi ęŜ y emerytów oraz spichrz. W Stolnie ochrona konserwatorsk ą obj ęty jest pó źnoklasycystyczny dwór wzniesiono w drugiej poł. XIX w., murowany z cegły, otynkowany, jednokondygnacyjny z płytkim obu- stronnym ryzalitem. Z innych obiektów sakralnych tak Ŝe cenne s ą: XIX wieczny ko ściół wraz z cmentarzem w Bogaty ńskich oraz ko ściół w Opinie. Z pozostałych zabytków do rejestru są wpisane: pó ź- nobarokowy, zało Ŝony na rzucie prostok ąta, z siedmioosiow ą elewacj ą pałac rodziny von Thüngen (Trüngen) w Bogaty ńskich, a tak Ŝe dwory w Karkajmach, Białym Dworze i szkoła w Opinie. Podobn ą do Ornety histori ę ma Miłakowo (Liebstadt) – drugie pod wzgl ędem wielkości miasto opisywanego obszaru. Pierwsza osada powstała w 1302 roku, jako podgrodzie zamku krzyŜackiego zbudowanego przez komturów elbl ąskich. W Lubominie, kolejnej miejscowo ści b ędącej siedzib ą gminy, najcenniejszymi zabyt- kami s ą XIV-wieczny, cz ęś ciowo wskutek po Ŝaru przebudowany w XIX wieku ko ściół pw. św. Katarzyny oraz znajduj ące si ę w jego s ąsiedztwie kapliczki. Do rejestru zabytków s ą te Ŝ wpisane ko ścioły w Wapniku i Ełdytach Wielkich (wraz z cmentarzem) oraz barokowo- klasycystyczny dwór w Białej Woli, neoklasycystyczny dwór w Ełdytach Wielkich i kaplicz- ka w Świ ękitach.

XIII. Podsumowanie

Na obszarze arkusza Orneta, w utworach czwartorz ędowych ró Ŝnego wieku, wyst ępuj ą dwa uŜytkowe poziomy wodono śne. Wody reprezentuj ące drug ą lub rzadziej trzeci ą klas ę jako ści eksploatowane s ą w kilkudziesi ęciu ró Ŝnej wielko ści uj ęciach i rozprowadzane w sieci wodoci ągowej w wi ększo ści miast, wsi i osiedli.

50 Na opisywanym obszarze wyst ępuje znaczna ilo ść obiektów chronionych. Spo śród przyrodniczych nale Ŝy wymieni ć rezerwat faunistyczny „Ostoja Bobrów na Rzece Pasłęce”, dwa obszary chronionego krajobrazu – Równiny Orneckiej i Rzeki Pasł ęki oraz kilkadziesi ąt pomników przyrody Ŝywej. Dolina Pasł ęki została te Ŝ wł ączona jako krajowy korytarz ekologiczny w sieci ECONET oraz ostoja (ptasia i siedliskowa) w mi ędzynarodowej sieci NATU- RA 2000. Ochrona konserwatorsk ą obj ętych jest wiele stanowisk archeologicznych oraz budowli świeckich i sakralnych. Na obszarze arkusza Orneta udokumentowano dwa zło Ŝa iłów ceramiki budowlanej – „Orneta” i „Bogaty ńskie”, w których kopalin ą s ą iły zastoiskowe czwartorz ędu oraz jedno zło Ŝe kruszywa piaskowego „Henrykowo”. Powy Ŝsze zło Ŝa nie były dotychczas zagospodarowane górniczo. Poszukiwawcze prace geologiczne za kruszywem piaskowo-Ŝwirowym, iłami ceramiki budowlanej, kred ą jeziorn ą i torfami, prowadzone na niemal całym obszarze arkusza, na wi ększo ści obszarów zostały zako ńczone z wynikiem negatywnym. W wyznaczonych obszarach perspektywicznych kruszywa piaskowego oraz iłów ceramiki budowlanej s ą realne szanse na udokumentowanie małych złó Ŝ o znaczeniu lokalnym. Na terenie obj ętym arkuszem Orneta wskazano obszary rekomendowane do bezpo śred- niego składowania odpadów komunalnych i oboj ętnych. Obszary rekomendowane do składowania odpadów oboj ętnych wytypowano w miejscach wyst ępowania na powierzchni terenu glin zwałowych zlodowacenia wisły. Obszary zlokalizowane s ą na terenie gmin: Orneta, Miłakowo i Lubomino. Obszary wskazane do składowania odpadów komunalnych znajduj ą si ę na terenie gminy Orneta – w granicach udokumentowanych złó Ŝ surowców ilastych ceramiki budowlanej „Orneta” i „Bogaty ńskie” oraz w północno-zachodniej cz ęś ci analizowanego terenu, w granicach powierzchniowego wyst ępowania iłów i mułków zastoiskowych zlodowacenia wisły. Warunki hydrogeologiczne dla składowania odpadów w przewa Ŝaj ącej cz ęś ci wytypowanych obszarów s ą korzystne. Wody poziomów u Ŝytkowych s ą najcz ęś ciej dobrze izolowane warstw ą osadów słaboprzepuszczalnych, a stopie ń ich zagro Ŝenia okre ślono na bardzo niski i niski. Jedynie niewielkie obszary wskazane w cz ęś ci północnej, północno-wschodniej i północno-zachodniej s ą słabiej izolowane od zanieczyszcze ń powierzchniowych. Nale Ŝy podkre śli ć, Ŝe ka Ŝdorazowo decyzj ę o lokalizacji obiektów potencjalnie uci ąŜ liwych dla środowiska (w tym składowisk odpadów) musi poprzedzić rozpoznanie geologiczno-in Ŝynierskie i hydrogeologiczne miejsca planowanej inwestycji.

51 Korzystne warunki naturalne, dobra infrastruktura, dogodne poło Ŝenie w s ąsiedztwie takich miast jak: Olsztyn, Braniewo, Gda ńsk, Elbl ąg i granicy z Obwodem Kaliningradzkim Rosyjskiej Republiki Federacyjnej, sprawiaj ą, Ŝe opisywany rejon jest atrakcyjny pod wzgl ę- dem inwestycyjnym. Du Ŝe mo Ŝliwo ści istniej ą te Ŝ w dziedzinie przetwórstwa owocowo- warzywnego, a tak Ŝe w dziedzinie agroturystyki. Dogodne poło Ŝenie sprawia, Ŝe obszar arkusza jest atrakcyjny pod wzgl ędem inwestycyjnym.

XIV. Literatura

ALBERING H., LEUSEN S., MOONEN E., HOOGEWERFF J., KEINJANS J., 1999 – Hu- man Health Risk Assessment: A Case Study Involving Heavy Metal Soil Contamina- tion After the Flooding of the River Meuse during the Winter of 1993-1994. Envi- ronmental Health Perspectives 107 (1), 37-43. BER A., 2006 – Mapa glacitektoniczna Polski w skali 1: 1 000 000 BIRCH G., SIAKA M., OWENS C., 2001 – The source of anthropogenic heavy metals in fluvial sediments of a rural catchment: Coxs River, Australia. Water, Air & Soil Pol- lution, 126 (1-2): 13 – 35. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., 1996 — Heavy metals in the Bystrzyca river flood plain. Geological Quarterly, 40 (3): 467-480. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., LEWANDOWSKI P., 1995 – Metale ci ęŜ kie w glebach tarasów zalewowych Pisi. Prz. Geol. 44 (1), 75, 1996. BORDAS F., BOURG A., 2001 – Effect of solid/liquid ratio on the remobilization of Cu, Pb, Cd and Zn from polluted river sediment. Water, Air, and Soil Pollution 128:391-400. GABLER H., SCHNEIDER J., 2000 – Assessment of heavy metal contamination of floodplain soils due to mining and mineral processing in the Harz Mountains, Germany. Environmental Geology 39 (7): 774-781. GOCHT T., MOLDENHAUER, K.M. AND PÜTTMANN W., 2001 – Historical record of polycyclic aromatic hydro-carbons (PAH) and heavy metals in floodplain sediments from the Rhine River (Hessische Ried, Germany). Applied Geochemistry 16: 1707– 1721. GRABOWSKI D. (red.), MORAWSKI W., POCHOCKA-SZWARC K., 2007 – Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w woje- wództwie warmi ńsko-mazurskim. CAG PIG, Warszawa.

52 GRADYS A., 1996a – Charakterystyka wybranych torfowisk z terenu gminy Lubomino. In- wentaryzacja złó Ŝ surowców mineralnych województwa olszty ńskiego z uwzgl ęd- nieniem elementów ochrony środowiska. Gmina Lubomino. Przedsi ębiorstwo Geo- logiczne „POL-GEOL” w Warszawie. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa. GRADYS A., 1996b – Charakterystyka wybranych torfowisk z terenu gminy Miłakowo. In- wentaryzacja złó Ŝ surowców mineralnych województwa olszty ńskiego z uwzgl ęd- nieniem elementów ochrony środowiska. Gmina Miłakowo. Przedsi ębiorstwo Geo- logiczne „POL-GEOL” w Warszawie. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa. HOWSAM M., JONES K., 1998 – Sources of PAHs in the environment. In: PAHs and re- lated compounds . Springer-Verlag Berlin Heidelberg, p. 137–174 http://przyroda.polska.pl/regiony/pojezierza_wsch/dolina_pasleki/opis.htm http://www.orneta.pl/historia Instrukcja , 2005 – Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. JURYS L., WYTYK A., 1980 – Sprawozdanie z poszukiwań surowców ilastych w północnej cz ęś ci woj. elbl ąskiego. Kombinat Geologiczny Północ, Zakład Projektów i Doku- mentacji Geologicznych, Oddział w Gda ńsku. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KARSKI J., 1960 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa surowców ceramicznych „Orneta”, po- w. Braniewo, woj. Olszty ńskie. Przedsi ębiorstwo Studzienno-Dokumentacyjne Prze- mysłu Terenowego Materiałów Budowlanych. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Ge- ol., Warszawa. KLECZKOWSKI A.S. (red.), 1990 – Mapa obszarów Głównych Zbiorników Wód Podziem- nych (GZWP) w Polsce, wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1:500 000. AGH, Kraków. KONDRACKI J., 2000 – Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN Warszawa. KWA ŚNIEWSKA J., 1983 – Czwartorz ędowe surowce w ęglanowe województwa olszty ń- skiego. Przedsi ębiorstwo Geologiczne. Warszawa. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. LINDSTRÖM M., 2001 – Urban land use influences on heavy metal fluxes and surface sediment concentrations of small lakes. Water, Air & Soil Pollution, Vol.126 Nos. 3–4 p. 363 – 383.

53 LIRO A. (red.), 1998 – Koncepcja krajowej sieci ekologicznej ECONET – POLSKA. Funda- cja IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. LIU H., PROBST A. LIAO B., 2005 – Metal contamination of soils and crops affected by the Chenzhou lead/zinc mine spill (Hunan, China). Sci Total Environ. 339(1–3): 153– 166. MACDONALD D., INGERSOLL C., BERGER T., 2000 – Development and Evaluation of consensus-based Sediment Development and evaluation of consensus-based sediment quality guidelines for freshwater ecosystems. Archives of Environmental Con- tamination and Toxicology 39: 20–31. MA ŃKOWSKA A., SŁOWA ŃSKI W., 1977 – Mapa Geologiczna Polski 1:200 000, wyd. A, arkusz Lidzbark Warmi ński. Instytut Geologiczny. Warszawa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., 2006 – Mapa geologiczna Polski 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MECRAY E. L., KING J. W., APPLEBY P. G., HUNT A. S., 2001 – Historical trace metal accumulation in the sediments of an urbanized region of the Lake Champlain Water- shed, Burlington, Vermont. Water, Air & Soil Pollution Vol. 125 Nos. 1–4 p 201 – 230. MIDDELKOOP H., 2000 – HEAVY-metal pollution of the river Rhine and Meuse flood- plains in the Netherlands. Geologie en Mijnbouw / Netherlands Journal of Geo- sciences 79 (4): 411–428. MILLER J., HUDSON-EDWARDS K., LECHCLER P., PRESTON D., MACKLIN M., 2004 – Heavy metal contamination of water, soil and produce within riverine communities of the Rio Pilcomayo basin, Bolivia. Sci. Total Environ. 320(2-3):189-209. MOCZULSKA G., 1983a – Sprawozdanie z poszukiwa ń serii piaszczysto – Ŝwirowych w N i NE cz ęś ci województwa elbl ąskiego. Przedsi ębiorstwo Geologiczne w Warszawie. Oddział w Gda ńsku. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MOCZULSKA G., 1983b – Sprawozdanie z poszukiwa ń serii piaszczysto – Ŝwirowych w N i NE cz ęś ci województwa elbl ąskiego. Rejon Głodówko-Bogaty ńskie. Przedsi ębior- stwo Geologiczne w Warszawie. Oddział w Gda ńsku. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

54 MOCZULSKA G., WOJTKIEWICZ J., 1983 – Sprawozdanie z poszukiwa ń serii piaszczysto- Ŝwirowej w N i NE cz ęś ci województwa elbl ąskiego (były powiat: Braniewo, Pasł ęk, Elbl ąg). Przedsi ębiorstwo Geologiczne w Warszawie. Oddział w Gda ńsku. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MORAWSKI W., 2004 – Stratygrafia i paleogeografia czwartorz ędu południowej Warmii. Prace Pa ństwowego Instytutu Geologicznego, 181: 81–108. Warszawa. OFICJALSKA H., NIEMYJSKA B., 1998 – Szczegółowa mapa hydrogeologiczna Polski, ark. Orneta (97). Pa ństwowy Instytut Geologiczny. Warszawa. OSTRZY śEK S., DEMBEK W. i in., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfo- wych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ędnieniem wymogów zwi ązanych z ochrona i kształtowaniem środowiska. In- stytut Melioracji i U Ŝytków Zielonych. Falenty. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Ge- ol., Warszawa. PACZY ŃSKI, B. red., 1995 – Atlas hydrogeologiczny Polski. Cz. II. Zasoby, jako ść i ochrona zwykłych wód podziemnych w Polsce. Pa ństwowy Instytut Geologiczny. War- szawa. PACZY ŃSKI B., SADURSKI A. (red), 2007 – Hydrogeologia regionalna Polski. Wyd. Geol. Warszawa. POPRAWA P., 2010 – System w ęglowodorowy z gazem ziemnym w łupkach – północno- ameryka ńskie do świadczenia i europejskie perspektywy. Przeg. Geol. vol. 58, nr 3: 216–225. POPRAWA, KIERSNOWSKI, 2008 – Perspektywy poszukiwa ń gazu ziemnego w skałach ilastych (shale gas) oraz gazu ziemnego zamkni ętego (tight gas) w Polsce. Biul. Pa ństw. Inst. Geol. Nr 429, s. 145 –152. PULFORD I., MACKENZIE A., DONATELLO S., LAURA HASTINGS L., 2009 – Source term characterisation using concentration trends and geochemical associations of Pb and Zn in river sediments in the vicinity of a disused mine site: implications for con- taminant metal dispersion processes.Environmental Pollution 157(5): 1649–1656 RABEK W., ŚWIERSZCZ B., 1995 – Projekt bada ń geologicznych dla wykonania arkuszy śelazna Góra (33), Pieni ęŜ no (61), Orneta (97) Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski w skali 1: 50 000. Przedsi ębiorstwo Hydrogeologiczne Sp. z o. o. Gda ńsk. RAMAMOORTHY S., RAMAMOORTHY S., 1997 – Chlorinated organic compounds in the Environment. Lewis Publishers.pp.370.

55 Raport o stanie środowiska województwa warmi ńsko-ma-zurskiego w 2010 roku., 2010. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Olsztynie. Olsztyn. REISS D., RIHM B., THÖNI C., FALLER M., 2004 – Mapping stock at risk and release of zinc and copper in Switzerland – dose response functions for runoff rates derived from corrosion rate data. Water, Air, and Soil Pollution vol 159: 101–113. ROCHER V., AZIMI S., GASPERI J., BEUVIN L., MULLER M., MOILLERON R., CHEBBO G., 2004 – Hydrocarbons and metals in atmospheric deposition and roof runoff in Central Paris. Water, Air, and Soil Pollution vol. 159: 67–86. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw nr 165, poz. 1359, z dnia 4 pa ździernika 2002 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 61, poz. 549 z dnia 10 kwietnia 2003 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji stanu tych wód. Dziennik Ustaw nr 32, poz. 284, z dnia 1 marca 2004 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych, Dziennik Ustaw nr 162, poz. 1008, z dnia 10 wrze śnia 2008 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ące rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 39, poz. 320 z dnia 13 marca 2009 r. RZEPECKI P., 1982 – Jeziorne osady wapienne północno-wschodniej cz ęś ci województwa elbl ąskiego. Sprawozdanie ze zwiadu generalnego. Przedsiębiorstwo Geologiczne w Warszawie. Oddział w Gda ńsku. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

56 SJÖBLOM A, HÅKANSSON K., ALLARD B., 2004 – River water metal speciation in a mining region – the influence of wetlands, limning, tributaries, and groundwater. Water, Air, and Soil Pollution 152: 173–194. SŁOWA ŃSKI W., 1976 – Mapa Geologiczna Polski 1:200 000, wyd. B, arkusz Lidzbark Warmi ński. Instytut Geologiczny. Warszawa. SOKOŁOWSKI T., ŚWI ĄDER J., PAULO A., 2005 – Mapa geologiczno-gospodarcza, arkusz Dobry, w skali 1:50 000, Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. SOLCZAK E., 1987 – Sprawozdanie z bada ń geologiczno-zwiadowczych za zło Ŝami kruszywa naturalnego województwo elbl ąskie. Gda ńskie Przedsi ębiorstwo Produkcji Kruszywa i Usług Geologicznych KRUSZGEO. Gda ńsk. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STOPA-BORYCZKA M., BORYCZKA J., 2005 – Klimat. [W:] Richling, A., Ostaszewska, K., (red.). Geografia fizyczna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Polsce; Mapa st ęŜ enia cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. II. Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SURMA L., 1979 – Sprawozdanie z wykonanych wierce ń zwiadowczych za zło Ŝami kruszywa naturalnego w wybranych rejonach województwa elbl ąskiego. Gda ńskie Przed- si ębiorstwo Produkcji Kruszywa i Usług Geologicznych KRUSZGEO. Gda ńsk. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SZUFLICKI, MALON A., TYMI ŃSKI M. (red.), 2011 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2010 r., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. ŠMEJKALOVÁ M., MIKANOVÁO., BOR ŮVKA L., 2003 – Effects of heavy metal concentrations on biological activityof soil micro-organisms. Plant & Soil Environ., 49 (7): 321–326. TYSKI S. (red.), 1969 – Synekliza perybałtycka. [w:] 1. Budowa geologiczna Polski. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. Dziennik Ustaw nr 185, poz. 1243 z dnia 5 pa ździernika 2010 r.

57 VINK J., (2009) – The origin of speciation: Trace metal kinetics over natural water/sediment interfaces and the consequences for bioaccumulation. Environmental Pollution 157: 519–527. WENG H., CHEN X., 2000 – Impact of polluted canal water on adjacent soil and groundwater systems. Environmental Geology vol. 39 (8): 945–950. WILDI W., DOMINIK J., LOIZEAU J., THOMAS R. FAVARGER P. HALLER L., PER- ROUD A., PEYTREMANN C., 2004 – River, reservoir and lake sediment contamination by heavy metals downstream from urban areas of Switzerland. Lakes & Rese- rvoirs: Research & Management 9 (1): 75–87. WOJTKIEWICZ J., 1983 – Sprawozdanie z poszukiwa ń serii piaszczysto – Ŝwirowej w pół- nocnej i północno-wschodniej cz ęś ci województwa elbl ąskiego. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. WYTYK A., 1987 – Sprawozdanie z przeprowadzonych bada ń geologicznych za zło Ŝem kredy jeziornej w rejonie Glebisko i Henrykowo woj. elbl ąskie. Przedsi ębiorstwo Geo- logiczne w Warszawie. Zakład w Gda ńsku. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

ZAPRZELSKI Z., 2010 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa piasków skaleniowo- kwarcowych Henrykowo w miejscowo ści Miłakowo, gm. Miłakowo, pow. ostródzki, woj. warmi ńsko-mazurskie. Zasady dokumentowania złó Ŝ kopalin stałych, 2002 – Komisja Zasobów Kopalin, Minister- stwo Środowiska, Warszawa.