© Copyright by Fabrizio Serra editore, Pisa · Roma. cazione, spesso chiamatoancheCodice pio/piano-benedettino,inriferimentoaidue Parole chiave Sommario ra dellaprimacodificazione. ra tori. –4.Lacostituzione gislazione ecclesiastica.Nella canonisticail I successivi. –4.4Attilegislativi –5.Conclusione. conseguenze giuridiche. precedenti.elezioni pontificie.–4.2.Attilegislativi –4.3Le nuove eleloro norme Ecclesiae del recupero esalvaguardia della dio esaminailtestolegislativo allaluce le intemadielezionepontificia.Lostu eventuale intromissionedelpotere civi tutte riprovato, comeancheogni altra gennaio 1904, ilveto venne unavolta per Riassunto cosiddetto cardinalizia distudiare laquestionedel tificio, PioXincaricò una commissione la costituzione proprio finoalconclave del1903.Con toliche europeenelleelezionipapali cat potenze plurisecolare dellegrandi di esclusiva, checostituìun’ingerenza ALLA VIGILIA DELLA PRIMA CODIFICAZIONE DELLA PRIMA VIGILIA ALLA sulla portatastoricadelladecisionedi dare un ordine sistematico alla le l Centenariodellaprimacodificazioneèun’occasione perinterrogarsi https://doi.org/10.19272/201708603004 CIVILE SIVE EXCLUSIVAM SIVE VETO CIVILE OMNINO rivendicata l’ope anchetramite libertas

: 1. Introduzione. – 2. I presupposti storico-giuridici. –3.Ilavori: 1.Introduzione.–2.Ipresupposti storico-giuridici. prepara

: Appenasalitoalsoglio pon REPROBAMUS - veto ossiailpreteso diritto

: Commissum nobis Pio X, conclave, codifi COMMISSUM NOBIS COMMISSUM Commissum nobis Jürgen Jamin 1. Introduzione del20 libertas libertas LA COSTITUZIONE LA ------·« . –4.1Afavore della ius ecclesiae Law. of codification thefirst in thecontext of Ecclesiae CanonLaw,codification of Keywords towards regaining full step theconstitutionasanimportant of ananalysis offers election. The article the secular powers in the papal of for allthisandany otherinterferences Commissum nobis and nottobeelected.The constitution question of theso-called question of Cardinals tostudythe a commissionof after hiselection, PiusXestablished Abstract College the of to indicatethosemembers the more important the more important exclusion, i.e.thealleged competenceof Codex iuriscanonici DI PIO X who were

: Inthemonthsimmediately

» ·xxix,

: Pius X, papal election, : PiusX,papal 3 reproved onceand , libertas Ecclesiae libertas 2017 personæ minusgratæ Catholic ·pp.

libertas Ecclesiae libertas Veto di1917viene 591-610

Countries, or right of orrightof

libertas libertas Sacred nelle - -

© Copyright by Fabrizio Serra editore, Pisa · Roma. Hof- undStaatsarchivszuWien Frankreich undSpanienbeiden Papstwahlen. lagunare, poiché« Chiesa, motivopercuieresseunaFacoltàdiDirittoCanoniconellacittà era ben conscio dell’importanza dello strumento giuridico per la vita della L. Wahrmund ten von1447bis1555(NikolausV. bisPaulIV.).EinekirchenrechtlicheUntersuchungüberdenAnfang degli Statiliberali blici efficacidacontraporresullostessoterrenocuiprovenival’offensiva sionis del DirittoCanonico pendente ha le proprieleggi,chenel loro complessocostituiscono il codice Venezia, 592 candidato alsogliodi Pietro in duemodi d’Europa (Francia,SpagnaeAustria)cercavanodideterminarelasceltadel pontefici cheiniziaronoeterminaronoilprocessodellacodificazione dex iuriscanonici siae veto. che, dasecoli,eraminataoquantomenocondizionatadalcosiddetto ambito crucialedellavitaecclesialequaleèquellodell’elezionepontificia canonici civile, anzichédiredigereunanuovacollezioneaggiornatadel l’introduzione dellaformacodificatoriaaguisadeicodiciinusonell’ambito viare la offrono unapresentazioneapprofonditaeminutadellosviluppo storicodell’ dicare l’indipendenzadellaChiesaeaffermarelapiena o dirittodiesclusione. nelle annatedell’ stante l’asprodibattitotraidueautorisullerispettivetesi,documentato indiversicontributi l’esclusiva formale. Chiesa istituita da Cristo società perfetta da qualunque altra distinta e indi X eBenedettoXV.Traitantimotivichespinseroilneo-elettoPioadav Arduum sanemunus Prima didarel’avvioallavorocodificatorioconlapubblicazionedelm.p. 1904) ilneo-elettoponteficecompìunattolegislativosignificativoperriven 3 4 2 1 5

G. Sarto I terminiusatinellaletteraturastoricae/ocanonisticavariano tra C. Fantappiè Ex multis Si consultinoidiversistudidiWahrmundeSägmüllerche, purnonessendorecenti, « ,

che esigevaunafermapresadiposizioneeilricorsoastrumentipub ius excludendi Facoltà diDiritto , reformatio iuris 1 ilmaggiorefucertamentel’implementazionedella sirimandaa , Lettera alclero , (1917),Giuffrè,Milano2008,inparticolarmodolepagine639-689 e923-981. Das Ausschliessungsrecht Archiv fürkatholischesKirchenrecht , Chiesa Romanaemodernitàgiuridica , exclusiva formalis

». 2. Ipresuppostistorico-giuridici

come ognisocietàbeneordinatahalesueleggi,cosìla (19marzo1904),conlacost. 5 2 GiàdapatriarcadiVenezia,ilcardinalGiuseppeSarto

– ». C. Fantappiè, 3 4 ‒giàdamoltotempoindiscussione‒,optandoper Documenti Contalestrumentolemaggioripotenzecattoliche del19ottobre1902,inArchivioSeminarioPatriarcale di , Wien1888.2. jürgen jamin , droitd’exclusion,vetocivile,deveto,dirittodi , bustan.1242. (Jusexclusivae)

Chiesa Romanaemodernitàgiuridica

Mit BenützungunpublicirterActen desK.K.Haus-, J. B.Sägmüller

: tramite l’esclusione divoti ovvero dell’ultimo decenniodell’Ottocento , cit.,p.660. Commissum nobis der katholischenStaatenÖsterreich, , Die PapstwahlenunddieStaa libertas Ecclesiae ius exclusivae libertas Eccle esclusiva (20gennaio . Vol. Corpus iuris , ius exclu ii , nono inun .

: Pio Il Co veto

: 1. ------

© Copyright by Fabrizio Serra editore, Pisa · Roma. riuscisse araggiungerelamaggioranzadeidueterzivoti,necessariaall’e l’ambasciatore oilcardinaledellacorona‒affinchédettacandidaturanon francese obbedientealledirettiveottenutedalrispettivosovranotramite dei presentiinconclave‒spessounpartitonazionalespagnolo,tedescoo partito interno del collegio cardinalizio, numericamente superiore al terzo xv Estratto daglistudiinonorediV. Scialoja menti cattolici46,Studium,Roma 2004.Conparticolareriferimentoalvetoaustriacotrat miglior posizioneperpotermanifestarelavolontàdelproprio sovrano. ve, letrepotenzesiavvalevanodeimedesimicardinaliche, all’internodiesso,eranonella – aicardinalipresentiinconclave. noscenza alcardinaledecanoaffinchépotessedarnecomunicazione –informaoraleoscritta del SacroCollegio(peresempioprimaodopounoscrutinio) ovveropotevafarneavereco nate e documentate nello studio di Malgrado leprotesteelosdegnochetalipratichesuscitavano,ilSacroCol des staatlichenRechtesderExclusiveinPapstwahl aveva ottenutoqualchevoto. possibile l’elezionedelcardinalSarto,chetuttavia,giàdalprimoscrutinio, le diLeoneXIIIinvesteSegretarioStatoperbensedicianni.Ciòrese favorito, il cardinale del Tindaro, collaboratore principa quando lavolontàdell’Imperatore d’Austria sbarròlastradaalcandidato Pietro uncardinalecontroilqualefossestatapronunciatal’esclusiva. legio difattosiastenne‒conpocheeccezioninell’eleggereallacattedra potenze europee ne avrebbemessoarischiol’imparzialitàdellaSantaSedenelconcertodelle Tübingen 1892. nale dello stessosovrano,cheesprimevailsuonongradimentoversouncardi lezione. Aalen 1967).3. prima delconclavedalsuoprìncipe) qualificata, uncardinaledellanazionedelsovranointeressato(giàinformato su ragionimeramentepolitiche,poichésisostenevachel’eventualeelezio contro l’elezionealpontificatodiuncandidato.Ilmotivoaddottopoggiava ‒ distinguendosiinquestonettamentedall’esclusionedivotiilsuoveto nel sistemadellepotenzeeuropee (1887-1904) 9 7 8 6 Nel primo caso, intervenuto nellamaggiorpartedei conclavideisecoli Tale vetoformalefuesercitatoanchenelprimoconclavedel Nel secondocasol’interventodelpoteresecolaresipoggiavasull’autorità e Le notevicendedelconclave del 1903nelsuocontestostorico-politicosonobenesami Il cardinaleincaricatodimanifestareilvetopotevafarlopersonalmente atuttiimembri Come riassumebene Non potendoevidentementeimpiegaredegliambasciatori una voltainiziatoilConcla

; qualoratalecardinalefosseinprocintodigiungereallamaggioranza xvi , la candidatura di un cardinale promettente veniva impedita da un civile veto sive exclusivam omnino reprobamus omnino exclusivam sive veto civile J. B.Sägmüller

; in tal modo si guidava l’elezione su di un altro candidato. S. Pivano, , Die PapstwahlbullenunddasstaatlicheRechtderExclusive 9 L. Trincia

Il dirittodiVeto , Torino1905. . Religioneesocietà. Storia della Chiesa e dei movi 6 opponevainformapubblicaeaperta , , Tübingen1890(ristampa Conclave epoterepolitico «

ius exclusivae

» nell’elezionedelpontefice . Il vetoaRampolla

: ScientiaVerlag xx secolo, 593 8 7 ------, .

© Copyright by Fabrizio Serra editore, Pisa · Roma. p. 12. nessuno siimmaginava si riscontranellastoriadelpapatoedesibendounacapacitàdigovernoche Chiesa noneraperciòunimpegnoperidealeastratto vedendosi eletto pontefice senza averlo minimamente cercato prima personaleconseguenzedell’ingerenzadelpoterecivilenelconclave, Straordinari competenteperil disbrigodeirapporticongliStati. suo tempo personali qualesudditodellacasaimperialed’Austria 594 zione di tefice diimpegnarsiafavoredella « tal evento“traumatico”chestravolselasuavita.Nondimenoappenaeletto, Per comprenderebenequindilesceltediPioX,occorrenonsottovalutare egli fattodituttoperconvincereilSacroCollegioneldesisteredall’elezione. legame strettoedamichevoleconlacasaimperiale e rappresentatodalsovranoasburgico.Personalmentemantenne pertuttalasuavitaun ni dellasuavitanelRegnoLombardo-Veneto,unoStatodipendente dall’Imperoaustriaco qualsiasi intromissionedelpoterecivilenelleelezionipontificie. del vetoperverificarneilfondamentogiuridico,alloscopodiporrefinea stria garantivalui” Novecento. Inognicaso,ilcard.Sartoavevadettoinconclave alcard.Ferrariche“dell’Au altrettanto consentaneoallapresenzaedalruolodellaDuplice Monarchia,aglialboridel vo ponteficeedelsuosegretariodistatoècertomenoardito delprecedentemaalmeno österreichisch-ungarischen ta investedisegretariodaPietroGasparri, pubblica europea,Pio X affidòad unacommissione cardinalizia,coordina Sollecitato anchedareazionisiadall’internodellaChiesadall’opinione potere secolare. ta ilcontributodi diritto canonicoeconsultoristimatidellaCuriaRomana,qualiF.X.Wernz del papafurichiestocontemporaneamenteilpareredeimassimiespertidi Vienna di unsettoredell’aristocraziaveneziananonimmemoredell’antica relazionespecialecon Possono essere residui culturali della ruralità veneta di Sarto, eredità familiare, influenze pur avere,ancheserimangonooscurisignificatoeportata della sorprendentedichiarazione. aus demHistorischenSeminarderUniversitätZürich

Pio XaffrontòlaguidadellaChiesaconunalibertàinteriorecheraramente 11 13 12 10 La premuradelneo-ponteficePioXperl’indipendenzaelibertàdella

Nato aRieseinVenetonel2giugno1835,GiuseppeSartovisse iprimitredecennian Riguardo ailavoripreparativi alla costituzionepianal’articolosipoggiasullapresenta Il GasparrifusceltoqualeSegretario dellaS.CongregazionepergliAffariEcclesiastici G. Romanato

» ( L. Trincia , acuradi G. Rumi ,

: almenoun’auradiconsensotraiprelatieleautoritàdell’Impero doveva P. Frei La SantaSede,ilmondocattolicoitalianoel’AustriadegliAsburgo G. , , Conclave epoterepolitico Pio X La Bella, ilMulino,Bologna2003,pp.523-524[pp.523-538]). La , . Die PapstwahldesJahres1903unterbesondererBerücksichtigung Alle origini del cattolicesimo contemporaneo

» 3. Ilavoripreparatori , PeterLang,Bern1977(« 10 . Egliseppedistinguerebenetraibuoniricordi jürgen jamin libertas Ecclesiae , cit. , pp.

: « 223-245.

L’orientamento complessivodelnuo », 49). 12

Geist undWerkderZeiten.Arbeiten l’esamedella neiconfrontidiqualsiasi 11 eildoveredelpon

, Lindau,Torino2014, : eglistessosubìin vexata quaestio

; anzi 13 Suordine , in

: avendo Pio X e il ------

© Copyright by Fabrizio Serra editore, Pisa · Roma. appoggiandosi tra altrosuglistudistorici di Wahrmunde Sägmüller, , EugenioPacelli,disvolgereun’indagineinmerito.Ilgiovanecuriale, Austria, FranciaeSpagnal’esclusivanelconclave infatti unqualsiasiattogiuridicodiconcessionedapartedell’autoritàeccle exclusionis libertà, né d’altra parte esiste alcun documento pontificio, nel quale si contenga la concessio nessun fondamentogiuridico,anziappariscecomeapertamente lesivodellaecclesiastica ne diunsifattoprivilegio [ clave d’esclusione nelConclave Cattolica edellasocietàcivileèopportunocondannareimpedireinavve grande nazionecattolica. in modotalecheda1523fosse sempreelettouncardinaleitalianononprovenientedauna di esse,lecoronecattolichesi “paralizzavano”avicendaconilsistemadeivetiincrociati, tificia nonpotevainteressare lealtrepotenzeeuropee.Permantenerel’equilibrio tra blicato diunsuodocenteallaPontificiaAccademiaperi nobili ecclesiastici Cattolica sognava quindiritenereinaccettabilel’ingerenzaqualedirittoconsuetudina degli Statipontifici, ormai difattononpiù esistenti. secolare soloperprudenza,poichéiponteficieranoanchesovranitemporali siastica. consultori WernzeSiliriguardantel’opportunitàdiunacondannadelveto. impedire inavvenirel’usodelveto)eb)unapartedottrinaleconivotidei e 4. la questione dell’opportunità di un nuovo atto pontificio allo scopo di sciarono dubbi un solenneattopontificio nire l’esclusiva dell’Autorità Civile nell’elezione del Sommo Pontefice con paragrafi (1.evoluzionestoricadelveto studio preliminaredicaratterestoricogiuridicofattadaPacelliinquattro parativi consistevanoinunaponenzadicirca120paginesuddivisaa)uno e A.Siliconlaprecisaquestione studiarlo invistadellariunionestabilitaperil29dicembre1903. segnò ilsuodossierintempo,modotalecheicardinalimembripotessero questo solenneatto Torino 2004,p.48ilPacellimoltoprobabilmenteconsultòanche unelaboratoappenapub veto d’esclusiva acaes 16 17 18 14 15 Il segretarioGasparriasuavoltaincaricòunminutantepromettentedella Le conclusioni che Pacelli trasse dalla sua ricerca storico-giuridica non la , Roma1903(inArchiviodellaS.CongregazionedegliAffari EcclesiasticiStraordinari Sacra CongregazionedegliAffariEcclesiasticiStraordinari, Si tratta di « Finché iponteficieranoanche prìncipisecolaridiunnotevoleterritorio,l’elezionepon Citato in Vedasi nota5.Secondo ], RapportidelleSessioni,sessione1024,29dicembre1903).

», 95/2(1944),pp.239. 17 CiònonostantelaSantaSedeavevatolleratotaleintromissione eranient’altrocheundirittopresuntodallecorone,mancando civile veto sive exclusivam omnino reprobamus omnino exclusivam sive veto civile M. Scaduto

un preteso diritto, perché, come si dimostrò, non si può assegnare ad esso

: quantoallanaturagiuridicadelvetoegliconstatòchelo

; 3. l’esame delle costituzioni pontificie precedenti in merito , cit.,pp.69-70).

».

» (SacraCongregazionedegliAffariEcclesiasticiStraordinari 14 , I precedentidiunariformaeleleggiPioXsulConclave P. Chenaux

; e,nelcasoaffermativo,inche debbaconsistere

: « , Pio XII

Se nellecondizioniattualidellaChiesa , Roma1903.

; 2.lanaturaeilvaloregiuridicodel . Diplomatico epastore 18 A maggior ragione bi Il vetod’esclusionenelCon , SanPaoloedizioni, 16 Ilavoripre

: A. Giobbio , «

La Civiltà 15 , , con Il veto 595 ius ------,

© Copyright by Fabrizio Serra editore, Pisa · Roma. politico in meritoallaquestione,l’argomentazionedellaponenzafattadaPacelli(co le circostanzesonopropizie al Red’ItalialavisitainRoma qui ènecessarialamassimaprudenza.L’ImperatorediAustria, disgustato,potrebberendere L. Trincia potere politico spesso nellealtreelezioni di unagiurisprudenzaaulica preteso dirittodiveto,precisazionenecessaria,perevitarenelfuturoicavilli espressi oequivalenti,alletrepotenzecheinpassatoavevanoabusatodel notare [...]cheiltermine“autoritàcivile”avrebbedovutoriferirsi,intermini allora laSantaSedepotràprocedere conpiedesicuro di Austria, dietroquest’attopontificionon cambieràdiattitudine nella questioneromana, to aiGoverni,iquali,altrimenti,potrebberodirechel’ignorano. IGoverniprotesteranno mana compromessa.Quindiprima diognicosaconvienetastareilterreno sa dellalibertànelleelezioniecclesiastiche me risultadalverbale) 1903 (testoriportatoin essa ilcaratterediundirittolegittimamenteacquistato trinseco diun’arbitrariaingerenza,lesivaallalibertàd’elezione,nériusciràquindiadaread Ecclesiastici Straordinari, Ecclesiastici Straordinari, proprio forma dell’interventopontificioleopinionivariavanotraunsemplice rio lesivo della in particolarmodoriguardoallaspinosaquestioneromana. conto anchedelleeventualireazioninegativedapartedeisovranicattolici, 596 piena cogliere l’occasionepersalvaguardare–almenonelleelezionipontificiela di taleingerenzacivilefronteamutatecondizionistoriche che sarebbegravissimoperla Santa Sede mezzo diCardinali,tolleratodaiPapi,masiproibiscainavvenire. [...]LaS.Sedeègelo quindi tantopiùodioso verso gliinterventidegliStaticattolici,manontoglieràmaiall’Esclusivailsuocaratterein Cardinali dovesserocondotti,appuntoperchémaleminore,adusareunasaggiadeferenza istesso Sovrano temporale di un considerevole Stato. [...] Tutto questo proverà bensì che i si facevaanzipiùvivamentesentireinepoche,nellequaliilCapodellaChiesaeraaltempo si deveunicamenteallaprudentetolleranzadellaChiesa.[...]Questodesideriodiconcordia 3 « 23 4 « 24 2 « 22 21 20 9 « 19 I cardinaliriunitiinsenoallacommissioneil29dicembre1903seguirono, Più discussotraiporporatifuperòilmododiprocedere,rendendosiessi

acaes M. Scaduto

Basta unacostituzionepontificiaaiCardinali Conviene, purchénonsicondannailvetonelpassato,posta da’Principicattoliciper [...] cessatoildominiotemporale,oggivetoriguardaunicamentepoterespirituale, Se gliStatihannopotutospessevolteesercitareconsuccessoilVetod’Esclusione,ciò , libertas Ecclesiae

cit., e una costituzione (apostolica), il più solenne tra gli atti pontifici con , ,

p. Veto di esclusione nel Conclave Conclave epoterepolitico ,

cit.,

282).

, libertas Ecclesiae p. I precedentidiunariformaeleleggiPioXsulConclave

281). L. Trincia

» (OsservazionedelcardinaleSegna,in

; almenosalviamolanellaelezionedelCapodellaChiesa,giacché Il vetod’esclusionenelConclave , giàcompromessanellealtreelezionicanoniche.

: 21

» (OsservazionedelcardinaleAgliardi,in

; eloseguirebbecertamenteilRediPortogalloSpagna 1)nonvierapiùragioneperlaprudentetolleranza

, ». Conclave epoterepolitico ,

20 e riprovarla. cit., pp.283-284). jürgen jamin , RapportidelleSessioni,sessione1024,29dicembre

; ilsuoisolamentoaumenterebbe elaquestionero

; questalibertàèpurtroppocompromessabene

; equest’attodovrebbeesserecomunica 19

» (Osservazionedelcardinale Ajuti, in Nel suo voto il Wernz « , cit.,pp.70-71).

» (SacraCongregazionedegliAffari ,

cit., L. Trincia

pp.

281-284). L. Trincia , cit.,p.239.

; 22 24 ,

; sel’Imperatore Conclave e potere 2)bisognava Quantoalla , Conclave e

faceva 23 motu

; il ; e - - - - - © Copyright by Fabrizio Serra editore, Pisa · Roma. essi si miserosubito al lavoro. pubblicata non prima del 1909, essendo 1904 lacost. nel conclavevienecompromessadalcosiddettoveto to giuridico ri viapportòquaelàdellemodifichenelleespressioniinpunti particolarmentedelicatidalla tione fontiumannotationeetindiceanalytico-alphabeticoauctus nare unacostituzione,lacuiredazioneaffidòaglistessiGasparriePacelli privata ilgiornodopolariunione(30dicembre1903),PioXdecisediema nali membri della commissione, riferitigli dal segretario Gasparri in udienza Canonici PiiXPontificisMaximiiussudigestusBenedictiPapae XV auctoritatepromulgatus designate non neavesserorichiestolaletturaoconsegna. va lorosconsigliatodidarecomunicazionedeltesto,amenocheigoverni costituzione neiconfrontideigovernipressoiqualieranoaccreditati.Veni (30 gennaio1904)direttaainunziapostoliciriguardolanotiziadellanuova sibile. missum nobis so conparolechiarel’oggettodell’abrogazione,cioèl’esclusivadelletrepotenze forza vincolante di leggeuniversale. persona delsovranostesso.Lacostituzioneconcludeche sione formaleovverol’ingerenzainconclavedapartediunpoterecivile La costituzione particolare circal’elezionedelpontefice. za diquesta,infatti,laChiesanonpuòsvolgeresuamissione,eciòvalein venuto qualchevolta,laSedeApostolicanonlohamaiapprovato. subito alnododellaquestionecherichiesel’interventopontificio Commissum nobis probatum estnunquam Supremum Pontificatumalicui praecludere.Idisaliquotiesaccidit,ApostolicaetamenSedi a supremisnonullarumcivitatum rectoribushaudsemelprolatum,quotentaturaditum ad illa profectocensendatalis,quaeinRomaniPontificiselectione versatur[...] costituzione apostolica e in specie il 27 29 0 « 30 28 5 « 25 1 « 31 6 « 26 G. Romanato Seguiamo iltestocomeèstatoinseritoincalceal P. Chenaux

Anche la stesura dell’importante documento pontificio fu affidata al Pacelli Iam, siquaestinEcclesiaevitafunctioquaehuiusmodilibertatem postuletmaxime, Huic plenaelibertatiinSummo Pastoreeligendoopponiturinprimiscivileillud Quanto allacondanna[...]ilP.Wernzsuggeriva,comestrumentoadattoalloscopo,la 27 AllostessotempoilPacellifuincaricatodistendereun’Istruzione

» (

» ( M Scaduto 4. 1. civile veto sive exclusivam omnino reprobamus omnino exclusivam sive veto civile vennepoipubblicatanell’anno1909. M Scaduto Commissum nobis , p.688). A favoredella , 29 Pio XII , 4. Lacostituzione diedeunforteimpulsoalla Pio X

» ( , I precedentidiunariformaeleleggiPioXsulConclave . . , Pio X Diplomatico epastore Alle originidelcattolicesimocontemporaneo I precedentidiunariformaeleleggiPioXsulConclave , cost. libertas Ecclesiae 26 entròinvigore,conlariservaperòdiessere Con la firmapontificiaappostail20gennaio Commissum nobis 25 , cit.,p.51. Prendendoattodeiparericardi Commissum nobis Commissum ex ipsanaturarei 30 diretto ai Cardinali, nel quale fosse espres Dopotalepremessailtestoarriva nelleelezionipontificie libertas Ecclesiae , p.688). P. Gasparri , Romae1918,pp.688-689. 28

; 2)purseciòfosseav , cit.,p. un tema molto sen (acuradi),

: 1)lapienalibertà ingenere

433. Lacost.

» ( , cit.,p.239). , cit.,p.239). Pio X 31

; il Gaspar Codex Iuris

: l’esclu nominatim , praefa

; sen , cost. Com- Veto 597

------; - - - - ,

© Copyright by Fabrizio Serra editore, Pisa · Roma. del veto fine dellasuaponenza,conungiudizionettoriguardolanaturagiuridica un pretesodiritto.Nonsiponenemmenolaquestionediun’eventualecon Riforma delcattolicesimo Un episodiocontroverso.IlcardinalePuzyna,ilvetoelaquestionepolaccanelconclavedel1903 quest’intenzione subitoall’iniziodelconclave” hanno protestato,nonmivietatoildirittodiporgere ilveto,quandohocomunicato la legge.Ilmezzousatoeraassolutamentelegale.[...]ICardinali Oreglia[...]eRampollanon comandamento Divino,néalcunprecettodellaChiesa,ma nonhonemmenoagitocontro ben treponteficiquandolaChiesa diRoma,inbaliadellefamiglienobili,noneragrado di cito potevagiungereanchead elezioneavvenuta).AguisadegliOttoni,EnricoIIInominò to acquisitotramite vigilare eproteggerel’elezione.Ciòrisultachiarodal secolo che,nondirado,richieserol’interventodell’autoritàimperialeper l’ preteso dirittodapartedellepotenzecattolichediporreilcosiddettovetoo Con pocheparolePioXchiudequindiladiscussionesull’esistenzastessadel cumenti ulteriore perchédifettaintuttola consuetudinario cessione attraversountacitoassenso,checostituirebbesemmaidiritto 598 lare fucausata‒tratantimotividallecircostanzeinterne 962 concordatotraGiovanniXIIel’ImperatoreOttoneI. dizionale antiquo inmerito Eminentissimum DominummeumcardinalemRampolla sephi ImperatorisAustriae,jureetprivilegioantiquoutivolentis,vetoexclusioniscontra rare modoofficiosovelitnomineetauctoritatesuaeMajestatisApostolicaeFrancisciJo Romanae EcclesiaeCardinalium,utadnotitiamsuampercipiatidquenotificareetdecla me rogareVestramEminentiam,proutDecanumSacriCollegiiEminentissimorumSacrae la naturagiuridicadelveto. da questaconvinzionedelCardinalePuzyna,comefosseurgente chiarireautorevolmente eletto senzailbeneplacitoimperiale (mentrenellaprimastesuradeldocumentoilbenepla una clausolaal dell’Imperatore eallapresenza deisuoirappresentanti.L’annoseguenteOttoneIintrodusse il Piodel 824) stabilì che l’elezione pontificia dovesse avveniresoltantocon ilconsenso legalmente diritto consuetudinarioperchéprivodel concessione (privilegio)odiapprovazionedapartedellegislatore(nécome con l’approvazione dell’autorità suprema. La mancanza quindi di un atto di Libreria EditriceVaticana,Roma2016(« exclusiva formalis. 32 3 Il 33 In questopuntolacostituzionepianasegueconclusionedelPacellialla Come noto,l’ingerenzanell’elezionepontificiadapartedelpotereseco

In questomodolacostituzionesmantellacomeinfondatoilragionamentonellatra Privilegium

», 43),p.439[pp.429-441]).Tuttavia,ilportatoredelvetoera convintodiaveragito

: sitrattadiun’ingerenzacivilenon formula exclusionis

: «

”Non solononhocommessonessunpeccato,perché hooffesonessun Privilegium

: « Ottonianum

; infatti,nessunomaiharicevutoedesercitatotalediritto

Honori mihiduco,adhocofficiumjussualtissimovocatus,humilli . Le legitima praescriptio , secondolaqualenessunfuturo ponteficeavrebbepotutoessere

attività elesceltediPioX usataanchenell’ultimoconclaverivendicandounprivilegio (cheasuavoltaaffermòla jürgen jamin

Pontificio ComitatodiScienzeStoriche.Attiedo rationabilitas

» ( ) rendesuperatoogniragionamento ibidem consensus legislatoris , acuradi de iure , p.439).Apparequindichiaro,anche delpresunto

» (Testoriportatoda Constitutio romana G. ma Privilegium Othonis Brugnotto de facto 33 ApartiredelCin in Urbe ius exclusionis nécomedirit , G. sullabasedi diLudovico M. Lenart Romanato, nel x nel e del , in 32 xi - - - - . ------,

© Copyright by Fabrizio Serra editore, Pisa · Roma. Sägmüller funzione diassistenzadellaChiesa derazione, seppurbrevemente,ilrapportocomplessotra scelta delcandidatoperlasuccessionediPietro,bisognaprendereinconsi zione protettivadell’elezionepontificiafinoalpresuntodirittoriguardoalla in conclavedopolamortediPaoloIII data 20novembre1549)chel’ImperatoreCarloVinviòaicardinaliriuniti perium sabilità imperialenelleelezionipontificiequale materiale anomedellaChiesa. stico alqualeerainparticolarmodoaffidatol’eserciziodelpoterecoattivo imperiale inOccidente,evenivaconsideratacomeunministeroecclesia o comunicandoicandidatinongraditi(dettaesclusione). zione, arrivandoapresentareunalistadicandidatigraditi(dettainclusione) sollicitudinis vocatosesse munus etprovinciamsustinereeoquenomineexveterimajorum institutoinpartemhujus un voltobendiverso quecento questaprotezione,vigilanza, custodia edifesa assunse man mano Geschichtsforschung merito èstataoggettoditanti studidapartedi von Problemgeschichte nis adeamremopusessearbitramur stianae statusetomniumdeseexspectiopostulat,acneque nostraenequealteriusmonitio per la lar modoLeoneIX(1049-1054),prepararonoilterrenoperlariformagregorianaesualotta garantire l’elezionepontificia.Propriquestiultimiponteficidinominaimperiale,inpartico della riformagregoriana,conlasualottaper avrebbe potutoavvalersièpropriounodeiprimiattilegislativiaglialbori Kortüm, JanThorbeckeVerlag,Sigmaringen1986(« Rechtsgeschichte die BeziehungenzwischenKaiser undPapst Lehren derfranzösisch-deutschen Dekretistenschuledes12.undbeginnenden13.Jahrhundertsüber che undReich als Vogt der römischen Kirche Mordek, huic reiomniummaximegravissimaequepartesnostrasinterponeremus [...] la designazione del candidato al soglio pontificio ai soli vescovi (cardinali) provinciam hanceaprudentiaetmaturitategesturos,quam etpraesensreipublicaechri nomine Domini 35 4 « 34 Per comprendereappienoquindilosviluppostoricooccorsotralafun L’unico documentodelqualelapresunzioneimperiale D. Tra itantistudisiconsulti

Ac licetnihildubitamus,vosprovestroofficioinrempublicam christianumetpietate libertas Ecclesiae . Èsignificativainquestosensounaletteradicondoglianze(recante Mertens

Jan ThorbeckeVerlag,Sigmaringen1983,pp.315-328e , civile veto sive exclusivam omnino reprobamus omnino exclusivam sive veto civile . Die PapstwahlenunddieStaatenvon1447bis1555 Studien zuTheologie , in

diNiccolòIIche,abolendoil », 14),pp.26-69. et al. Im BanndesMittelalters

», . SiconsultiH. , Alber Verlag, München2003, pp. 51-75. La dottrina canonistica in

62 (1954),pp.165-212,inparticolar modopp.189-192.

: divenneinfattiunaveraepropriaingerenzanell’ele : nonpotuimusnequecertedebuimusofficionostrodeesse, quin , in Mittelalter und Gegenwart W. Goez , Politik undRechtim 35 Zimmermann,

; attamenutinmentemvenit,nosadvocatiEcclesiae , « , ad extra . Fs.H.Zimmermann,hrsg.von Imperator advocatusRomanaeEcclesiae

Mitteilungen desInstitutsfür Österrreichische

; inessaegliricordavalasuarespon A. Stickler era laragiond’esseredellacarica

Ausgewählte BeiträgezurKirchen-und Das “Privilegium Ottonianum” und seine

Mittelalter Privilegium Ottonianum . Vier Beiträge aus dem Nachlass libertas , cit.,p.17nota1). advocatus Ecclesiae , “ Imperator vicariusPapae”.Die . Fs. F. Kempf, hrsg. von G Tellenbach

Ecclesiae sacerdotium ratione materiae

: ildecreto

» (Citatoin I. Eberl , in , DerKaiser , riservò . 34 ed Aus Kir , H. Tale , hrsg. J. B. 599 im- H. H. In ------

© Copyright by Fabrizio Serra editore, Pisa · Roma. non corripit Abteilung Historicae Pontificiae debeat principaleiudicium,secundolocoiurepraebeatclerus assensus,tertiopopularisfa stwahldekret von1059 citius accelerarecompellat latur auctoritas, nisi, sicut nuper contigit, periculum fortasse immineat, quod rem quanto Onorio II(CadalodiParma) validità dell’elezionediAlessandroIIcontroleobiezionida partedelpartitoanti-papa seconda dellecircostanze,comeverificatasinell’elezionepontificiadel1061.Egliaffermala babile co-autoredeldecreto,PierDamiani,prevedelanonosservanzadellaclausolaregiaa ossequio neisuoiconfronti.Tuttvia, daambedueitermininonsorgeuno ius vere laposizioneodignitàdi unapersonamentre vor attolatapplausum nee dapartediquesti(D.63dict.Grat.postcc.25,27,28,34). deva unsuocoinvolgimentonell’ verint precisamente. Tuttavia,isuoisuccessorigodrannodellostesso nore etreverentia ringen 1986,pp.98-118. D. Jasper averlo ottenutopersonalmentedallaSedeApostolica. Subordinata aquestariservaèlacelebreclausolaregiache« zione pontificiailprincipiogerarchicoinvigorenelleelezioniepiscopali. gnare ilcandidatopersogliopontificio clusi. EssavieneinterpretataqualeprivilegioconcessoaEnricoIVdidesi partecipazione degliimperatorinelleelezionipontificieacausa diabusiorinuncesponta rebbe maiirrital’elezionecanonicamenteavvenuta. via ufficiosa,adelezioneavvenuta,lacuimancataosservanzanonrende Tuttavia, non si sbaglia nel leggere la clausola come una comunicazione in suburbicari « 600 ferma concessoalre,cheperònonvigevasempreeinognisituazione. del decreto Papstwahl und Königsrecht oder das Papstwahl-Konkordat von 1059 1059 undseineRolleimInvestiturstreit concessimus, etsuccessorumillius,quiabhacapostolicaesedepersonaliterhociusimpetra inpraesentiarum rexhabeturetfuturusimperatorDeoconcedentesperatur,sicutiamsibi invenitur, exaliaassumatur,salvodebitohonoreetreverentiadilectinostriHenrici,qui In questosensosiveda 40 7 « 37 36 39 38 La clausolaregiaprovocòdibattitichefinoalgiornod’ogginonsonocon soggettivo(

Dallo studiofilologicodiStürnerrisultachenell D. 23c.1.Inquestostudiocisiappoggiaall’edizionecriticadeldecretopubblicatoda Come avvenuto proprio nella prima elezione pontificia dueanni dopo l’emanazione Come sostengonoinnanzituttonelsuovolume

» ( Eligant autemdeipsiusEcclesiaegremio,sirepperituridoneus,velipsanon D. Jasper

, », 85/54(1968),pp.5-23[pp.1-56]). Das Papstwahldekretvon1059 In nomine Domini

», in W. Stürner

metropolitani vicefunguntur

Patrologia Cursus Completus. SeriesLatina , Das Papstwahldekretvon1059 , «

», 2(1964),pp.73-89.Giàunsecolodopo,Grazianoritiene abolitala

»

: sicquesuspendendaestcausa,usquedumregiaecelsitudinis consu

Zeitschrift der Savigny-Stiftung fürRechtsgeschichte/Kanonistische 37 F. Kempf dell’attualereefuturoimperatore(EnricoIV)preve

» (

: « , . Unodeiprotagonistinellalottaperla Petrus Damiani “Salvo debitohonoreetreverentia”. DerKönigsparagraphimPap

Nimirum cumelectioillaperepiscoporumcardinaliumfieri , Pier DamianiunddasPapstwahldekretvon1059 , Roma1960(« jürgen jamin . Überlieferung undTextgestalt iter dell’elezione,senzaperòdeterminarlo , Epistolariumlibroocto,I,Epistola20« , cit.,pp.104-105).

Studi Gregoriani 38

» ovverocomeundirittodicon reverentia ’xi H.-G. Krause

; 36 secolo venivacosìapplicatoall’ele , ed. significavailrispettoodebito , MaxHueber,München1936. honor J.-P 40 Èperciòconsentito

. Migne,144,col.243B). », 7)eanche , , Jan Thorbecke, Sigma venivausatoperdescri Das Papstwahldekretvon libertas

salvo debitoho ius ius

Ecclesiae ounpreteso , « solodopo A. Michel

Archivum epro

Qui 39 ------,

© Copyright by Fabrizio Serra editore, Pisa · Roma. und dieStaatenvon1447bis1555 edited by the ChosenPeople,andMost ChristianKing Kaiser vonOesterreich,welcher,wiediePflichtendesrömischen Kaisersnichtaufsichge als ErbedieserRechteunddamitdesExklusivrechtesangesehen werden,auchnichtder una ulterioresvolta per lelorocorone. rappresentata dal contesto vapresainconsiderazione lacoscienzadelproprioruolodellamonarchiafrancese Staaten von1447bis1555 responsabilità per la Chiesa,dallaqualeadducevano detto nuovo imperatoredelSacroRomanoImpero‒siritenneroeredidiquesta Filippo II quale re di Spagna e il suo fratello Ferdinando I quale re tedesco e ren, sodassletztereskeinAusflussderersterenseinkann quecento. hatte, die katholische Kirche zu schützen von demselben,wennauchnichtdiekaiserlichenRechte,so dochdiePflichtübernommen V., glaubtesichebenauchzudemberechtigt,wasseinVater alsRechtgeübthatte,daerja meintliche RechtaufseineNachfolgerüber.PhilippII.von Spanien sodann,derSohnKarls so betrachtetesichseinBruderFerdinandI.alsErbeauchhierin. Vonihmgingdiesesver Oesterreich undSpanienzudiesemRechtsanspruchkamen. HatKarldasselbezuerstgeübt, ten die Stimmenzuversagen.Bei solchem Resultate ist auch derUmstanderklärlich,wie wollte unddasdanndievonihmabhängigenKardinälegehaltenseinsollten,denExkludier dinälen erklärte,welchenKandidatenernichtaufdenpäpstlichenThronerhobensehen rechtigt zusein,indiePapstwahlenwenigstensinsoweiteinzugreifen,dasserseinenKar nommen hat,soauchdessenRechtenichtbesitzt preteso dedurre chedettaclausolanonpotesseritenersiqualebasegiuridicadiun personalmente –comepureisuoisuccessorifinoalconclavedel1903. sa alneo-costituitoImperod’Austria(1804),esercitandoilvetod’esclusiva sponsabilità perlaChiesaannessaallacaricaimperiale La Francia,invece,nonpotevaavvalersidiunpresuntodirittosullare imperiale contuttelesuepresunteprerogativeneiconfrontidellaChie diese kaiserlichenRechtelängstvordemEntstehendesRechtesderExklusiveerloschenwa von 1447bis1555 von KaiserKarlV.Erglaubte,aufGrundseinerStellungalsverpflichtetundbe cattoliche. formando inseguitoconquestiultimiregnieuropeiletremaggioricorone della Spagnaedell’Impero(poid’Austria)perpuroragionamentopolitico, egemone in Europa nel Seicento, rivendicò lo stesso 2 « 42 44 41 43 Dopo l’abdicazionediCarloVisuoisuccessoriimmediati‒ilsuofiglio J. B.Sägmüller Come conclude Sägmüller Annota Sägmüller

Der Anfang des staatlichen Rechtsanspruchs der Exklusive datiert aus der Zeit und ius exclusionis T. 41 K.Rabb,J.E.Seigel,Princeton UniversityPress,Princeton1969,pp.3-16. civile veto sive exclusivam omnino reprobamus omnino exclusivam sive veto civile 44 , cit.,pp.231-232). rex christianissimus , cit.,p.44). , 42

Die Papstwahlen und die Staaten von 1447 bis 1555 : « IltramontodelSacroRomanoImperonel1806segnò

: l’ultimoimperatoreFrancescoIItrasferìladignità

Ja, auchdasletzteKaisertumistnichtmehrundeskannniemand , anchesefuinterpretatocometaleapartiredalCin , cit.,p.44).

: «

Gegen diese Begründung wird treffend eingewendet, dass . Vedasiinmerito

» ( J. B.Sägmüller , in Action andconvictioninearlymodern

» ( J. B.Sägmüller J. R.Strayer

» ( J. B.Sägmüller , Die PapstwahlenunddieStaaten ius exclusionis

; pertanto,diventata , , Die Papstwahlenunddie , cit.,p.232 France ius exclusionis ,

: TheHolyLand, Die Papstwahlen . In questo a guisa 601 43 ------,

© Copyright by Fabrizio Serra editore, Pisa · Roma. xxiii Apostolatus officium quomodolibet concernentibus,omnidolo,acfraude,factionibus, etanmorumpassioni Ministerii, quodpereostractaturindandissuffragiis,acaliis omnibus,etsingulisElectionem sub diviniinterminationejudiciipraecipimus,etmandamus,utattendentesmagnitudinem per visceramisericordiaeD.N.JesuChristienixerogamus,ethortamur,aceisnihilominus www.conclave.it/documenti.php literque gubernandaeidoneum secundumDeumiudicaverint attentis etpostpositis,segerant adeligendumeum,quemuniversaliEcclesiaefructuoseuti mundanis respectibus,acetiam grati animi etcuiusvisalterius necessitudinistitulominime commodis etdesideriisremotis,atqueprincipumsaecularium intercessionibus,ceterisque quibusque artibus,factionibus,partiumstudiis,ominquedemum carnisaffectu,acprivatis bentes, etnonsua,sedquaeChristisunt,quaerentes,religiose, sincereetlibere,humanis omnibus etsinguliselectionemquomodlibetconcernentibus, solumDeumpraeoculisha cii eiusdemcardinalibuspraecipimusitidemetmandamus, utinsuffragiisferendis,acaliis 1732) affermaleprescrizionidiPioIV ficio inmeritoacuiPioXsiriferisce,lacost. 602 espressamente respintol’usodelvetoformale cesso minime attentis bus remotis,acPrincipumsaeculariumintercessionibus,caeterisque mundanisrespectibus concilio Vaticanoperdurante pontificibus centi diPioIX.PapaMastaiFerrettiavevaemanatolacost. venti dapartedeiprìncipisecolari. o liesortavanogeneralmentenelnonprendereinconsiderazionegliinter mente XII costituzione elencatreattipontificiremoti diPioIV, GregorioXVeCle mettono inrilievolanovitànell’interventolegislativodiPioX. tas Ecclesiae dando, velnondando[...] sonae, quamplurium,autcertigeneris,veluticreaturarum,hujusmodi,seudesuffragio documque dandis,autpetendis,tamrespectuinclusionis,quamexclusionis,uniusper contrasignis suffragiorum,seuschedularum,autaliastamverbo,quamscripto,quomo intendimentis, condictis,foederibus,aliisquequibuscumqueabligationibus,minis,signis, les praetereaomninoabstineantabomnibuspactionibus,conventionibus,promissionibus, dinali diastenersidaqualsiasitrattativaalloscopobloccareuncandidato In unpassoulteriorelacost. ribadiscono lacontinuitànell’impegnodeiponteficidisalvaguardare in meritodialcunipredecessoriPioX.Sequestiriferimentidaunaparte 45 46 In seguitola

, ed. Vedasi lacost.« Come prescrivelacost.

: 10.09.2017]www.conclave.it/documenti.php A.

; dalla disamina dei testi risulta però come nessuno di essi avesse Tomassetti (4 dicembre 1869), in cui regolava il caso di un possibile conclave nelleelezionipontificiecontrointromissioniesterne,dall’altro

; sedsolumDeumpraeoculishabentes[...] , in Commissum nobis

Aeterni PatrisFilius Bullarium diplomatumetprivilegiorum sanctorumRomanorumPontificum et al

» ( ., AugustaeTaurinorum(Torino) 1872,p.445). 4. 2. Gregorio XV In eligendis . Dopol’occupazione degli Stati pontificidapar

?id =aeternipatrisfilius). Attilegislativiprecedenti Commissum nobis jürgen jamin

: « siriferisceatreinterventipontificipiùre

§ 5[...]Itaqueetiamsubdiviniinterminationeiudi diPioIV(1ottobre1562) 46

» diGregorioXV(15novembre1621) , cost. Apostolatus officium Aeterni PatrisFilius

?id =ineligendis).Ilterzoattoponti

; difatto,ochiedevanoaicar- sicollegaadiversiinterventi

» (

» ( Pio IV Clemente XII diClementeXII(5ottobre

: «

§ 26.Cardinalesautem [accesso , cost. Cum Romanis In eligendis , costituzione In primis

: 01.09.2017],

: «

Cardina- liber [ac- la 45 ------,

© Copyright by Fabrizio Serra editore, Pisa · Roma. intervento legislativoegliripreseallaletteraleprescrizionidelledueprece Apostolicas ( Kirchenrecht tenersi incondizionidinonpienalibertàacausadell’ostilitàdapartedelgo delle vicissitudinideltempo ticolari perun’eventualeelezionepontificiafuoridelVaticano,tenutoconto segreto pontificiofinoalsuccessivoconclave,contenendodisposizionipar sores Nostri ferimento all’ultimointerventopontificioinmerito,cioèallacost. della SantaRomanaChiesa« stolicas per esaminarelaquestionedelveto,alloscopodisuggerireprovvedimenti pontificato diLeoneXIIIfupersinoistituitaunacommissionecardinalizia allo (30 maggio 1889), ribadì poi le norme in vigore senza fare riferimento alcuno esse alla lettera. esortazioni giàespressenelleprescrizioniprecedenti,edanzicollegandosiad verno italiano. tamente aicardinali-elettori bet gradus etconditionis interventu tà Cattolica che fatteinesso. denti disposizioni,affermandoillorovigorelegislativomalgradolemodifi sioni secolari. predecessori, ammonendoicardinalidalnonfarsipregiudicaredaintromis [pp. 689-699]). nici PiiXPontificisMaximiiussu digestusBenedictiPapaeXVauctoritatepromulgatus elencati nellacostituzionediPioX te delletruppepiemontesi,l’ultimopapa-reemanòtrealtriattinormativi ceteris, dignumetsedulumuniversigregisChristiPastorem futurumesseexistimaverint solam DeigloriametEcclesiaeutilitatemoculis,eumcitius eligerecontendant,quemprae nullius inclinatigratiaautobsequio,nonintercessioneinsaeculo potentiummoti,sedfixisin Cardinales, utadelectionemprocedantnullapropensione animivelaversionecommoti, zelo eminereprospexerint[...] bonum prae oculis habentes in eum sua votaconferantquemanimi praestantia etreligionis obsequio, nonintercessionein saeculopotentiummoti,seduniceDeigloriamerEcclesiae Cardinales, utnullapropensioneanimivelaversionecommoti, nulliusinclinatigratiaaut Pio IX 50 47 51 48 49 Non sorprende,invece,comelacostituzionediPioXnonfaccianessunri Si consulti In questa bolla Pio IX afferma che l’elezione del pontefice appartiene solo ai cardinali Come risultadaunconfrontotrailtestoseguenteeparagrafo dellabolla Tre annidopoilsuoprimointerventoinmerito,questabollaPioIXsirivolgediret Pio IX ius exclusionis diPioIXappenarecitato , Bolla

», 95/2(1944)pp.140-149e236-246,qui142-144. , Bolla civile veto sive exclusivam omnino reprobamus omnino exclusivam sive veto civile (8settembre1874)

diLeoneXIII(24maggio1882),datochequestafusottopostaal », 65[1891],p.304). Licet perApostolicas M Scaduto 50 Consulturi 51 49 Tuttavia, anchela normativa leonina non andava oltre ad Unulterioreaggiornamentoinmeritofattounannodopo pretesodallepotenzecattoliche.Nell’ultimodecenniodel Inmeritoalnostrotema,PioIXrimasesullasciadeisuoi ,

: « , « I precedentidiunariformaeleleggiPioXsulConclave

excluso prorsusatqueremotoquovislaicaepotestatiscujusli

» (

In primisautemmonemusetenixeinDominoobsecramus Archiv fürkatholischesKirchenrecht

: « Leone XIII , «

; temendocioècheunfuturoconclavedovesse 48

Iterum veroobsecramusetobtestamurFratresNostros

Archiv fürkatholischesKirchenrecht

» ( e Pio IX Consulturi

: In hacsublimi , cost. , Bolla Praedecessores Nostri (10ottobre1877).Inquest’ultimo In hacsublimi (23agosto1871), , «

», 65(1891),pp.312-319.

Archiv für katholisches , in

», 65[1891],p.310). Codex Iuris Cano Licet perApo 47 ,

Praedeces- cit., pp.695 , «

Licet per

La Civil 603

» ------© Copyright by Fabrizio Serra editore, Pisa · Roma. dirette alCardinaleRampollariportateinappendicedelsuo articolo. vista diunconclaveritenutoimminentecomerisultadaquattro letteredelnunzioaParigi leggi diPioXsulConclave quella compenetrazionefratronoealtare,insimbiosi frapoterecivileereligio interne alla Curia romana in epoca leonina di produrre con il loro varo una brusca frattura in esclusiva neiconclavi.Ilmotivodiquestadeterminazione,improvvisa nell’apparenza,sem XIII ordinòchesiriprendessenuovamenteinesamelaponenza intornoalpretesodirittodi getto, giàprontoinbozza,fallì. di unariformaeleleggiPioXsulConclave 604 guardare la normativi, nonesclusaunaveraepropriacostituzionenuova, i suddettiattilegislativinonrespinseromai elezioni pontificie fatto ditalepresuntodiritto(comepureognialtraingerenzasecolarenelle ni pontificieprecedenti,cheperònonriuscironoadarginarel’eserciziodi mai approvatodallaSedeApostolica,edessendosicollegatoalledisposizio Avendo chiaritolanaturagiuridicadelvetod’esclusivaqualepretesodiritto Nos [...]civile Il paragrafoèchiarissimoenonricorreamezzeespressioni. etextu seinterponereautingerereingravinegotioelectionisRomaniPontificis. edicentes licerenemini,nesupremisquidemcivitatemmoderatoribus,quovispra siderii, itemqueomnesinterventus,intercessionesquaslibetomninoreprobamus, porti conleistituzionicivili so che per larga parte della Chiesa cattolica appariva ancora l’unico modello possibile di rap gnificativa lasceltadelverbocentrale quale vienetoltoilvigoregiuridicodiunanormaprecedente, Mentre questiultimidueterminicaratterizzanol’attodellegislatoreconil qualsiasi modoincarichidiesclusivadapartepotenza della “AeterniPatris”diGregorioXV,cheinterdicesseaiCardinaliprestarsiadeseguirein dum civile bra dovuto ad incidenti occorsi nel frattempo aequitatis fundamentodestituta [...]( huiusmodi civilispotestatisimmixtio nostraaetatemultovideaturmagisomnirationis et poi chelacostituzionecontesti la fino allafinedelpontificatoleoninofuventilatalaquestione. Nelgiugnodel1903,« sa perché, fu differito equindi sospeso Pio XsulConclave 4 « 54 3 « 53 52 56 55

Secondo Scaduto« La dottrinadistinguepiùprecisamente tra Pio X

Verum, quandoquidemetexperientiadocuerit,hactenus constitutaadimpedien Ma l’esamediquestoschemacostituzione,giàcompostointrediciparagrafi,nonsi , cost. Veto libertas Ecclesiae , seu 4. 3. Veto , cit.,p.144)Questo,secondoTrincia,« Commissum nobis Exclusivam , sive 54 Le nuovenormeeleloroconseguenzegiuridiche , cit.,pp.144-145).L’Autoresiriferisceallevocidiunpossibile vetoin ), PioXtoglieognidubbioanchecircailmotivopercui

fu propostodipromulgareunacostituzionepontificiadichiaratoria

» ( Exclusivam L. Trincia non itavotisrespondisse,etobmutatatemporumadiuncta intemadielezionepontificia.Tuttavia,ilpro rationabilitas , p.688. jürgen jamin Pio X 53

» ( , quamdicunt,etiamsubformasimplicisde , , cit.,p.144). M. Scaduto Conclave epoterepolitico , cost.

» ( delvetoeneattestilamancanza diequità.

: reprobare M. Scaduto abrogare Commissum nobis expressis verbis , I precedentidiunariformaeleleggi

presumibilmente perleresistenze (unaleggevienesemplicemente anziché , I precedentidiunariformaele

» ( ,

cit., M. Scaduto , p.688).Èsignificativo ilvetoformale

abolire pp.

110-111). Tuttavia, 56 In primis conilverbo 52 o persalva , I precedenti abrogare

Leone èsi 55

: - - - - . ------© Copyright by Fabrizio Serra editore, Pisa · Roma. cattolicesimo contemporaneo dicando illecitalaloroattività gli autoridiunaingiunzioneesterna,sovraniocapistatochesiano,giu continuare adaccadereinfuturo. civile in qualunque modo esercitata, e vieta di permettere che essa possa pontificia. semplice desiderio,cosìcomeaqualsiasiintervento(secolare)nell’elezione to alla riprovazione si estende anche alla manifestazione non-formale di un formale quale preteso diritto. Allo scopo di togliere ogni dubbio in meri una prassinoncoerenteconl’ordinamentogiuridico,comeappuntoilveto reprobare con ilpoteresecolare, siderazioni politiche,chevorrebberointalmodoevitareeventualiconflitti norma. Laragioneditaleomissionenonèfondataprincipalmentesucon minata lorounapenaosanzioneperun’eventualetrasgressionedella in ogniformaetipo carico odiportatoredelvetoformalealconclavemediarel’ingerenza quindi coloroche,malgradolaproibizioneormaisanzionata,assumonol’in che perprudentetolleranza.Idestinatariprincipalidellacostituzionesono esso sifecerocondizionaredaidesideriovetidapartedellepotenzecattoli forza obbliganteneiriguardidelcollegiocardinalizio,anchesenelpassato tiae cancellata nelsuo valore legale), del cardinaleSegna,in un diritto,ancheseformalmenteesercitata Essa èerimanedoveredeisolicardinali.Taleintromissione,nonessendo do ingerirsinelconclave,nonhanessunapartenell’elezionedelpontefice. te), ferisse piùun suscitò l’intervento in conclave di Puzyna. Le sue parole diedero l’impressione che egli ri la. Inquestocasoilriferimentoal“semplicedesiderio”èdovuto alladiscussionechesubito sce all’opinionemanifestatadall’E.mmo Vannutelli sostituita conun’altranonsemplicementediversamacontraria). secolare nell’elezionediunpapa, zione pontificiavolleperciòtagliareilnodoallaradice,impedendo ognifuturainterferenza giuramento escomunica.Con iSovraniandrebbeadagio viene punitaconlamassimapenacanonica,cioèscomunica eventuali altriaddettialconclave.L’eventualelorotrasgressionedivieto censura, ferirebbeiSovranie potrebbeaveregravissimeconseguenze.[...] 58 57 In seguito,neltestodellacostituzione,vengonodirettamentemenzionati riservata subrogare Come risultadalverbaledella commissionecardinaliziadel30dicembre1903 Annota bene G. Romanato vienesemplicemente(esolennemente)condannataodisapprovata 57 civile veto sive exclusivam omnino reprobamus omnino exclusivam sive veto civile (unaleggevienesostituitaconun’altradiversa)e voto Iltestorespingeintalmodolaplurisecolareprassid’ingerenza speciali modo , cioèundesideriodell’Imperatore,che L. Trincia , cit.,pp.431-432,nota752). 58 maconsistenelfattocheilpoterecivile,purpoten alfuturopontefice

: « derogare veto

, Come si puònotareil documento è studiatoinogniparo

: Conclave epoterepolitico

; tuttaviaèsignificativochenonvengacom in primis o voto (una leggevienneannullatasoltanto parzialmen chefosse quindiicardinalistessi,comepure

; cioèunacostituzioneaiCardinali con

de facto » (

: G. Romanato

; unacondanna,specialmente con , cit., veto colveto,nonhaalcuna p. veroeproprio.Lacostitu obrogare

284). , Pio X (unaleggeviene

» (Osservazione . latae senten Alle originidel

: «

Aderi- 605 ------© Copyright by Fabrizio Serra editore, Pisa · Roma. altre costituzionipontificierelative alConclave in prohibemus, ne, quovis praetextu, a quavis civili potestate munus recipiant Secretarium S.CollegiiCardinaliumaliosqueomnesinConclavipartemhabentes, ci, omnesetsingulosS.R.E.Cardinales,tampraesentesquamfuturos,pariterque poena excomunicationislataesententiaespecialimodoreservataefuturoPontifi Quamobrem in virtute sanctae obedientiae, sub interminatione diviniiudicii et 606 sive Pietro ePaolo. della costituzione, pena lo sdegno di Dio stesso e dei prìncipi degli apostoli, trarie previamenteemanatee3)laproibizionediattentarealledisposizioni della costituzione,2)ilvaloremalgradodisposizionicon il per ilbenedellaChiesadieleggerecoluicheritengonoidoneoadassumere scelte deicolleghiriunitiinconclave come strumentodipoliticaecclesiasticaoformapressione perorientarelelibere possibile utilizzodapartedisingolicardinaliogruppiporporati cheavesserointesousarlo fino all’elezionediunnuovopontefice. tuzione conlaqualeriordinòdettagliatamenteilperiododellasedevacante potere secolare,restandobenconscidellagraveresponsabilità elettori esortandolianonfarsicondizionaredalleintromissionidapartedel tuzioni diPioIVeClementeXII,sirivolgedirettamenteaisolicardinali- agli interventideisuoipredecessori,inparticolarmodoallegiàcitate Pio X,negliultimitreparagrafidellasuacostituzione,collegandosidinuovo immiscere. laicae potestatescuiuslibetgradusetordinisvoluerintseseinPontificiselectione ad memoratosomnesinterventus,intercessionesaliosquemodosquoslibet,quibus recto acproxime,siveobliqueperalios.Quamprohibitionemextendivolumus simul congregato,sivesingulispurpuratisPatribus,scripto,ore,di to ca diquest’ultimoparagrafodellacostituzioneconcludendo correttamente zione. UnaaiCardinali,come è statodetto,condannanteilveto mulgate nelcorsodeisecolidai Ponteficicostituivanoormaiunagranmassa Merry delVal,ilcollaboratore piùstrettodelnuovopontefice,propose« Alla finedellostessoanno1904(25dicembre)PioXpromulgòun’altracosti in conclavedapartediunodeglielettori colpire lamediazionedelveto,suadiffusioneall’interno delCollegiocardinalizioriunito , qualibet ratione sibi cognitum, patefaciant sive universo Cardinalium Collegio 59 61 Vedi 60 munus petrinum L. Trincia

Pio X Già insenodellacommissionecardinaliziaistituitaperlaquestione delvetoilcardinale Exclusivam supra , cost. 59 , Conclave e potere politico n.46. , etiamsubformasimplicisdesiderii,proponendi,ipsumvehoc Commissum nobis . Seguono ulteriori prescrizioni che riguardano 1) la lettura 4. , p.689.Trinciametteinrilievol’esattezzaterminologi Atti legislativisuccessivi

» ( jürgen jamin ,

L. Trincia cit.,

: seneintendevainultimaanalisiprevenireancheil

p.

284). AnnotaScadutoche«

» (OsservazionedelcardinaleMerry delVal, 61 , Conclave epoterepolitico Lacost.

; l’altracheriassumetuttele Vacante SedeApostolica

una doppiacostitu

le costituzionipro , cit.,p.240).

: « coram Dei

; molteerano Si volevacosì 60 costi Veto Ve e ------

© Copyright by Fabrizio Serra editore, Pisa · Roma. auxilium velfavorempraestituros laicae potestatescuiuslibetgradus etordinisvoluerintsesePontificiselectioniimmiscere, Codex Iuris Canonici Pii X Pontificis Maximi iussu digestus Benedicti Papae XV auctoritate promul- di persone chedevono prestare ilgiuramento. Segue in questa sede solo la formula prescrit Apostolicae Sedis gatus va ni deitempi state abrogate,altreeranoandateindisuso,ilrestobisognavaadattarloallemutatecondizio ex parteatqueintegrerenovantes,confirmataessevolumus ventu remoto,plenaelibertatiinSummoPastoreeligendo consulatur, eaomnia,hicomni tembre 1962,« di un’intromissioneesternaalconclave. dendo allalettera–nelcapitoloVIdel nostra questione,papaPacellisicollegòalsuoomologopredecessoreriba tis Apostolicae Sedis plicis optationis,esserecepturos,nequeipsumhoc potestate, quovisnomine,munusproponendi omnes, etiamfamiliaresseuConclavistasnostros[...]itemque nullomodoaquaviscivili servanda vel vitanda sunt in electione Romani Pontificis sizioni diPioX. ta pericardinali bis dell’atto legislativocheassunseletteralmenteledisposizionidella cardinali e dei conclavisti sia chierici sia laici, annoverata tra le nuove norme sore. Notevoleèlanuovaformuladelgiuramentodaprestarepartedei talune disposizionidellasuddettacostituzionedelsuoimmediatopredeces te Conclavesiveinteripsum Patribus, sivescripto,ore, sivedirecteacproxime,obliqueperalios,an patefacturos, siveuniversoCardinaliumCollegiosimul congregato, sive singulispurpuratis sum nobis atque integrerenovantes,confirmataessevolumus Exclusiva esplicitamente, Pio Xsiriferisceallasuaprecedentecostituzioneinmeritoelaconferma capitolo conclave e la disciplina da osservarsi in esso. In questa sede ci interessa il dall’altro introducenuovenormeriguardantiinnanzituttolasicurezzadel da unlatoriassumeleprecedentidisposizioniemanatedaipredecessorie , utivocant,inelectioneSummiPontificisedictaetsancitafuerunt, utomniexternointer 2 « 62 64 3 « 63 Fu poiPioXIIilprimoponteficedopoXcheconlacost.ap. In seguito,conlalett.ap. Paolo VIemanòpoiunanuovacost.ap., cheprevedelascomunica , L’intervento legislativodiGiovanniXXIIIstabiliscetreformule, asecondadelgruppo

cit., p.685[pp.661-688]). Quae autemaPraedecessoribusNostrisetpraesertimPioX decivili Quae auteminmemorataNostraConstitutione , utivocat,inelectioneSummiPontificisediximusetsanximus,hicomniexparte vi .

64 » ( civile veto sive exclusivam omnino reprobamus omnino exclusivam sive veto civile (daltitolo M. Scaduto

AAS , 8dicembre1945,«

: « 62

63 », 54[1962],p.634).

Praecipue autempromittimusetiuramus,Nosreligiosissime etquoad perpoirecitareallaletterailparagrafodella riordinò l’istitutodelconclave.Tuttavia,inmeritodella ii ,

I precedentidiunariformaeleleggiPioXsulConclave De electioneRomaniPontificis

; nulliqueinterventui,intercessioni, aliivecuilibetmodo,quo Summi Pontificiselectio

» (

AAS latae sententiae Giovanni

», 38[1946],p.95). titulus

Veto XXIII

» ( sive Veto qualoraunosifacesseportatore Romano Pontificieligendo , lett.ap. IIsottoilnumero94–ledispo Pio X , qualibetrationeNobiscognitum, Commissum nobis Exclusivam , cost. GiovanniXXIIImodificò

» ( ) intitolato« Summi Pontificiselectio Pio XII Vacante SedeApostolica , etiamsubformasim

». Nel numero 81 , cost.ap. decivili Commissum no Veto

De iis,quae , cit.,p.245). seu Commis , subro Veto Vacantis Vacan Exclusi- , 5set seu 607 , in ------

© Copyright by Fabrizio Serra editore, Pisa · Roma. alla lettera–leprescrizioniesanzionidellacost. I suddettiattipontificisuccessiviaPioXribadironoingranparte–persino sanzione nellaformapubblicatadallaprecedentecostituzionepaolina. Giovanni PaoloIIche,alnumero80delcapitoloVIdella resistenza alle ingerenze, sia pure arbitrarie de’ Sovrani, dovettero naturalmente far sì che, a i duepoteri,il timore dei gravidanni,che sarebbero provenutiallacattolicità da unaaperta le grandiPotenzecattoliche,in tempi,neiqualivigevaunregimedistrettissimaunionefra zione che si estende a tutti coloro che partecipano al conclave nis etexecutionisrerumquaeadelectionemrequiruntur di la triplicealleanzaacausedellesuepreferenzefilofrancesi e filorusse.Vedasil’interostudio do “cardinali” o“collegiocardinalizio”,datocheconilmotuproprio il termine no ildirittodientrareinconclavepereleggerepontefice.Inoltre, lacostituzionesostituisce cardinali. Quantoall’elezionepontificiaiporporati,alcompimento degliottant’anni,perdo atto pontificiovenneinfattistabilital’etàmassimaperl’eserciziodellafunzionedapartedei novembre 1970)ilSacroCollegiononcoincidepiù con ilcollegiodeglielettori. Con questo segnò lafinedell’ le sovranodiunoStatoeuropeo.Inquestosensolacost. cattoliche dipoter(edover)intromettersinell’elezioneunponteficequa pertanto obsoletaanchelapresuntagiustificazionedapartedellepotenze del poteretemporaledeipontefici,conlaperditadegliStatipontifici,rese conclave del 1903 controilcardinale Rampolla ritenutopersonanongraditaallepotenzedel sionali divenneroperòprevalentileragionimeramentepolitiche. candidato idoneosecondocritericanonici.ConlanascitadegliStaticonfes ficare unaqualcheparticipazioneesterna,eraquellagarantirelasceltadel ingerenza civilenelleelezionipontificie.L’unicaragione,infatti,pergiusti dopo imoltitentativideisuoipredecessoridilimitareoescluderequalsiasi pressione delvetod’esclusiva.Lasuadecisionesegnòundecisospartiacque, vando cosìilcontributodipapaSartoqualeprotagonistariguardolasop Conclavis partemhabentibus 608 (1996), pp. 338-339. Rispetto agli atti legislativi precedenti, la costituzione specifica solo la san gando l’ultima in materiadi Pio XII.Nelcapitolo sanzione riguardoallacomunicazionediun’eventualeingerenzaesterna. pur conqualchemodifica,ilprovvedimentononcambiòcontenutodella 81, venneintegratoilrispettivoparagrafodella 66 68 65 67 , 1ottobre1975,« L. Trincia L’ultimo interventoinmeritofulacost.ap.

Giovanni PaoloII Constata Pacellinelsuodossier La nuovacostituzioneparladi“cardinalielettori”e“collegioelettorale”anziché Come risulta anchedal contesto storico-politico attorno l’ultimo veto comunicato nel laicae potestas , Conclave epoterepolitico

AAS ancien régime con

», 76[1975],pp.641-642). , cost.ap. auctoritatessaeculares

» con« 5. Conclusione

atque ceterisomnibuspartemhabentibuspraeparatio jürgen jamin conlasuatipicaunionetratronoealtare,

Universi Dominici Gregis : « .

Il desideriodellaconcordearmonia fralaS.Sedee ( Paolo VI,

» ( Commissum nobis ibidem Universi DominiciGregis vi cost.ap. , 22febbraio1996,«

: sostituisce il « della Commissum nobis , p.338). Romani Pontificielegen pars Commissum nobis pars

ii

, alnumero ii

atque ceteris , elencala diPioX 67

AAS Lafine , pro 66

», 88 (21 65 di 68

- - - - - ; - - - - -

© Copyright by Fabrizio Serra editore, Pisa · Roma. scelta deipontefici solo inquantotalepotevagiustificarelapropriapretesadicondizionare nate funzioni(canoni canonum quisequuntur,etpeculiaria,siquasint,prosingulisofficiislegiti slativo promulgatoallostessotemponegli stolica collega prudenza, tollerasseedavesseriguardoall’EsclusivadatadaiPrincipicontroqualcheloro la partepiùsanadelSacroCollegio,perevitaremalimaggiorieunsensoditradizionale terrene (siccomesidovèpurtroppoconstatarenelfarlastoriadelVetod’Esclusione),anche prescindere dallamentevoleservilismodialcuniCardinalieccessivamenteligiallePotenze me statuta sclusiva, maanche« 160 anticipando conunaleggespecialeciòchevennepoicodificatonelcanone tra agosto1903egennaio1904« tre conilprimodeitempidellafasepreparatoriadelCodice,ossiaimesi scopo dirivendicarelalibertàdellaChiesaquale anche nelprendereladecisionepercodificazionedeldirittocanonicoallo me purediognialtromodoingerenzacivilenell’elezionepontificia,ma la che neipaesicattolicieraaccomapagnatadalregalismo,condizionandocosì Leone XIIIe piane, nonresepubblicheconladatadifirmapontificia,formano cosìununicocorpolegi decisione Conclave Pio X soglio pontificio, incisero sicuramente sulla determinatezza del neo-eletto 72 71 9 G. 69 70 La preparazioneedemanazionedellacost. libertas Ecclesiae

: « La notariguardanteilcanoneelencacomefontilecostituzioni Il CICdel1917perbenseivolteevocauno C. Fantappiè

Romani Pontificiselectiouniceregiturconst.PiiX : nonsoloriguardoallasoppressionedefinitivadelvetoformale,co

, 25 Dec. 1904 » (SacraCongregazionedegliAffariEcclesiasticiStraordinari, Romanato , pp.69-70).

». civile veto sive exclusivam omnino reprobamus omnino exclusivam sive veto civile

». 70 Commissum nobis 72 Lenotevicendedelconclave1903,chel’avevanoelevatoal , , Chiesa Romanaemodernitàgiuridica Pio X

. Il : 1322§2,1352,14951,1496,1533e2214).

».

; in aliis electionibus ecclesiasticis serventur praescripta 69 reprobamus

l’affossamento definitivodelloStatoconfessionale,che . Alle originidelcattolicesimocontemporaneo diPioX.LacostituzioneLeoneXIIIeleduecostituzioni diPioXindicanonsololafinedelvetod’e

dedicato dalpapanellaponderazionedella Acta PiiX ius nativum (1909),pp.239-314. Commissum nobis

ii , cit.,p.657. dellaChiesaasvolgeredetermi societas iuridiceperfecta , cit.,p. Praedecessores nostri Il veto d’esclusione nel Vacante SedeApo

coincideinol 434. 609 , di 71 ------