Zapomniana Okupacja

Zapomniana okupacja

Agresja ZSRR na Polskę 17 września 1939 r.

Dzielne w czasie wojny

Pomorskie laboratorium zbrodni

Żołnierze Wehrmachtu i Armii Czerwonej pod propagandowymi plakatami sowieckimi; Brześć nad Bugiem, 22 września 1939 r., Fot. Bundesarchiv_Bild ZAPOMNIANA OKUPACJA str. 2 Fakty, narracje Spis treści Marcin Przegiętka Niemcy i Sowieci. i zapomnienie „Dziwny sojusz” a sprawa polska str. 3 Narracja to pojęcie, które zmieniając ich znaczenia, relatywi- w ostatnich dekadach zrobiło zując winy i zbrodnie, a nawet – po Magdalena Semczyszyn w naukach społecznych zdumie- prestidigitatorsku – przestawiając Agresja ZSRR na Polskę 17 września 1939 r. wającą karierę. Także w filozofii na pozycjach katów i ofiary. str. 6 historii. Nie ma faktów, są tylko Nie wiem, czy istnieje prawda interpretacje – przekonują wy- obiektywna – jak wierzył Platon. Magdalena Semczyszyn znawcy postmodernizmu. Każde Być może istnieje tylko dla jakiejś Zapomniana sowiecka okupacja zdarzenie można opowiedzieć na istoty doskonałej, a dla nas, śmier- str. 8 wiele różnych sposobów, w zależ- telnych, stanowi jedynie rodzaj ności od punktu widzenia. I każda idei regulatywnej. Jak latarnia na opowieść jest równie uprawniona, horyzoncie, abyśmy nie pobłądzili Alan Sasinowski gdyż nie istnieje tak zwana praw- w upartym, pełnym potknięć i nie- Dzielne w czasie wojny, da obiektywna. doskonałości, ale ciągłym dążeniu aktywne w czasie pokoju str. 10

Tomasz Ceran Pomorskie laboratorium zbrodni str. 12

Wojciech Wichert Zbrodnie Wehrmachtu na początku wojny str. 14

Marek Klasa Wysiedlanie ludności polskiej, Łódź 1940 Fot. Archiwum IPN Wojna na burtach str. 16 Oczywiście, jak to często by- do… prawdy. Sądzę, że skromnym wa, pod modnymi, nowocześnie fragmentem tej szlachetnej drogi Zofia Fenrych brzmiącymi nazwami, kryją się tu jest również nasza dzisiejsza pu- Polskie Państwo Podziemne zjawiska stare jak świat. Zawsze, blikacja, przygotowana wspólnie str. 18 obok relacji uczciwych i rzetel- przez historyków Instytutu Pa- nych kronikarzy, istniała propa- mięci Narodowej i dziennikarzy ganda. Przeważnie w służbie zwy- „Kuriera Szczecińskiego”. Przemysław Benken cięzców. Na ich dworach nigdy nie Przygotowywaliśmy „Zapo- Polski wysiłek zbrojny na frontach II wojny brakowało „historyków”, którzy mnianą okupację” pamiętając str. 21 np. agresję potrafili przedstawić i o tym, że oprócz jawnego wroga jako „niesienie pomocy uciskanym prawdy, propagandy, jest jeszcze Karolina Nawrocka narodom”, czy uzasadnić atak rze- przeciwnik cichszy, ale nie mniej Młodzieżowy patriotyzm: uczucie czy moda komymi prowokacjami napadnię- groźny – zapomnienie. tych. Potrafili żonglować słówkami, Zbigniew JASINA str. 24

Tomasz Butkiewicz Eksterminacja elit, grabież skarbów kultury str. 26

Oddział w Szczecinie Zbigniew Stanuch Akcja Fall Stettin – męczeństwo księży Zredagowali: str. 28 Zbigniew Jasina, Wojciech Wichert, Przemysław Filipowiak, Krzysztof Wojtasiak Wydawca: „Kurier Szczeciński” sp. z o.o. Mateusz Kubicki Partner: Oddział IPN w Szczecinie Skład i łamanie: „Kurier Szczeciński” sp. z o.o. W Rzeszy i Generalnym Gubernatorstwie Druk: Drukarnia Agora SA str. 30 20 września 2019 r. ZAPOMNIANA OKUPACJA str. 3 Niemcy i Sowieci. „Dziwny sojusz” a sprawa polska

„Polska traktatu wersalskiego już nigdy nie powstanie i ludowego komisarza spraw być ostatecznie rozstrzygnięte ponownie. Gwarantują to dwa największe mocarstwa zagranicznych Wiaczesława dopiero w toku dalszych wy- świata” – powiedział Hitler 6 października 1939 r., Mołotowa. Pakt przewidywał, darzeń politycznych. W każdym mając na myśli pakt Ribbentrop-Mołotow podpisany że obie strony będą pozosta- razie oba rządy rozwiążą tę 23 sierpnia 1939 r. i przeprowadzony wspólnie ze wać w pokojowych stosunkach sprawę w drodze przyjaznego Stalinem rozbiór Polski. i wzajemnie informować się porozumienia”. Dokument nie „w kwestiach dotyczących ich pozostawia żadnych wątpliwo- Zawarcie porozumienia ze wagi. Warszawa stroi groźne wspólnych interesów”. W tych ści co do intencji obu stron: Stalinem umożliwiło Hitlerowi miny, ale wszystko to wygląda formułkach nie byłoby nic zamierzano dokonać rozbioru rozpoczęcie inwazji na Polskę tylko śmiesznie. Führer zasza- nadzwyczajnego, gdyby nie Polski. 1 września 1939 r.: nie mu- chował genialnie” – zapisał 23 dołączono do nich utrzymy- Celem obu totalitarnych siał obawiać się nieprzychyl- sierpnia 1939 r. zachwycony wanego w tajemnicy tajnego mocarstw była ekspansja. nej postawy ZSRS, a reakcja posunięciem Hitlera Joseph protokołu dodatkowego, któ- Ani Niemcy, ani ZSRS nie Francji i Wielkiej Brytanii, Goebbels, minister propagan- rego art. 2 miał następującą zamierzały poprzestać na linii związanych sojuszami z II dy III Rzeszy. treść: „W razie terytorialnych rozgraniczającej „strefy intere- Rzecząpospolitą, stanęła pod sów” na ziemiach polskich. Dla znakiem zapytania. 17 wrze- Berlina największym wrogiem śnia do Wehrmachtu dołączyła ideologicznym niezmiennie był Armia Czerwona, przekracza- Związek Sowiecki, a celem było jąc polską granicę. W tajnym wciąż zdobycie „przestrzeni załączniku do podpisanego 28 życiowej” na Wschodzie. Pakt września traktatu o przyjaźni z Moskwą nie oznaczał rezy- i granicach Niemcy i ZSRS po- gnacji z tego planu, a jedynie dzieliły między siebie Europę odsunięcie go w czasie, po- Środkowo-Wschodnią. W po- nieważ Hitler po rozprawie wszechnej świadomości oba z Polską zamierzał dokonać totalitarne mocarstwa łączyła inwazji na Europę Zachodnią. ścisła współpraca aż do wybu- Według słów przywódcy III chu wojny 22 czerwca 1941 r., Rzeszy z 28 sierpnia 1939 r., gdy Wehrmacht rozpoczął in- zanotowanych przez generała wazję na ZSRS. W rzeczywisto- Franza Haldera, szefa sztabu ści konflikty i nieporozumienia generalnego wojsk lądowych, istniały od samego początku porozumienie ze Stalinem było tego „dziwnego sojuszu”. dla Hitlera „paktem z szatanem Wprawdzie od początku lat w celu przepędzenia diabła”. 20. XX wieku Niemcy i ZSRS Przywódca III Rzeszy był prze- łączyła współpraca wojsko- konany, że w związku z jego wa i gospodarcza, jednak zamiarem inwazji na Polskę po dojściu Hitlera do wła- grozi mu sojusz Wielkiej Bryta- dzy w Niemczech w 1933 r. nii i Francji z ZSRS. Podpisując kontakty między Berlinem pakt, chciał usunąć groźbę jed- a Moskwą zamarły na kilka noczesnej walki na dwa fronty. lat. Ponowne zbliżenie nie- Co przez porozumienie z III miecko-sowieckie rozpoczęło Heinz Guderian i Siemion Kriwoszein przyjmują defiladę Wehrmach- Rzeszą chciał osiągnąć Stalin, się wiosną 1939 r. Najpierw tu i Armii Czerwonej w Brześciu nad Bugiem, 22 września 1939 r. wiemy z notatek Georgiego Dy- prowadzono rozmowy doty- Fot. Bundesarchiv, Bild mitrowa, sekretarza general- czące handlu, jednak bardzo nego Komitetu Wykonawczego szybko pojawiły się w nich Tego dnia podpisano w Mo- i politycznych zmian na obsza- Kominternu, który zanotował aluzje polityczne. Rokowania skwie układ o nieagresji mię- rach należących do państwa wypowiedź sowieckiego przy- gospodarcze sfinalizowano dzy III Rzeszą a ZSRS, pań- polskiego strefy interesów wódcy z 7 września: „Byłoby 19 sierpnia, a cztery dni póź- stwami, które łączył totalitarny Niemiec i ZSRS będą rozgra- nieźle, jeśli rękami Niemiec zo- niej zawarto porozumienie ustrój, lecz dzieliła ideologia. niczone w przybliżeniu wzdłuż stałaby zachwiana pozycja bo- polityczne: „Zapowiedź paktu Ten osobliwy sojusz wrogów linii rzek Narwi, Wisły i Sa- gatszych państw kapitalistycz- o nieagresji z Moskwą jest ideologicznych przeszedł do nu. Zagadnienie, czy interesy nych (w szczególności Anglii). wielką sensacją światową. historii jako pakt Ribbentrop- obu stron czynią pożądanym Hitler, sam tego nie rozumiejąc Zmienił się wskutek tego cały -Mołotow od nazwisk ministra utrzymanie niepodległego pań- i nie chcąc, podważa, podrywa europejski układ sił. Londyn spraw zagranicznych III Rze- stwa polskiego i jakie mają być i Paryż są wytrącone z równo- szy Joachima von Ribbentropa granice tego państwa, może Dokończenie na str. 4 ZAPOMNIANA OKUPACJA str. 4

Dokończenie ze str. 3 wprawdzie do granic miasta, sobą w celu „przywrócenia ni – podpisanego 28 września ale Warszawa broniła się do pokoju i ładu w Polsce, znisz- (w dniu kapitulacji Warszawy) system kapitalistyczny”. Rolę 28 września. Przekonany o za- czonych na skutek załamania – zapisano, że po „upadku” ZSRS Stalin widział w „popy- jęciu stolicy Mołotow oświad- się państwa polskiego, oraz Polski zadaniem obu sygnata- chaniu jednej strony przeciw czył, że „radzieckie działania dopomożenia ludności pol- riuszy będzie „odbudowanie drugiej, aby się lepiej pobili”. wojenne rozpoczną się w ciągu skiej w odbudowie warunków pokoju i ładu” oraz zapewnie- W wyczerpanej wojną Europie najbliższych dni”. Niemiecki swego istnienia politycznego”. nie „pokojowego życia” naro- rewolucja wybuchłaby samo- ambasador w Moskwie usły- Niemiecko-sowieckie brater- dom zamieszkującym te tery- istnie lub zostałaby zaniesio- szał 10 września od Mołotowa, stwo broni zamanifestowano toria. Natomiast drugi tajny na na Zachód na bagnetach jakiego pretekstu zamierza wspólną defiladą zwycięstwa protokół dodatkowy zawierał Armii Czerwonej. Sama zaś użyć do uzasadnienia inwazji: w Brześciu nad Bugiem 22 deklarację, że „obydwie strony likwidacja Polski była z punk- „Polska rozpada się na kawałki września 1939 r. W Berlinie nie będą pozwalały na swoich tu widzenia ZSRS zjawiskiem i […] na skutek tego Związek i Moskwie zastanawiano się terytoriach na żadną agitację pozytywnym: „zniszczenie tego Radziecki powinien przyjść nad przyszłością ziem polskich polską dotyczącą terytorium państwa oznaczałoby o jedno z pomocą Ukraińcom i Bia- oraz ostatecznym rozgranicze- drugiej strony. Będą one likwi- burżuazyjne, faszystowskie łorusinom, którym zagrażają niem „stref interesów” (linia dowały na swych terytoriach państwo mniej! Co byłoby złe- Niemcy. Pretekst ten w oczach z 23 sierpnia była tymczasowa). wszystkie źródła takiej agitacji go, jeśli w rezultacie rozgro- mas przedstawi interwencję 19 września Mołotow poinfor- i informowały się wzajemnie mienia Polski rozszerzylibyśmy Związku Radzieckiego w szla- mował, że pierwotny zamiar o środkach podejmowanych system socjalistyczny na nowe chetnym świetle i sprawi, że Stalina „dopuszczenia do ist- w tym celu”. Część badaczy terytoria i nową ludność?”. Związek Radziecki nie będzie nienia resztek Polski teraz sugeruje, że inicjatorem te- Czy jednak współpraca mię- uważany za agresora”. Nie- ustąpił miejsca zamiarowi po- go protokołu był Stalin, który dzy III Rzeszą a ZSRS była rze- miecki ambasador stanowczo działu Polski wzdłuż linii Pisa w większym stopniu obawiał czywiście tak ścisła i spełniała zaprotestował przeciwko sfor- – Narew – Wisła – San”. Sześć się polskiej „agitacji”. Chociaż warunki „przyjaznej wymiany mułowaniu o „niemieckim dni później Stalin oświadczył przywódca ZSRS zrzekł się poglądów”, jak deklarowa- zagrożeniu”, które ostatecznie ambasadorowi niemieckiemu, Lubelszczyzny, nie chciał sły- no w pakcie? Wątpliwości są usunięto. że „niedorzecznością” byłoby szeć o włączeniu Małopolski uzasadnione. Stalin zwlekał Gdy mimo ponagleń Armia pozostawienie „samodziel- Wschodniej do niemieckiej z uderzeniem na Polskę, co nie- Czerwona wciąż nie przystą- nego szczątkowego państwa „strefy interesów”. Berlinowi pokoiło Hitlera. Już 3 września piła do inwazji, Berlin zaczął polskiego”. Przywódca ZSRS zależało na niej z uwagi na Ribbentrop telegrafował do szantażować Moskwę alu- zaproponował przesunięcie złoża ropy naftowej w rejonie ambasadora w Moskwie z pole- zjami o „próżni politycznej” linii demarkacyjnej z Wisły na Borysławia i Drohobycza oraz ceniem, aby dowiedział się, czy we wschodniej części Polski Bug (a więc na korzyść Nie- zamiar utrzymania kontroli „Związek Radziecki nie uzna (innymi słowy możliwością miec) w zamian za zrzeczenie nad przebiegającą przez ten za pożądane, aby armia rosyj- wywołania ukraińskiego po- się przez Berlin Litwy, która obszar linią kolejową, stano- ska wystąpiła w odpowiednim wstania na terenie Małopolski zgodnie z postanowieniami wiącą połączenie z Rumunią, momencie przeciwko siłom Wschodniej). W ten sposób z 23 sierpnia miała należeć do skąd również importowano polskim w rosyjskiej strefie nakłoniono Stalina do dzia- niemieckiej strefy interesów. ropę. Stalin stanowczo odmó- wpływów i ze swej strony oku- łania. Armia Czerwona roz- W ten sposób ZSRS uzyskiwał wił odstąpienia tego obszaru. powała to terytorium”. Dwa poczęła inwazję 17 września. pełną kontrolę nad wszyst- Przez kolejne dwa lata Berlin dni później Mołotow zapewniał Moskwa poinformowała, że po kimi państwami bałtyckimi, będzie coraz bardziej obawiał Niemców: „w odpowiednim „rozpadzie” państwa polskie- a na ziemiach polskich zaj- się o dostawy rumuńskiej ropy. czasie będziemy musieli rozgo straciły ważność wszelkie mował tylko tereny położone Ich zagrożenie stało się bardzo począć odpowiednie działania. traktaty zawarte przez Polskę na wschód od linii Curzona realne, gdy w czerwcu 1940 r. Uważamy jednakże, że ten czas i ZSRS, a rząd sowiecki w tro- (wyjątkiem było Łomżyńskie ZSRS zażądał od Rumunii jeszcze nie nastąpił. Być może sce o los ludności białoruskiej i Białostockie). Uważa się, że odstąpienia Besarabii i Buko- mylimy się, ale wydaje się i ukraińskiej postanowił „wziąć Stalin oddał centralną część winy (mimo że Bukowina nie nam, że nadmierny pośpiech je w opiekę”. Taką kłamliwą Polski z Warszawą, aby nie należała do sowieckiej strefy może wyrządzić nam szkodę interpretację wydarzeń utrzy- wykluczyć w przyszłości moż- interesów uzgodnionej z Ber- i przyczynić się do zjednocze- mywano w ZSRS do lat 80. XX liwość porozumienia z Wielką linem). Hitler nie zdecydował nia naszych wrogów”. Takty- wieku. Co istotne, mocarstwa Brytanią, a jednocześnie pozo- się na wsparcie Rumunii, któ- ka Stalina była przemyślana: zachodnie nie uznały ZSRS za stawić Niemcom „problem”: ra spełniła żądania Moskwy. zwlekał z inwazją, aby tylko III agresora i nie wypowiedzia- w powszechnej opinii tylko one Efektem porozumienia Ber- Rzesza uchodziła za agresora. ły Moskwie wojny: przesądził ponosiły odpowiedzialność za lina i Moskwy była współpraca Nie chciał, aby ZSRS znalazł o tym zamiar doprowadzenia likwidację państwa polskiego. gospodarcza i zbrojeniowa. Dla się w stanie wojny z Wielką w przyszłości do poróżnienia Rozmowy na temat przebie- III Rzeszy nieocenione były – Brytanią, tak jak Niemcy. Moskwy z Berlinem. gu granicy prowadzono ponow- z uwagi na blokadę brytyjską W nocy z 8 na 9 września Jeśli ktoś mógł mieć wąt- nie w Moskwie, gdzie Niemcy – sowieckie surowce i żywność. Mołotow przesłał Hitlerowi pliwości co do tego, przeciw- reprezentował Ribbentrop. Niemieckie okręty podwodne przedwczesne gratulacje z oka- ko komu wystąpiła Armia Obie strony zgodziły się, że „sa- i handlowe korzystały z portu zji zajęcia Warszawy. Doszło do Czerwona, rozwiał je wspólny modzielne państwo polskie”, w Murmańsku i innych so- pomyłki. Ogłoszony przez We- komunikat Berlina i Moskwy nawet w szczątkowej postaci, wieckich baz. Sowieckie lodo- hrmacht komunikat o upadku z 18 września, w którym cy- „będzie nieustannie źródłem łamacze przeprowadziły drogą stolicy Polski był nieprawdzi- nicznie ogłoszono, że Niem- niepokojów”. W preambule do północną niemiecki krążownik wy. Niemieckie czołgi dotarły cy i ZSRS współdziałają ze traktatu o granicach i przyjaź- „Komet”, który zaczął działać ZAPOMNIANA OKUPACJA str. 5 na Pacyfiku. Natomiast dla w represjonowaniu obywateli policji, oraz Ławrientij Beria, i wrześniu 1939 r. Później dy- Moskwy cenne było zaznajo- II Rzeczypospolitej. Przeczy szef NKWD, do którego miało plomaci Niemiec i ZSRS nie mienie się z niemiecką techni- temu atmosfera „dziwnego dojść w lutym 1940 r. w Pru- rozmawiali już o sprawie pol- ką wojskową, chociaż zgodnie sojuszu”, który był jedynie sach Wschodnich. skiej. Wyjątek stanowi rozmo- z zaleceniem Hitlera przedsta- tymczasowym przymierzem, Konferencje krakowsko-za- wa Ribbentropa i Mołotowa wicielom ZSRS nie prezento- z czego w Moskwie i Berlinie kopiańskie – w tym zakresie, w Berlinie 13 listopada 1940 r., wano najnowszego sprzętu. zdawano sobie sprawę. Wydaje w jakim znamy protokoły ob- gdy między Moskwą a Ber- Armia Czerwona otrzymała się mało prawdopodobne, aby rad – dotyczyły akcji wymiany linem istniało coraz więcej ciężki krążownik „Lützow”, w tak istotnej kwestii z punk- ludności przez Niemcy i ZSRS nieporozumień na tle podziału kilkanaście samolotów, jeden tu widzenia obu totalitarnych na okupowanych ziemiach pol- stref interesów. Przyniosła ona czołg, artylerię i urządzenia ce- państw, jaką był aparat bez- skich. Od grudnia 1939 r. do obu stronom rozczarowanie lownicze. Trudno dziś ocenić, pieczeństwa, konsultowano się lutego 1940 r. przesiedlono i potwierdziła ich odmienne w jakim stopniu przyczyniło z tymczasowym sojusznikiem, z dawnych polskich Kresów dążenia. Mołotow – zgodnie się to do jej unowocześnie- który był wrogiem ideologicz- Wschodnich do III Rzeszy oko- z instrukcją Stalina – zadał py- nia. Z pewnością przyswoje- nym. Decyzje o konkretnych ło 130 000 osób narodowości tanie: „co Niemcy zamierzają nie i wdrożenie do produkcji akcjach represyjnych podej- niemieckiej. W drugą stronę poczynić z Polską. […] W spra- nowych rozwiązań wymaga- mowano raczej niezależnie – z Generalnego Gubernator- wie przyszłego kształtu Pol- ło czasu. Pod tym względem od siebie. Wniosek o ścisłym stwa do ZSRS – wyjechało ski istnieje protokół zawarty w lepszej sytuacji była III Rze- między Związkiem Sowieckim sza: dostarczane przez ZSRS a Niemcami, na temat które- surowce i żywność można wy- go potrzebna byłaby wymiana korzystywać natychmiast. zdań. Spytał, czy w niemieckiej Granica niemiecko-sowiec- opinii protokół ten jest wciąż ka nie była „granicą przyjaź- w mocy”. Fakt, iż jesienią ni”. W końcu września i na 1940 r., zaledwie rok po poko- początku października 1939 r., naniu Polski, Mołotow zwrócił przed wycofaniem armii za li- uwagę na potrzebę konsultacji, nię demarkacyjną, obie strony wskazuje, że oba totalitarne rabowały okupowane ziemie państwa od dłuższego czasu polskie przed oddaniem ich nie porozumiewały się w spra- „zaprzyjaźnionemu” mocar- wie polskiej. Tymczasem już stwu, wywożąc, co się da. Oba w październiku 1940 r. ZSRS „zaprzyjaźnione” państwa zaczął tworzyć kadry armii powierzyły zabezpieczenie polskiej, zbierając oficerów wspólnej granicy doborowym polskich z generałem Zygmun- służbom (wojskom pogra- tem Berlingiem w willi NKWD nicznym NKWD oraz Służbie w Małachówce. Nie ulega wąt- Bezpieczeństwa Reichsführe- pliwości, że tworzone oddziały ra SS), chroniąc się przed W Brześciu Litewskim Fot. Archiwum IPN polskie miały zostać wykorzy- przenikaniem z terytorium stane w wojnie z Niemcami. sojusznika dywersantów, szpie- współdziałaniu NKWD i Ge- kilkanaście tysięcy Ukraiń- W drugiej połowie 1940 r. gów i „wrogiej propagandy”. stapo historycy wysnuwali z na- ców i Białorusinów. Wiosną coraz trudniej było utrzymać Dobrym stosunkom przeczą rad przedstawicieli władz nie- 1940 r. przeprowadzono wy- pozory dobrych stosunków również incydenty na granicy. mieckich i sowieckich. Odby- mianę kilkudziesięciu ty- między Berlinem a Moskwą. Od września do grudnia 1939 r. wały się one m.in. w Krakowie sięcy uchodźców, obywateli Po niemieckim zwycięstwie Niemcy próbowały „przepę- i Zakopanem w grudniu 1939 r. II Rzeczypospolitej, którzy od nad Francją stało się jasne, że dzić” tysiące Żydów na stronę i marcu 1940 r. Tadeusz Ko- września 1939 r., uciekając III Rzesza zwróci się wkrótce sowiecką, których ZSRS nie morowski, w początkowym przed frontem, znajdowali przeciwko „sojusznikowi” na chciał przyjąć. Część koczowa- okresie okupacji komendant się na Kresach Wschodnich. wschodzie. Z kolei sowieckie ła na granicy, została odesłana krakowsko-śląskiego ob- Dokonano również wymiany pretensje wobec Rumunii oraz z powrotem do niemieckiej szaru ZWZ („Bór”), pisał po jeńców wojennych – żołnierzy basenu Morza Czarnego do- strefy lub została zastrzelona. wojnie, że w trakcie drugiej Wojska Polskiego, przekazując wodziły, że apetyty Moskwy są Często dochodziło do narusza- z tych narad NKWD i Gestapo ich według miejsca urodzenia coraz większe. Wydaje się, że nia granicy przez NKWD oraz uzgodniły „wspólne działania bądź narodowości. Atmosfera w połowie 1940 roku zarówno ostrzeliwania posterunków przeciwko polskiemu ruchowi pracy niemiecko-sowieckich Hitler, jak i Stalin byli już i patroli niemieckich. podziemnemu”. Informacji tej komisji przesiedleńczych nie przekonani, że starcie będzie Od pierwszych dni wojny nie udało się potwierdzić i do- miała nic wspólnego z dekla- nieuniknione i przygotowywali aparat terroru obu totalitar- kumentów w tej sprawie nie rowaną przyjaźnią. Obie strony się do wojny. 18 grudnia 1940 r. nych mocarstw popełniał odnaleziono. Niepotwierdzona utrudniały sobie pracę i wyko- Hitler polecił przygotować zbrodnie, za pomocą których pozostaje sensacyjna pogłoska rzystywały pobyt na terytorium inwazję na ZSRS. Wojna roz- zamierzano zdławić wszelki o spotkaniu dotyczącym zwal- „zaprzyjaźnionego mocarstwa” poczęła się 22 czerwca 1941 r. – rzeczywisty i wyimaginowa- czania polskiego podziemia, w celach wywiadowczych. uderzeniem Wehrmachtu. ny – opór. Do dziś jednak nie w którym mieli wziąć udział Najważniejsze ustalenia MarcinPRZEGIĘTKA wiadomo, czy NKWD i Gesta- Heinrich Himmler, Reichs- w sprawie podziału ziem (autor jest pracownikiem po podjęły ze sobą współpracę führer SS i szef niemieckiej polskich zapadły w sierpniu BBH IPN w Warszawie) ZAPOMNIANA OKUPACJA str. 6 Agresja ZSRR na Polskę Zgodnie z ustaleniami tajnego protokołu załączonego (20-21 września) i Lwów 31. Batalionu wartowniczego do paktu Ribbentrop – Mołotow, 17 września (22 września). Tydzień później oraz jeden batalion marszowy, 1939 r. o godzinie 5.00 czasu moskiewskiego jednostki Armii Czerwonej wsparte improwizowanymi wschodnie granice II RP przekroczyły wojska były już pod Lublinem. W nie- oddziałami i częścią 5. pułku sowieckie zorganizowane w dwóch frontach których kresowych miastach lotniczego z Lidy (łącznie około – Białoruskim (armie 3., 11. i 4.) oraz Ukraińskim podjęto próbę oporu. W Wil- 2 tys. ludzi). Do obrońców do- (armie 5., 6., 12.). Łącznie w agresji uczestniczyło nie, tuż przed wkroczeniem łączyła młodzież, w tym harce- około 620 tys. żołnierzy, 5500 wozów bojowych najeźdźcy, komendant ppłk rze. Zaciekłe walki trwały dwa (w tym 4700 czołgów) i 3300 samolotów. Tadeusz Podwysocki wydał dni. Posuwając się w głąb mia- rozkaz oddziałom znajdującym sta, Sowieci używali „żywych Pierwszym celem ataku były nów do Węgier lub Rumunii”. się w mieście, aby przekroczy- tarcz” – do czołgów przywiązy- strażnice Korpusu Ochrony Po- Oddziały znajdujące się na ły granicę z neutralną Litwą wali schwytanych obrońców. granicza (KOP). Grupy NKWD południu kraju opuściły teren i złożyły tam broń. Zgodnie Jedną z ofiar takiego bestial- łatwo opanowały placówki gra- Polski, udając się we wskaza- z prawem międzynarodowym stwa był 13-letni Tadek Jasiń- niczne, otwierając drogę jednym w rozkazie kierunku. ponad 13 tys. żołnierzy polski (1926-1939). 22 września nostkom zmechanizowanym Straceńczy opór kontynu- skich zostało internowanych najeźdźcy opanowali miasto. i kawalerii Armii Czerwonej. owały formacje KOP, Brygada w litewskich obozach m.in. Do niewoli trafiło około tysiąca Nieliczne oddziały wojskowe Rezerwowa Kawalerii Wołko- w Kalwarii, Olicie, Rakiszkach, jeńców, na wschodzie miasta podjęły próbę obrony, jednak wysk oraz Samodzielna Gru- Birsztanach i Wiłkomierzu. obrońców rozjeżdżano czoł- w obliczu zaskoczenia i druzgo- pa Operacyjna Polesie pod Za broń chwycili nieliczni gami, ludność cywilna ginęła cącej przewagi sił nieprzyjacie- dowództwem gen. Franciszka pozostający w mieście żołnie- w zbiorowych egzekucjach. la był to jedynie symboliczny Straty nieprzyjaciela wyniosły akt sprzeciwu. Wschodniej 53 zabitych, ponad 160 rannych granicy broniła znikoma część i 19 zniszczonych czołgów. Dwa sił polskich, w większości zaan- lata później gen. Władysław Si- gażowanych do walki z Niem- korski nazwał obrońców Grod- cami. Północno-wschodnie ru- na nowymi Orlętami, nawią- bieże kraju zostały dodatkowo zując do polsko-ukraińskiej pozbawione dużych jednostek wojny o Lwów z 1918 r. wojskowych na mocy rozkazu We Lwowie od 12 września Naczelnego Wodza Marszałka trwała obrona przed naciera- Edwarda Rydza „Śmigłego” jącym na wschód Wehrmach- z 13 września 1939 r. nakazują- tem. Dowódca gen. Władysław cego przesunięcie pododdzia- Langner zdołał zgromadzić siły łów Zgrupowania „Grodno” na równe 11 batalionom piecho- południe celem otworzenia tzw. ty wspieranym przez różne przedmieścia rumuńskiego. jednostki. Opór okazał się na W rezultacie niektóre odcinki Niszczenie polskich umocnień granicznych 17 września 1939 r. tyle skuteczny, by przez 10 dni – tak jak przestrzeń pomiędzy Fot. Archiwum IPN blokować silniejszą i liczeb- Grodzieńszczyzną a Polesiem, niejszą armię nieprzyjaciela. były całkowicie pozbawione Kleeberga. W tak beznadziej- rze, spontanicznie sformowany 21 września Niemcy wycofali Wojska Polskiego. Atak Sowie- nym położeniu polskim jed- oddział Legii Oficerskiej i wi- się spod Lwowa, oddając swoje tów wywołał zamieszanie i dez- nostkom udało się odnieść leńska młodzież, która poma- pozycje wkraczającej Armii orientację w sztabie Naczel- kilka zwycięstw. W boju pod gała obsługiwać kilka działek Czerwonej. Dzień później, na nego Wodza. Początkowo do Kodziowcami (22 września) przeciwpancernych rozloko- spotkaniu polskiej delegacji niektórych dowódców dotarł 101. pułk ułanów zahamował wanych na rogatkach miasta. z przedstawicielami dowódz- rozkaz o podjęciu walki. Do- atak sowieckiego oddziału Walki nie trwały długo. Wilno twa sowieckiego w Winnikach, piero wieczorem 17 września pancernego. 29 września pod zajęły 24. Dywizja Kawalerii agresorzy zobowiązali się do wydano dyrektywę, uznając Szackiem pododdziały KOP i 25. Brygada Pancerna Armii przestrzegania warunków po- dalszy opór za bezsensowny: rozbiły 52. Dywizję Strzelecką Czerwonej, za nimi przyby- stawionych przez Polaków pod- „Sowiety wkroczyły. Nakazuję Armii Czerwonej. Żołnierze ły również jednostki NKWD. dających miasto i dotyczących ogólne wycofanie na Rumunię SGO „Polesie” odnieśli suk- Bardziej dramatycznie wyglą- m.in. gwarancji swobodnego i Węgry najkrótszymi drogami. ces w bitwach pod Jabłonią dała obrona Grodna. Siłom so- opuszczenia Lwowa przez woj- Z bolszewikami nie walczyć, i Milanowem. Do początku wieckim (15. Korpus Pancerny, sko i polskich oficerów. Umowa chyba w razie natarcia z ich października polskie oddziały 4. Korpus Kawalerii i 21. Bry- nie została jednak dotrzymana strony albo próby rozbraja- zostały rozbite, rozproszone gada Pancerna z Grupy Konno- – po wyjściu z miasta żołnie- nia oddziałów […]. Miasta, do lub części z nich udało się -Zmechanizowanej komkora rze trafili do niewoli, a wielu których podejdą bolszewicy, przedrzeć na zachód. Iwana Wasiljewicza Bołdina) oficerów zostało następnie powinny z nimi pertraktować Sowieci zajęli Wilno postanowili przeciwstawić się rozstrzelanych przez NKWD w sprawie wyjścia z garnizo- (18-19 września), Grodno żołnierze 29. Dywizji Piechoty, w Charkowie (1940 r.). ZAPOMNIANA OKUPACJA str. 7 17 września 1939 r. Ogółem w walkach zginę- cierających na Polskę z obu Czerwonej słowami: „Nad- uwierzyli w chwytliwe hasła ło około 3 tys. polskich żoł- stron żołnierzy Wehrmachtu szedł czas wyzwolenia bratnich rewanżu na „polskich panach nierzy, kolejnych 10 tys. by- i Armii Czerwonej doszło do narodów zachodniej Białorusi i szowinistach”. ło rannych, a ponad 18 tys. modyfikacji ustaleń paktu Rib- i zachodniej Ukrainy od ucisku W polskiej pamięci utrwalił oficerów trafiło do niewoli. bentrop – Mołotow. Według no- polskich obszarników i kapita- się stereotyp dotyczący mniej- W pierwszych dniach oku- wych postanowień ZSRR prze- listów. Już od dwudziestu lat szości narodowych, szczególnie pacji panował chaos i terror. kazał Niemcom województwo policyjny but piłsudczyków Żydów, którzy mieli w 1939 r. W miastach i miasteczkach lubelskie oraz wschodnią część bezkarnie depcze rodzinne na Kresach zdradzić państwo kresowych rozstrzeliwano poli- województwa warszawskiego, ziemie naszych braci Białoru- polskie. Rzeczywiście, w re- cjantów i wojskowych, a także a w ramach rekompensaty sinów i Ukraińców. Ziemie te lacjach świadków od Wilna ludność cywilną (m.in. w Grod- Sowieci zagwarantowali so- nigdy nie należały do Polaków. po Stanisławów można odna- nie, Nowogródku, Tarnopo- bie włączenie Republiki Li- Te rdzenne ziemie białoruskie leźć informacje o mniejszych lu, Wołkowysku). Zwłaszcza twy w orbitę swoich wpływów. i ukraińskie zagarnęli polscy lub większych tłumach ob- właściciele ziemscy, arysto- Jeszcze w październiku 1939 r. generałowie i obszarnicy w te rzucających sowieckie czołgi kracja i przedsiębiorcy stali ZSRR przekazał Litwinom za- dni, gdy republika sowiecka, kwiatami oraz o przypadkach się łatwym celem rabunków, chodnią Wileńszczyznę wraz broniąc się przed licznymi siła- bezczeszczenia we wrześniu szabrownictwa i gwałtów, do z Wilnem w zamian za zgodę mi kontrrewolucji, była jeszcze 1939 r. polskich symboli naro- których podżegano także miej- na stacjonowanie na terenie niedostatecznie silna […]”. dowych przez komunizujące scową ludność pod hasłem „bij Litwy sowieckich garnizonów Pozory, że wojsko Stalina bojówki: darcia flag, zrywania obszarnika i wyzyskiwacza”. i baz wojskowych. Dla miesz- wkroczyło na terytorium su- orzełków i naramienników Jednocześnie przeprowadza- kańców Wileńszczyzny ozna- werennej Polski nie w ramach z polskich mundurów. Część no aresztowania mieszkańców Żydów rzeczywiście z ulgą Kresów uznanych za wrogów. przyjęła fakt, że znalazła się Do 22 października 1939 r. pod rządami sowieckimi, a nie tylko na terenie województw: niemieckimi. Prawdziwy jest poleskiego, nowogródzkiego, także pogląd, że wśród części białostockiego i wileńskiego Żydów, zwłaszcza biedniej- uwięziono 4315 osób. Przemoc szych, sporą popularnością Armii Czerwonej na wschod- cieszył się komunizm. Znacz- nich ziemiach II RP wspierały nie rzadziej natomiast wspo- jednostki NKWD i Razwiedu- mina się o tym, że w latach pru (Zarządu Wywiadu Armii 1939-1941 Żydzi również pod- Czerwonej), których zadaniem legali represjom, stanowiąc było wyłapywanie wrogów 20 proc. wśród ogółu depor- i demontaż instytucji państwa towanych przez Sowietów na polskiego. Przeprowadzano Kolumna jeńców polskich maszerujących polną drogą pod eskortą wschód i około 22 proc. więź- aresztowania osób figurują- żołnierzy sowieckich Fot. Archiwum IPN niów z polskich terenów oku- cych na uprzednio przygotowa- powanych przez ZSRR. Poza nych listach proskrypcyjnych czało to przejście pod okupację agresji, ale by wesprzeć ruch Żydami, Ukraińcami czy Bia- oraz na podstawie donosów litewską. Nie trwała ona jed- narodowowyzwoleńczy, miały łorusinami, którzy z różnych od zwerbowanej agentury nak długo, bowiem w czerwcu na celu odpowiedni wydźwięk powodów cieszyli się z końca (często miejscowych komuni- 1940 r. ZSRR dokonał inwazji na arenie międzynarodowej. polskiej władzy lub uzyskali stów). Przejmowano urzędy, na państwa bałtyckie. Próbowano w ten sposób także z tego tytułu realne korzyści, przedsiębiorstwa, redakcje Warto podkreślić, że agre- wygrywać swoje interesy, anta- byli jeszcze ci, którzy nie sym- gazet i archiwa. Część wypo- sji od początku towarzyszyła gonizując miejscową ludność patyzowali z okupantem, mieli sażenia instytucji użyteczności kłamliwa retoryka uzasad- w ramach starej zasady oku- do niego ambiwalentny bądź publicznej czy fabryk grabiono, niająca sowiecki atak rewi- pantów: divide et impera. Na krytyczny stosunek. Niewąt- wywożono na wschód lub bez- zją traktatu ryskiego (umowy licznych mityngach organizo- pliwie pod okupacją sowiec- myślnie niszczono. z 1921 r., która kończyła wojnę wanych we wsiach i miastecz- ką stosunki narodowościowe W wyniku agresji Sowie- polsko-bolszewicką), walką kach pobrzmiewały obietnice i społeczne uległy zaostrzeniu. ci zaanektowali 52 proc. po- z obszarniczą i kapitalistyczną wyrównania krzywd doznanych Pojawiły się nowe, brzemienne wierzchni II RP (około 201 Polską wyzyskującą robotni- przez chłopów ze strony „pań- w skutkach uprzedzenia wy- tys. km kw.) z 25 proc. lud- ków i chłopów oraz potrzebą skiej Polski”. Taka propagan- nikające z upowszechnienia ności, w tym województwa: niesienia pomocy uciskanym da znalazła swoich odbiorców. się w zbiorowej świadomości wileńskie, białostockie, nowo- narodom zamieszkującym Żołnierze sowieccy byli witani polskich mieszkańców Kre- gródzkie, poleskie, wołyńskie, wschodnie województwa przez pewną część społeczeń- sów obrazu mniejszości jako tarnopolskie, stanisławowskie, II RP. W przeddzień najazdu stwa. Wśród wiwatujących byli bolszewickich kolaborantów. lwowskie oraz trzy wschodnie dowódca Frontu Białoruskiego nie tylko miejscowi komuniści Magdalena SEMCZYSZYN powiaty województwa war- komandarm Michaił Kowalow działający w nielegalnych or- (autorka jest pracownikiem szawskiego. Po spotkaniu na- zwrócił się do żołnierzy Armii ganizacjach, ale także ci, którzy OBBH IPN w Szczecinie) ZAPOMNIANA OKUPACJA str. 8

W latach 1939-1941, w wyniku agresji ZSRR, województwa wschodnie II RP znalazły się pod Zapomniana okupacją sowiecką. Natychmiast po zajęciu wiedziała błyskawicznie, wy- administracyjnego (wpro- nauczania religii. W obszarze tych terenów przez dając na początku listopada wadzono obwody i rejony) kultury i sztuki dominował Armię Czerwoną zaczęła 1939 r. stosowny dekret, a kil- powołano nowe instytucje zaangażowany socrealizm się ich unifikacja ka tygodni później nadając władzy: obwodowe komitety i mało wybredna propagan- polityczna i gospodarcza mieszkańcom zajętych tere- wykonawcze (obłispołkom), da, w którą próbowano wcią- z ZSRR. Polskie ziemie nów obywatelstwo radzieckie a w rejonach powstały rejono- gnąć część polskich pisarzy, wschodnie stały się (tzw. akcja paszportyzacji). we i miejskie komitety wyko- redaktorów i poetów. Jeszcze „zachodnią Białorusią” W ten sposób dokonano anek- nawcze oraz odpowiadające w październiku 1939 r. zaczęła i „zachodnią Ukrainą”. sji kresowych województw, im także rady. Ponadto utwo- się ukazywać polskojęzyczna Jeszcze w początkach choć w świetle prawa między- rzono administrację gospo- prasa komunistyczna, taka października ogłoszono narodowego nadal pozosta- darczą (urzędy do spraw sku- jak m.in. „Czerwony Sztan- odezwę z apelem wały one integralną częścią pu zboża, hodowli bydła itd.) dar” we Lwowie. o zorganizowanie państwa polskiego. oraz instytucje oświatowo- Nieco inaczej sytuacja wyborów do zgromadzeń Na posiedzeniach zgroma- -propagandowe i organizacje przedstawiała się na Wileńsz- ludowych. dzeń ludowych zapadło po- społeczno-polityczne. Działa- czyźnie. 28 października 1939 r. nadto szereg decyzji skutkują- niami represyjnymi zajmo- władze ZSRR przekazały Stalin chciał jak najszyb- cych dalszą sowietyzacją tych wały się struktury NKWD północno-zachodnią część ciej potwierdzić nowe na- terenów: o konfiskacie ziem i NKGB szczebla obwodowe- województwa wileńskiego bytki terytorialne, obawiając „obszarników”, nacjonalizacji go, rejonowego i miejskie- (około 30 proc. wraz z Wil- się, że w obliczu sukcesów przemysłu, banków, kolei i ko- go. W hierarchii terenowych nem) we władanie Republice Hitlera na zachodzie, może palń. Wprowadzono sowiecki władz partyjnych najwyższą Litwy. Litwini, od lat ma- dojść do zmiany postanowień system i program nauczania pozycję piastował I sekre- rzący o przyłączeniu Wilna pomiędzy III Rzeszą i ZSRR do swojego kraju, chętnie na korzyść Niemiec. Wybory zgodzili się na to w zamian odbyły się 22 października za udostępnienie Sowietom 1939 r. w atmosferze terro- baz wojskowych na swoim ru i wszechobecnej agitacji. terenie. Część wschodnia Według oficjalnych danych Wileńszczyzny została włą- wzięło w nich udział blisko czona do Białoruskiej SRR. 95 proc. uprawnionych, którzy Po kilku tygodniach brutal- w 90 proc. oddali swe głosy na nej okupacji sowieckiej Po- wyznaczonych z góry kandy- lacy początkowo odetchnęli datów. W komisjach wybor- z ulgą na wieść o zmianie czych zasiedli funkcjonariu- władz. Niestety, szybko przy- sze NKWD i komunistyczni szło rozczarowanie. Litwini agitatorzy. Nie próbowano na- rozpoczęli gwałtowną akcję wet ukrywać fałszerstw i ma- lituanizacji zajętych terenów. nipulacji. W głosowaniu brali Usuwano polskie szyldy i na- np. udział żołnierze Armii Pałac Branickich w Białymstoku udekorowany portretem Józefa zwy ulic, do urzędów i szkół Czerwonej. Jak wspominał Stalina. Fot. Archiwum IPN wprowadzono język litewski, jeden ze świadków: „Sam po- rozwiązano wiele polskich litruk wziął całą garść kartek w szkołach, a za urzędowe tarz Obwodowego Komitetu organizacji politycznych, i nie krępując się obecnością uznano języki: ukraiński, biało- Partii, któremu podlegały nie społecznych i kulturalnych, głosujących, wrzucił je do ruski i rosyjski. Polską walutę tylko struktury partyjne, ale a także wprowadzono ustawę urny wyborczej […]”. Wyłonio- zastąpiono rublem, powodując również NKWD, NKGB, pro- o obywatelstwie i obowiąz- ne w wyniku wyborów zgro- wzrost inflacji. Wiele osób, kuratura i sąd. ku paszportowym, w wyniku madzenia ludowe zachodniej w tym przede wszystkim Po- W najlepsze trwała grabież której niemal połowa miesz- Ukrainy (1484 deputowa- laków, straciło miejsca pracy. polskiego majątku narodowe- kańców Wilna stała się na- nych) i zachodniej Białorusi Urzędy, szkoły i przedsiębior- go i prywatnego. Do ZSRR gle „obcokrajowcami”. Stan (927 deputowanych) obradu- stwa obsadzono przybysza- wywożono sprzęt przemysło- taki trwał na Wileńszczyźnie jące we Lwowie i w Białym- mi ze wschodu lub lojalnymi wy, tabor kolejowy, inwentarz do 15 czerwca 1940 r., gdy stoku podjęły uchwałę o usta- mieszkańcami. Kontynuowano żywy, a także dzieła sztuki Republika Litwy została za- nowieniu władzy sowieckiej przy tym politykę rozgrywa- zrabowane z polskich gale- anektowana przez Związek na terenach okupowanych nia międzyetnicznych animo- rii, muzeów, bibliotek oraz Sowiecki i Wilno znalazło się oraz zwróciły się z prośbą zji i wpajania nienawiści do prywatnych majątków. Za- powtórnie pod administracją do Rady Najwyższej ZSRR wszystkiego, co miało miejsce mknięto część świątyń kato- sowiecką. Sowieci powołali o włączenie tych ziem do na ziemiach anektowanych lickich, a ich majątek skon- do życia marionetkowy admi- Ukraińskiej i Białoruskiej w okresie rządów II RP. fiskowano. Około 200 księży nistracyjno-terytorialny twór Socjalistycznych Republik Po wprowadzeniu w stycz- zamordowano, kolejnych 100 zwany Litewską SRR, którego Radzieckich. Moskwa odpo- niu 1940 r. nowego podziału zesłano do łagrów i zakazano władze nie miały w zasadzie ZAPOMNIANA OKUPACJA str. 9 sowiecka okupacja żadnej swobody działania. Ofiarami sowieckich re- fale deportacyjne: 10 lutego, w przemyśle węglowym i me- Rozwiązano istniejące pod po- presji padli także mieszkańcy 13 kwietnia, 29 czerwca 1940 r. talurgicznym w Donbasie i na przednią okupacją instytucje Kresów, których objęły przy- oraz 19-20 czerwca 1941 r. Uralu, gdzie warunki pracy polskie oraz organizacje chary- musowe wysiedlenia ludno- Według niepełnych danych, były niezwykle ciężkie. Od je- tatywne. Część polskich żołnie- ści w głąb ZSRR. Wysiedle- w toku pierwszej deporta- sieni 1940 r. na anektowanych rzy internowanych uprzednio niu podlegali tzw. wrogowie cji wywieziono 140 tys. osób terytoriach przeprowadzano na terenach Litwy kowień- ustroju (tzw. SOE – socjalno- (w tym 81 proc. Polaków). pobór do Armii Czerwonej, skiej wywieziono w głąb ZSRR. -opasnyj elemient, element W toku drugiej deportacji, który objął około 150 tys. mło- Szkolnictwo, instytucje kultury dych mężczyzn (około 33 proc. i urzędy poddano rusyfikacji Polaków). Mieszkańcy tere- i ideologicznej sowietyzacji. nów okupowanych trafili tak- Represje spotykały także Li- że do specjalnych batalionów twinów i tych przedstawicieli budowlanych, tzw. strojbatów. pozostałych mniejszości, któ- Mówiąc o ofiarach zbrod- rzy nie spełniali najważniej- ni sowieckich, należy dodać szego z punktu widzenia oku- jeszcze około 20-30 tys. osób panta kryterium – lojalności. zamordowanych podczas Wiosną 1941 r. sowieckie służ- masakr w sowieckich więzie- by bezpieczeństwa przystąpiły niach, zarządzonych podczas do aresztowań wśród kadry wycofywania się sowieckich dowódczej polskiego podzie- formacji z terenów wschod- mia. Był to pierwszy poważny nich II RP po ataku III Rzeszy cios wymierzony w istniejące na ZSRR. 24 czerwca 1941 r., na Wileńszczyźnie od począt- dwa dni po rozpoczęciu nie- ku wojny struktury polskiej mieckiej inwazji, ludowy ko- konspiracji Służba Zwycięstwu misarz spraw wewnętrznych Polski-Związku Walki Zbrojnej Agitacja za przyłączeniem do ZSRR, Białystok Fot. Archiwum IPN ZSRR Ławrientij Beria wydał (SZP-ZWZ). rozkaz rozstrzelania więźniów Represje dotknęły miesz- przetrzymywanych na anek- kańców wszystkich ziem oku- towanych terenach Polski, Li- powanych przez Sowietów. twy, Łotwy, Estonii i Besarabii. Według danych z archiwów Największe masakry miały moskiewskich obejmujących miejsce w Galicji i na Wołyniu. cały okres okupacji i wszyst- We Lwowie funkcjonariusze kie ziemie wschodnie II RP, NKWD zamordowali około zostało wziętych do niewoli 7 tys. więzionych tam Pola- około 240 tys. jeńców wojen- ków i Ukraińców. Rzeź urzą- nych, a kolejne 110 tys. osób dzono także m.in. w Łucku, zostało aresztowanych, głów- Stanisławowie, Brzeżanach nie z powodów politycznych i Tarnopolu, a na terenach (w tym 40 proc. Polaków). północno-wschodnich – w Wil- Szczególną grupę stanowili nie, Augustowie i Starej Wi- jeńcy wojenni z września 1939 r. lejce. Ofiary rozstrzeliwano – w większości oficerowie WP, Polscy zesłańcy w Związku Sowieckim 1941 r. Fot. NAC lub zakatowywano na śmierć. a także przedstawiciele służb W kopalni soli „Salina” koło mundurowych i pracownicy społecznie niebezpieczny). która objęła głównie rodziny Dobromila kilkuset więźniów cywilni uwięzieni w obozach Według tej pojemnej kate- osób uwięzionych w obozach zamordowano przy użyciu w Kozielsku, Starobielsku gorii byli to m.in.: „obszarni- jenieckich – przesiedlono młotów. i Ostaszkowie, a następnie cy”, osadnicy, leśnicy, rodziny 60 667 osób. Trzecia fala do- Według historyków, szacun- – w liczbie około 22 tys. za- uwięzionych przez NKWD tyczyła głównie bieżeńców ki dotyczące osób dotkniętych mordowani. Jeńcy z Kozielska ofiar Zbrodni Katyńskiej, i objęła 80 653 osoby (11 proc. w latach 1939-1941 sowieckimi zostali zgładzeni w Katyniu uchodźcy z terenów okupo- Polaków). W akcji deportacyj- represjami obejmują nawet i Smoleńsku, oficerowie ze wanych przez III Rzeszę (tzw. nej z czerwca 1941 r. wywie- około pół miliona obywateli Starobielska w Charkowie, bieżeńcy, których szacowano ziono z terenów północno- II RP. Do dziś los wielu osób a z Ostaszkowa w Twerze i pona około 300 tys. na całym -wschodniej Polski 22 353 osób aresztowanych lub deporto- chowani w Miednoje. Inne obszarze Kresów II RP pod (60 proc. Polaków). Głód i cięż- wanych „za pierwszego Sowie- masowe groby ofiar z 1940 r. okupacją sowiecką, wśród ka praca na zesłaniu dziesiąt- ta” pozostaje nieznany. znajdują się w Kuropatach nich wielu Żydów), miesz- kowały deportowane rodziny. Magdalena SEMCZYSZYN pod Mińskiem oraz w Bykow- kańcy pasa nadgranicznego Ponadto mieszkańcy Kresów (autorka jest pracownikiem ni pod Kijowem. itd. Łącznie odbyły się cztery byli werbowani do pracy OBBH IPN w Szczecinie) ZAPOMNIANA OKUPACJA str. 10 Dzielne w czasie wojny, aktywne w czasie pokoju

Danuta Szyksznian-Ossowska i Krystyna Łyczywek. W 1946 r. pani Danuta największej rzezi ludzi na Te dwie znane mieszkanki Szczecina dowiodły swojej wyszła za mąż, przeniosła się Kresach Wschodnich. Na tym dzielności podczas drugiej wojny światowej, a po jej do Darłowa i zaczęła praco- masowym grobie rośnie teraz zakończeniu z imponującą energią zaangażowały się wać jako nauczycielka. Za pusty głuchy las – opowiada w życie lokalnej społeczności. działalność w AK była przez Szyksznian. – Na tablicy pona- komunistów szykanowana. rskiej zobaczyłem nazwisko „Opór był dla mnie W lipcu 1944 r. w czasie Ale nie dała się złamać. Henryka Pilścia, człowieka, czymś naturalnym” operacji „Ostra Brama” była Skończyła zaocznie studia który zginął, nie mając jesz- Danuta Szyksznian-Ossow- łączniczką „Kapitana Jana”, pedagogiczne i podjęła pracę cze 18 lat i był pierwszą mi- ska (z domu Janiczak) urodzi- dowódcy dzielnicy „A” Gar- z dziećmi kalekimi w Ośrod- łością babci. Poczułem, że wy- ła się w Krakowie, ale dzie- nizonu AK „Dwór”. Uniknęła ku Szkolno-Wychowawczym chodzę ze swojej bańki… Na ciństwo i wczesną młodość aresztowania przez NKWD w Policach. Po przejściu na cmentarzu zobaczyłem grób spędziła w Wilnie. W grudniu i podjęła służbę w dywersyj- emeryturę działała w organi- prababci Stefanii. Miałem 1939 r. złożyła przysięgę przed nym oddziale specjalnym rtm. zacjach kombatanckich, peł- łzy w oczach, czego zupełnie „Kapitanem Janem” (kpt./mjr Zygmunta Augustowskiego – niąc między innymi funkcje się po sobie nie spodziewa- Bolesław Zagórny) i zosta- „Huberta”. 24 grudnia w Wigi- wiceprezesa zarządu okręgu łem. Jestem niewierzący, ale ła łączniczką Związku Walki lię Bożego Narodzenia 1944 r. Światowego Związku Żołnie- miałem poczucie winy, że ten Zbrojnej o pseudonimie Sza- została aresztowana przez rzy AK i wiceprezesa koła grób wygląda, jak wygląda, rotka. Po zajęciu Wilna przez Ludowy Komisariat Bezpie- Kresowych Żołnierzy AK bo od tak dawna Stefanii nie Niemców w czerwcu 1941 r. czeństwa Państwowego i po w Szczecinie. Otrzymała ty- odwiedzał nikt z rodziny. została przyjęta do grupy wielodniowych przesłucha- tuł Honorowego Obywatela W filmie widzimy też sce- łączniczek „Kozy” – jako „Sa- niach skazana na 10 lat ła- Międzyzdrojów. Została także ny w wileńskim muzeum renka”. Podlegała ppor. Stani- grów. Jednak po niecałym wyróżniona tytułem Szczeci- ofiar ludobójstwa założonym sławowi Kiałce „Jelonkowi” roku została zwolniona z ła- nianki Roku. W 2014 r. zasia- w gmachu dawnego więzie- – szefowi kwatermistrzostwa gru w Jełszance ze względu na dła w Komitecie Honorowym nia. wileńskiego okręgu ZWZ-AK. zły stan zdrowia i ogłoszoną Fundacji „Łączka”. Została – Więzienie funkcjonowało – Opór przeciwko okupo wojnie amnestię. Przewie- matką chrzestną sztandaru tam do 1990 roku. Mówi się, pantom i demonstrowanie ziona do Wilna nielegalnie dowództwa 12. Szczecińskiej że jest to miejsce zachowane postawy patriotycznej były przekroczyła granicę z Polską Dywizji Zmechanizowanej w takim stanie, jak było przed dla mnie czymś naturalnym, i wraz z rodziną zamieszkała oraz patronką Szkoły Pod- laty, choć parę rzeczy wskazu- z czym spotykałam się na w Drawnie. stawowej numer 14 w Szcze- je, że jednak nie. Po pierwsze, co dzień w domu, a także – Gdy zaczynała się wojna, cinie. Napisała też kilka w czasie wojny nie było tam w środowisku szkolnym. Może miałam 14 lat, gdy się kończy- książek. prycz. Podłogi nawet nie było. dziś to trudno zrozumieć, ale ła – 20. Zabrano mi kawałek Ale to nie koniec historii. Po drugie, na pewno nie było potrzeba wyrażania sprze- dzieciństwa i najlepsze la- W tym roku powstał bo- biblioteki. Pani przewodnicz- ciwu i działania na rzecz ta młodości. Jednak nadal wiem film „Milczące poko- ka z dumą opowiadała o tym, niepodległości ojczyzny by- mogę mówić o szczęściu, bo lenie” w reżyserii Pawła jak więźniowie mogli sobie ła dla nas – młodych ludzi, innym niedane było nawet Domańskiego i Marcina Ma- czytać najnowsze powieści całego mojego pokolenia – tyle – opowiadała „Sarenka”. jerskiego, który opowiada Jacka Kerouaca. Cóż. Nie rzeczą oczywistą – mówiła – Świat nie jest czarno-biały. nie tylko o „Sarence”, ale komentowałem tego. Pomi- „Sarenka” w wywiadzie rzece Nie można z góry nikogo także o jej wnuku Michale mo 20 warstw farby nie dało „Wileńska łączniczka AK”, przekreślać. Wszędzie są lu- Szyksznianie, który sam przy- się zakryć tych wszystkich który przeprowadziła z nią dzie i ludziska, nieważne, znaje, że przez długi czas nie wydarzeń, które zacząłem od- dr Magdalena Semczyszyn jakiej narodowości i przeko- miał świadomości, kim była czuwać, gdy zobaczyłem mo- ze szczecińskiego Instytutu nań. Moje pogmatwane losy jego babcia. Wiele zmieniło kry karcer. Wiem, że babcia Pamięci Narodowej. – Gdy są tego najlepszym przykła- się w trakcie powstawania właśnie w takim była – rela- we wrześniu 1940 r. znalazłam dem. Spotykałam w życiu filmu, gdy twórcy zabrali go cjonuje Szyksznian. – W kar- się w Gimnazjum im. Adama osoby, które okazały się nik- do Wilna. cerze więzień stał na mrozie, Mickiewicza, poznałam tam czemne, choć nikt się tego po – Ten pobyt wywołał we w wodzie po łydki, z kawał- wielu nowych kolegów, którzy nich nie spodziewał, i ludzi mnie uczucia, których się kami lodu pływającymi po byli zaangażowani w dzia- po drugiej stronie barykady, nie spodziewałem. Najpierw powierzchni. Stał na przykład łalność Związku Młodych którzy okazali mi pomoc czy pojechaliśmy do Ponar, któ- dobę, jeśli chciał odpocząć, Polaków, a wśród nich moją choćby wykonali jakiś drob- re teraz są dzielnicą Wil- miał taki mały cypelek na pierwszą miłość Henryka Pil- ny gest, który budził we mnie na, a w czasie wojny były środku. Spojrzałem na to po- ścia. To on wciągnął mnie do nadzieję w tych strasznych podwileńską miejscowością, mieszczenie – półtora metra organizacji. czasach. w której Niemcy dokonali na półtora metra – oczami ZAPOMNIANA OKUPACJA str. 11 babci. Wiedziałem wcześniej, przyszedł, żeby coś przynieść wystraszyć trochę ludność, że znajdowała się w takim mojej matce i jego zaareszto- żeby się chowała. A my do- miejscu, ale teraz pierwszy wali, ale na szczęście wyszedł staliśmy rozkaz wycofania się raz zrozumiałem, co to ozna- po wojnie z więzienia. z powrotem na ulicę Miodową, cza. Zacząłem rozumieć, co W Warszawie Krystyna zo- a następnego dnia dostaliśmy przeżyła moja babcia. I jaki stała łączniczką kontrwywia- rozkaz wyjścia. Tak że 1 wrze- rodzaj zaniedbania wobec du Armii Krajowej. Przenosi- śnia na placu Krasińskich, niej popełniłem. ła pieniądze, listy, stenogramy. chyba o pierwszej, drugiej Niedawno „Milczące poko- W czasie wojny nauczyła się w nocy wchodziłam do ka- lenie” zostało przetłumaczo- języka niemieckiego, więc nału. Szliśmy wiele, wiele ne na język angielski. gdy jechała z nielegalnymi godzin i rano wylądowaliśmy materiałami tramwajem, sia- na ulicy Wareckiej. Warunki „Przyszło po mnie dała w pierwszych miejscach, były okropne, ja mam niski sześciu gestapowców” które były przeznaczone tylko wzrost, więc nie musiałam Krystyna Łyczywek (z do- dla Niemców – aby w ten iść schylona, ale moi wyso- mu Wiza) przyszła na świat sposób odsunąć od siebie cy koledzy wszyscy szli wpół w Poznaniu w patriotycznej podejrzenia służb okupanta. zgięci, a ściany kanału były rodzinie powstańców wielko- W latach 1943-1944 kontynu- obleśne, śliskie, brzydkie. Jak czyła do niego pani Krystyna. polskich. Ojciec Władysław owała studia romanistyki na wyszłam, to zelówki od moich I już w Szczecinie została. w trosce o czystość polsz- Tajnym Uniwersytecie Ziem bucików odpadły z tego błota, Do roku 1946 pracowała ja- czyzny nie pozwalał swoim Zachodnich. Pracowała też po którym szłam. I… zobaczy- ko lektor języka francuskiego dwóm córkom uczyć się języka w Szpitalu Maltańskim jako łam raj – Śródmieście było w szczecińskiej Wyższej Szkole niemieckiego. Pani Krystyna pielęgniarka. W powstaniu rajem w stosunku do Starego Inżynierskiej, a w następnych działała w harcerstwie, roz- warszawskim uczestniczyła Miasta. Mnie się wydawało, latach podejmowała wiele poczęła też studia na filologii jako współredaktorka pisma że oni w Śródmieściu nie różnych rodzajów działalno- romańskiej na Uniwersytecie „W walce” i łączniczka w ba- wiedzą, co to jest powstanie! ści na rzecz upowszechnienia Adama Mickiewicza w Pozna- talionie „Łukasiński”. Bo nocowałam w hotelu na w Polsce kultury francuskiej niu. W czasie II wojny świato- i zacieśnienia kontaktów fran- wej działała w Szarych Sze- cusko-polskich. regach, w Akademickim Kole Jej życiową pasją stało się Harcerskim. W roku 1943, ze fotografowanie. Była m.in. względu na falę aresztowań, założycielką Szczecińskiego otrzymała rozkaz ewakuowa- Towarzystwa Fotograficznego nia się do Warszawy z fałszy- (w latach 1963-1975 wicepre- wymi dokumentami. zesem i prezesem towarzy- – Do 1943 roku byłam w Po- stwa). W 1964 roku została znaniu, ponieważ wtedy nastą- członkiem Związku Polskich piło aresztowanie naczelnika Artystów Fotografików. W la- Szarych Szeregów Floriana tach 1970-2008 reprezento- Marciniaka, który był z Pozna- wała Polskę na kongresach nia – relacjonuje pani Krysty- Międzynarodowej Federacji na w rozmowie zarejestrowa- Sztuki Fotograficznej (FIAP), nej dla Muzeum Powstania na których pracowała w ko- Warszawskiego. – Wszyscy Danuta Szyksznian-Ossowska podczas premiery filmu „Milczące misji audiowizualnej, statu- kolejni naczelnicy – tak jak pokolenie” Fot. Grzegorz SIWA towej i jubileuszowej, była i on – wywodzili się z naszego referentem prasowym Świa- Akademickiego Koła Harcer- O momencie ewakuacji ze ulicy Chmielnej blisko „Pal- towej Komisji ds. Młodzieży skiego. Do mnie przyjechał Starego Miasta opowiadała ladium” na drugim piętrze, w dziedzinie fotografii, orga- kurier z Warszawy z rozkazem tak: gdzie mogłam się porządnie nizatorką pięciu Sympozjo- absolutnego ewakuowania się – 31 sierpnia dostaliśmy umyć, umyć głowę i przespać nów poświęconych historii do Warszawy, ponieważ byłam rozkaz pójścia górą i to była się w bieliźnie na łóżku. To fotografii polskiej, siedem- zbyt związana z ruchem oporu noc. Szliśmy w tak wolnym było nadzwyczajne, ale trwa- nastu Dialogów interdyscy- i za bardzo znali moje adresy tempie i tak blisko siebie, ło krótko, kilka dni. Potem plinarnych oraz seminariów ci uwięzieni. W kilka dni po że zasnęłam, idąc – to mogła Niemcy przenieśli ostrzał na międzynarodowych w Polsce, moim wyjeździe przyszło po być pierwsza, druga w nocy Śródmieście. Wtedy koledzy, członkiem lub przewodniczą- mnie sześciu gestapowców, – taki był rozkaz, żeby AK się których spotkałam, powie- cą jury w 132 konkursach ale mnie już nie było. Na ewakuowało górą. Ale co się dzieli: „Słuchaj, twój Romek i wystawach fotograficznych szczęście mojej matki w tym okazało? Ludność cywilna, żyje! On jest tutaj, zaraz bę- w kraju i za granicą. W latach mieszkaniu też nie było, bo gdy zobaczyła, że Armia Kra- dzie, zaraz go zawołamy”. Wte- 1977-2002 pełniła funkcję pre- by ją jeszcze aresztowali – to jowa wychodzi, zaczęła też dy postanowiliśmy wziąć ślub. zesa oddziału szczecińskiego był tylko taki mały pokoik wychodzić! Zrobił się tłum W lipcu 1945 roku jej mąż ZPAF. W 2013 roku przyznano wynajęty na Jeżycach. Nie- ludzi, a ponieważ był sierpień, wyjechał z Poznania do Szcze- jej tytuł Honorowego Obywa- mniej zaaresztowali chłopca to o godzinie piątej rano już cina, wraz z ekipą pierwszego tela Miasta Szczecin. szesnasto-, może siedemnasto- było jasno i żołnierze AK polskiego prezydenta miasta Imponujący życiorys! letniego, który przypadkiem zaczęli strzelać w górę, żeby Piotra Zaremby. Potem dołą- Alan SASINOWSKI ZAPOMNIANA OKUPACJA str. 12

Jesienią 1939 r. Niemcy w ramach „Intelligenzaktion” zamordowali około 50 tys. osób, w tym przede wszystkim polską inteligencję, polskich Żydów oraz pacjentów szpitali psychiatrycznych. Do największych Pomorskie zbrodni doszło na terenie przedwojennego województwa pomorskiego, tzw. Wielkiego Pomorza, Najpierw jednak należało mocą desek z gwoździami, gdzie rozstrzelano ok. 30 tys. osób. Paweł dokonać ich „odpolszczenia” drewnianych pał, fabrycznie Machcewicz, twórca Muzeum II Wojny Światowej, – czyli dokonać ludobójczej produkowanych pejczy za- słusznie zauważył, że „Pomorze było od początku czystki etnicznej. Istotną mo- kończonych metalową kulą. laboratorium niemieckich zbrodni […] Pomorze było tywacją sprawców była także Później następowało wytypo- swoistym jądrem ciemności nazistowskiej polityki na chęć zniszczenia już w zarod- wanie osób przeznaczonych podbitych wtedy terenach”. ku przyszłego pomorskiego do rozstrzelania na podstawie ruchu oporu, wymordowania opinii dwóch volksdeutschów. W wyniku I wojny świato- sezonowego”. Nie wszyscy jed- osób, które w przyszłości mo- Następnie transportowano wej i postanowień traktatu nak pomorscy Niemcy ulegli gły zorganizować konspirację więźniów do miejsca kaźni wersalskiego Pomorze Gdań- propagandzie nazistowskiej niepodległościową. (piaskownie, żwirownie, la- skie zostało przyłączone do i część pozostała lojalnymi Sprawcami zbrodni po- sy) i rozstrzeliwano w dołach odrodzonej II Rzeczypospoli- obywatelami II RP. Rzadko morskiej byli: żołnierze We- śmierci. Oprócz rozstrzeliwań tej. W 1919 r. na terenie woje- jednak publicznie dawali wy- hrmachtu, jednostka wartow- niemieccy nacjonaliści stoso- wództwa pomorskiego Niem- raz braku akceptacji idei na- niczo-szturmowa z Wolnego wali również inne, bardziej ców było ok. 39 proc. (383 tys.). zistowskich w obawie przed Miasta Gdańska SS Wach- prymitywne metody zabijania, W ciągu dwóch lat ich liczba napiętnowaniem i postrzega- sturmbann Eimann, Gestapo, np. co trzeciej ofierze roz- spadła prawie o połowę do niem jako „zdrajców narodu”. członkowie Einsatzgruppen, trzaskano czaszkę najczęściej ok. 20 proc. (189 tys.). W la- 1 września 1939 r. dla polskich ale szczególną rolę odegra- kolbą karabinu. Podczas eg- tach kolejnych nastąpił dalszy mieszkańców Pomorza to ka- li miejscowi Niemcy, którzy zekucji część ofiar próbowała odpływ ludności niemieckiej. tastrofa dziejowa i kolejny raz wstąpili do organizacji Selb- wydostać się z dołów śmierci, W latach trzydziestych XX walka o zachowanie własnej stschutz Westpreussen pod byli wówczas mordowani przez wieku stanowili oni ok. 9-12 stojących nad dołami spraw- proc. (ok. 112 tys.) ludności ców za pomocą łopat. Ciała województwa pomorskiego. przysypywano cienką warstwą O ile dla polskiej ludności piasku. Część ofiar, która zosta- rok 1920 oznaczał odrodzenie ła tylko ranna, udusiła się. polskiej państwowości i prze- Grzegorz Motyka zauważył, kształcenie niemieckich Prus że zbrodnię galicyjsko-wołyń- w polskie Pomorze, o tyle już ską można „śmiało zestawiać wtedy w optyce niemieckiej choćby z masowymi morda- „niemiecki wschód” stał się mi mającymi na celu wynisz- „polskim zachodem”. czenie polskich elit, których Utracone terytoria w dal- Niemcy dopuścili się w la- szym ciągu były traktowane Egzekucje w Barbarce koło Torunia Fot. Archiwum IPN tach 1939-1940 na ziemiach przez Niemców jako „nie- włączonych do Rzeszy (tzw. miecka ziemia kulturowa” państwowości. W optyce nie- nadzorem SS i wzięli aktywny Intelligenzaktion na Pomorzu i „niemiecka ziemia narodo- mieckiej dla wielu lokalnych udział w mordowaniu swoich oraz na terenie Generalnego wa”. Niemcy traktat wersal- Niemców to dzień wyzwolenia polskich sąsiadów. Kierownik Gubernatorstwa). Motto z albu- ski podpisały, ale nigdy jego spod panowania polskiego. Selbstschutzu na Pomorzu mu Selbstschutzu Westpreus- postanowień nie akceptowały. Eksterminację polskich Ludolf von Alvensleben sam sen brzmiało: „Co czynisz dla Mniejszość niemiecka była elit władze Niemiec zapla- siebie określał jako „człowie- narodu i ojczyzny jest zawsze traktowana jako narzędzie nowały jeszcze przed wojną, ka nordyckiego”, zaś swoje słuszne”. Siódme przykazanie polityki rewizjonistycznej. sporządzając specjalną księgę polskie ofiary jako „słowiań- dekalogu ukraińskiego nacjo- Propaganda niemiecka nazy- gończą z nazwiskami tysięcy skich podludzi”. W liście do nalisty głosiło: „Nie zawahasz wała województwo pomorskie Polaków, których uznano za Heinricha Himmlera pisał, że się spełnić największej zbrod- korytarzem pomorskim lub „niebezpiecznych dla Trze- powodem brutalności i nik- ni, kiedy tego wymaga dobro korytarzem polskim oddziela- ciej Rzeszy”. „Akcję przeciw czemności Polaków jest ich sprawy”. Pomorze i Wołyń mia- jącym Republikę Weimarską, inteligencji” w pierwszych przynależność do rasy ludzi ły być „rasowo czyste”, odpolsz- a później Trzecią Rzeszę, od miesiącach okupacji przepro- „mniej wartościowych”. Z kolei czone. Zarówno niemieccy, jak Prus Wschodnich. Według nie- wadzono na ziemiach polskich, na cotygodniowych odprawach i ukraińscy nacjonaliści zabi- mieckiej prasy i radia była to które zamierzano włączyć do dowódców powiatowych Selb- jali w bardzo brutalny sposób, największa niesprawiedliwość III Rzeszy. O ile przyszłość stschutzu twierdził, że „hono- choć ci drudzy użyli prymi- dziejowa. Większość niemiec- Polski Centralnej we wrześniu rem będzie dla każdego Polaka, tywnych narzędzi zabijania, kich mieszkańców Pomorza i na początku października by jego ścierwem (padliną) aby stworzyć pozory pogromu nie pogodziła się z tym faktem 1939 r. nie była przesądzo- nawieźć niemiecką ziemię”. chłopskiego, a nie planowanej i sytuację uważała za tymcza- na, o tyle zachodnie tereny Polacy byli zatrzymywani akcji eksterminacyjnej. Człon- sową, oczekując w niedale- II RP Niemcy uznawali za przez Niemców w aresztach kowie Selbstschutzu uwierzyli kiej przyszłości rewizji granic ziemie rdzennie niemieckie i punktach zbiorczych, tam propagandzie nazistowskiej i upadku II RP – „państwa i ich zabór był przesądzony. byli bici i torturowani za po- opisującej rzekome bardzo ZAPOMNIANA OKUPACJA str. 13 laboratorium zbrodni brutalne mordy na miejsco- zbrodni pomorskiej z ok. 30 przy powitaniu podnosi rękę tościowych ludzi. Wystarczyło wych Niemcach popełnione miejsc kaźni, w tym z trzech do góry i mówi „Heil Hitler!”. dać członkom Selbstschutzu przez Polaków. Zarówno nie- największych: Piaśnicy ko- Zmarł 1 kwietnia 1970 r. Wy- całkowitą swobodę, usankcjo- mieccy, jak i ukraińscy nacjo- ło Wejherowa, Szpęgawska miar sprawiedliwości RFN nować „okupacyjną bezkar- naliści starali się przerzucić koło Starogardu Gdańskiego w sprawie zbrodni narodowo- ność”, znieść sankcje za popeł- odpowiedzialność za zbrodnie i Mniszka koło Świecia nad Wi- socjalistycznych popełnionych nione zbrodnie, zachęcić i dać na stronę polską, uzasadniając słą. Zacierane śladów zbrodni w Prusach Zachodnich wykrył przyzwolenie na popełnianie to koniecznością przeprowa- obok zniszczenia archiwum 1701 sprawców. Wszczęto 258 zbrodni w majestacie prawa. dzenia „akcji antypolskiej”, Selbstschutzu już w 1939 r. to postępowań, 233 umorzono. Żeby dokonywać zbrodni na wcześniejszymi prześladowa- główna przyczyna braku moż- Prawomocne wyroki zapadały masową skalę, wystarczyło niami mniejszości niemieckiej liwości wiarygodnego oszaco- w 12 procesach. Skazano zaled- znieść jednostkową, indywi- i ukraińskiej. Eksterminacja wania liczby ofiar. wie 10 osób, w tym 8 członków dualną odpowiedzialność za miała być jedyną właściwą Powtórzmy, że byli Niemcy, SS i Selbstschutzu. popełnione czyny i zastąpić i sprawiedliwą odpowiedzią którzy nie ulegli propagandzie Zbrodnia pomorska 1939 ją abstrakcyjną odpowiedzial- na „polski terror” i „polską nazistowskiej i zachowali się to w dużym stopniu zbrodnia nością zbiorową. Wystarczyło okupację”. Członkowie Selb- przyzwoicie. Jednym z nich był sąsiedzka, w której zabijanie przekonać volksdeutschów, że stschutzu mordując swoich Willi Schelisinger, który sto- nie miało w większości przy- żyją w otoczeniu utajonych polskich sąsiadów, udowadnia- jąc w piaskowni w Łopatkach padków charakteru anonimo- partyzantów i morderców, któ- li swoją niemieckość, podob- z karabinem w dłoni, odmówił wego. Sprawcy znali ofiary, rzy z zimną krwią brali udział nie członkowie UPA poprzez zabicia swojej sąsiadki – cię- a zastosowana technika zabi- w mordowaniu ich rodaków. mordy na polskiej ludności żarnej Marii Lewandowskiej. jania w dołach śmierci nie od- Wreszcie wystarczyło przeko- cywilnej udowadniali swoją Nieznany z nazwiska niemiec- dzielała ich od ofiar. Zabijanie nać ludzi, że wszystko co się ukraińskość. Zdarzały się przyczyni dla narodu i ojczyzny jest padki, że w zabijaniu polskiej zawsze słuszne. ludności cywilnej na Pomorzu Według historyka i prawni- i Wołyniu brali udział lokal- ka Stanisława Salmonowicza: ni duchowni, prawosławni „Świat, a nawet polskie społe- w przypadku UPA i ewange- czeństwo i polska historiogra- liccy w przypadku Selbstschut- fia II wojny, nigdy w pełni nie zu, jako duchowi przywódcy wyeksponowała w skali szer- mordów, usprawiedliwiający szej niż regionalna specyficz- konieczność eksterminacji. nego charakteru zbrodni nie- Większość sprawców niemiec- mieckich na Pomorzu w tym kich i ukraińskich nie została pierwszym okresie okupacji”. pociągnięta do odpowiedzial- Bydgoscy nauczyciele prowadzeni na rozstrzelanie w Fordonie Być może wprowadzenie do ności karnej. Wśród Ukraińców Fot. Muzeum Oświaty w Bydgoszczy historiografii, edukacji histo- byli „ukraińscy sprawiedliwi”, rycznej i pamięci narodowej którzy pomagali Polakom na ki wartownik wyrzucił z cię- na masową skalę nie wyma- terminu „zbrodnia pomorska Kresach Wschodnich, podob- żarówki wiozącej Polaków na gało na Pomorzu zaawanso- 1939” na podobnej zasadzie nie nie wszyscy członkowie rozstrzelanie w Klamrach koło wanej technologicznie broni jak posługujemy się określe- mniejszości niemieckiej na Chełmna pracownika urzędu czy wytrenowanych jednostek niami zbrodnia wołyńska 1943 Kresach Zachodnich uczestni- skarbowego – Tylickiego, krzy- wojskowych. Żeby dokonywać czy zbrodnia katyńska 1940, czyli w 1939 r. w prześladowa- cząc, że całe życie będzie mu za zbrodni na masową skalę, wy- tę sytuację zmieni. W 2018 r. niu polskich sąsiadów. W obu to dziękować. Czasami więzi starczyła ciężarówka, piaskow- w Toruniu odsłonięto pomnik przypadkach sprawcy starali lokalne i ludzka przyzwoitość nia lub inne zagłębienie tere- Pamięci Ofiar Zbrodni Po- się zatrzeć ślady zbrodni, paląc okazywały się silniejsze niż nu położone w lesie z dala od morskiej 1939 r., na którym zwłoki; zarówno Selbstschutz, propaganda i demoralizacja zabudowań mieszkalnych oraz wyryto nazwy 400 pomorskich jak i OUN były traktowane po wojenna. pluton egzekucyjny uzbrojony miejscowości – miejsc kaźni. wojnie przez polskie sądy jako W większości przypadków w karabiny. To wystarczyło, Po raz pierwszy upamiętnio- organizacje zbrodnicze. sprawcy zbrodni pomorskiej gdyż system totalitarny na- no wszystkie ofiary zbrodni W listopadzie 1939 r. po uniknęli odpowiedzialności zistowskich Niemiec zdołał pomorskiej 1939 r. Zanim me- rozwiązaniu Selbstschutzu karnej. Alvensleben po roz- uruchomić najgorsze emocje chanizm Zagłady i ludobójstwa Westpreussen Alvensleben wiązaniu Selbstschutzu konty- tkwiące w człowieku: zawiść, został rozwinięty na Wscho- upozorował wypadek samo- nuował swoją karierę już jako podłość, zazdrość, pychę, za- dzie po 1941 r., został wcielony chodu wiozącego do Gdańska wyższy dowódca SS i Policji na chłanność, zemstę. Wystarczy- w mniejszej skali na terenie dokumentację organizacji, Krymie. Po wojnie uciekł do ło wykorzystać antagonizmy okupowanej Polski od pierw- m.in. listy ofiar i listy majątków Argentyny. Lokalni mieszkańcy lokalne, narodowe, religijne. szych dni okupacji. po nich przejętych. W 1944 r. zapamiętali go jako miłego, Wystarczyło przekonać oby- Tomasz CERAN w ramach „akcji 1005” Niemcy jowialnego człowieka, tylko wateli własnego państwa, że (autor jest pracownikiem wydobyli i spalili zwłoki ofiar nie mogli zrozumieć, dlaczego należą do rasy bardziej war- Delegatury IPN w Bydgoszczy) ZAPOMNIANA OKUPACJA str. 14 Zbrodnie Wehrmachtu na początku wojny

W niemieckiej pamięci historycznej w dalszym ciągu rasowym oraz znajdujących się cywilów i żołnierzy polskich, funkcjonuje fałszywy mit „rycerskiego Wehrmachtu”, na niższym poziomie cywiliza- palenie ludzi żywcem, ale tak- zgodnie z którym zbrodni w imieniu Trzeciej Rzeszy cyjnym i kulturowym. że rabunki mienia państwowe- dokonywali jedynie fanatyczni siepacze z SS i aparatu W czasie wojskowego go i prywatnego oraz gwałty. policyjnego, a żołnierze walczyli, przestrzegając litery zwierzchnictwa Wehrmachtu Niemiecka spirala prze- prawa wojennego i z szacunkiem dla przeciwnika. zostało spalonych 531 polskich mocy została rozpętana już Tymczasem już od pierwszego dnia agresji na miast i wiosek. Terror nie- w pierwszym dniu wojny. Polskę Wehrmacht nie respektował konwencji miecki był szczególnie nasi- Wbrew odezwie dowództwa międzynarodowych. lony na Pomorzu. Wszędzie Wehrmachtu, w której zapo- tam, gdzie wkraczały wojska wiadano, że ludność cywilna W trakcie funkcjonowania i dzieci polskiej rasy i języka, niemieckie, rozpoczynały się nie jest celem ataku, już w po- tymczasowego zarządu woj- bo tylko tą drogą zdobyć może- niebawem masowe egzekucje czątkowych godzinach po na- skowego od 1 września do 25 my potrzebną nam przestrzeń i mordy, w których nie oszczę- paści lotnictwo III Rzeszy do- października 1939 roku naj- życiową”. W tym duchu gen. dzano nawet dzieci, kobiet konało ponad siedemdziesię- wyższą władzę na okupowa- Walther von Brauchitsch, na- i starców, akcje aresztowań ciu terrorystycznych nalotów nym terytorium Polski spra- czelny dowódca niemieckich aktywistów społecznych i pona polskie miasta. Pierwszą wowało Naczelne Dowództwo wojsk lądowych, instruował litycznych, wysiedlenia miesz- ofiarą aktów barbarzyństwa na Wschodzie (Oberkomman- swoje oddziały: „Każda obra- kańców miast i wsi, grabież Luftwaffe było miasteczko do Ost, Ober-Ost). Była to tym- za i każdy atak na niemiecki dzieł sztuki, majątku państwo- Wieluń, które zostało zbom- czasowa forma niemieckiego Wehrmacht i osoby narodowego oraz własności prywat- bardowane przez eskadrę 77. zwierzchnictwa na podbitych wości niemieckiej będzie ści- nej. Z kolei grupy operacyjne pułku bombowców nurkują- ziemiach polskich, istniejąca cych. Trzy czwarte zabudo- do chwili powstania Gene- wy Wielunia legło w gruzach. ralnego Gubernatorstwa oraz Atak miał charakter szkole- aneksji zachodnich obszarów niowy, gdyż Niemcy celowo II RP do Rzeszy. Okrucieństwa wybrali miejscowość, w której armii i aparatu bezpieczeń- właściwie nie stacjonowały stwa podczas trwania tego oddziały Wojska Polskiego. zarządu stanowiły złowiesz- Spośród polskich miast głów- czą zapowiedź nazistowskiej nym celem nalotów była War- „polityki narodowościowej”, szawa. W wyniku bombardo- która z żelazną konsekwencją wań i pożarów zniszczono ok. była wprowadzana w życie już 10-20 proc. zabudowy stolicy. od września 1939 roku. Pole- Bombardowanie miasta by- gała ona na fizycznej likwi- ło zbrodnią wojenną w myśl dacji „warstw przywódczych” konwencji haskiej z 1907 roku. narodu polskiego, w szcze- 28 września dowództwo obro- gólności działaczy społeczno- 25 września 1939 r. – największe niemieckie bombardowanie ny Warszawy skapitulowało. -politycznych, przedstawicieli Warszawy, tzw. lany poniedziałek. Luftwaffe zrzuciło wówczas na Dzieło destrukcji, którego nie duchowieństwa, inteligencji stolicę 630 ton bomb burzących i zapalających. Fot. Archiwum IPN dokonały samoloty Luftwaf- oraz arystokracji. fe, kończyły jednostki lądowe Zbrodnicza działalność gany w najsurowszy sposób”. policji bezpieczeństwa i służby Wehrmachtu, paląc i niszcząc Wehrmachtu wobec Polski ma- Rozkręceniu spirali destrukcji bezpieczeństwa (Einsatzgrup- polskie miejscowości na trasie jąca na celu „zniszczenie jej si- we wrześniu 1939 r. dopomogła pen) przeprowadziły ogółem przemarszu. ły witalnej” stanowiła wyraźny również masowa indoktryna- 714 egzekucji, zabijając ponad O ile można mnożyć ana- rozkaz samego Adolfa Hitlera, cja wojskowych, podsycana 16 tys. ludzi. Blisko 60 proc. logiczne przykłady zbrodni, który 22 sierpnia 1939 roku przekonaniem o „krzywdzie tych zbrodni dopuścił się sam o tyle trudno doszukać się w mowie do kadry dowódczej Wersalu” i „zbrodniach prze- Wehrmacht, za pozostałe od- wyroków niemieckich sądów Wehrmachtu podkreślał m.in.: ciwko mniejszości niemiec- powiedzialność ponosi policja. wojskowych za okrucieństwa „Celem wojny nie jest osiągnię- kiej” w Polsce. Propaganda Większość tych okrucieństw popełnione na terytorium Pol- cie jakiejś linii geograficznej, odwoływała się do rozpo- została popełniona w pierw- ski. A jeśli już występują, to ich ale fizyczne unicestwienie wszechnionych w społeczeń- szym miesiącu wojny. Było to sprawców traktują w sposób wrogów”. Równocześnie swo- stwie niemieckim stereotypów, 84 proc. egzekucji i 75 proc. niezwykle łagodny. Procesy im wojskom nakazywał „nie- wpajając żołnierzom Wehr- ogólnej liczby ofiar z czasu za- dowódców i żołnierzy niemiec- ugięte i bezlitosne zabijanie machtu obraz Polaków jako rządu wojskowego. Zbrodnie kich odbywały się wyłącznie, wszystkich mężczyzn, kobiet ludzi gorszych pod względem obejmowały rozstrzeliwania jeśli „ekscesy” oddziałów mia- ZAPOMNIANA OKUPACJA str. 15

ły niekorzystne reperkusje dla Na placu tamtejszych koszar realizacji celów wojennych. zgromadzono blisko 4 tys. 4 października 1939 roku Hi- wziętych do niewoli żołnie- tler amnestionował zresztą rzy 18. Dywizji Piechoty WP. wszystkich żołnierzy winnych W nocy z niewyjaśnionych zabójstw cywilów w czasie przyczyn na plac ze śpiącymi kampanii w Polsce. Najpew- żołnierzami wbiegła grupa niej rozkazy w sprawie zbrodni koni taborowych trzymanych przekazywano żołnierzom ust- nieopodal obozu. Na sku- nie. Na próżno szukać zatem tek powstałej paniki Niemcy pisemnego rozkazu mordowa- otworzyli ogień z karabinów nia polskich żołnierzy rannych maszynowych do Polaków usi- na placu boju, nie znajdziemy łujących desperacko uniknąć też dyrektywy rozstrzelania stratowania. Masakra trwała pod Ciepielowem w dniu około 10 minut i zakończyła 9 września 1939 roku trzystu się dopiero w momencie, gdy Polaków. Zbrodni tej doko- Niemieccy żołnierze nad swymi ofiarami – Ciepielów, 9 września ranni zostali też żołnierze nał niemiecki zmotoryzowany 1939 r. Fot. Archiwum IPN niemieccy. Rankiem następ- 15. pułk piechoty z 29. Dywizji nego dnia okazało się, że oko- Piechoty, a ofiarami byli polscy zwyczajnych przepisach XX wania ludności cywilnej doszło ło stu polskich jeńców zostało żołnierze z 74. pułku piechoty Korpusu Armii na temat za- również w pierwszych dniach rannych, a dwustu zginęło. WP. Wydarzenie to poprzedziły bezpieczenia z 5 września 1939 września w Torzeńcu, niewiel- Warto odnotować, że w toku zaciekłe potyczki w lesie, pod- roku nakazywało: „Ludność kiej wsi nad Prosną. W nocy kampanii w Polsce można rów- czas których zginął niemiecki poszczególnych miejscowości z 1 na 2 września 1939 roku nież zauważyć fale inicjowa- kapitan. Według relacji żoł- powinna być poinformowana, 41. pułk piechoty Wehrmachtu, nych przez żołnierzy niemiec- nierza Wehrmachtu, świad- że za każdego rannego lub za- wchodzący w skład 8. Armii, kich brutalnych ekscesów skie- ka zbrodni, który w sierpniu bitego podczas jakiejkolwiek stacjonował w tej miejscowo- rowanych przeciwko polskim 1950 roku wysłał anonimowy napaści niemieckiego żołnie- ści. W nocy we wsi wybuchła Żydom. Często plądrowano ich list opatrzony serią zdjęć do rza oraz za każdy akt sabotażu strzelanina, której sprawców domy, Niemcy prześcigali się polskiego konsulatu w Mona- będzie rozstrzelanych trzech nie wykryto. Zginęło wówczas w pomysłach na gnębienie swo- chium: „Kompania straciła jej mieszkańców”. W toku zaj- trzech niemieckich żołnierzy, ich ofiar. Jedną z ulubionych 14 ludzi, w tym kapitana von mowania polskich wsi i miast a czterech zostało rannych. Na „rozrywek” oprawców były „za- Lewinskiego. Dowódca pułku niejednokrotnie dochodziło podstawie wyroku sądu wojen- bawy z brodą”, które polegały pułkownik Wessel […] stwier- do przypadkowej wymiany nego skazano na śmierć i roz- na tym, że brody i pejsy strzy- dził, że mamy do czynienia ognia między oddziałami We- strzelano osiemnastu Polaków. żono, wyrywano, podpalano z partyzantami, mimo że każdy hrmachtu. Za powstałe przy Z racji tego, że w toku procesu oraz odcinano z fragmentami z 300 wziętych do niewoli Po- tym straty byli obwiniani naj- nie udało się ustalić, którzy skóry. Jeszcze podczas wojny laków miał na sobie mundur. częściej polscy mieszkańcy. Do Polacy brali w strzelaninie nazywano takie spontanicz- Kazano im zdjąć bluzy. No, takiego zajścia doszło chociaż- bezpośredni udział, Niemcy ne wybuchy przemocy wobec teraz rzeczywiście wyglądali by w Częstochowie. Rankiem oskarżyli o współudział wszyst- Żydów jako „pogromy błyska- raczej na partyzantów. […] 3 września do miasta wkroczy- kich bez wyjątku mieszkańców wiczne”, które stanowiły uwer- Pięć minut później usłyszałem ły jednostki 42. pułku niemiec- wsi. Dowódca tego pułku płk turę do przemysłowej zagłady serię z kilkunastu pistoletów kiej piechoty. Następnego dnia Friedrich Gollwitzer, który tej ludności, czyli Holocaustu. maszynowych. Pobiegłem po południu niespodziewanie wydał rozkaz pacyfikacji wsi O tym, jak niewiele znaczyło w tamtą stronę i zobaczyłem padły strzały, w wyniku cze- (ogółem zginęło 37 Polaków), wówczas życie tej części lud- […] 300 zastrzelonych polskich go ośmiu Niemców zginęło, nie poniósł żadnych konse- ności, świadczą na przykład jeńców leżących w przydroż- a czternastu zostało rannych. kwencji prawnych po wojnie. zajścia z 12 września 1939 roku, nym rowie”. Żołnierze natychmiast zabrali Sąd Okręgowy w Ambergu kiedy żołnierze Wehrmachtu Znaczna część egzekucji się do przeszukiwania pol- (w RFN) w 1969 r. umorzył zastrzelili w Końskich 22 Ży- polskich cywilów przez żoł- skich domów, lecz nie znaleźli postępowanie wobec niego, dów, których wpierw zmuszono nierzy Wehrmachtu wynikała tam żadnej broni lub jakie- zasadniczo usprawiedliwiając do wykopania grobów dla czte- z tego, że wkraczające oddziały gokolwiek dowodu, że ktoś podejmowane przez wojsko rech poległych w regularnych podejrzewały ludność cywil- z mieszkańców ich atakował. akty odwetowe rzekomym ata- walkach Niemców. ną z miejscowości położonych Mimo to spędzili na plac przed kiem polskich partyzantów, Po 26 października 1939 na trasie przemarszu o ak- katedrą setki mieszkańców. Za- podczas gdy najprawdopodob- roku terror przybrał jeszcze na tywny udział w działaniach bili co najmniej dwustu z nich, niej w nocnych ciemnościach sile. Z biegiem czasu niemiec- wojennych. Niemcy panicznie w tym wielu Żydów. Dopiero (1-2 września 1939 r.) żołnie- ka polityka okupacyjna została bali się rzekomych polskich później wyszło na jaw, że strze- rze niemieccy przez pomyłkę skierowana na tory bezwzględ- partyzantów. Generał jednej lanina była dziełem samych ostrzelali się wzajemnie. nej germanizacji w duchu ra- z niemieckich dywizji odno- Niemców, gdyż nerwowi niedo- Jeńcy wojenni również pa- sowej transformacji demogra- tował w notatce służbowej, świadczeni rekruci otworzyli dali ofiarą bandyckiej działal- ficznej tych ziem i ludobójstwa że ludność polska jest „uspo- ogień do własnych rodaków. ności „czystego” Wehrmach- narodu polskiego. sobiona fanatycznie, podbu- Do łamania przez armię tu. Do jednej z większych tego Wojciech WICHERT rzona przeciwko Niemcom”. niemiecką konwencji między- typu zbrodni doszło 11 wrze- (autor jest pracownikiem Dowództwo 8. Armii w nad- narodowych w zakresie trakto- śnia 1939 roku w Zambrowie. OBBH IPN w Szczecinie) ZAPOMNIANA OKUPACJA str. 16–17

Jaki ustrój, taka „wojna”. Mowa o napisach na burtach 33 tys. ton ładunku, na pokła- Zjawisko nasiliło się jednak statków towarowych Polskiej Żeglugi Morskiej. dzie dwóch rosyjskich pilotów, podczas II wojny światowej. W okresie PRL-u widniały na nich nazwy wydarzeń którzy prowadzili nawigację W ZSRR np. taką młodzież i postaci, które przyniosły nad Wisłę system polityczny według własnych map. Była przygarniały polskie jednostki. i gospodarczy zza Buga. Po latach – w wolnej już Polsce mgła a na wodzie kra. Maryna- Często ratując ją przed gło- – następowała powolna zmiana. Jednak żołnierska krew Wojna na burtach rze wezwali pomoc. Jednostkę dem. Starsi synowie pułków przelana za Polskę miała taką samą bezcenną wartość. trzeba było częściowo rozłado- zazwyczaj brali udział w wal- wać na morzu i dopiero później ce. Młodszym wojsko starało Na masowcach Polskiej Że- pejskich (Oslo), także po prze- wojnie, w 1967 roku, jednostka kich harcerzy, którzy podczas warszawiak. „Wodowanie odbyło o żeglugę, to 31 maja 1944 ro- udało się ściągnąć większym się zapewnić opiekę, a nawet glugi Morskiej widniały lub jęciu statku przez PŻM. W ro- typu Empire rozpoczęła służbę II wojny światowej brali udział się 30 kwietnia 1982 r., a oddanie ku partyzanci BCh wspólnie holownikiem z Archangielska. edukację. W znacznej mierze wciąż są nazwy przypomina- ku 1987 zbudowano w Stoczni w PŻM. Zakończyła ją w 1972 r. w walce o niepodległość Polski. do eksploatacji – 29 paździer- z AK-owcami zatopili na Wiśle Kolejny statek sławiący to z takich chłopców rekruto- jące o bohaterstwie i marty- Szczecińskiej jego następcę. W 1973 roku do floty szcze- To także element promocji pol- nika tego samego roku. Miało niemiecki statek „Tannenberg”, bohaterstwo żołnierzy pol- wali się uczniowie Junackiej rologii Polaków. Jeszcze kilka Choć masowiec o nośności 33,6 cińskiego armatora trafił jesz- skiej historii w świecie – stwier- także miejsce wydarzenie bez który przewoził niemieckich skich, to zwodowane w 1971 Szkoły Kadetów przy Armii lat temu niewielu mogło się tys. DWT nosił najpierw imię cze 32-tysięcznik m/s „Narwik dził podczas uroczystości szef precedensu w dziejach PRL-u: oraz turkmeńskich żołnierzy. roku w Szczecinie „Siekierki”. Andersa (szkoła powstała domyślać, dlaczego jeden z ma- „Władysław Gomułka”, prze- II” ze Stoczni Warskiego. Służ- Kancelarii Premiera Michał ochrzczenie nowo zbudowanego W 1992 roku armator otrzy- W rejonie wsi o tej nazwie w Palestynie). W okupowanej sowców armatora nosił nazwę mianowano go na „Oksywie”. bę zakończył w 1998 roku. Dworczyk. Jednostka o nośności statku przez ks. Wacława Kar- mał panamaksa „Polska Wal- oddziały 1. Armii Wojska Pol- Polsce synami pułków nazywa- pewnego łódzkiego miasteczka. Z kolei bohaterskich pocz- Wśród statków PŻM były 39 tysięcy ton została zbudowana łowicza, legendarnego kapela- cząca”. Z nazwą kojarzy się skiego forsowały Odrę przed no też dzieci ocalałe po pacy- Dziś wiemy, że to tam, a nie na towców z Gdańska, którzy bro- masowce, których nazwy nawią- w 2017 r. w Chinach. na Powstania Warszawskiego, znana każdemu Polakowi ko- marszem na Berlin. Upamięt- fikacji wsi przez hitlerowców, Westerplatte, rozpoczęła się nili polskiej placówki, upamięt- zują do formacji, walczących We flocie PŻM pływały też zaproszonego na uroczystości twica, zakończona u góry literą niający to masowiec pływał do a przygarnięte przez oddziały II wojna światowa. Jego ówcze- niono na burcie 32-tysięcznika w okupowanym kraju. To „Ar- masowce, które nosiły imiona przez powstańców. To właśnie P. „P” symbolizuje Polskę, a ra- 2000 roku zmieniając po dro- partyzanckie. śni mieszkańcy doświadczyli ze Stoczni Szczecińskiej im. mia Krajowa” i „Szare Szeregi” bohaterskich dowódców. Jed- ich życzeniem było poświęcenie miona w kształcie „W” – walkę dze nazwę na „Lake Wales”. Matką chrzestną masowca pierwszego nalotu bombowego A. Warskiego. Masowiec o nośności 73,5 tys. DWT. Oba nym z nich był „Major Hubal” statku. Trzeba bowiem pamię- lub „kotwicę” – symbol nadziei Swojego imiennika – „Kom- „Syn Pułku” była Halina Roz- Luftwaffe na ziemie polskie. „Obrońcy Poczty” pływał w la- wybudowane w Danii pana- (33,7 tys. DWT), który został tać, że chrzty statków w tamtych na odzyskanie niepodległości. batanta” Siekierki sławiącego marynowska, kobieta o bogatym Rozpoczął się wczesnym ran- tach 1970-1999. maksy (największe statki, jakie wybudowany w Stoczni Szcze- czasach miały charakter całko- Ale Polską walczącą określano – ciepło wspominano w lokalnej życiorysie wojennym. W 1968 kiem, 1 września 1939 roku W barwach PŻM ładun- mogą pokonać Kanał Panamski) cińskiej w 1985 roku. Kryzys wicie świecki. Matką chrzestną też podziemie na czele z AK. prasie. W 2012 roku „Gazeta roku „przyczyniła się do powsta- o godzinie 4.40, gdy ludność ki woził także wybudowany weszły do morskich przewozów na rynku przewozów morskich została Irena Rupniewska ps. Na morzu „Polska Walcząca” Chojeńska” półżartem przypo- nia środowiska kombatanckiego jeszcze spała. Dziś Wieluń by- w Szczecinie 32-tysięcznik w 1991 roku. Matką chrzestną była oficjalnie ostatnim stat- mniała: „Choć bowiem forsowa- „Synów Pułku” przy Zarządzie wa nazywany polską Guernicą. „Tobruk II”. Nazwa przypomi- pierwszego została córka do- kiem w PŻM, który otrzymał ny zwłaszcza przez elektronicz- Głównym ZBOWiD-u” – czytamy Nazwę tego miasta nosił na nała epizod walki o utrzyma- wódcy Okręgu Wileńskiego AK polską banderę. „Kolejne jed- ne media warszawocentryzm na relacjebiograficzne.pl. „Do burcie statek MS „Wieluń”, zbu- nie libijskiego miasta przez Aleksandra Wilk-Krzyżanow- nostki, powstające w latach w przypadku nazwy „Siekier- 1998 roku brała udział w sześciu dowany w 1980 roku w stoczni aliantów. Obronę tamtejszej skiego – Olga Krzyżanowska. 80., będą już rejestrowane pod ki” każe stawiać na pierwszym rejsach tego statku. Mieszkała brytyjskiej. Nie był kolosem twierdzy wzmocniono m.in. Sa- Obecna też była grupa byłych obcymi banderami” – czytamy miejscu skojarzenia z częścią w Łężeczkach k. Sierakowa. – miał 4,4 tys. DWT. Potem modzielną Brygadą Strzelców żołnierzy AK. „Armia Krajowa” w monografii o PŻM. Warszawy, znaną z wielkiej elek- Zmarła we wrześniu 2016”. – zapewne, aby nazwa była Karpackich. Statek był eksplo- i „Szare Szeregi” zostały wyco- Nazw statków, które przypo- trociepłowni, to jednak w tym Trzeba jeszcze przypomnieć łatwiejsza do wymówienia w za- atowany w latach 1971-1998. fane ze służby w 2014 roku. mnimy niżej, nie znajdziemy już przypadku z pewnością nie dwóch generałów, którzy po- granicznych portach – nazwę Ważny w naszej historii był Obie nazwy znów powróciły na burtach. Zbudowana w 1987 chodziło o osiedle, wchodzące wrócili do Polski ze Związku zmodyfikowano na „Wielun”. również norweski Narwik, gdzie na burty szczecińskich frachtow- roku „Armia Ludowa” została w skład Mokotowa”. Aby nie było Radzieckiego wraz z tamtej- Po 18 latach służby został sprze- w 1940 roku doszło do starcia ców. W 2016 w chińskiej stoczni wycofana z żeglugi towarowej wątpliwości, co upamiętniają szą armią. Ich imiona nosiły dany, a w 2011 r. trafił na złom. między Niemcami i aliantami. w Yangfan odbył się chrzest w 2015 roku, gdy nadszedł kryzys „Siekierki”, w gazecie podano statki PŻM. To wybudowany Ciekawą, bo wojenną histo- Drobnicowiec o nośności 10 tys. nowej „Armii Krajowej” (38,5 na rynku i trudniej było o ładun- nazwy wszystkich innych stat- w Bułgarii „Generał Berling”, rię, miał inny peżetemowski DWT, który teraz wspominamy, DWT). Matką chrzestną zosta- ki, zwłaszcza dla starszych frach- ków z tzw. serii kombatanckiej. który pracował na rzecz szcze- frachtowiec – m/s „Oksywie”. został wybudowany w 1942 roku ła Jolanta Szyłkowska, prezes „Armia Krajowa” przy nabrzeżu stoczni remontowej w Świnoujściu towców. Był to ostatni masowiec Do serii kombatanckiej na- cińskiego armatora w latach Wybudowano go w 1938 roku w brytyjskiej stoczni na zlece- Światowego Związku Żołnierzy Fot. Bartosz TURLEJSKI wybudowany w Szczecinie dla leżał także masowiec „Czwar- 1984-2000. Zygmunt Berling w Finlandii. Eksploatowała go nie tamtejszego rządu. W tym Armii Krajowej Okręg Szczecin. sprawił, że PŻM sprzedał statek. „Irena”, członek AK i uczestnicz- PŻM. Przypomnijmy, że Armia tacy AL” (1971-1983), potem zaś był dowódcą 1 Dywizji Pie- Żegluga Polska. We wrześniu samym roku został przekazany – Statek jest przepiękny – Podobny los spotkał wybudowa- ka Powstania Warszawskiego. Ludowa była konspiracyjną or- zastąpiła go kolejna jednostka choty im. Tadeusza Kościuszki 1939 roku okazało się, że napis rządowi RP na uchodźstwie. wyznała „Kurierowi” Jolanta nego w tym samym roku „Gene- Jako dowódca tego statku, ganizacją zbrojną Polskiej Partii (1986-2000) – „Batalion Czwar- i 1 Armii WP. Kolejny z dowód- na burcie jest proroczy, gdyż Kę- Na burcie pojawiła się nazwa Szyłkowska, gdy jej chrześniak rała Grota-Roweckiego”. a jednocześnie człowiek, któ- Robotniczej. Podlegała dowód- taków”. Podczas II wojny świa- ców – Karol Świerczewski – był pa Oksywska stała się miejscem „Narwik”. Statek pływał w kon- zawinął w lipcu 2016 roku do Spośród „wojennych” stat- ry przeżył Powstanie, czułem com sowieckim. towej był to elitarny oddział pułkownikiem Armii Czerwonej oporu Polaków (10-19 września wojach. Jak czytamy w jednym Świnoujścia. – Do tej pory mia- ków szczególnej uwagi wart jest się zaszczycony tym życze- Z przygodami pełniły służbę szturmowy Gwardii Ludowej i generałem broni Ludowego 1939 r.) w pierwszych dniach z opracowań, „Podczas wojny łam niewiele wspólnego z mo- także „Powstaniec Warszawski”. niem powstańców i dlatego w PŻM „Studzianki”. Nazwa (potem AL) powstały w paździer- Wojska Polskiego. Frachtowiec II wojny światowej, a gdy hitle- wsławił się jedną z najbardziej rzem i statkami. Zatem wzięcie Podniesienie bandery na jedno- zorganizowaliśmy konspiracyj- pochodzi od wsi, pod którą niku 1943. Podczas powstania jego imienia woził towary we rowcy przegrywali wojnę, Oksy- spektakularnych akcji ratunko- udziału w ceremonii chrztu, stce odbyło się w stanie wojenny ceremoniał poświęcenia. w 1944 roku rozegrała się bitwa warszawskiego występował jako flocie PŻM w latach 1973-1998. wie było ich ostatnim punktem wych oglądanych wówczas na która odbyła się w Chinach, było nym. Na uroczystości w Stoczni Ks. Wacław Karłowicz poświę- pancerna pomiędzy oddziała- 4. Batalion AL im. Czwartaków. Na koniec tej wyliczanki oporu przed Armią Czerwoną morzach”. 10 października 1942 dla mnie ogromnym zaszczytem. Szczecińskiej przybyli licznie cenia dokonał w obecności mi sowieckimi i przydzieloną Liczył kilkudziesięciu żołnierzy – „Walka Młodych”. Był to tygo- idącą na Gdynię. roku niemiecki U-Boot storpedo- Powróciły też „Szare Sze- kombatanci, na czele z Włodzi- kilkunastu przedstawicieli po- do nich 1. Brygadą Pancerną w wieku od 17 do 23 lat. dnik społeczno-polityczny ko- We wrześniu 1939 roku wał statek pasażerski „Orcades”. regi”. Stało się to w 2018 roku mierzem Sokorskim, przewod- wstańców i załogi. Gdyby ta wia- im. Bohaterów Westerplatte Ładunki masowe przewoził munistycznej młodzieży. Kon- „Oksywie” miało przewieźć Transatlantyk przewoził 1055 w belgijskim porcie w Antwer- niczącym ówczesnego Zarządu domość wówczas przedostała a czołgami niemieckimi. również „Syn Pułku” (1974-2000). spiracyjnie wydawany podczas z Anglii do Rumunii sprzęt dla żołnierzy. W pobliżu przepływał pii, gdzie ochrzczono masowiec Głównego Związku Bojowników się do mediów, kapitan statku Zbudowane w 1975 roku To określenie młodocianego okupacji w Warszawie, organ atakowanej Polski, jednak nie „Narwik”, którym dowodził kpt. o tej nazwie. Matką chrzestną o Wolność i Demokrację. na pewno straciłby pracę”. w Szczecinie „Studzianki” (w żołnierza. Wywodzi się jeszcze Związku Walki Młodych. Dru- doszło do rejsu. Za to dzielny Czesław Zawada. Nasz statek została Hanna Wenda-Uszyńska, „Miałem szczęście nadzoro- Ładunki wożą także „Bata- PŻM do 2000 roku), miały swoje z czasów wojen napoleońskich. kowano w nim dokumenty tej frachtowiec wykonał liczne przez 8 godzin ratował tonących wnuczka inż. Tadeusza A. Wendy, wać budowę i być pierwszym liony Chłopskie”, które w 1988 pięć minut, gdy na Morzu Bia- Najczęściej były to sieroty po organizacji, prozę, poezję, re- rejsy z polskimi uchodźcami. żołnierzy, chociaż w pobliżu mógł budowniczego portu w Gdyni. – kapitanem statku m/s „Powsta- roku zwodowano w Stoczni łym – płynąc do Świnoujścia towarzyszach broni lub mar- lacje z walk przeciw Niemcom. Internowany w Casablance po- być okręt podwodny. Ostatecz- Nazwanie statku Polskiej Żeglu- niec Warszawski”” – wspominał Szczecińskiej. Była to party- z apatytami dla Polic – na dwa kietankach, które przygarnęło We flocie PŻM „Walka Młodych” wrócił po wojnie do kraju, gdzie nie polscy marynarze przyjęli gi Morskiej imieniem „Szarych w monografii na 60-lecie PŻM zantka ruchu ludowego. Liczyła tygodnie uwięzły na mieliź- wojsko. Synowie pułku byli też służyła w latach 1978-2009. pływał głównie na liniach euro- na pokład 1022 rozbitków. Po Szeregów” to hołd dla wszyst- kpt. ż.w. Jan Prüffer, z urodzenia ok. 170 tys. ludzi. Jeśli chodzi nie. W ładowniach było ponad w armii Polski międzywojennej. Marek KLASA ZAPOMNIANA OKUPACJA str. 18 Polskie Państwo Podziemne W kontekście Polskiego Państwa Podziemnego SZP i powołał Związek Walki nymi aktami represji. „Grot” w czasie II wojny światowej bardzo często stosuje się Zbrojnej (ZWZ). Jego struk- w porozumieniu z komendan- termin „fenomen”. Skąd takie określenie? Wskazać tura odpowiadała podziało- tem głównym ZWZ gen. Kazi- można kilka przyczyn takiego nazewnictwa: ciągłość wi Polski na dwie okupacje. mierzem Sosnkowskim oraz władzy, bogactwo struktur, wielość podejmowanych Nad ziemiami pod okupacją gen. Sikorskim (obaj prze- działań, dobrowolna przynależność, a także tzw. niemiecką dowództwo wojsko- bywali na Zachodzie) zde- długie trwanie w historii. Nieznany jest inny przypadek we objął płk Stefan Rowecki, cydował o niepodejmowaniu stworzenia tak szerokich struktur organizacyjnych, „Grot”. Struktury na ziemiach otwartej walki zbrojnej aż do wojskowych i cywilnych w warunkach okupacji pod okupacją radziecką miał czasu sprzyjającej sytuacji i terroru. Już sam fakt tej unikalności skłania do tworzyć gen. Tokarzewski, zewnętrznej. „Grot” zaczął poruszania tego tematu z młodzieżą. Tajne Państwo bardzo szybko jednak został więc tworzyć tajne struktury powstało, by walczyć o lepszą Polskę, wolną, bardziej aresztowany przez NKWD wojskowe zarówno w Gene- sprawiedliwą, szczęśliwszą. To zadanie dla każdego w drodze do Lwowa. ralnym Gubernatorstwie, jak kolejnego pokolenia. Grot-Rowecki był niezwy- i na ziemiach wcielonych do kle sprawnym organizatorem. III Rzeszy i włączonych do Polskie struktury państwo- o utajnieniu swoich struktur Zorientował się co do intencji ZSRR. Organizował szkole- we zarówno te w kraju, jak i powołali organizację, która wroga – obserwował wszak nia, siatkę łączności krajowej i te na emigracji były w pełni w późniejszym czasie przy- liczne zbrodnie dokonywane i z zagranicą, a także sieć wy- legalne i stanowiły ciągłość jęła kryptonim Szare Sze- przez Niemców. Wymienić wiadowczą, powołał Związek władzy sprzed wybuchu wojny. regi. SZP podporządkowała można tylko kilka: zbrodnia Odwetu (kwiecień 1940 r.) do W nocy z 17 na 18 września się od razu Rządowi RP na pomorska w 1939 r., akcja bieżącej walki sabotażowo- 1939 r. prezydent Ignacy Mo- Uchodźstwie. Jej celem była AB – likwidacja polskiej in- -dywersyjnej, zarządził akcję ścicki, Naczelny Wódz gen. dalsza walka aż do zwycię- teligencji m.in. w Palmirach, „N” – wszystko w warunkach Edward Rydz-Śmigły i człon- stwa Polski, a także tworzenie zbrodnia w Wawrze… Niemcy niemieckiego, a także radziec- kowie rządu opuścili Polskę. tajnych struktur wojskowych stosowali także zasadę odpo- kiego terroru. Jednak dzięki przedwojen- i politycznych. W pierwszej wiedzialności zbiorowej za Latem 1941 r., krótko po nym ustaleniom bardzo szyb- połowie listopada 1939 r. gen. każdy przejaw buntu Polaków, rozpoczęciu wojny niemiecko- ko można było tworzyć odpo- Sikorski nakazał rozwiązanie odpowiadając niewspółmier- -radzieckiej, Rowecki powo- wiednie struktury państwowe i zachować ciągłość władzy. Nowym prezydentem został Władysław Raczkiewicz, nowym premierem i jedno- cześnie Naczelnym Wodzem – gen. Władysław Sikorski. Organem doradczym i opi- niotwórczym dla prezydenta i rządu, a także swoistym parlamentem na uchodźstwie była Rada Narodowa Rze- czypospolitej Polskiej, której przewodniczącym został Igna- cy Jan Paderewski. Pierwsze struktury Tajne- go Państwa na terenie kraju powstały jeszcze w trakcie działań wojennych, 27 wrze- śnia 1939 r. Tego dnia gen. Michał Tokarzewski-Kara- szewicz, jeszcze w obleganej przez Niemców Warszawie, powołał organizację Służba Zwycięstwu Polski (SZP). Tego samego dnia instruk- torzy Związku Harcerstwa Polskiego podjęli decyzję Struktura organizacyjna Polskiego Państwa Podziemnego Fot. Archiwum IPN ZAPOMNIANA OKUPACJA str. 19

łał organizację „Wachlarz”, przemocą do I lub II Armii Pużak (PPS), Józef Grudziński zarówno za sprawy bieżące, której zadaniem była walka Wojska Polskiego. W ramach (SL), Aleksander Dębski (SN), jak i za plany przyszłości Pol- dywersyjna na tyłach nowego Akcji „Burza” organizowano Franciszek Kwieciński (SP), ski. Przykładowo, Departa- frontu. 14 lutego 1942 r. ZWZ m.in. walki w Wilnie i Lwowie, Stefan Korboński (SL), Adam ment Pracy i Opieki Społecz- został przemianowany na Ar- a za największe zbrojne wystą- Próchnik (PPS), Stefan Stacha nej prowadził bieżącą pracę mię Krajową. Jesienią tego pienie uważa się powstanie (SN), Zygmunt Felczak (SP) zapomogową szczególnie wo- roku (choć oficjalnie w stycz- warszawskie. W tym ostatnim i wielu innych. bec rodzin dotkniętych terro- niu 1943 r.) Związek Odwetu ujawniły się nie tylko struk- Władzę wykonawczą peł- rem okupantów, jak również i „Wachlarz” zostały połączone tury wojskowe, ale i cywilne. niła powołana na początku przygotowywał plany reform w Kedyw, czyli Kierownictwo Pion cywilny Polskiego 1940 r. Delegatura Rządu na społecznych w powojennej Dywersji Komendy Głównej Państwa Podziemnego był Kraj. Początkowo istniała od- Polsce. Z kolei Departament AK, na którego czele stanął rozbudowany co najmniej tak rębna struktura dla każdej Oświaty i Kultury odpowiadał płk August Emil Fieldorf, ps. samo jak wojskowy, jeśli nie z trzech części ziem polskich: za tajne nauczanie, ochronę „Nil”. Zadaniem Kedywu była bardziej. Obejmował w za- ziemie wcielone do III Rze- skarbów kultury polskiej (w m.in. organizacja akcji sa- sadzie wszystkie dziedziny szy (siedziba w Poznaniu), tym prowadzenie spisów dzieł botażowych i dywersyjnych, życia, którymi zwykle zajmują Generalne Gubernatorstwo zrabowanych lub zniszczonych jak wysadzanie torów, mo- się przedstawiciele władzy (siedziba w Warszawie), zie- przez okupantów). Równo- stów i pociągów dowożących ustawodawczej, wykonawczej mie włączone do ZSRR (sie- legle przygotowywał doku- zaopatrzenie dla walczące- i sądowniczej. Odpowiedni- dziba w Wilnie). Jednak od menty mające być punktem go na froncie wschodnim kiem parlamentu stały się 1943 r. oficjalnie obowiązki wyjścia do reform po wojnie Wehrmachtu, szkolenie do- instytucje stworzone przez pozostałych dwóch przejęła w obu segmentach. Ważnym wódców, organizacja produk- cztery główne partie: Polską Warszawa, która i tak pełniła organem Tajnego Państwa cji broni, a także wykonywa- Partię Socjalistyczną – Wol- funkcję głównej reprezentacji było Kierownictwo Walki nie wyroków śmierci. W skład ność, Równość, Niepodległość politycznej rządu. Pierwszym Cywilnej (KWC). Znaczącą Kedywu weszły m.in. Grupy (PPS-WRN), Stronnictwo Lu- – od maja do grudnia 1940 r. w nim postacią był Stefan Kor- Szturmowe Szarych Szeregów, boński, który był też jednym czyli najstarsza grupa har- z głównych autorów kodeksu cerzy, którzy przeprowadzili postępowania w warunkach m.in. jedną z najsłynniejszych okupacji. KWC propagowało akcji odbicia więźniów pod m.in. sabotaż gospodarczy (bez Arsenałem oraz wykonali wy- użycia broni), bierny opór rok śmierci na Franzu Kut- wobec przepisów okupanta, scherze, niezwykle okrutnym nawoływało do bojkotu prasy, dowódcy SS i policji na tere- rozrywek i niskiej kultury, nie dystryktu warszawskiego. którą promował okupant. Za- Po aresztowaniu Rowec- chęcano do solidarności, wza- kiego przez gestapo w czerw- jemnej pomocy, szczególnie cu 1943 r., komendantem przy niektórych zawodach. Na głównym AK został gen. Ta- przykład zachęcano lekarzy deusz Bór-Komorowski. To i księży do wystawiania fałszy- on wydał w listopadzie 1943 r. wych metryk i innej dokumen- rozkaz o rozpoczęciu najwięk- tacji, która mogła uratować szej operacji wojskowej AK działaczy podziemia lub oso- w czasie wojny – Akcji „Bu- by narodowości żydowskiej. rza”. Sama operacja rozpo- Szkolenie przy stole plastycznym w batalionie AK Baszta Fot. Archiwum IPN Piętnowano wszelkie przeja- częła się w styczniu 1944 r., wy współpracy z okupantem: gdy na ziemie II RP weszła dowe (SL), Stronnictwo Naro- – tymczasowym Delegatem donosicielstwo, nadgorliwość Armia Czerwona. Oddziały dowe (SN), Stronnictwo Pracy Rządu na Kraj był płk Jan i służalczość, podpisywanie AK wychodziły z konspira- (SP). „Podziemny parlament” Skorobohaty-Jakubowski, któ- volkslisty, dobrowolne wyjaz- cji, rozpoczęły otwartą walkę nosił różne nazwy: Główna rego zadaniem było wybrać dy na roboty do Niemiec, z wycofującymi się Niemcami, Rada Polityczna, Polski Komi- odpowiedniego kandydata. a także szmalcownictwo (czyli współpracując z oddziałami tet Porozumiewawczy, Krajo- Następnie funkcję tę pełnili: szantażowanie lub wymusza- Armii Czerwonej, a niejedno- wa Reprezentacja Polityczna, Cyryl Ratajski, Jan Piekał- nie okupu od Żydów i/lub krotnie witając ją jako gospo- a na koniec Rada Jedności kiewicz (aresztowany i zabity ukrywających ich Polaków). darze samodzielnie odzyska- Narodowej. Spośród osób przez gestapo), Jan Stanisław Część z wyżej wymienionych terenów. Miało to zadać tworzących te organizacje Jankowski (aresztowany przez nych działań traktowano jako kłam propagandzie Stalina, warto z pewnością wymienić NKWD wraz z grupą 15 innych przestępstwo w myśl podziem- przekonującego zachodnich Mieczysława Niedziałkow- przywódców podziemnej Pol- nego Kodeksu Moralności sojuszników, że polska ar- skiego (PPS) i Macieja Ra- ski w marcu 1945 r., osądzony Obywatelskiej, opracowane- mia jest słaba i unika walki taja (SL) – były to znaczące w tzw. procesie szesnastu). go przez Departament Spra- z Niemcami. Z reguły nie postacie życia politycznego Struktura Delegatury była wiedliwości. W połączeniu kończyło się to jednak dla w II RP, obaj zostali zabici rozbudowana. Powstało szereg z Kodeksem karnym z 1932 r. AK-owców szczęśliwie – ofice- w Palmirach w 1940 r. Ponadto departamentów – mających stanowił podstawę prawną dla rowie byli aresztowani, żołnie- w podziemnym parlamencie rangę bliską ministerstwu – rze niejednokrotnie wcielani ważną rolę pełnili: Kazimierz które brały odpowiedzialność Dokończenie na str. 20 ZAPOMNIANA OKUPACJA str. 20

Dokończenie ze str. 19 Baczyński. To o nim prof. Sta- stwa Podziemnego. Nielicz- skwie w niewyjaśnionych do nisław Pigoń miał powiedzieć, nym jego przedstawicielom końca okolicznościach. podziemnego sądownictwa. że „należymy do narodu, któ- udało się wrócić do konspira- Fakt zakończenia działal- Konspiracyjny wymiar spra- rego losem jest strzelać do cji. Ogromna rzesza powstań- ności konspiracyjnych struk- wiedliwości miał prawo do wroga z brylantów”. ców trafiła do obozów jeniec- tur nie oznaczał końca idei. wydawania wyroków śmierci Historię Polskiego Państwa kich, koncentracyjnych, a tak- W historiografii znane jest i infamii. W drugim przypad- Podziemnego należy uzupeł- że przejściowych dla ludności pojęcie „długiego trwania”. ku stosowano szereg działań nić o wątek kobiecy. Można cywilnej. Komendant Główny Z pewnością można je połączyć mających na celu publiczne stwierdzić, że w polskim pod- AK Tadeusz Bór-Komorowski z Polskim Państwem Podziem- napiętnowanie skazanego: ziemiu panowało znacznie trafił do niewoli, przekazując nym. Idea wolnej i sprawie- ogłoszenie tego faktu w wy- większe równouprawnienie swoją władzę gen. Leopoldo- dliwej Polski, jaką roztaczali dawnictwach podziemnych, działacze Tajnego Państwa, izolacja wśród sąsiadów była żywa wśród podziemia i w grupach towarzyskich, niepodległościowego lat czter- informacja na plakatach, dziestych i pięćdziesiątych (za- ulotkach i napisach. Najbar- równo w sferze wojskowej, dziej charakterystycznym jak i cywilnej). Doświadczenie działaniem było golenie głów walki, praca konspiracyjna, kobietom spotykającym się odwaga cechująca ludzi pod- z Niemcami. Wyroki śmierci ziemia powodowały, że niejed- były wyznaczane za znacznie nokrotnie stawali się autoryte- poważniejsze wykroczenia: tami społecznymi. Dostrzec to aktywna, w pełni świadoma można w momencie tworzenia współpraca z wrogiem, szko- organizacji opozycji demokra- dząca Polsce i polskiemu tycznej w PRL – takich jak podziemiu. Tę karę orzeka- Komitet Obrony Robotników no także wobec szczególnie (KOR), Ruch Obrony Praw wrogich Polakom Niemców Człowieka i Obywatela (ROP- – największych katów, odpo- CiO) czy Niezależny Samorząd- wiedzialnych za szczególne ny Związek Zawodowy „Soli- zbrodnie. Kara śmierci gro- darność”. Działacze polskiego ziła również szmalcownikom. podziemia, jak: Antoni Paj- Wyroki wykonywały specjalne dak, Józef Rybicki, Mieczysław oddziały ZWZ-AK. Boruta-Spiechowicz, Marian W niezwykle trudnych Gołębiewski, Jan Józef Lipski warunkach Polskie Państwo czy ks. Jan Zieja dodawali Podziemne starało się dbać wiarygodności nielegalnym o najbardziej poszkodowa- organizacjom i promowali je nych. Organizowano pomoc Struktura terytorialna ZWZ-AK na obszarze II RP Fot. Archiwum IPN w społeczeństwie. dla najuboższych, dla dzieci Polskie Państwo Podziem- i młodzieży, dla ludności ży- niż przed wojną. Kobiety wi Okulickiemu, ps. „Niedź- ne nie było instytucją idealną. dowskiej (np. poprzez Radę były obecne we wszelkich wiadek”. W szeregach AK Jego struktury tworzyli ludzie Pomocy Żydom „Żegota”). strukturach, bardzo często na dało się zauważyć duży cha- z krwi i kości, z własnymi Niezwykłe zasługi Tajne Pań- równi z mężczyznami. Nie do os organizacyjny. Znaczącym słabościami, ale też wielki- stwo miało na polu tajnego przecenienia jest ich odwaga problemem był negatywny mi talentami, poświęceniem nauczania – będącego inicjaty- jako łączniczek, kolporterek, stosunek ZSRR do struktur i ogromnym potencjałem. wą oddolną, dopiero z czasem kurierek. Odpowiadały za bie- Polskiego Państwa Podziem- Nadmienić należy, że choć ujętą w organizacyjne karby. żącą aprowizację oddziałów, nego oraz próby odnalezienia Polskie Państwo Podziemne Tajne nauczanie było całko- a także gromadzenie żywno- się w tej sytuacji Rządu RP dysponowało pewnymi fundu- wicie bezpłatne, zbudowane ści i środków opatrunkowych na Uchodźstwie. W sytuacji szami, to w ogromnej mierze na wszystkich szczeblach nana czas walki. Były zaanga- ofensywy wojsk radzieckich opierało się na ochotnikach. uczania: od szkolnictwa pod- żowane w tajne nauczanie, na zachód w styczniu 1945 r. Bez ich entuzjazmu, poświę- stawowego, poprzez średnie redakcję czasopism, pomoc gen. Okulicki wydał rozkaz cenia, wielkiego przywiąza- aż do szkół wyższych. Troska więźniom i ich rodzinom, o rozwiązaniu Armii Krajo- nia do Ojczyzny trudno by o polską kulturę, literaturę w wywiadzie i przy transpor- wej. W marcu 1945 r. ostatni było mówić o stworzeniu cze- i sztukę objawiała się także cie broni. Niezwykle ważną komendant AK został aresz- gokolwiek. Dwadzieścia lat w stypendiach dla pisarzy, po- rolę pełniły w organizacji po- towany, razem z innymi przy- niepodległości ukształtowało etów i innych twórców, którzy mocy medycznej – jako lekarki wódcami Polski Podziemnej pokolenie patriotów gotowych w wyniku działań wojennych i sanitariuszki. Bardzo ofiarne wywieziony do Moskwy, gdzie pięknie umierać w imię Spra- stracili środki do życia, a także i odważne były harcerki, obec- zostali osądzeni i bezprawnie wy – jak pisał Aleksander Ka- w podejmowanych próbach ne w swojej pracy we wszyst- skazani w tzw. procesie szes- miński – ale przede wszystkim ich ochrony przed terrorem kich wymienionych dziełach. nastu. Okulicki otrzymał naj- pragnących pięknie żyć. i walką. Nie zawsze było to 63 dni powstania warszaw- wyższy wyrok w tym procesie Zofia FENRYCH skuteczne. Najlepszym przy- skiego były swoistym począt- – 10 lat – i zmarł w więzieniu (autorka jest pracownikiem kładem był Krzysztof Kamil kiem końca Polskiego Pań- NKWD na Łubiance w Mo- OBEN IPN w Szczecinie) ZAPOMNIANA OKUPACJA str. 21 Polski wysiłek zbrojny na frontach II wojny

Aliancka propaganda ukuła w czasie wojny hasło: ważyć wielkich dyspropor- sojuszników. Wprawdzie nie „Poland. First to fight”. Poniższa analiza polskiego cji w potencjale wojennym udzielili oni Polsce pomocy wysiłku zbrojnego w latach 1939-1945 uwidacznia, Berlina i Moskwy z jednej podczas niemieckiej inwazji, że było w tym dużo prawdy, chociaż opisano w niej strony, a Warszawy z dru- do czego byli zobowiązani skrótowo jedynie wybrane aspekty tytułowego giej. Można było popełnić traktatowo, niemniej wyda- zagadnienia. mniej błędów, prowadzić wało się, że ich połączone walki dłużej oraz zadać nie- siły będą w stanie pokonać Rok 1939 planował wykonanie go jesz- przyjacielowi większe straty, III Rzeszę. Wojska niemieckie roz- cze w 1939 r. niemniej końcowy rezultat Do maja 1940 r. powstały strzygnęły Kampanię Polską Spośród miliona pol- pierwszej kampanii II wojny we Francji jednostki artyle- w ciągu kilku pierwszych skich żołnierzy, którzy wzię- światowej od początku był rii, broni pancernej, lotnic- dni wojny – m.in. dzięki ko- li udział w walce z dwoma przesądzony. twa i piechoty – m.in. dywizja rzystnemu układowi granic, grenadierów, cztery dywizje wyraźnej przewadze tech- piechoty (o różnym stopniu nicznej, niefortunnemu roz- gotowości bojowej), brygada mieszczeniu jednostek pol- kawalerii pancernej, oraz skich oraz niekompetencji Samodzielna Brygada Strzel- niektórych ich dowódców ców Podhalańskich. Oddziały średniego i wyższego szcze- te liczyły łącznie ok. 50 tys. bla. Nie mogły tego zmienić żołnierzy. Ponadto w kon- punktowe sukcesy Polaków, trolowanej przez Paryż Syrii jak zwycięstwo Wołyńskiej utworzono Samodzielną Bry- Brygady Kawalerii, która gadę Strzelców Karpackich, 1 września zatrzymała nie- która po kapitulacji Francji miecką dywizję pancerną walczyła u boku Aliantów pod Mokrą, czy udane dzia- w Afryce Północnej, w 1941 r. łania opóźniające 10. Bry- wyróżniając się w obronie gady Kawalerii Pancernej, Tobruku przed atakami mierzącej się ze znacznie wojsk Osi. silniejszym przeciwnikiem. Chociaż Polacy we Francji Niemniej Niemcy – cho- bili się dzielnie, nie mogli ciaż wysiłki ich były od 17 odwrócić losów przegranej września wspierane potęgą przez Aliantów na pozio- Związku Socjalistycznych mie strategicznym kampanii Republik Radzieckich, który letniej w 1940 r. Niemniej uderzył na Polskę od wscho- Samodzielna Brygada Strzel- du – potrzebowali kilku ty- ców Podhalańskich wzięła godni na pokonanie Wojska udział w walkach w Nor- Polskiego. Nie udało im się wegii, przyczyniając się do też zrealizować pierwotne- 21 września 1944 r. 1. Samodzielna Brygada Spadochronowa pierwszego dużego sukcesu go planu kampanii w posta- gen. Stanisława Sosabowskiego została zrzucona w Holandii – w ra- Aliantów, w postaci zdobycia ci okrążenia i zniszczenia mach operacji Market-Garden. Fot. Archiwum IPN portu Narwik. Zwycięstwo armii polskiej na zachód to nie zostało wykorzysta- od Wisły, przez co zmusze- agresorami, śmierć poniosło Na Zachodzie ne, gdyż fatalna sytuacja we ni byli rozszerzyć działania ok. 70 tys., a rannych zostało Dzięki temu, że wielu Francji wymusiła odwrót na bardziej na wschód. Zada- ponad 130 tys. Dalsze kilka- polskich żołnierzy zdołało kontynent. no im przy tym odczuwalne set tysięcy Polaków trafiło przekroczyć granicę z neu- straty w sprzęcie. Wprawdzie do niewoli, która dla niektó- tralnymi, lecz życzliwie na- W powietrzu stracili bezpowrotnie tylko rych (m.in. oficerów pojma- stawionymi wobec nich są- Gdy Francja została poko- nieco ponad 200 czołgów, jed- nych przez Armię Czerwoną siednimi państwami, Rumu- nana, 27 tys. polskich żołnie- nak o wiele więcej musiało i przekazanych NKWD) za- nią i Węgrami, a następnie, rzy zdołało się ewakuować przejść naprawy. Skutkiem kończyła się śmiercią. Polski nierzadko po wielu niesamo- na Wyspy Brytyjskie, gdzie tego Adolf Hitler przesunął wysiłek zbrojny w 1939 r., witych perypetiach, dotrzeć przystąpiono do odtwarzania termin ataku na Francję na chociaż wsparty przez społe- do Francji, możliwe stało 1940 r., chociaż pierwotnie czeństwo, nie zdołał zrówno- się formowanie armii u boku Dokończenie na str. 22 ZAPOMNIANA OKUPACJA str. 22

Dokończenie ze str. 21 nią – do ZSRR, w ramach nych w głąb państwa Stalina Monte Cassino miało, tzw. konwojów arktycznych, przed inwazją niemiecką, prócz czysto militarnego, jednostek polskich. Dla Bry- rozpoczętych po ataku III w ramach kilku fal depor- ogromny wymiar symbolicz- tyjczyków, którzy obawiali się Rzeszy na imperium Józefa tacji wymierzonych w ży- ny i nieco przyćmiło kolejne niemieckiej inwazji, miało Stalina w czerwcu 1941 r. wioł polski na obszarach sukcesy korpusu, jak m.in. to ogromne znaczenie. Naj- Polskie okręty podejmo- anektowanych w 1939 r., jak samodzielne opanowanie bardziej namacalny okazał wały również działania również osób uwolnionych ważnego portu w Ankonie się wszakże udział polskich ofensywne, w czym zasły- z sowieckich więzień. w czerwcu 1944 r. oraz du- pilotów myśliwskich w tzw. nęły m.in. okręty podwodne Ponieważ Stalin nie miał ży udział w zwycięskiej dla Bitwie o Anglię z 1940 r. Dzię- działające na Morzu Śród- zaufania do tworzących się aliantów bitwie pod Bolonią ki nabytemu doświadczeniu, ziemnym, „Dzik” i „Sokół”, wojsk polskich, na czele któ- w kwietniu 1945 r. mimo początkowych obiek- które atakując z sukcesami rych stanął gen. Władysław cji gospodarzy, polscy piloci morskie linie komunikacyj- Anders, a sytuacja ZSRR po Od Normandii szybko zasłynęli, jako jedni ne Osi zyskały sobie miano sukcesie w bitwie pod Mo- do Niemiec z najbardziej skutecznych „straszliwych bliźniaków”. skwą poprawiła się na tyle, W pewnym cieniu walk lotników walczących nad Okręty wojenne i transpor- że udział Polaków w walce o Monte Cassino znalazł brytyjskim niebem. Szcze- towce brały również udział na froncie nie uważano już się także inny sukces oręża gólnie duży wkład wnieśli w lądowaniu w Normandii za niezbędny, uzgodniono, polskiego, odniesiony kilka oni w najbardziej dramatycz- 6 czerwca 1944 r. że formacje polskie przejdą miesięcy później, w sierp- nym okresie Bitwy o Anglię, Sukcesy miały jednak na Bliski Wschód, na obszary niu, podczas kampanii nor- gdy Brytyjczykom zaczęło swą cenę. Utracono m.in. kontrolowane przez Brytyj- mandzkiej. Został on osią- brakować pilotów. wspomniany okręt podwod- czyków. gnięty przez zorganizowane Warto dodać, że polscy i wyekwipowane w Wielkiej lotnicy służyli również m.in. Brytanii oddziały 1. Dywizji w dywizjonach bombowców Pancernej gen. Stanisława strategicznych, które w ko- Maczka, którym po przerzu- lejnych latach sukcesywnie cie do Francji powierzono osłabiały niemiecki poten- zadania współprowadzenia cjał wojenny. natarcia mającego okrążyć i zniszczyć siły niemieckie Na morzach i oceanach w Normandii, co dałoby Na wyróżnienie zasłu- aliantom możliwość rusze- giwały też załogi polskich nia w głąb Francji. Wpraw- okrętów i statków han- dzie pierwsze starcia pol- dlowych. Jeszcze przed skich pancerniaków z Niem- 1 września 1939 r. do Wiel- cami nie przyniosły sukcesu kiej Brytanii wysłano trzy i zakończyły się utratą wielu niszczyciele, do których dołą- czołgów, niemniej 14 sierp- czyły dwa okręty podwodne. nia rozpoczęła się operacja Jeden z nich, „Orzeł”, zasły- mająca na celu dotarcie nął przedarciem się z Bałty- 1. Dywizji w rejon Falaise. ku bez map nawigacyjnych Jeńcy niemieccy pojmani przez żołnierzy polskich pod Monte Cas- Walki były zacięte, a postępy i zatopieniem wypełnionego sino Fot. Archiwum IPN powolne, niemniej po kilku żołnierzami niemieckiego dniach Polakom udało się transportowca „Rio de Jane- ny „Orzeł”; niszczyciele: Z kilkudziesięciu tysięcy dokonać wyłomu w liniach iro” uczestniczącego w inwa- „Grom” (kampania norwe- żołnierzy, którzy opuścili wroga. Żołnierze gen. Macz- zji Norwegii. Drugi, „Wilk”, ska), „Kujawiak” (obrona ZSRR, utworzono w lipcu ka zajęli strategiczny węzeł staranowaniem napotkanego Malty) i „Orkan” (bitwa 1943 r. II Korpus Polski. drogowy w Chambois i wzgó- na patrolu okrętu podwodne- o Atlantyk); storpedowa- Został on przerzucony na rze Mont Ormel, zaciskając go wroga. ny u wybrzeży Normandii kontynent, by wziąć udział pętlę wokół sił niemieckich. Mimo ponoszonych strat, w 1944 r. przez niemiecką w kampanii włoskiej. Naj- Nieprzyjaciel próbował liczba polskich okrętów, „żywą torpedę” lekki krą- słynniejszą bitwą z jego przez kilka dni wydostać dzięki wsparciu strony żownik „Dragon”. udziałem był szturm na się z matni, prowadząc se- brytyjskiej, systematycznie klasztor Monte Cassino rię kontrataków z zachodu, wzrastała. Zasłużyły się one Armia Andersa przeprowadzony w maju wschodu i północy. Część m.in. podczas eskortowania i kampania włoska 1944 r. i okupiony blisko wojsk niemieckich, którym konwojów. Polskie okręty Po wspomnianym ataku tysiącem zabitych i niemal udało się nawet w pewnym strzegły statków handlowych III Rzeszy na ZSRR możli- 3 tys. rannych. Polacy, wiążąc momencie okrążyć elemen- przed okrętami podwodny- we stało się zawarcie ukła- siły niemieckie i zadając im ty 1. Dywizji, zdołała wyjść mi na Morzu Północnym du między polskim rządem straty, znacznie przyczynili z pułapki, jednak za cenę i Atlantyku, pomagały do- emigracyjnym a Stalinem, się do ostatecznego sukcesu ciężkich strat. starczać zaopatrzenie na na mocy którego przystą- aliantów w tej bitwie, który Bitwę pod Falaise roz- atakowaną przez siły lot- piono do formowania Armii umożliwił przełamanie tzw. strzygnęło przybycie na po- nicze i morskie Osi Maltę, Polskiej w ZSRR. Składała Linii Gustawa i opanowanie moc Polakom kanadyjskiej a także, co było pewną iro- się ona z Polaków wywiezio- Rzymu. dywizji pancernej. Starcie ZAPOMNIANA OKUPACJA str. 23 to miało wielkie znaczenie Front wschodni Polskiego, które do zakoń- podczas przełamywania tzw. dla przypieczętowania stra- Gdy żołnierze gen. Ander- czenia wojny rozrosło się Wału Pomorskiego oraz zdo- tegicznej klęski Niemców sa opuścili ZSRR, a po zwy- w korpusy i armie, liczące bywania twierdzy Kołobrzeg. w Normandii. Jak stwierdził cięstwach pod Stalingradem w maju 1945 r. 370 tys. żoł- Jednostki 1. i 2. Armii Woj- obrazowo marszałek Ber- i na Łuku Kurskim Stalin był nierzy. Formowanie nowych ska Polskiego wzięły także nard Montgomery: „Niemcy już pewny zwycięstwa w woj- jednostek stało się możliwe udział w operacji berlińskiej, byli jakby w butelce, a pol- nie, mógł przystąpić do for- po opanowaniu przez Ar- uczestnicząc w ostatnich wal- ska dywizja była korkiem, mowania polskich jednostek mię Czerwoną obszarów za- kach o opanowanie stolicy którym ich w niej zamknę- wojskowych, które stałyby mieszkanych przez większą III Rzeszy. Z działaniami ty- liśmy”. Sukces kosztował się zbrojnym ramieniem cał- liczbę Polaków, na których mi wiązał się zapomniany, Polaków ponad 400 zabitych kowicie od niego zależnego prowadzono pobór, obej- wstydliwy epizod w postaci i zaginionych, tysiąc rannych rządu komunistycznego, szy- mujący także rozbrojonych klęski 2. Armii, dowodzonej i około 80 zniszczonych czoł- kowanego do zainstalowania członków Armii Krajowej przez nieudolnego gen. Ka- gów, niemniej wzięli oni do w „wyzwolonej” Polsce. i innych konspiracyjnych rola Świerczewskiego, z rąk niewoli kilka tysięcy jeńców Polskie Siły Zbrojne organizacji niepodległościo- sił niemieckich spieszących oraz zniszczyli kilkadziesiąt w ZSRR, tworzone przez wych. od południa na odsiecz Berli- czołgów i dział, a także setki gen. Zygmunta Berlinga, któ- Kolejnym po Lenino sym- nowi. W bitwie pod Budziszy- innych pojazdów. re w lipcu 1944 r., po scale- bolem perfidii Stalina stały nem (21-26 kwietnia 1945 r.) Dywizja gen. Maczka bra- niu z Armią Ludową, prze- się losy tych spośród żoł- Polacy stracili ponad 18 tys. ła następnie udział w wy- kształcono w Wojsko Polskie, nierzy 1. Armii w Powsta- ludzi i był to ostatni tak duży zwalaniu Belgii i Holan- miały do odegrania, oprócz niu Warszawskim, którzy sukces III Rzeszy w wojnie. dii, jak również prowadziła wojskowej, ważką rolę poli- w drugiej połowie września działania na terytorium tyczną, pomagając w sowie- Rozgoryczenie Niemiec, m.in. zajmując 5 tyzacji Polski, jednocześnie Polski wysiłek zbrojny, maja bazę morską w Wil- eksponując swój „narodo- który na tzw. europejskim helmshaven. wy” charakter. Wprawdzie teatrze działań wojennych Nie wszystkim polskim szeregowych i podoficerów miał miejsce od pierwszych jednostkom dane było za- rekrutowano spośród Pola- do ostatnich godzin wal- znać smaku zwycięstwa. ków przebywających wciąż ki z Niemcami, należałoby Żołnierze elitarnej Samo- w ZSRR, z których wielu uznać za znaczący. Polacy dzielnej Brygady Spado- „nie zdążyło do Andersa” wzięli udział w wielu prze- chronowej gen. Stanisława (ludzie ci nierzadko mieli łomowych kampaniach, Sosabowskiego, utworzonej krytyczny stosunek do ko- przyczyniając się do suk- pierwotnie z myślą o użyciu munizmu, lecz nie widzie- cesów aliantów. Niestety, jej na obszarze okupowanej li innej drogi powrotu do powojenny ład, w którym ich Polski, nie tylko musieli się ojczyzny), jednakże kadrę ojczyzna została okrojona biernie przyglądać tragedii dowódczą tworzyli głównie terytorialnie i znalazła się Powstania Warszawskiego, dawni oficerowie Armii w strefie wpływów Moskwy, lecz, na skutek nacisków Czerwonej i osoby pocho- u wielu uczestników walk brytyjskich, wzięli udział dzenia żydowskiego. wywołał zrozumiałe rozgo- w zakończonej klęską ope- Stalin traktował swe „pol- Flaga polska i brytyjska ryczenie. Najsilniejsze było racji „Market-Garden” prze- skie wojsko” instrumental- zatknięte na ruinach klasztoru ono wśród tych osób, które prowadzonej we wrześniu nie, czego przykładem było Benedyktynów na Monte Cassi- musiały pozostać na emigra- 1944 r. w Holandii. Polacy rzucenie pierwszej, spośród no Fot. Archiwum IPN cji, mierząc się z trudnymi ponieśli znaczne straty (23 sformowanych w jego ra- warunkami bytowymi. Pełne proc. stanu osobowego), pró- mach wielkich jednostek, przeprawili się na Czernia- pochwał pod adresem ponad bując wesprzeć brytyjską dy- 1. Dywizji Piechoty im. Ta- ków, utrzymywany przez 200 tys. żołnierzy Polskich wizję powietrznodesantową, deusza Kościuszki, do mor- powstańców. Niestety, zu- Sił Zbrojnych na Zachodzie która została przez Niemców derczej bitwy pod Lenino pełnie nieprzygotowani do rozkazy dzienne i wypowie- zniszczona w bitwie pod w październiku 1943 r. Fa- działań w warunkach miej- dzi zachodnich dowódców Arnhem. Żołnierze gen. So- talnie zaplanowany i prze- skich „Berlingowcy”, którym i mężów stanu nie zmieniły sabowskiego, natrafiwszy na prowadzony szturm na pozy- nie udzielono adekwatnego faktu, że zabrakło dla nich silniejsze i lepiej wyposa- cje niemieckie zaowocował wsparcia ze wschodniego miejsc na paradzie zwycię- żone oddziały wroga, mogli kilkoma tysiącami zabitych, brzegu Wisły, ponieśli ciężkie stwa w Londynie, a polscy jedynie osłonić odwrót po- rannych oraz zaginionych straty (kilka tysięcy ludzi), po generałowie musieli pra- bitych oddziałów. Co godne (część tych ostatnich zde- czym wycofali się za rzekę. cować po wojnie jako bar- odnotowania, chociaż gen. zerterowała, przechodząc Niemniej, chociaż Wojsko mani czy tapicerzy. Jakby Sosabowski od początku wy- na niemiecką stronę frontu). Polskie służyć miało dłu- tego było mało – tych, którzy rażał wątpliwości odnośnie Dla Stalina, jednakże, ważny gofalowym planom Stalina, zdecydowali się powrócić do sukcesu obarczonej wielkim był sam udział 1. Dywizji to należałoby docenić po- kraju, często prześladował ryzykiem operacji „Market- w walkach z Niemcami na ważny wkład i poświęcenie komunistyczny aparat bez- -Garden”, był później bez- froncie wschodnim, który jego szeregowych żołnierzy pieczeństwa. podstawnie krytykowany można było zdyskontować w walce z Niemcami. Do PrzemysławBENKEN przez Brytyjczyków za jej politycznie, a z Lenino uczy- szczególnie zaciętych bojów (autor jest pracownikiem niepowodzenie. nić mit założycielski Wojska dochodziło na Pomorzu, OBBH IPN w Szczecinie) ZAPOMNIANA OKUPACJA str. 24 Młodzieżowy patriotyzm: uczucie czy moda

Patriotyzm młodych ludzi objawia się różnie. Na dla nich wartościowa i mogła wojennym. Prężni działacze przykład poprzez wolontariat. Młodzież bierze tę świadomość wspierać. społeczni wciągają do ochot- też udział w prelekcjach z udziałem kombatantów Według Tomasza Sawic- niczej pracy młodzież. czy w rekonstrukcjach historycznych. Wreszcie kiego, organizatora „Paczki Jedną z nich jest „Pacz- eksponuje na portalach społecznościowych zdjęcia dla Bohatera”, ożywienie pa- ka dla Bohatera”, której z symbolami narodowymi. Czy to jednak uczucia triotyczne wśród młodzieży motto brzmi: „Walczyli dla płynące z głębi serca czy tylko moda? wzrosło kilkakrotnie na prze- nas, zawalczmy dla Nich”. strzeni lat. Młodzi interesują – Chcemy pokazać, że to Nieco światła na patrio- dzone w połowie lat 90. się historią kraju, weterana- wszystko co dla nich robi- tyzm młodego pokolenia rzu- ubiegłego wieku), dla którego mi, bohaterami. T. Sawicki my jest podziękowaniem za ca raport z badania „Młodzież technologie są najważniej- zwraca jednak uwagę, że to wszystko, co oni zrobili 2016” przygotowany przez szym narzędziem do posze- patriotyzm stał się modą. dla Polski i dla nas – mówi CBOS, a sfinansowany przez rzania wiedzy. Czy w dobie – Niestety, patriotyzm Tomasz Sawicki, organiza- Krajowe Biuro ds. Przeciw- nielimitowanego internetu ostatnio przejawia się tor. – Przygotowujemy im działania Narkomanii. W roz- i coraz to nowszych osiągnięć w większości na kupowaniu paczki świąteczne na Wiel- dziale „Patriotyzm, nacjona- kanoc i Boże Narodzenie. lizm i stosunek do obcych”, Pomagamy w zakupie leków, którego autorem jest Antoni materiałów higienicznych, Głowacki, dowiadujemy się, wózków, chodzików, opału że zdecydowana większość i wielu innych rzeczy nie- Polaków uważa się za pa- zbędnych w życiu. Remontu- triotów. „Co więcej, w ciągu jemy mieszkania, zabieramy ostatnich kilku lat wzrosła na wycieczki no i przede liczba osób czujących dumę wszystkim odwiedzamy, spo- z przynależności do narodu tykamy się z nimi, rozmawia- polskiego”. Z badania wyni- my i pomagamy w pracach ka jednak, że w mniejszym codziennych. stopniu dotyczyło to młodych, Tomasz Sawicki dodaje: – którzy byli nastawieni mniej „Paczka dla Bohatera” dwa patriotycznie niż starsi. „Rza- razy w roku organizuje turnu- dziej odczuwają dumę z bycia sy leczniczo-wypoczynkowe Polakami, częściej wstydzą Wolontariusze „Paczki dla Bo- w ramach „Wakacji i ferii dla się swojego pochodzenia. Jed- hatera” przygotowują prezenty Bohatera”, na które poje- nocześnie to właśnie wśród świąteczne na Wielkanoc i Boże chało już ponad 250 wetera- osób między 18. a 24. rokiem Narodzenie, pomagają m.in. nów. Organizowane są także życia obserwujemy najwyższe w zakupie leków, materiałów hi- „Walczyli dla nas, zawalczmy otwarte spotkania z komba- poparcie dla ruchów naro- gienicznych, wózków, chodzików dla Nich” – to motto „Paczki dla tantami, prelekcje w szkołach dowych, propagujących idee i opału. Fot. Paczka dla Bohatera/Facebook Bohatera”. Fot. Paczka dla Bohatera/Facebook i pokazy broni historycznej. nacjonalistyczne”. Od 15 września do 23 wrze- Za patriotów uważało się informatyki rzeczywiście pa- koszulek czy udostępnianiu śnia organizowane są wczasy wówczas prawie trzy czwar- miętają o tych, którzy brali grafik o takiej treści na pro- z 75 weteranami z całej Polski te (73 proc.) uczniów ostat- udział w II wojnie świato- filach społecznościowych – w Międzyzdrojach. nich klas szkół ponadgimna- wej? Czy można mówić o oży- ocenia. – Ciężko wciągnąć Jak podkreśla p. Tomasz, zjalnych. Było to znacząco wieniu patriotycznym? młodych do działań pomo- nie mają koszulek patriotycz- mniej, niż wśród ogółu spo- – Dużo zależy od środo- cowych. Przy obecnym na- nych, nie chodzą na marsze, łeczeństwa (88 proc.). Młodzi wiska, w którym kształtują tłoku gier, imprez i innych nie krzyczą. Robią po prostu rzadziej niż starsi Polacy się młodzi ludzie. Dzisiaj to przyjemności, zachęcić ich swoje, dla Nich. identyfikowali się z postawą pokolenie internetowe, stale do czynów jest trudno. Na Podobne inicjatywy po- patriotyczną. Ale i tak stano- podłączone do sieci – ocenia szczęście są młodzi, którzy dejmuje Fundacja Polskich wili zdecydowaną większość Wojciech Woźniak, prezes bezinteresownie chcą zrobić Wartości. Pomaga Kresowia- swojej generacji. Fundacji Polskich Wartości. – coś dobrego. kom na Wileńszczyźnie czy Internet jest dla nich najważ- Białorusi. Wiele zależy niejszym źródłem informacji. Pamięć przez pomoc – Zapraszamy polskie od środowiska Tam szukają inspiracji, wzor- W Zachodniopomorskiem dzieci z Litwy na wakacje Współczesna młodzież to ców. Starajmy się zatem, by nie brakuje organizacji, któ- do Polski. Pielgrzymujemy tak zwane pokolenie Z (uro- wiedza tam dostępna była re niosą pomoc bohaterom na Jasną Górę, na grób bł. ZAPOMNIANA OKUPACJA str. 25 ks. Jerzego Popiełuszki, do Ciekawi historii Ostrej Bramy, do miejsc pa- Często zainteresowanie mięci, niemieckich obozów przeszłością bierze się po koncentracyjnych. W ciągu prostu z ciekawości. Młodzi, roku organizujemy bardzo przeszukując informacje na dużo akcji lub bierzemy temat swojej rodziny, od- w nich udział jako partner. krywają, że ich przodkowie Wspieramy i promujemy walczyli o wolną Polskę. polskie wartości – mówi Łu- To dodatkowo umacnia ich kasz Szełemej, wiceprezes w przekonaniu, że należy FPW. – Podejmujemy wiele być patriotą i dbać o swój działań o charakterze pa- kraj. Gorzej, gdy nie mają triotycznym, historycznym, w swojej rodzinie wojennych edukacyjnym czy sporto- bohaterów. Czy wówczas pa- wym. Organizujemy turnieje triotyzm mogą pobudzić hi- piłkarskie i biegi ku czci Żoł- storie ich rówieśników z lat nierzy Wyklętych, konkursy wojennych? Fundacja Polskich Wartości zaprasza polskie dzieci z Litwy plastyczne i edukacyjne. – Na pewno – potwierdza na wakacje do Polski. Fot. Łukasz SZEŁEMEJ Upamiętniamy Bohaterów Tomasz Sawicki. – Widzę to, lokalnej „Solidarności” czy obserwując młodych ludzi na że bycie dobrym, uczciwym dobrym obywatelem – wyli- Żołnierzy Armii Krajowej spotkaniach z weteranami. człowiekiem, dbanie o kul- cza Łukasz Szełemej. poprzez wystawy, murale, Na młodych twarzach widać turę osobistą, język wypo- albumy czy iluminacje na wiele emocji, nierzadko po- wiedzi, dbanie o tradycje – to Czy jestem patriotą? akademiku Uniwersytetu jawiają się łzy, rośnie poczu- właśnie ta polskość, za którą – Wydaje mi się, że jestem Szczecińskiego. Jestem fo- cie dumy. Podziwiają bohate- walczyli w tamtym czasie ich patriotką. Uwielbiam Pol- toreporterem, więc często rów za odwagę i na pewno są rówieśnicy. Wierzę jednak, skę, kocham w niej mieszkać mam kontakt z żyjącymi jesz- pod wrażeniem ich historii. że gdyby zaszła konieczność, i spędzać czas. Przez długi cze Żołnierzami i staram Chłoną słowa o patriotyzmie to nie wahaliby się i stanęli czas zajmowałam się pro- się uwieczniać ich postawy, i o tym, jak kultywowano go w obronie swojej ojczyzny. mowaniem Szczecina oraz inicjatywy czy spotkania w rodzinnym domu, gdzie Teraz jednak powinniśmy uświadamianiem Polaków z uczniami. rodzice wspierali swe dzieci dziękować Bogu za to, że nie i turystów o potencjale i pięk- w walce, wiedząc, że ryzyku- muszą walczyć. nie tego miasta. Myślę, że Miłość ją one życie. Czym więc dla młodzieży niewiele młodych osób zwra- na wiele sposobów Łukasz Szełemej uważa, może być patriotyzm w cza- ca teraz na to uwagę i chce Łukasz Szełemej zwraca że dla każdego młodego czło- sach pokoju? angażować się w tego typu uwagę, że miłość do ojczy- wieka wzorem współczesne- – Myślę, że potrzebą chwi- akcje społeczne. Ja z chęcią zny można wyrażać na wiele go patrioty może być osoba li, pewną modą, która jednak to robię – mówi 20-letnia sposobów, także cyfrowo. – z bliższego lub dalszego oto- płynie z głębi duszy. To chęć Klaudia, szczecinianka. Patriotyzm był i jest w mło- czenia: – Może to być mama, okazania szacunku godłu, Klaudia podziwia ludzi, dych ludziach. Widać to co tata, dziadkowie, a może fladze i swojemu krajowi, którzy walczyli za wolną Pol- roku, między innymi dzięki sąsiad lekarz czy żołnierz. chęć przynależności do gru- skę podczas wojny. – Byli różnorodnym projektom pa- Mamy wiele wzorców do py ludzi o podobnych war- w stanie poświęcić bardzo triotycznym, wspomaganym naśladowania. Są to ludzie tościach. Często ci młodzi dużo, często życie, po to że- dzisiaj wieloma nowymi kultury, sztuki, sportu, poli- ludzie identyfikują się jako by ich ojczyzna przetrwała. środkami i formami wyrazu. tyki czy często zwykli ludzie, osoby wierzące i wymagają Walczyli o lepszą Polskę dla Co wpływa na patriotycz- którzy żyją według wartości od siebie i innych nieco przyszłych pokoleń. ne postawy młodych ludzi? i zasad, z poszanowaniem więcej. Wierzę, że w ślad za Natomiast dla 18-letniej Filmy wojenne, rodzinne drugiego człowieka. Każdy tym idą głębsze wartości jako Hani bycie patriotą to prze- historie? Tomasz Sawicki rok czy dekada ma swojego trwały fundament na dalsze strzeganie swoich wartości uważa, że media i polityka bohatera. ich życie – ocenia Wojciech i jednocześnie szanowanie historyczna – coraz bardziej Woźniak. poglądów innych ludzi. – Ha- obecna w życiu publicznym Patriotyzm – Bycie patriotą może sła Polska dla Polaków, Po- – a także rekonstrukcje hi- w czasach pokoju mieć wiele wymiarów. Wy- lacy dla Polski nie są oznaką storyczne i spotkania z we- Wojciech Woźniak oba- rażać patriotyzm możemy po- patriotyzmu. Istnieje cienka teranami. wia się jednak, że młodym przez działania gospodarcze, granica pomiędzy byciem pa- Łukasz Szełemej dodaje: może brakować głębszego naukowe, sukcesy sportowe triotą a nacjonalistą – dodaje. – Jest wiele ogólnopolskich zrozumienia tamtych cza- czy lokalne inicjatywy. Bycie Patriotyzm ma wiele od- inicjatyw patriotycznych. sów: – Zdarza mi się roz- patriotą to bycie dobrym cieni. Inne jego pojmowanie Niekiedy związane są z upa- mawiać z nimi na różnych człowiekiem i dbanie o in- ma pokolenie wojenne, inne miętnianiem bohaterów po- spotkaniach, np. prelekcjach nych, często tych słabszych. wychowane po wojnie, w cza- przez sport, konkursy pla- w szkołach. Dzisiaj nie wy- Bycie patriotą zawsze po- sach PRL-u. Jaki za kilka styczne czy gry edukacyjne. magamy takiego bohaterstwa winno być „modne”. Nie na lat będzie patriotyzm zróż- Widzę, że kreatywność mło- i poświęcenia, jak wymagała pokaz, ale w codziennych nicowanego dziś pokolenia dych ludzi jest tu ogromna tego wojna. Młodym ludziom swoich czynach, wykonywa- młodych Polaków? i zachwycająca. powinniśmy uświadamiać, niu obowiązków czy byciu Karolina NAWROCKA ZAPOMNIANA OKUPACJA str. 26

Wybuch II wojny światowej i pokonanie Polski stały się Eksterminacja elit, przyczynkiem do eksterminacji elit intelektualnych oraz skiego, którego przedstawi- przypadki, w których bra- agresji była również grabież ograbienia kraju ciele także należeli do elit no również dzieci pomiędzy skarbów i dóbr kultury dzie- z cennych skarbów II Rzeczypospolitej. Nie tyl- 12. i 14. rokiem. W trakcie dzictwa narodowego Polski. kultury dziedzictwa ko w niemieckich obozach działań wojennych poprzez W trakcie bombardowań narodowego. Z dniem koncentracyjnych rozsianych zaplanowaną eksterminację miast dzieła wiekowej ar- 1 września 1939 r. na terenach okupowanych dodatkowo zginęło: 39 proc. chitektury, urbanistyki pol- rozpoczęła się przez hitlerowskie Niemcy, lekarzy, 33 proc. nauczycieli skiej jako pierwsze padły jedna z najbardziej ale także w łagrach sowiec- wszystkich szczebli szkół niż- ofiarą agresji III Rzeszy zbrodniczych wojen kich na rubieżach ZSRR szych, 30 proc. wykładowców i ZSRR. Walki na prowincji, w historii Europy. ginęli obywatele Polski. akademickich, w tym 700 przedmieściach, w centrach „Tylko naród, którego profesorów, 28 proc. księży, wielu małych i dużych aglo- Adolf Hitler realizował warstwy kierownicze zo- 26 proc. adwokatów. W Ka- meracji dokonały dodatko- plan poszerzenia przestrze- staną zniszczone, da się tyniu rozstrzelanych zosta- wych strat. Płonęły polskie ni życiowej III Rzeszy (Le- zepchnąć do roli niewol- ło 44 przedstawicieli nauki muzea, biblioteki, kościo- bensraum). Kolejnym aktem ników”. W ten sposób przy- polskiej, w obozach zagłady ły, zamki, pałace i dwory było wkroczenie wojsk ra- wódca III Rzeszy z Polaków 135 pracowników szkolnic- szlacheckie. W ogniu walk dzieckich w dniu 17 wrze- planował uczynić poddanych twa wyższego, w egzekucjach na zawsze utracone zosta- śnia na wschodnie tereny niewolników. Upoważniały ulicznych rozstrzelano 163 ły dobra kultury z kolekcji II Rzeczypospolitej. W ten go do tego ustawy norym- naukowców. W szacunko- państwowych i prywatnych, sposób Józef Stalin poszerzył wpływy władzy komunistycz- nej w kierunku Europy Za- chodniej. Agresja ta, chociaż wśród historyków znajdziemy różne oceny, była de facto czwartym rozbiorem Polski. W pierwszych dniach prowadzenia działań mili- tarnych III Rzesza i ZSRR dołożyły starań, by zlikwi- dować jak największą liczbę osób należących do inteligencji polskiej. Działania te miały na celu pozbawienie II Rzeczypospolitej zdolno- ści rządzenia własnym narodem. Pierwszymi ofiarami wojny, prowadzonej na za- Niemieccy żołnierze na tle znisz- chodnich i wschodnich tere- czonego pałacu i fontanny ogro- Księża i pracownicy administracji na rynku polskiego miasteczka nach Polski, byli: pracownicy dowej Fot. archiwum autora Fot. archiwum autora administracji państwowej, lekarze, adwokaci, nauczy- berskie, w których Słowia- wych rozliczeniach najwięk- które przez wieki tworzy- ciele, duchowni Kościoła ka- nie i Żydzi zaliczeni zostali sze straty elit inteligencji ły i nadzorowały pokolenia tolickiego, ale również jeńcy do kategorii podczłowieka polskiej poniosły duże aglo- narodu polskiego. I chociaż wojenni i zwykli obywatele. (Untermensch). Pierwszymi meracje, zwłaszcza tam gdzie ogień wojny niszczył wszyst- Na tyłach linii frontu doko- takimi niewolnikami, któ- przed wybuchem wojny dzia- ko bezpowrotnie, Polacy nywano masowych areszto- rych później wykorzystano łały uniwersytety i uczelnie podjęli się dzieła ratowa- wań i egzekucji. Mordowano do pracy przymusowej, byli akademickie. Spośród pra- nia spuścizny dziedzictwa jeńców wojennych i cywi- jeńcy wojenni. W następ- cowników nauki wyższego narodowego. Z płonącego lów, czego przykładem mogą nych latach okupowana Pol- szczebla: w Warszawie zginę- Zamku Królewskiego w War- być masowe mogiły rozsia- ska stała się rezerwuarem ło 276 osób, w Krakowie 114 szawie wynoszono najcen- ne po całej Polsce. Stalin cywilów zmuszanych do osób, w Poznaniu 102 osoby, niejsze zbiory i umieszcza- i NKWD dokonali mordu na pracy niewolniczej. Szacuje we Lwowie 95 osób, w Wilnie no w podziemiach Muzeum Polakach w Katyniu, Staro- się, że w okresie II wojny na 27 osób. W ten sposób Polska Narodowego, prywatnych bielsku, Ostaszkowie. Cała teren Niemiec przetrans- pozbawiona rdzenia intelek- kolekcjach i na poddaszach II wojna przyniesie kolejne portowywano pomiędzy tualnego stać się miała kra- klasztornych. Ewakuację miejsca martyrologii narodu. 1 700 000 (Ulrich Herbert) jem niewolników poddanych dóbr kultury nadzorował Generalne Gubernatorstwo a 2 857 500 (Czesław Madaj- Hitlerowi. wraz z pracownikami muze- również stało się miejscem czyk) osób w wieku od 18. do Obok eksterminacji in- ów historyk sztuki Stanisław likwidacji narodu żydow- 60. roku życia. Zdarzały się teligencji polskiej aktem Lorenz. W stolicy pełnił on ZAPOMNIANA OKUPACJA str. 27 grabież skarbów kultury funkcję komisarza do spraw wkroczył zespół operacyjny los podzieliły zbiory Za- Utworzone na terenie ratowania dziedzictwa na- SS doradców prof. Petera chęty, rezydencji polskiej okupowanej Polski Państwo rodowego. Tak w trakcie ra- Paulsena (Einsatzkomman- arystokracji i posiadłości Podziemne z rządem na towania dzieł sztuki obraz do Paulsen). Ich łupem padły szlacheckich. Łupem padły emigracji w Londynie po- Jana Matejki „Bitwa pod między innymi: ołtarz Wita kolejne prywatne kolekcje wołało do życia tzw. muze- Grunwaldem” przewieziony Stwosza i kolekcja Czarto- rodów: Lubomirskich, Czar- alne podziemie. Miało ono został w tajemnicze miejsce ryskich. Z czasem Paulsena toryskich, Zamojskich, Lanc- za zadanie dokonywać re- do Lublina i tam przetrwał zastąpił historyk sztuki dr korońskich. Nie można tu jestracji zrabowanych dzieł do końca wojny. Niestety nie Kajetan Mühlmann. Zadał też zapomnieć o obiektach sztuki, a dokumentacja ta wszystkie skarby i dobra kul- sobie trud opracowania wchodzących w skład pry- trafiała do stolicy Anglii. tury zostały ukryte i padały osiemdziesięciodniowe- watnych kolekcji i zbiorów Tam prężnie działało Biuro łatwym łupem agresorów po go raportu z zagrabionych Żydów polskich. Niemcy nie Rewindykacji Strat Kultu- obu stronach okupowanej Polsce dzieł sztuki, który opierali się przed grabieżą ralnych, na którego czele Polski. Józef Goebbels, mi- następnie przedstawiony zo- skarbów kultury i sztuki sa- stanął Karol Estreicher. nister propagandy i oświe- stał Hermanowi Göringowi. kralnej. Na liście prioryteto- Z jego polecenia i w wyni- cenia publicznego, podczas Pod jego zarządem doszczęt- wej były między innymi ob- ku współpracy z gronem spotkania z ówczesnym gu- nie ograbione zostały zbiory razy: Rafaela Santi „Portret historyków sztuki powstał bernatorem ziem okupowa- polskich muzeów oraz kolek- młodzieńca”, Rembrandta pięciusetstronicowy raport nych dr. Hansem Frankiem cje Branickich, Radziwiłłów „Pejzaż z miłosiernym Sa- donoszący o zrabowaniu w dniu 31 października 1939 r. i Potockich. Proceder rabun- marytaninem”, Leonarda między innymi: 9869 obra- w Łodzi powiedział, że: „Pol- ku dóbr kultury osobiście da Vinci „Dama z łasiczką”, zów, 5238 rzeźb, 459 tys. eks- ski naród nie jest wart bycia nadzorowali z Rzeszy hitle- poza tym trzy dzieła Jana ponatów muzealnych, 13 652 nazywanym narodem kultu- rowski dygnitarz, minister Matejki: „Rejtan”, „Bato- egzemplarzy starych ksiąg, ralnym”. Tak więc Polska Arthur Seyss-Inquart oraz ry pod Pskowem”, „Unia 69 tys. rękopisów. Liczby w kolejnych latach pozba- pełnomocnik do rejestra- Lubelska”. Ponadto szkice te były nadal weryfikowa- wiona miała być rdzenia kul- cji i zabezpieczenia dzieł Albrechta Dürera, najstar- ne. Raporty powojenne do- turowego i dziedzictwa naro- sztuki i zabytków kultury szy dokument polski Co- noszą o jeszcze większych dowego. Grabież została sta- (der Sonderbeauftragte für dex Suprasliensis, arrasy stratach: 11 tys. obrazów, rannie przygotowana przez die Erfassung und Siche- wawelskie i wiele innych w tym 2,8 tys. obrazów ma- niemieckich i radzieckich rung der Kunst und Kultur- cennych obiektów. Na spe- larzy europejskich, 1,4 tys. historyków sztuki, eksper- schätze) w Polsce esesman cjalne życzenie 30 rysunków wartościowych rzeźb, 25 tys. tów, rzeczoznawców i kusto- Otton Wächter. Z polecenia autorstwa Albrechta Dürre- zabytkowych map, 300 tys. szy ich rodzimych muzeów. Franka już w pierwszych ra, zrabowane z kolekcji Lu- grafik, 50 tys. rękopisów Zwłaszcza że ich przedwo- sześciu miesiącach okupa- bomirskich i Czartoryskich, muzealnych oraz wiele in- jenne wizyty w muzeach cji, podczas obowiązywania trafiło w ręce samego Hi- nych dzieł nieudokumento- II Rzeczypospolitej, kontakty rozporządzenia „o zajęciu tlera. Również dzieła mniej wanych. Duża część z nich z kolegami kustoszami, pry- przedmiotów sztuki”, Ge- znanych artystów i malarzy z pewnością na zawsze watnymi kolekcjonerami do- neralne Gubernatorstwo odznaczone zostały w ka- uległa zniszczeniu, chociaż prowadziły do sporządzenia niemalże ograbione zostało nonie sztuki przeznaczonej istnieje prawdopodobień- specjalnych list dzieł, które ze wszystkich obiektów kul- do konfiskaty. Natomiast na stwo, że nadal znajdują się należało zidentyfikować i za- tury wchodzących w skład terenach wschodniej Polski w dobrym stanie i cieszą bezpieczyć. narodowych i prywatnych grabieży skarbów i dóbr kul- prywatnych kolekcjonerów. Wraz z wkroczeniem kolekcji. tury dziedzictwa narodowe- Do dnia dzisiejszego w granice zachodniej Z końcem 1940 r. Frank go również dokonał ZSRR. Rzeczpospolita Polska po- i wschodniej Polski wojsk w swoim raporcie do Hitle- Działaniem tym, określanym szukuje utraconych w wyni- agresora na tyłach frontu ra zdał relację, że 90 proc. przez Rosjan jako „trofiej- ku II wojny skarbów i dóbr pojawiły się specjalne grupy skarbów i dóbr kultury dzie- ne”, ograbione zostały mię- kultury dziedzictwa naro- odpowiedzialne za ochronę dzictwa narodu polskiego dzy innymi zbiory lwowskie, dowego. Nadal prowadzone i transport zrabowanej sztu- zostało zabezpieczone, a tym w tym kolekcje pamiątek są rozmowy restytucyjne, ki w głąb III Rzeszy i ZSRR. samym przygotowane do dal- po królach polskich, zbiory w których Polacy nie tylko Systematyczna i dobrze szej eksploatacji. Później Ossolińskich oraz księgo- od Niemiec, ale także od Ro- zorganizowana kradzież, opracowany został katalog zbiory prywatne. Łupem sji oczekują zwrotu obiektów a jednocześnie celowo za- 521 najważniejszych i naj- padł między innymi obraz sztuki polskiej. Mamy prawo planowana akcja, miała na cenniejszych dzieł sztuki Lucasa Cranacha Starszego domagać się tego, co zostało celu wywłaszczenie narodu (sichergestellte Kunstwer- „Madonna z Dzieciątkiem”. nam zrabowane. Czynimy to polskiego z jego kulturowe- ke). Między innymi były to Wywożone na skomasowa- w szczególności dla następ- go dziedzictwa, pozbawienie obiekty z: muzeów narodo- ną skalę skarby uzupełnić nych pokoleń, które przejmą go własnej tożsamości. We wych, zamków w Warsza- miały stałe wystawy muzeów po nas kulturowe i narodo- wrześniu do Polski wraz wie i Krakowie, z muzeum oraz prywatne kolekcje w III we dziedzictwo Polski. z wojskami Wehrmachtu Wojska Polskiego. Podobny Rzeszy i ZSRR. Tomasz BUTKIEWICZ ZAPOMNIANA OKUPACJA str. 28 Akcja Fall Stettin – męczeństwo księży

Wybuch II wojny światowej sprawił, że już od września też Alberta Hirscha z Borzy- a wikarymi księża Herbert 1939 r. zaczęły napływać do niemieckiej prowincji sławca. Zarzuty stawiane księ- Simoleit i Friedrich Lorentz. Pomorze transporty z polskimi jeńcami wojennymi żom były podobne. Zbytnie Pissaritsch przedstawił się i robotnikami przymusowymi. Dla katolickich sprzyjanie Polakom, głoszenie jako osoba wyznania kato- mieszkańców diecezji berlińskiej, obejmującej kazań w języku polskim, słu- lickiego o antynazistowskich oprócz Pomorza również Brandenburgię, nastały chanie zagranicznych rozgło- poglądach. Tenże niemiecki bardzo trudne czasy. Szacuje się, że w 1940 roku śni radiowych, krytykowanie agent, posługując się pseu- mieszkało tam 645 368 katolików rozlokowanych niemieckiego ustroju. Rozkaz donimem Hagen, informował w trzech rejencjach: szczecińskiej, koszalińskiej dotyczący ostatecznego rozpra- swoich przełożonych m.in. i stralsundzkiej. wienia się z duchowieństwem o: nieoficjalnych spotkaniach katolickim Adolf Hitler wydał organizowanych przez kapła- Ludność ta od początku uczyli się języka polskiego, 6 kwietnia 1942 r. Przedsta- nów z żołnierzami wyznania trwania wojny była narażo- aby ich posługa była skutecz- wione powyżej aresztowania katolickiego i osobami cywilna na szykany i represje ze niejsza. Zdarzały się sytuacje, i zsyłki do obozów koncen- nymi, kontaktach z Watyka- strony władz niemieckich. w których kazania podczas tracyjnych były zatem tylko nem, dyskusjach dotyczących Przykładem niech będzie mszy głosili w języku polskim. wstępem do tego, co wydarzyło represji stosowanych przez chociażby decyzja ministra W ten sposób narażali się się w następnych latach. Hitler nazistów na terenach okupo- Rzeszy ds. kościelnych, który na ataki ze strony władz nie- domagał się zwiększenia inwi- wanych, pomocy udzielanej pismem z 13 czerwca 1940 r. mieckich. W regionie szcze- gilacji Kościoła rzymskokato- polskim robotnikom. Ogółem zakazał modlitw i spowiedzi cińskim pierwszą ofiarą hi- lickiego. Chodziło mu przede w okresie od września 1942 r. w języku polskim. Niecałe tlerowskiego reżimu był ks. wszystkim o kontrolowanie do 4 lutego 1943 r. Pissaritsch dwa lata później ukazało się Albert Willimsky z Podjuch. kazań, przesyłek pocztowych, przekazał swoim przełożonym kolejne rozporządzenie, na Uznany za człowieka politycz- rozmów telefonicznych. Zebra- 42 pisemne raporty o dzia- podstawie którego polscy ro- nie niewygodnego był dwu- ny w ten sposób materiał miał łalności niemieckich księży botnicy w Niemczech mogli krotnie aresztowany, m.in. posłużyć do ewentualnego i osobach świeckich z nimi brać udział tylko w specjal- za krytykę ministra Alfreda oskarżenia księdza o działal- współpracujących. nie dla nich organizowanych Rosenberga. Za głoszenie po- ność antypaństwową. Źródłem Pod lupą gestapo znalazł się nabożeństwach, które odpra- zytywnych opinii o Polakach wrogiego stosunku Hitlera do również ks. Carl Lampert. Był wiano w pierwszą niedzielę został skierowany do obozu Kościoła była m.in. krytyka on znany z krytycznego stosun- miesiąca. Wyjątek stanowiły koncentracyjnego w Sach- płynąca z ust niektórych hie- ku do nazistów. W Szczecinie największe święta katolickie. senhausen. Zmarł 22 lutego rarchów na temat dokonywa- pojawił się w sierpniu 1941 r. Zakaz dotyczył także udziału 1940 r. Przyjacielem Polaków nych w Niemczech zabiegów jako kapelan fundacji św. w nabożeństwach odprawia- nazywano ks. Pawła Adamu- sterylizacji i eutanazji. Karola. Tam został otoczony nych w sąsiednich ośrodkach sa ze Świnoujścia. Areszto- Konsekwencją rozkazu wy- opieką medyczną po ciężkim duszpasterskich, używania ję- wano go 19 marca 1941 r. danego przez przywódcę III okresie spędzonym w obo- zyka polskiego w trakcie mszy za to, że udzielał sakramentów Rzeszy była narada, jaka od- zach: Sachsenhausen, Ora- św., udziału w eucharystii wraz Polakom oraz głosił kazania była się w Szczecinie w 1942 r. nienburg i Dachau. Często z ludnością niemiecką. Na- w języku polskim. Trafił do Uczestniczyli w niej m.in. Karl jeździł do Zinnowitz. Jego leżytej opieki duchowej po- obozu w Dachau. Udało mu się Trettin i Franz Pissaritsch. wyjazdy do tego nadmorskie- zbawieni byli również polscy przeżyć wojnę. Zmarł w 1956 r. Pierwszy z nich w 1943 roku go kurortu były dla gestapo jeńcy wojenni. Już 13 grudnia Gehenny życia obozowego będzie bezpośrednio nadzo- podejrzane. Ustalono bo- 1939 r. Naczelne Dowództwo doświadczył także ks. August rował przebieg akcji „Fall wiem, że wspierał duchowo Wehrmachtu wydało zarzą- Fröhlich ze Stargardu. Oskar- Stettin – Przypadek Szczecin”, pracowników zatrudnionych dzenie, które co prawda po- żony o zbytnie zaangażowanie a drugi wcieli się w rolę agen- w pobliskim Peenemünde zwalało uczestniczyć w nabo- w pomoc duszpasterską Pola- ta i przeniknie do środowi- w zakładach tajnej broni ra- żeństwach, ale miały one cha- kom, został w 1941 r. skierowa- ska katolickich duchownych kietowej. Dla gestapo było rakter zamknięty, a głoszenie ny do obozu w Buchenwaldzie. w Szczecinie. Od czasu wspo- jasne, że pochodzący z Inns- kazań w języku polskim było Stamtąd poprzez Ravensbrück mnianej narady przygotowa- brucka kapłan wraz z zaprzy- zabronione. Wolność religijna trafił do Dachau, gdzie zmarł nia do realizacji „Fall Stettin” jaźnionymi księżmi pracuje Polaków została zatem ograni- 22 czerwca 1942 r. Represje ruszyły pełną parą. Pissaritsch nad wykryciem tajemnicy pro- czona do minimum. ze strony nazistów dotknęły otrzymał zadanie nawiązania dukcji owej broni rakietowej. W tej sytuacji katoliccy również księży: Paula Bart- kontaktów z księżmi pracują- Ks. C. Lampert był także gorli- duszpasterze wypełniali swo- scha z Kamienia Pomorskiego, cymi w katolickim kościele pw. wym duszpasterzem młodzie- je obowiązki, wykraczając Willibalda Jordana z Choszcz- św. Jana Chrzciciela w Szcze- ży. Z tego powodu bardzo szyb- niekiedy poza obowiązujące na, Paula Krausego z Dąbia, cinie, gdzie proboszczem był ko nawiązał kontakty z księż- przepisy. Niektórzy z nich Karla Böhmera z Gryfic czy wówczas ks. Ernst Daniel, mi posługującymi w parafii ZAPOMNIANA OKUPACJA str. 29 pw. św. Jana Chrzciciela przy komo wrogo nastawionych Jana Chrzciciela w Szczecinie cji było aresztowanie i oskarże- ul. Bogurodzicy w Szczecinie. do hitlerowców. W efekcie (1933-1945), „Kronika Szczeci- nie np. Tadeusza Siekierskiego To głównie sprawozdania aresztowani zostali również: na” 2008, s. 99). W ogłoszonym i Holendra Morsche. Zostali Pissaritscha vel Hagena stały proboszcz z Greifswaldu ks. 28 lipca wyroku podtrzymano posądzeni o słuchanie i roz- się fundamentem zakrojonej A.M. Wachsmann i dwaj jego karę śmierci. Kolejny jednak powszechnianie wiadomości na szeroką skalę akcji gestapo wikariusze ks. F.K. Förster raz nastąpiło odroczenie wy- radiowych z zagranicy. Skaza- o kryptonimie „Fall Stettin i ks. K. Renner. W trakcie pro- konania wyroku. Nowy proces no ich na karę śmierci. Inny – Przypadek Szczecin”, któ- cesu ks. Wachsmanna przed trwał od 2 do 4 września 1944 r. z aresztowanych Gerard Do- ra została przeprowadzona Trybunałem Narodowym Duchowni ponownie usły- rożała został skazany na karę w nocy z 4 na 5 lutego 1943 r. w Berlinie ks. H. Simoleit szeli werdykt skazujący ich ciężkiego więzienia. O godzinie 23 przed plebanię wystąpił jako świadek. Swoje na śmierć. Jedyną szansą na Aresztowanie i proces ka- parafii św. Jana Chrzciciela zeznania złożył na piśmie, ich ocalenie była droga łaski. tolickich duchownych oraz w Szczecinie zajechały dwie ale tak je skorygował, że nie Ostatecznie wyrok na nich wy- świeckich mocno potępił pa- ciężarówki z szesnastoma było w nich zawartych zarzu- konano w więzieniu w Halle pież Pius XII, który w liście funkcjonariuszami gestapo. tów obciążających proboszcza 13 listopada 1944 r. do biskupa berlińskiego Kon- Przeszukiwanie pomieszczeń z Greifswaldu. Innych kapłanów areszto- rada Preysinga 5 września plebanii zakończono dopiero Szczeciński etap w proce- wanych w wyniku akcji „Fall 1943 r. napisał, że była to o piątej nad ranem. Aresz- sie kapłanów zakończył się Stettin” również nie ominęły oszczercza kampania przeciw towano wówczas proboszcza 28 maja 1943 r. Dnia 6 grud- surowe kary. 30 lipca 1943 r. duchowieństwu katolickiemu parafii ks. E. Daniela oraz nia tego samego roku skutych ks. Albert Hirsch trafił do wię- i katolikom świeckim. Pamięć jego wikariuszy Herberta Si- kajdankami księży: E. Danie- zienia z wyrokiem czterech lat o tragicznych wydarzeniach, moleita i Friedricha Loren- la, C. Lamperta, F. Lorentza, do jakich doszło w diecezji za. W rękach gestapo znalazł H. Simoleita, W. Płonkę berlińskiej w okresie II wojny się także ks. Carl Lampert. i L. Bergera przewieziono światowej, nigdy nie uległa za- W sumie w wyniku akcji „Fall do zakładu karnego w Hal- tarciu. Puentę niech stanowi Stettin” aresztowano na tery- le, gdzie stanęli przed sądem fakt, że 1 października 1998 ro- torium obecnego Pomorza Za- wojennym. Wyroki były bar- ku biskup diecezji Feldkirch chodniego 40 osób świeckich dzo surowe. Księża: C. Lam- dr Klaus Küng zapoczątko- i 11 kapłanów, w tym siedmiu pert, H. Simoleit, F. Lorenz wał proces beatyfikacyjny ks. księży z obecnej archidiece- zostali skazani na śmierć. Ks. Carla Lamperta. 27 czerwca zji szczecińsko-kamieńskiej, W. Płonka został skazany na 2011 roku papież Benedykt a pięciu ze Szczecina. Oprócz 7 lat ciężkiego więzienia, ks. XVI podpisał dekret o mę- wyżej wymienionych do wię- E. Daniel otrzymał wyrok czte- czeństwie Sługi Bożego ks. zień trafili także: ks. Werner rech lat pozbawienia wolności, C. Lamperta. Beatyfikacja od- Bunge – kuratus Chrystusa a ks. L. Berger – półtora roku. była się 13 listopada 2011 roku. Króla ze Szczecina, ks. Albert W styczniu 1944 r. trójkę ska- Zbigniew STANUCH Hirsch – administrator z Bo- zanych na śmierć kapłanów (autor jest pracownikiem rzysławca, ks. Paul Bartsch przetransportowano do wię- OBBH IPN w Szczecinie) z Kamienia Pomorskiego, ks. zienia w Torgau. W ciągłej nie- Ksiądz Carl Lampert – błogosła- Jakob Weibacher, ks. Wincenty pewności przetrzymywano ich wiony ze Szczecina Fot. Wikipedia W trakcie prac nad artyku- Płonka – kuratus z Wolgastu, do lipca 1944 r. Wówczas roz- łem korzystano z następujących ks. K. Böhmer – proboszcz począł się kolejny proces. Dla pozbawienia wolności. Wyrok publikacji: L. Bończa-Bystrzyc- z Bergen, ks. L. Berger z Zin- prokuratora byli oni zwykłymi odsiadywał w więzieniu w Go- ki, Kościół katolicki na Pomo- nowitz. Oskarżono ich o sze- przestępcami, których należa- leniowie. Zmarł z osłabienia rzu Zachodnim (1871-1945), Ko- rzenie wrogiej propagandy, ło traktować jak elementy aso- spowodowanego głodem szalin 1995; Zbrodnie niemiec- paraliżowanie woli walki na- cjalne. W trakcie tego procesu 22 sierpnia 1944 r. Razem z nim kie na Pomorzu Zachodnim rodu niemieckiego, krytykę doszło do innego tragicznego w goleniowskim więzieniu zna- i ziemi lubuskiej popełnione hitlerowskiego reżimu i dzia- wydarzenia. Jeden z członków lazł się proboszcz z Bergen – ks. w latach 1939-1945 w świetle łalność szpiegowską. Wszyscy sądu publicznie ujawnił, o co K. Böhmer. Kapłan ten opuścił śledztw prowadzonych przez zostali poddani brutalnym właściwie chodziło w tym pro- więzienie 8 lutego 1945 r. i po- Oddziałową Komisję Ścigania metodom śledczym. cesie i zawołał z sali sądowej: wrócił do Bergen. Zbrodni przeciwko Narodowi Księży C. Lamperta i F. Lo- „Nie chodzi o zbrodniarzy ani W wyniku akcji „Fall Stet- Polskiemu w Szczecinie. Wybór renza dręczono najbardziej. o elementy aspołeczne. O tra- tin” ucierpieli nie tylko kato- źródeł, oprac. M. Maciejowski, Przesłuchania trwały do gizmie ich sytuacji świadczy liccy duchowni. Los nie oszczę- współpr. M. Dźwigał, Szczecin późnych godzin nocnych. Ka- jedynie to, że są katolickimi ka- dził także osób cywilnych, 2013; ks. W. Knauft, Akcja „Fall płanom zabroniono czytania płanami”. Sędzia prowadzący w tym robotników przymu- Stettin”, red. ks. G. Wejman, książek, a przede wszystkim rozprawę, ewangelicki chrze- sowych. Oskarżano ich o sze- Szczecin 2004; ks. G. Wejman, brewiarza i Pisma Świętego. ścijanin, odebrał sobie życie rzenie wrogiej propagandy, Kapłani – wyznawcy wiary Raporty z przesłuchań każde- w wieczór przed ogłoszeniem szpiegostwo i sabotaż w zakła- z parafii św. Jana Chrzcicie- go dnia przesyłano do Głów- wyroku. Wybrał śmierć, by nie dach w Peenemünde. Podob- la w Szczecinie (1933-1945), nego Urzędu Bezpieczeństwa być zmuszonym wypowiedzieć nie jak było to w przypadku „Kronika Szczecina” 2008; Rzeszy w Berlinie. Podczas uprzednio ustalonego wyro- duchownych, fundamental- Szczeciński kapłan-męczennik przesłuchań ks. H. Simoleit ku śmierci na tych kapłanów. ne znaczenie miały raporty zostanie wyniesiony na ołtarze, załamał się i podał nazwiska (cyt. za: G. Wejman, Kapłani F. Pissaritscha. Efektem pro- www.szczecin.kuria.pl (dostęp: trzech innych kapłanów rze- – wyznawcy wiary z parafii św. wadzonej przez niego inwigila- 1.12.2011 r.). ZAPOMNIANA OKUPACJA str. 30

Po zakończeniu działań wojennych na terenie II Rzeczypospolitej we wrześniu i październiku 1939 r. Niemcy zaczęli snuć plany dotyczące W Rzeszy przyszłego podziału zdobytych obszarów. Pierwszym ruchem było powołanie zarządów wojskowych, miec, który mógł pełnić rolę transportami z getta w Łodzi. które później były przekształcane we władze komisarycznego zarządcy (tzw. Mordowano w nim również cywilne. Dekretem z 8 października 1939 r. Treuhänder) lub właściciela. Polaków i przedstawicieli in- decyzją ówczesnego kanclerza Adolfa Hitlera do Działanie to miało przyczynić nych narodowości, w tym Ro- Niemiec bezprawnie włączono obszary dawnego się do pauperyzacji i margina- mów. Liczbę ofiar szacuje się województwa pomorskiego, część województwa lizacji byłych polskich obywa- maksymalnie na ponad 200 tys. łódzkiego z miastem Łodzią, Górny Śląsk, Zagłębie teli. Zaostrzono także system Na terenie najpierw prowincji Dąbrowskie, część województw warszawskiego sądownictwa, który miał się śląskiej, a od 1941 r. prowincji i krakowskiego oraz Suwalszczyznę. cechować jak najwyższą re- Oberschlesien funkcjonował presyjnością, a kary czynnie jeden z największych niemiec- Dekret wszedł w życie 26 doszło do masowych zbrodni, wspomagać aparat terroru. kich obozów koncentracyjnych października 1939 r. Z terenów których największa eskala- Niemieckie prawo karne stoso- i zagłady Auschwitz-Birkenau. tych stworzono Okręg Rzeszy cja miała miejsce na terenie wane z najwyższą surowością Na włączonych terenach Gdańsk-Prusy Zachodnie (Re- Okręgu Rzeszy Gdańsk-Prusy zostało zaostrzone w 1941 r., wprowadzono w życie obowią- ichsgau Danzig-Westpreussen), Zachodnie. Równolegle okupa- kiedy w życie weszły przepisy zek pracy na rzecz gospodarki na czele którego stanął Albert cyjne władze realizowały akcję „specjalnie traktujące Polaków III Rzeszy. Pomocna w tym Forster, Okręg Rzeszy Kraj „T-4”, która polegała na mor- i Żydów”. Do dalszego zaostrze- okazała się instytucja robót Warty (Reichsgau Wartheland) dowaniu osób z zaburzeniami nia przepisów doszło w 1942 r. przymusowych. W początko- pod przywództwem Arthura psychicznymi. W masowym Jednym z najważniejszych wej fazie działań wojennych Greisera oraz po kilku zmia- procesie eksterminacji pomoc- elementów aparatu represji jako robotników wykorzysty- nach terytorialnych od 1941 r. ny był rozbudowany aparat na terenach włączonych do wano głównie Polaków i Ży- Prowincję Górny Śląsk (Pro- policyjno-zabezpieczający. III Rzeszy od jesieni 1939 r. dów. To oni byli najgorzej vinz Oberschlesien) pod kie- Na terenach włączonych były niemieckie obozy kon- traktowani. Po rozpoczęciu rownictwem Fritza Brachta. do III Rzeszy zabroniono centracyjne oraz niemieckie wojny, w czerwcu 1941 r., ze 12 października 1939 r. dekre- używania języka polskiego, obozy zagłady. W Okręgu Rze- Związkiem Sowieckim na tem Hitlera stworzono Ge- zamykano kościoły, pozbawia- szy Gdańsk-Prusy Zachodnie „rynku pracy” III Rzeszy poja- neralne Gubernatorstwo (Ge- no własności. Dla Polaków w czasie trwania okupacji wiła się ogromna liczba jeńców neralgouvernement für die brakowało jedzenia, lekarstw funkcjonował obóz koncen- i robotników przymusowych besetzten polnischen Gebiete), czy elementów ubioru. Zabro- tracyjny w Sztutowie (KL Stut- z terenów ówczesnej Rosji, na czele którego stał dr Hans niono uczęszczania do szkół, thof). Istniał od września 1939 r. tzw. Ostarbeiter. Osoby te były Frank. Obejmowało ono ziemie wyłączając podstawowe, co aż do maja 1945 r. stanowiąc najgorzej traktowane. Na te- wraz z miastami Krakowem, miało przyczynić się do uczy- jedno z najważniejszych ogniw renach włączonych pracowni- Warszawą, Radomiem, Lubli- nienia z przedstawicieli na- systemu represji względem ków przymusowych kierowano nem i od rozpoczęcia wojny rodu polskiego robotników ludności. Od 1944 r. został głównie do pracy w rolnic- niemiecko-sowieckiej w 1941 r. potrzebnych machinie wojen- włączony do planu „ostatecz- twie. W przypadku regionów Lwowem. Taki stan admini- nej III Rzeszy. nego rozwiązania kwestii ży- uprzemysłowionych robotnicy stracyjny funkcjonował na Jednym z najważniejszych dowskiej”, stając się obozem kierowani byli do fabryk, gdzie okupowanych ziemiach Rze- elementów niemieckiej poli- zagłady. W trakcie okupacji wykorzystywano ich do granic czypospolitej aż do wkroczenia tyki ludnościowej były maso- funkcjonowało wiele filii możliwości głównie przy pro- wojsk sowieckich. Okupacja we wysiedlenia, nadzorowane i podobozów. Liczbę ofiar Stut- dukcji zbrojeniowej. była nastawiona na maksy- osobiście przez Reichsführera thofu szacuje się na około Jednym z nadrzędnych ele- malną eksploatację podbitych SS Heinricha Himmlera. Ludzi 65 000 osób. W Kraju Warty mentów niemieckiej polityki obszarów oraz skrajne wynisz- przeznaczonych do wysiedle- funkcjonowały obóz przesie- okupacyjnej była germaniza- czenie ich mieszkańców. nia z minimalnym bagażem dleńczy i pracy w Potulicach cja. Nie należy jej postrzegać Na terenie ziem wcielonych podręcznym, przy pomocy (Potulitz) oraz niemiecki obóz w kategoriach XIX w. lub po- do III Rzeszy już jesienią 1939 r. wagonów towarowych, tzw. zagłady w Chełmnie nad czątków XX w. Po wrześniu doszło do wydarzeń, które do bydlęcych, przewożono na te- Nerem (Kulmhof am Nehr). 1939 r. proces ten stał się o wie- historiografii przeszły jako rytorium Generalnego Guber- Pierwszy początkowo zwią- le bardziej agresywny. Jego „krwawa jesień”. Były one natorstwa, gdzie borykali się zany był z przesiedleniami podstawowymi elementami zgodne z założeniami aż trzech z brakiem pracy, mieszkania i funkcjonował jako podobóz było obowiązkowe wprowadze- niemieckich akcji skierowa- oraz wyżywienia. Po „usunię- KL Stutthof. W 1942 r. został nie języka niemieckiego oraz nych przeciwko ludności cy- ciu” polskich mieszkańców do- usamodzielniony. Do jego powszechny terror. Jedną ze wilnej. Pierwsza z nich zo- konywano masowego rabunku podstawowych zadań należa- składowych polityki germani- stała opatrzona kryptonimem pozostawionego mienia. Analo- ło eksterminowanie ludności zacji były wszelkiego rodzaju „Tannenberg” (Unternehmen giczna sytuacja miała miejsce poprzez pracę i fatalne wa- akcje eksterminacyjne. Po Tannenberg) i dotyczyła elimi- w przedwojennych polskich runki sanitarno-bytowe. Drugi 1941 r. należy zaliczyć do tego nacji z życia społecznego tzw. przedsiębiorstwach i dużych ośrodek zagłady znajdujący się trendu także niemiecką listę „kierowniczej warstwy naro- gospodarstwach rolnych. Po w Chełmnie istniał w latach narodowościową – Deutsche du”. Jej efektem była operacja usunięciu właściciela lub Po- 1941-1945 i na jego terenie mor- Volksliste, która miała pomóc „Inteligencja” („Intelligenzak- laków, członków zarządu, na dowano głównie Żydów z Kra- w przyspieszeniu procesu. Jej tion”). Na włączonych terenach czele podmiotów stawał Nie- ju Warty oraz przywiezionych głównym celem było nasta- ZAPOMNIANA OKUPACJA str. 31 i Generalnym Gubernatorstwie wienie na pozyskanie mniej- natorstwa włączono Dystrykt ści. Wprowadzono obowiązek na celu eliminację z życia szych grup ludności, takich Galicja z głównym ośrodkiem pracy przymusowej. W celu codziennego przedstawicieli jak Kaszubi, Ślązacy czy Gó- miejskim we Lwowie. Na czele pozyskiwania siły roboczej or- warstwy przywódczej, czego rale. W dalszej perspektywie poszczególnych dystryktów sta- ganizowano tzw. łapanki, pod- przykładem była „Akcja AB”. skierowana była do szerszej li gubernatorzy, którzy podle- czas których wyłapywano przy- W jej trakcie między majem grupy ludności. Instytucja gali Hansowi Frankowi. Niem- padkowe osoby. Po rejestracji a lipcem 1940 r. mordowano DVL pozwalała na uzyskanie cy szukali wśród polskich elit w niemieckich urzędach pracy przedstawicieli inteligencji lepszego położenia prawnego kolaborantów, którzy mogliby (Arbeitsamt) były one wywo- oraz przestępców kryminal- oraz warunków aprowizacyj- stać się narzędziem wpływu na żone na roboty przymusowe nych. Dokonywano masowych nych. Niemcy pragnęli uzy- miejscową ludność. Pomimo do III Rzeszy lub na ziemie przesiedleń i pacyfikacji wsi. skać rekruta dla Wehrmachtu prowadzenia szeregu negocja- wcielone do Niemiec. Wpro- Miało to doprowadzić do dal- zaangażowanego w walki na cji, takich osób nie udało się wadzono również odrębny szego pogorszenia warunków wielu frontach. Niechęć do niemal znaleźć. system bankowy i monetarny. bytowych rodzimej ludności. zapisania się na DVL sankcjo- Rozpoczęto głęboką reor- Wyrazem tego było upowszech- Na terenie Generalnego nowana była przez skazanie ganizację życia mieszkańców nienie Reichsmarki. Dotych- Gubernatorstwa Niemcy rów- na karę obozu koncentracyj- nowego tworu. W pierwszej czasowa waluta – złoty – była nież realizowali Holocaust. nego lub wysiedlenie wraz kolejności zamknięto wszyst- wymieniana pod przymusem Do najważniejszych ośrod- z całą rodziną. Razem system kie wyższe uczelnie i szkoły na zasadzie bardzo niekorzyst- ków zagłady ludności żydow- ten miał doprowadzić do cał- średnie. Dokonano likwida- nych różnic kursowych. skiej, polskiej i wielu innych kowitego zniemczenia części narodowości należy zaliczyć mieszkańców. Pozostali mieli niemieckie obozy zagłady zostać sprowadzeni do roli i koncentracyjne w Treblince, pracowników i sług narodu Majdanku, Sobiborze, Bełżcu niemieckiego, a finalnie ska- i Warszawie. Okupant w celu zani na całkowite, powolne jak najsprawniejszego reali- wyniszczenie. zowania planu zagłady zorga- Dekret Adolfa Hitlera nizował sieć gett, w których na z 12 października 1939 r. powo- niewielkim obszarze skupiano ływał Generalne Gubernator- ogromne rzesze ludności. Wa- stwo. Był to organizm prawny runki panujące tam miały być zgodny z wcześniejszymi kon- wstępnym elementem zagłady cepcjami stworzenia na tere- Egzekucja Polaków na stacji kolejowej w miejscowości Rożki koło Żydów. Finalnie tych, którzy nie Europy Środkowo-Wschod- Radomia, 12 października 1942 r. Fot. Archiwum IPN przeżyli pobyt w getcie albo za- niej szeregu państewek sa- bijano ich w czasie likwidacji telickich, których głównym cji placówek kultury – mu- Na terenie Generalnego poszczególnych obiektów, albo zadaniem było wspomaganie zeów, teatrów, galerii sztuk, Gubernatorstwa pozostawiono mordowano w obozach zagłady Rzeszy Niemieckiej w jej wal- bibliotek. Dzieła sztuki zostały szczątkowe struktury dawnych lub koncentracyjnych. ce z wrogami. Efektem było skatalogowane i wywiezione. polskich organizacji. Zostały Niemiecka okupacja w Pol- powołanie Generalnego Gu- Zmiany dotyczyły również poli- one podporządkowane oku- sce była systemem nastawio- bernatorstwa, które w całości tyki gospodarczej, która została pantowi. Do najważniejszych nym na całkowite wyniszcze- podporządkowano Niemcom. gruntownie zreorganizowana. należało zaliczyć Polski Czer- nie ludności i bezwzględną Na czele nowego tworu „pań- Na odgórne polecenie władz wony Krzyż, Spółdzielnię eksploatację gospodarczą. stwowego” ze stolicą w Krako- dokonano konfiskat mienia „Społem” oraz tzw. Polską Podbite terytorium miało być wie stanął zaufany człowiek należącego do Polaków i Ży- Policję zwaną też Granatową dla Niemiec rezerwuarem sił Hitlera – dr Hans Frank. dów. Dotyczyło to zwłaszcza Policją. Była ona polska tylko do walki z zachodem, a później Terytorium obejmujące Ge- największych przedsiębiorstw z nazwy, ponieważ nie miała ze Związkiem Sowieckim. Tra- neralne Gubernatorstwo, obok i majątków ziemskich. Część nic wspólnego z przedwojenną gizm sytuacji na okupowanych ziem włączonych do Rzeszy, z nich po przejęciu została włą- policją, a wszystkie decyzje by- ziemiach pogłębiał fakt po- było odzwierciedleniem nie- czona do gospodarki wojennej ły podejmowane przez Niem- wszechnego terroru i wyzysku. mieckiej polityki gospodarczo- III Rzeszy. Trudna sytuacja ców. Wprowadzona nazwa mia- Pomimo tak skrajnych warun- -ludnościowej na okupowa- dotyczyła także polskich rolni- ła sugerować dobrowolność ków, część osób mieszkających nych terenach. W samym GG ków. W ramach dalekosiężne- służby i chęć kolaboracji, co na terenach objętych niemiec- rozpoczęto od decyzji natury go planu ograniczenia liczby było w pełni wymuszone. ką władzą zeszła do podziemia administracyjnej, powołując małych gospodarstw rolnych Niemieckie władztwo ce- i walczyła z okupantem czyn- do życia początkowo cztery próbowano je konsolidować chowało się ogromną repre- nie lub biernie. Dzięki temu dystrykty: warszawski, lu- w większe twory. Rolników syjnością względem miesz- udało się zachować polskość belski, radomski, krakowski. obłożono przymusowymi kon- kańców GG. Służyć temu i wartości tak ważne w tych Po rozpoczęciu konfliktu ze tyngentami żywnościowymi. miały rozbudowany aparat niezwykle trudnych czasach. Związkiem Sowieckim doszło Razem te instrumenty polityki policyjno-zabezpieczający Mateusz KUBICKI do dalszych zmian. 1 sierpnia gospodarczej doprowadziły do oraz sądownictwo. Prowa- (autor jest pracownikiem 1941 r. do Generalnego Guber- szybkiej pauperyzacji ludno- dzono również akcje mające Oddziału IPN w Gdańsku) WYBÓR WYDAWNICTW ODDZIAŁU IPN W SZCZECINIE str. 32 Gra o Polskim Państwie Podziemnym Edukacyjna gra historyczna powstała Poprzez dobór i sta- w związku z 80. rocznicą utworzenia ranną selekcję postaci pierwszych struktur Polskiego Państwa projektowana gra wy- Podziemnego (27 września 2019 r.) datnie poszerzy wiedzę i ściśle wpisuje się w harmonogram rocznic i wyobrażenie o rozma- związanych z wybuchem II wojny światowej. chu i skali działalności Polskiego Państwa Pod- Zamysłem autorów również uwydatniając ziemnego młodszemu gry było naświetlenie pion administracji cy- odbiorcy, a także po- odbiorcy szerokiego wilnej. służy nauczycielom na spektrum działalności Na potrzeby projek- niwie edukacyjnej jako Podziemnego Państwa tu została wytworzona atrakcyjne w formie poprzez sylwetki i bio- oryginalna szata gra- i treści narzędzie kul- grafie osób, które były ficzna, która w komik- tywowania i populary- czynnie zaangażowane sowej stylistyce ujęła zacji rodzimej historii. w działalność konspi- zarówno bohaterów gry, Materiał edukacyjny racyjną. Nie zawężając jak i schemat struktury przeznaczony jest dla Fot. Archiwum IPN optyki tylko i wyłącznie działalności Polskiego nauczycieli i placówek do sfery wojskowej, ale Państwa Podziemnego. oświatowych.

Fot. Archiwum IPN Fot. Archiwum IPN

Fot. Archiwum IPN Fot. Archiwum IPN Fot. Archiwum IPN Fot. Archiwum IPN