P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA ŚRODOWISKA

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1 : 50 000

Arkusz MI ĘDZYCHÓD (429)

Warszawa, 2005 r.

Autorzy: Marek Gałka ** , Krystyna Bujakowska *, Aleksandra Dusza ** , Anna Pasieczna ** , Hanna Tomassi-Morawiec ** Główny koordynator MGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska ** Redaktor regionalny: Katarzyna Strzemi ńska ** Redaktor tekstu: Olimpia Kozłowska **

* Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa ** Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

ISBN

Copyright by PIG and M Ś, Warszawa 2005

Spis tre ści I. Wst ęp - M. Gałka ...... 4 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza - M. Gałka ...... 4 III. Budowa geologiczna - M. Gałka ...... 8 IV. Zło ża kopalin - M. Gałka ...... 11 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin - M. Gałka ...... 14 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin - M. Gałka ...... 15 VII. Warunki wodne - M. Gałka ...... 17 1. Wody powierzchniowe ...... 17 2. Wody podziemne ...... 19 VIII. Geochemia środowiska...... 22 1. Gleby - A. Pasieczna, A. Dusza ...... 22 2. Osady wodne - I. Bojakowska ...... 24 3. Pierwiastki promieniotwórcze - H. Tomassi-Morawiec ...... 26 IX. Składowanie odpadów - K. Bujakowska ...... 29 X. Warunki podło ża budowlanego - M. Gałka ...... 37 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu - M. Gałka ...... 39 XII. Zabytki kultury - M. Gałka ...... 44 XIII. Podsumowanie - M. Gałka ...... 46 XIV. Literatura...... 47

I. Wst ęp

Arkusz Mi ędzychód Mapy geo środowiskowej Polski (MGP) w skali 1:50 000 został wykonany w Oddziale Górno śląskim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Sosnowcu zgodnie z „Instrukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000” wyda- nej w 2005 roku (Instrukcja ..., 2005). Przy opracowywaniu arkusza wykorzystano Obja śnie- nia do Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 arkusz Mi ędzychód (Woli ń- ski, 2001). Mapa geo środowiskowa Polski zawiera dane zgrupowane w sze ściu warstwach infor- macyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (obecnie tematyka geochemii środowiska i składowania odpa- dów), warunki podło ża budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i ad- ministracji państwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospo- darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju wojewódz- twa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak że w opracowaniach eko- fizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą ogromn ą po- moc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony śro- dowiska oraz planów gospodarki odpadami. Przy sporz ądzaniu tej mapy wykorzystano materiały archiwalne i publikowane z zaso- bów Centralnego Archiwum Geologicznego Pa ństwowego Instytutu Geologicznego, Wielko- polskiego i Lubuskiego Urz ędu Wojewódzkiego, Instytutu Uprawy Nawo żenia i Gleboznaw- stwa w Puławach, Wojewódzkich Inspektoratów Ochrony Środowiska w Poznaniu i Zielonej Górze, urz ędów administracji lokalnej, a tak że dane uzyskane od u żytkowników złó ż. Dane dotycz ące złó ż zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opracowanych dla potrzeb komputerowej bazy danych o zło żach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Poło żenie arkusza Mi ędzychód wyznaczaj ą współrz ędne geograficzne zawarte mi ędzy 15 045 ’ i 16 000 ’ długo ści geograficznej wschodniej oraz 52º30 ’ i 52º40 ’ szeroko ści geograficz- nej północnej.

4

Przez obszar arkusza przebiega granica mi ędzy województwem wielkopolskim i lubu- skim. Wschodnia i centralna cz ęść arkusza nale ży do województwa wielkopolskiego. S ą to tereny powiatu mi ędzychodzkiego, w skład którego wchodz ą miasto i gmina Mi ędzychód oraz gminy: Sieraków i Kwilicz. Zachodnia cz ęść obszaru arkusza, nale żą ca do województwa lubuskiego, obejmuje fragmenty gmin: Skwierzyna, Przytoczna i Pszczew wchodz ące w skład powiatu mi ędzyrzeckiego. Według podziału fizycznogeograficznego Polski (Kondracki, 2001) teren arkusza poło- żony jest w obr ębie prowincji Nizin Środkowopolskich i podprowincji Pojezierza Południo- wobałtyckiego. Jego północna cz ęść z dolin ą Warty wchodzi w skład makroregionu Pradoliny Toru ńsko-Eberswaldzkiej i jej środkowego mezoregionu jakim jest Kotlina Gorzowska. Cz ęść centralna i południowa obszaru arkusza, le żą ca na południe od doliny Warty, stanowi północno-zachodni kraniec mezoregionu Pojezierza Pozna ńskiego, b ędącego cz ęś ci ą makro- regionu Pojezierza Wielkopolsko-Kujawskiego (fig. 1). Pradolin ę Toru ńsko-Eberswaldzk ą w obr ębie arkusza stanowi poro śni ęty Puszcz ą No- teck ą obszar erozyjno-akumulacyjny tarasów pradolinnych i tarasu akumulacyjnego. Tereny te zbudowane s ą z piasków rzecznych, osadzonych w czasie fazy pomorskiej zlodowacenia bałtyckiego. Wyodr ębniono tu trzy do ść zrównane poziomy tarasowe urozmaicone licznymi formami działalno ści eolicznej. S ą to kilkumetrowej wysoko ści pokrywy piasków i wydmy, tworz ące podłu żne wały o wysoko ściach wzgl ędnych 15-30 m. Kotlina Gorzowska ograniczona jest biegn ącą ze wschodu na zachód dolin ą Warty, któ- rej taras zalewowy znajduje si ę na wysoko ści do 33,1 m n.p.m. w rejonie wsi Chorz ępowo. Nad nim, na wysoko ści 31,4-36,9 m n.p.m., wznosi si ę taras akumulacyjny powstały w czasie zlodowace ń północnopolskich (Romanek, 2002). Pojezierze Pozna ńskie rozci ąga si ę mi ędzy Kotlin ą Gorzowsk ą na północy, a Obni że- niem Obrza ńskim na południu i zachodzie. Obszar ten ma charakter wysoczyzny rozdzielonej wyra źną kraw ędzi ą na dwie cz ęś ci. Cz ęść północna tej wysoczyzny le ży średnio na wysoko- ści 65-85 m n.p.m., a południowa z licznymi wzgórzami moren czołowych fazy pozna ńskiej, poło żona jest na wysoko ści dochodz ącej do 118,6 m n.p.m. Na przedpolu strefy moren czo- łowych le ży sto żek sandrowy z zachowanym du żym ozem w rejonie Zielomy śla i Gorzycka Nowego. Charakterystycznym elementem rze źby terenu Pojezierza Pozna ńskiego jest obecno ść południkowo zorientowanych, gł ębokich rynien lodowcowych, rozcinaj ących powierzchni ę wysoczyzny na szereg podłu żnych wałów. Rynn ę lodowcow ą wykorzystuje rzeka Kamionka, gdzie wysoko ść skarp w rejonie wsi Kamionna dochodzi do 70 m.

5

Fig. 1. Położenie arkusza Mi ędzychód na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2001) 1 – granica makroregionu, 2 – granica mezoregionu Prowincja Niziny Środkowopolskie – Mezoregiony Pojezierza Południowopomorskiego: 314.61 – Równina Gorzowska, Mezoregiony Pradoliny Toru ńsko-Ebrerswaldzkiej: 315.33 – Kotlina Gorzowska, Mezoregiony Pojezierza Lubuskiego: 315.42 – Pojezierze Łagowskie, 315.44 – Bruzda Zb ąszy ńska, Mezoregiony Pojezierza Wielkopolsko-Kujawskiego: 315.51 – Pojezierze Pozna ńskie

W misach wytopiskowych, w obni żeniach terenu i rynnach subglacjalnych powstały torfowiska oraz liczne jeziora. Obszar arkusza znajduje si ę w strefie klimatu umiarkowanego. Rejon ten zaliczany jest do najcieplejszych w Polsce. Notowane s ą tu najwy ższe maksymalne temperatury w Polsce. Średnia temperatura roczna z wielolecia jest wysoka i wynosi około 8°C. Zima trwa tu około jednego miesi ąca. Średnie roczne sumy opadów w roku wynosz ą około 550 mm, a długo ść okresu wegetacyjnego si ęga 200 dni. Na omawianym obszarze dominuj ą gleby brunatne i piaskowe ró żnych typów. Poza tym wyst ępuj ą: mady, czarne ziemie torfowe i murszowo-torfowe, mułowo-torfowe i glejowe. Gleby brunatne wyst ępuj ą na wysoczyznach w pasie przyjeziornym i wzdłu ż kraw ędzi doliny Warty. Zaliczane s ą do kompleksów pszennych i żytnich klasy II, III i IV. Gleby bielicowe

6

spotyka si ę w lasach iglastych. S ą to gleby V i VI klasy zaliczane do kompleksów żytnich. W dolinie Warty wyst ępuj ą mady, charakteryzuj ące si ę wysok ą produktywno ści ą i zaliczane do kompleksów pszennych, żytnich i pastewnych. Gleby glejowe, torfowe, murszowo- torfowe i mułowo-torfowe, wyst ępuj ą w dolinach rzecznych o wysokim poziomie wód grun- towych. Lasy pokrywaj ą ponad 45% powierzchni arkusza. W zale żno ści od podło ża ró żny jest ich drzewostan. Na północnym brzegu Warty, w Puszczy Noteckiej, na piaszczystych wy- dmach, przewa żaj ą bory sosnowe z dodatkiem brzozy. Jedynie w pobli żu jezior i rzek, wyst ę- puj ą olchy, d ęby i czarne topole. Na południe od Warty, lasów jest mniej, lecz s ą bardziej urozmaicone. Bogaty jest świat zwierz ąt. W lasach żyj ą m. in.: dziki, jelenie, sarny, borsuki, daniele oraz wilki. Du ża ilo ść jezior sprzyja wyst ępowaniu licznych siedlisk ptaków wodno-błotnych. Gniazduj ą tu: bociany czarne, tracze długodziobe, g ągoły krzykliwe, czaple siwe, kormorany, żurawie, łab ędzie i kraski. W jeziorach wyst ępuje du ża rozmaito ść ryb, w tym sieje i sielawy, które wymagaj ą bardzo czystych i gł ębokich wód. Jedynym miastem w obr ębie arkusza jest Mi ędzychód. Stanowi on siedzib ę urz ędów: miasta, gminy i powiatu. Mi ędzychód pozbawiony jest kolejowej komunikacji pasa żerskiej. Głównym traktem drogowym jest droga krajowa wiod ąca z Poznania do Kostrzynia i Szcze- cina przez Gorzów Wielkopolski. Pozostałe drogi mają znaczenie podrz ędne. Du ża cz ęść gruntów rolnych (około 50%), jest u żytkowana przez gospodarstwa wielko- obszarowe, które powstały z podziału byłych gospodarstw pa ństwowych. Przewa żnie s ą to maj ątki dzier żawione. Pozostała cz ęść gruntów u żytkowana jest przez spółdzielnie i gospo- darstwa rodzinne. W Gorzyniu ma swoj ą siedzib ę Zakład Do świadczalny Akademii Rolniczej w Poznaniu, na którego terenie prowadzone s ą prace do świadczalne z zakresu uprawy roli, hodowli zwierz ąt i gospodarki rybackiej. Plony osi ągane w tym rejonie s ą przeci ętne w skali kraju. Dla potrzeb przetwórni warzyw i owoców w Mi ędzychodzie, uprawiane s ą na du żą skal ę: pomidory, fasola, ogórki i truskawki. Główne surowce mineralne wyst ępuj ące na terenie arkusza to: ropa naftowa, gaz ziem- ny, w ęgiel brunatny i kruszywa naturalne. W 2003 roku udokumentowano zło że ropy nafto- wej i gazu ziemnego „Lubiatów”, które jest ju ż eksploatowane. Wydobycie kruszywa natural- nego prowadzi si ę ze zło ża „Wiktorowo”. Stosunkowo płytko zalegaj ące pokłady w ęgla bru- natnego, z uwagi na nisk ą kaloryczno ść i trudne warunki górnicze, nie s ą eksploatowane. Władze samorz ądowe podejmuj ą starania aby na tym terenie prowadzi ć polityk ę pro- ekologiczn ą. Wi ększo ść wsi posiada wodoci ągi, a du ża cz ęść gmin oczyszczalnie ścieków

7

z ci ągle rozbudowywan ą sieci ą kanalizacji. Równie ż sam Mi ędzychód posiada nowoczesn ą oczyszczalni ę ścieków. We wsi Mnichy budowany jest nowoczesny zakład utylizacji odpa- dów. Stale rozwijaj ącą si ę gał ęzi ą gospodarki jest turystyka bazuj ąca na naturalnych walorach krajobrazowych tego rejonu. Tury ści odwiedzaj ący okolice Mi ędzychodu maj ą do dyspozycji miejsca noclegowe w hotelach, pensjonatach, o środkach wypoczynkowych, kampingach oraz kwaterach prywatnych.

III. Budowa geologiczna

W budowie geologicznej obszaru arkusza Mi ędzychód mo żna wyró żni ć kompleksy skał paleozoicznych, mezozoicznych i kenozoicznych. Teren ten obejmuje północno-wschodni ą cz ęść monokliny przedsudeckiej oraz wysuni ętą w kierunku południowo-wschodnim cz ęść synklinorium szczeci ńskiego, na ko ńcu którego znajduje si ę regionalny ci ąg tektonicznych zaburzeń i zwi ązanych z tym wyd źwigni ęć osadów permo-mezozoicznych zwanych blokiem Gorzowa (Dadlez, 1979). Utwory permo-mezozoicznego kompleksu strukturalnego rozpoznane zostały otworami odwierconymi w poszukiwaniu ropy naftowej i gazu ziemnego. Najstarszymi skałami rozpo- znanymi dzi ęki tym wierceniom s ą nawiercone w bezpo średnim s ąsiedztwie opisywanego terenu (otwór Mi ędzychód-3) utwory karbonu wykształcone w postaci piaskowców i iłołup- ków. Utwory permu dolnego stanowi ą dacyty oraz piaskowce, mułowce i iłowce czerwonego sp ągowca o zmiennej mi ąż szo ści od 140 do ponad 300 metrów. Perm górny – cechsztyn wy- kształcony jest w postaci 4 cyklotemów o ł ącznej mi ąż szo ści około 700 metrów. Cyklotemy tworz ą naprzemianległe warstwy anhydrytów, soli, dolomitów, wapieni i osadów ilastych. W utworach nale żą cych do cechsztynu stwierdzono wyst ępowanie ropy naftowej i gazu ziemnego. Mezozoik buduj ą skały trasu, jury i kredy. Trias zalegaj ący zgodnie na osadach cechsz- tynu osi ąga na obszarze arkusza mi ąż szo ść około 1400 metrów. Jest on wykształcony w po- staci mułowców, iłowców, piaskowców, wapieni i dolomitów pstrego piaskowca, wapieni, dolomitów i iłowców wapienia muszlowego oraz iłowców i mułowców kajpru oraz retyku. Osady jury stanowi ą kompleks piaskowców, iłowców i mułowców z wkładkami wapie- ni o mi ąż szo ści przekraczaj ącej 500 metrów. Kreda dolna to ciemnoszare mułowce i piaskowce o miąż szo ści około 20 metrów. Utwory kredy górnej osi ągaj ące mi ąż szo ść około 500 metrów s ą wykształcone w postaci wa-

8

pieni oraz margli. Osady te stanowi ą podło że utworów kenozoicznych na obszarze całego arkusza. Osady kenozoiku na obszarze arkusza Mi ędzychód zalegaj ą niezgodnie na utworach kredy. Sumaryczna miąż szo ść osadów paleogenu i neogenu zawiera si ę w granicach od 80 do 220 metrów. Paleogen tworz ą piaski i mułki glaukonitowe, piaski, mułki w ęgliste z wkład- kami oraz okruchami w ęgla brunatnego o zmiennej mi ąż szo ści. Neogen buduj ą osady miocenu. S ą to piaski, iły i mułki z w ęglem brunatnym tworz ące formacje w ęglono śne (na obszarze arkusza: gorzowska, ścinawska, adamowska, pozna ńska). Miocen był okresem sprzyjaj ącym gromadzeniu si ę ro ślinnych szcz ątków organicznych, które po uw ęgleniu dały pocz ątek ró żnego rodzaju utworom fitogenicznym – od czystych w ęgli brunatnych po mieszaniny uw ęglonej materii fitogenicznej i substancji mineralnej (iły w ęgli- ste, mułki w ęgliste, zaw ęglone mułki brunatne, pyły brunatne). Cz ęsto niepełne profile osa- dów miocenu ze zdenudowanymi partiami stropowymi s ą glacitektonicznie zaburzone. Po- kłady w ęgla równie ż maj ą bardzo zmienne mi ąż szości i nie wsz ędzie wyst ępuj ą. Powierzchnia stropu utworów trzeciorz ędowych 1 jest bardzo urozmaicona i poprzecina- na gł ęboko wci ętymi rynnami erozyjnymi. Mioce ńskie mułki i iły zostały stwierdzone na po- wierzchni terenu w strefie kraw ędziowej doliny Warty w okolicy Nowego Zatomia. Niemal cał ą powierzchni ę terenu arkusza Mi ędzychód (fig. 2) pokrywaj ą osady lodow- cowe i wodnolodowcowe zlodowace ń południowopolskich, środkowopolskich północnopol- skich, rzeczne i jeziorne interglacjału emskiego oraz osady holoce ńskie. Najwi ększe mi ąż szo- ści tych osadów dochodz ą do 200 metrów. Profil osadów plejstoce ńskich rozpoczynaj ą gliny zwałowe i morenowe zlodowace ń po- łudniowopolskich (nidy i sanu) o mi ąż szo ści około 60 - 80 m. Osady interglacjału wielkiego zachowane fragmentarycznie zbudowane s ą z piasków i żwirów rzecznych oraz rzecznolo- dowcowych. Osady zlodowace ń środkowopolskich to dwa lub trzy poziomy glin morenowych zlo- dowacenia odry i warty, rozdzielone w południowej cz ęś ci obszaru arkusza utworami fluwio- glacjalnymi i fluwialnymi. Mi ąż szo ść ich jest bardzo zró żnicowana. W wyniku pó źniejszych procesów erozyjnych poziom ten uległ niekiedy zupełnej degradacji. Interglacjał eemski po- zostawił fragmenty osadów piaszczysto-żwirowych o niewielkiej mi ąż szo ści.

1 W zwi ązku z wprowadzeniem w roku 2002 przez Mi ędzynarodow ą Uni ę Nauk Geologicznych zmian w tabeli stratygraficznej, na wydrukach map stosowany jest nowy podział stratygraficzny. W tek ście obja śniaj ącym do arkusza zachowuje si ę dotychczasowy system, a wprowadzone zmiany (dotyczące podziału utworów trzecio- rz ędu) sygnalizowane s ą w nawiasach.

9

Fig. 2. Poło żenie arkusza Mi ędzychód na tle szkicu geologicznego regionu wg E. Rühlego (1986) Czwartorz ęd; holocen: 1- (mady, iły, piaski, żwiry rzeczne i jeziorne oraz torfy), 2 - piaski eoliczne (cz ęś ciowo plej- stocen); plejstocen 3 - piaski fluwialne ze żwirem, 4 - piaski i mułki jeziorne; 5 - iły, mułki i piaski zastoiskowe; 6 – piaski i żwiry fluwioglacjalne, w tym kemów i ozów; 7 – głazy, żwiry, piaski i gliny zwałowe akumulacji czołowolo- dowcowej, 8 – gliny zwałowe, ich eluwia piaszczyste i piaski z głazami lodowcowe, Trzeciorz ęd; pliocen: 9 – iły, iłowce, piaski, z wkładkami w ęgli brunatnych; miocen: 10 – piaski, mułki, mułowce, iły, iłowce z wkładkami w ęgli brunatnych.

Osady zlodowace ń północnopolskich reprezentowane s ą na prawie całym obszarze ar- kusza. S ą to mi ędzy innymi: − piaski i żwiry rzecznolodowcowe w okolicy Mi ędzychodu, − gliny zwałowe w centralnej i południowej cz ęś ci obszaru arkusza tworz ące stosun- kowo cienką (1-7 m) pokryw ę osadów lodowcowych o urozmaiconej litologii, − osady moren czołowych tworz ących ci ąg stromych wzgórz ci ągn ących si ę od Goraja na zachodzie po Kamionn ą, o szeroko ści od 0,5 do 2,5 km i wysoko ści do 30 m, − piaski, żwiry i głazy moren martwego lodu we wschodniej i centralnej cz ęś ci arku- sza,

10

− piaski i żwiry ozów. Najbardziej charakterystyczny i znany jest oz gorajski. Tworzy on ła ńcuch kr ętych, w ąskich (100-250 m) wielowierzchołkowych wzgórz ci ągn ących si ę od Szarcza wzdłu ż zachodniej granicy arkusza na północ w okolice wsi Goraj (na arkuszu Skwierzyna). Ł ączna długo ść tego ozu wynosi 8 km, a jego wysoko ść waha si ę w granicach od 15 do 30 m. Pozostałe ozy s ą zlokalizowane tak że w południowej cz ęś ci obszaru arkusza, − piaski i żwiry kemów wyst ępuj ące w południowo-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza, − piaski lodowcowe buduj ące słabo urozmaicon ą powierzchni ę wysoczyzny w połu- dniowej i centralnej cz ęś ci arkusza o mi ąż szo ści od 1 do 10 m, − piaski ze żwirami tarasów erozyjnych i nadzalewowych Warty, − piaski eoliczne w wydmach. Północna cz ęść arkusza to obszar pi ęknie rozwini ętych form eolicznych. Wydmy tworz ą tam ła ńcuchy wzgórz rozci ągni ętych przewa żnie z północy na południe. Na obszarze tym oprócz wydm wyst ępuj ą tak że powszechnie pola piasków przewianych, tworz ące rozległe pokrywy o mi ąż szo ści do 2 m i nie- wielkie wzgórza o wysoko ści nieprzekraczaj ącej 5 m. Na południe od Warty brak jest wyra źnych form wydmowych. Osady holocenu reprezentowane s ą przez: − piaski, mułki piaszczyste i piaski mułkowate wy ższego tarasu zalewowego Warty, − piaski tarasu jeziornego wyst ępuj ące lokalnie około 1–1,5 m ponad lini ą brzegow ą jezior rynnowych np. jeziora: Bielskie, Gorzy ńskie, Winnogórskie, Miejskie, Brze- skie, − utwory fitogeniczne – gytie, kreda jeziorna, torfy, mułki torfiaste, piaski humusowe wyst ępuj ące w dolinach rzecznych i obszarach przyjeziornych.

IV. Zło ża kopalin

Na obszarze arkusza Mi ędzychód udokumentowane zostały cztery zło ża kopalin (tabe- la 1). S ą to dwa zło ża kruszywa naturalnego, zło że ropy naftowej z towarzysz ącym jej gazem ziemnym oraz zło że w ęgla brunatnego. Zło że ropy naftowej „Lubiatów” udokumentował w 2003 roku PGNiG SA, Oddział Górnictwo Naftowe w Warszawie (Pikulski, 2003). W wyniku rozpoznania terenów przylega- jących do zło ża, zmieniono jego granice w zatwierdzonym w 2005 roku dodatku do doku- mentacji geologicznej (Szczawi ńska, 2004). Pod wzgl ędem zasobów jest to jedno z najwi ęk- szych złó ż ropy i gazu ziemnego w skali kraju. Zło że jest zlokalizowane w północnej cz ęś ci

11

obszaru arkusza, a jego wi ększa cz ęść przechodzi na s ąsiedni arkusz Trzebicz. Ropa naftowa wyst ępuje w tym zło żu w osadach permskiego dolomitu głównego (cechsztyn). Zło że ma form ę wydłu żon ą o kierunku głównej osi NWW-SEE i charakteryzuje się monoklinalnym zapadaniem stropu utworów dolomitu głównego w kierunku SW. Gł ęboko ść zalegania stropu utworów ropono śnych wynosi od 3220 m do 3330 m. Mi ąż szo ść tych osadów wynosi średnio 24,07 m. Powierzchnia zło ża wynosi 2042 ha. Wyst ępuj ąca tutaj ropa naftowa parafinowa charakteryzuje si ę nast ępuj ącymi średnimi parametrami jako ściowymi: ci ęż ar wła ściwy - 0,8108 t/m 3, zawarto ść w ęglowodorów nasyconych - 93,80 % obj., zawarto ść w ęglowodorów aromatycznych - 4,98 % obj., zawarto ść żywic - 0,98 % obj., zawarto ść siarki - 0,113 % obj., zawarto ść siarkowodoru - 7,85 % obj. Surowcem towarzysz ącym ropie naftowej w tym zło żu jest gaz ziemny. Gaz ten zawiera średnio: 36,69 % obj. metanu, 6,82 % obj. etanu, 268,59 g/m 3 węglowodorów ci ęż kich, 37,52 % obj. azotu oraz 7,85 % obj. siarkowodoru. Zło- że to zaliczono do klasy unikatowych w skali kraju z punktu widzenia ochrony złó ż (klasa 1). Zło że w ęgla brunatnego „Kopalnia Wanda” udokumentowane zostało w 1964 roku (Sołtysik, 1964a). Jest ono zlokalizowane po zachodniej stronie jeziora Barlin, na północ od Nowego Zatomia. Badania geologiczne wykazały wyst ępowanie w tym rejonie mioce ńskiego węgla brunatnego w dwóch pokładach o ł ącznej mi ąż szo ści 3,05 m, pod nadkładem o grubo- ści średniej 9,65 m. Powierzchnia zło ża wynosi 3,97 ha. Zło że jest zawodnione. W ęgiel po- siada warto ść opałow ą wynosz ącą średnio 19440 kJ/kg, zawarto ść popiołu - 29,69% i zawarto ść piasku - 12,33%. Zło że to zaliczono do klasy rzadkich w skali kraju lub skoncen- trowanych w okre ślonym regionie (klasa 2).

Zło że kruszywa naturalnego „Wiktorowo” udokumentowane zostało w kategorii C 2 w 1998 roku w dwóch polach (Kinas, 1998). Kopalin ą jest piasek ze żwirem o punkcie pia- skowym wynosz ącym średnio 64,8 %, zawarto ści pyłów mineralnych - 4,5 % i ci ęż arze nasy- powym w stanie zag ęszczonym w zakresie od 1800 do 1900 (kg/m 3). Powierzchnia zło ża wy- nosi 6,17 ha. Średnia mi ąż szo ść serii zło żowej wynosi 6,5 m, a grubo ść nadkładu 2,1 m. Za- nieczyszcze ń obcych nie stwierdzono. Kruszywo jest przydatne dla budownictwa i drogo- wnictwa. Zło że jest cz ęś ciowo zawodnione. Zło że kruszywa naturalnego „Nowe Gorzycko” zostało udokumentowane w 1989 roku

(Foltyniewicz, 1989) w dwóch polach, w kategorii C 2. W zło żu tym wyst ępuje piasek fluwio- glacjalny ze zmienn ą zawarto ści ą żwiru. Powierzchnia zło ża wynosi 5,88 ha.

12

Tabela 1 Zło ża kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Numer Zasoby zło ża na geologicz- Stan zago- Wydobycie Przyczyny mapie ne Kategoria Zastosowanie kopali- Wiek komplek- spodarowa- (tys. t Klasyfikacja złó ż konfliktowo- Nazwa Rodzaj bilansowe rozpoznania 3* ny su litologiczno- nia zło ża mln. m ) ści złoża zło ża kopaliny (tys. t, surowcowego mln m 3* ) wg stanu na 31. 12. 2003 r. Klasy Klasy

(Przeniosło red., 2004) 1 - 4 A - C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Kopalnia 1 Wb M 47 C Z 0 E 2 B W, K Wanda 1

2 Wiktorowo pż Q 597 C2 G 35 Skb, Sd 4 B W, K Nowe Go- 3 p Q 880 C N 0 Skb, Sd 4 B K rzycko 2 13 13 R 27 855,18 8,25 4 Lubiatów P C G E 1 B W, K, L G 7 221,92* 1,66* Goraj pż Q - - ZWB - - - - -

Rubryka 3: Wb – w ęgiel brunatny, R – ropa naftowa, G – gaz ziemny, p ż – piaski i żwiry, p - piaski Rubryka 4: P – perm, M – miocen, Q - czwartorz ęd Rubryka 6: C1, C 2 – kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych kopalin stałych; C - kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych kopalin płynnych Rubryka 7: Z - zaniechane, G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane, ZWB – zło że wykre ślone z bilansu (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej za- mieszczonej w materiałach archiwalnych) Rubryka 9: E – kopaliny energetyczne; kopaliny skalne: Skb – kruszyw budowlanych, Sd - drogowe Rubryka 10: zło ża: 1 – unikatowe w skali całego kraju, o wyj ątkowej warto ści u żytkowej, 2 – rzadkie w skali całego kraju lub skoncentrowane w okre ślonym rejo- nie, 4 – powszechne, licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne Rubryka 11: zło ża: B - konfliktowe Rubryka 12: W - ochrona wód podziemnych, K - ochrona krajobrazu, L - ochrona lasów

Uwaga: informacje dotycz ące zło ża „Lubiatów” podano według dodatku do dokumentacji geologicznej oraz koncesji, brak zło ża w „Bilansie zasobów …”

Średni punkt piaskowy wynosi 82,0 %, zawarto ść pyłów mineralnych 3,9 %, zawarto ść zanieczyszcze ń obcych – 0,05 % i ci ęż arze nasypowym w stanie zag ęszczonym w zakresie od 1850 do 1950 (kg/m 3). Mi ąż szo ść zło ża wynosi średnio 7,8 m, a grubo ść nadkładu około 1,5 m. Zło że jest suche. Piasek nadaje si ę do wykorzystania w budownictwie i do budowy dróg. Oba zło ża kruszywa naturalnego zaliczono do powszechnych, licznie wyst ępuj ących i łatwo dost ępnych (klasa 4). Z punktu widzenia ochrony środowiska wszystkie zło ża nale żą do konfliktowych, ze wzgl ędu na ich lokalizacj ę w obszarach chronionych. Zło że w ęgla brunatnego „Kopalnia Wanda”, złoże ropy naftowej „Lubiatów” oraz zło że kruszywa naturalnego „Wiktorowo”, poło żone s ą w obszarze chronionego krajobrazu Obszar „H” Mi ędzychód oraz w obszarze wysokiej ochrony wód podziemnych głównego zbiornika wód podziemnych Doliny rzeki Warty (Sieraków-Międzychód). Zło że kruszywa naturalnego „Nowe Gorzycko” zlokalizowane jest w strefie ochronnej Pszczewskiego Parku Krajobrazo- wego. Zło że piasków i żwirów „Goraj” zlokalizowane przy zachodniej granicy arkusza, zosta- ło wykre ślone z bilansu.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Mi ędzychód eksploatacj ę prowadzi si ę obecnie na dwóch zło żach. W roku 2004 PGNiG SA,Oddział Zielonogórski Zakład Górnictwa Nafty i Gazu uzyskał kon- cesj ę i rozpocz ął eksploatacj ę ropy naftowej i gazu ziemnego ze zło ża „Lubiatów”. Po- wierzchnia obszaru i terenu górniczego wynosi 87,35 ha. Koncesji udzielono na 25 lat. W do- kumentacji oceniono, że w ci ągu 20 lat eksploatacji mo żliwe jest wydobycie z tego zło ża oko- ło 5,4 mln ton ropy naftowej oraz około 1,8 mld m 3 gazu ziemnego. Gaz jest odprowadzany do sieci krajowej, a ropa naftowa jest odbierana autocysternami. Piaski i żwiry wydobywa Kopalnia Kruszywa Naturalnego ze zło ża „Wiktorowo”. Użytkownik zło ża posiada koncesj ę wa żną do 2013 roku. Ustanowione tam zostały dwa od- dzielne obszary i tereny górnicze dla dwóch pól, z których składa si ę zło że. Eksploatacja od- bywa si ę systemem ścianowym dwoma poziomami. Poniewa ż zło że jest cz ęś ciowo zawod- nione, wydobycie odbywa si ę równie ż spod wody. Surowiec z tego zło ża przeznaczony jest do produkcji betonu oraz dla budownictwa drogowego. Eksploatacja zło ża w ęgla brunatnego „Kopalnia Wanda” prowadzona była w latach dwudziestych i trzydziestych XX wieku, systemem odkrywkowym i sztolniami . Po jego udo- kumentowaniu w 1964 roku, ze wzgl ędu na nisk ą warto ść opałow ą w ęgla i bardzo trudne wa-

14

runki geologiczno-górnicze, eksploatacji w ęgla nie podj ęto, a istniej ąca dawniej kopalnia ule- gła stopniowemu zniszczeniu. W latach 1945-1974 prowadzono eksploatacj ę kruszywa naturalnego ze zło ża „Goraj” (zło że skre ślone z Bilansu …). Teren poeksploatacyjny nie został zrekultywowany. Na niewielk ą skal ę, dla potrzeb indywidualnych wydobywany jest piasek ze żwirem w rejonie miejscowo ści: Gła żewo, Stoki i Brze źno.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Perspektywy wyst ępowania kopalin na obszarze arkusza Mi ędzychód wi ąza ć mo żna z wyst ępowaniem kruszywa naturalnego pochodzenia wodnolodowcowego oraz z mo żliwo- ści ą rozpoznania złó ż ropy i gazu ziemnego w utworach permu. W ostatnich latach Przedsi ębiorstwo Górnictwa Nafty i Gazu w Warszawie prowadzi prace poszukiwawcze i rozpoznawcze za rop ą naftow ą i gazem ziemnym w całym regionie Gorzów Wielkopolski-Pozna ń. Akumulacja w ęglowodorów zwi ązana jest utworami cechsz- ty ńskiego dolomitu głównego (perm) wyst ępuj ącego w tym rejonie na gł ęboko ści ponad 3000 metrów. Efektem tych prac jest m. in. udokumentowanie w 2003 roku zło ża ropy nafto- wej i gazu ziemnego „Lubiatów”. W 1984 roku Pozna ńskie Przedsi ębiorstwo Produkcji Kruszywa i Usług Geologicznych odwierciło w okolicy Dormowa 21 otworów geologiczno-zwiadowczych w celu udokumen- towania zło ża kruszywa naturalnego. Stwierdzono tu wyst ępowanie piasków zaglinionych w cz ęś ci południowej badanego obszaru ze zwi ększaj ącą si ę ilo ści ą frakcji żwirowej w kie- runku północnym. T ę cz ęść obszaru bada ń uznaje si ę za perspektywiczn ą dla poszukiwa ń zło ża piasku i żwiru (Buryan, 1984). Poszukiwania złó ż kruszywa prowadzone były tak że przez Przedsi ębiorstwo Geolo- giczne we Wrocławiu w latach sze ść dziesi ątych w rejonie Wiktorowa i Kamionnej (Dzioba, 1965, 1966). Obszary te z uwagi na du żą zmienno ść litologiczn ą i mał ą zawarto ść frakcji żwi- rowej, uznano za negatywne. W latach siedemdziesi ątych prowadzone były poszukiwania złó ż kruszyw żwirowych w rejonie: Zatomia Starego i Zatomia Nowego, Radgoszczy, Mi ędzychodu, Muchocina i Mie- rzyna. W wyniku tych prac stwierdzono wyst ępowanie na tarasach Warty piasków ze żwira- mi, cz ęsto gliniastych, o bardzo zmiennej mi ąż szo ści. Nie spełniaj ą one jednak kryteriów bi- lansowo ści, wi ęc wyniki rozpoznania uznano za negatywne (Boche ńska, 1974).

15

Podobne prace prowadzone były w 1975 roku w rejonie Goraj-Wierzbno, gdzie stwier- dzono wyst ępowanie piasków i żwirów, których zmienna mi ąż szo ść oraz niekorzystne para- metry jako ściowe powoduj ą uznanie tego obszaru za negatywny (Chruszcz, 1975). W północno-wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza, w rejonie Zatomia Starego i Nowego prowadzone były prace poszukiwawcze za w ęglem brunatnym. Wyst ępuj ący tutaj w ęgiel nie spełnia kryteriów bilansowo ści, wyst ępuje nieregularnie i nie stanowi perspektyw dla dalsze- go rozpoznania potencjalnych złó ż. (Sołtysik, 1964b; Ciuk, Piwocki, 1990). Na obszarze arkusza wyst ępuj ą liczne torfowiska. Wiele z nich, a zwłaszcza te, które nie s ą zbyt cenne przyrodniczo mo że stanowi ć obszary perspektywiczne. Na obszarze arkusza opisano 34 takie wyst ąpienia torfu (Ostrzy żek, Dembek, 1996). W wi ększo ści s ą one zlokali- zowane w obszarze chronionego krajobrazu Obszar „H” Mi ędzychód oraz na terenie otuliny Pszczewskiego Parku Krajobrazowego. S ą to torfowiska przewa żnie niskie, na ogół turzyco- wiskowe, olesowe lub mechowiskowe. Zwykle wielko ść ich nie przekracza 10 ha. Mi ąż szo ść torfu wynosi od 1,5 do 4,5 m. Torfom towarzysz ą gytie, na ogół w ęglanowe, czasem krze- mionkowe lub organiczne. Charakterystyk ę obszarów perspektywicznych torfów przedsta- wiono w tabeli 2 (Ostrzy żek, Dembek, 1996) Tabela 2 Zestawienie obszarów perspektywicznych torfu Zaso- Nazwa Mi ąż- Powierzch- by Popiel- Roz- obszaru Typ zło ża szo ść Rodzaj torfu nia torfu no ść kład Rodzaj gytii wyst ępowania torfu torfu (ha) (ty ś. (%) (%) torfu (m) m3) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 olesowo- Wiejce niskie 2,5 1,52 28 21,00 36 węglanowa turzycowiskowe olesowo- Drzewce niskie 13,0 2,85 374 21,00 35 węglanowa turzycowiskowe Radgoszcz niskie turzycowiskowe 6,0 2,09 125 13,00 35 organiczna mieszano- krzemionko- Mokrzec mszarno-olesowe 34,0 2,80 950 17,3 55 typowe wa Chorz ępowo niskie olesowe 5,0 1,82 91 15,00 60 nieokre ślona turzycowiskowo- Stryszki niskie 4,5 1,65 74 21,00 42 organiczna olesowe Muchocin- mechowiskowo- krzemionko- niskie 4,3 2,23 50 18,00 37 Gajówka turzycowiskowe wa Jezioro- niskie olesowe 4,8 2,33 41 21,00 37 nieokre ślona Meszyn Winnogórskie mechowiskowo- krzemionko- niskie 5,0 2,23 112 21.00 37 Jezioro turzycowiskowe wa mechowiskowo- krzemionko- Muchocin niskie 6,0 1,76 106 21,00 3,0 turzycowiskowe wa Wierzbno niskie mechowiskowe 4,3 3,57 152 15,00 32 organiczna

16

1 2 3 4 5 6 7 8 9 Wierzbno- turzycowiskowo- niskie 3,8 2,34 89 21,00 35 organiczna szkoła mechowiskowe olesowo- krzemionko- Zielomy śl niskie 9,0 1,51 136 15,00 38 turzycowiskowe wa olesowo- krzemionko- Stoki niskie 34,0 1,69 549 11,00 40 turzycowiskowe wa Stoki S niskie mechowiskowe 3,0 1,59 48 18,00 30 nieokre ślona krzemionko- Stoki-stadnina niskie mechowiskowe 6,5 4,15 270 17,10 37 wa Gorzy ń niskie szuwarowe 7,5 1,61 121 18,00 35 węglanowa Królewska niskie turzycowiskowe 5,0 1,54 77 21,00 35 nieokre ślona Góra Darmowo niskie szuwarowe 4,3 2,86 36 18,00 30 nieokre ślona Małe Jezioro krzemionko- niskie szuwarowe 3,0 2,73 82 18,00 30 Darmowskie wa Du że Jezioro niskie turzycowiskowe 9,0 2,19 197 22,4 24 węglanowa Darmowskie Du że Jezioro niskie szuwarowe 4,3 3,59 45 18,00 28 węglanowa N Du że Jezioro niskie szuwarowe 4,8 3,19 56 18,00 25 węglanowa SE Du że Jezioro węglanowa niskie szuwarowe 4,5 2,18 33 18,00 30 S szuwarowo- Stoki E niskie 12,0 2,18 262 13,00 35 węglanowa turzycowiskowe Świechocin niskie turzycowiskowe 64,0 1,71 1085 9,70 35 węglanowa Płytkie Jezio- mechowiskowo- niskie 13,0 2,31 300 17,90 25 węglanowa ro turzycowiskowe Gł ębokie niskie szuwarowe 4,3 3,41 43 18,00 30 węglanowa Jezioro Łowy ń niskie turzycowiskowe 11,0 3,02 332 10,40 27 węglanowa Skrzydlewo niskie szuwarowe 28,0 1,96 549 13,20 31 węglanowa Skrzydlewo E niskie szuwarowe 9,5 2,29 218 21,00 50 węglanowa Dzi ęcielin niskie szuwarowe 85,0 2,36 2006 23,20 30 węglanowa Rzeka Ka- niskie olesowe 24,0 1,59 382 22,1 34 węglanowa mionka Macberg niskie szuwarowe 3,5 2,72 95 21,00 25 organiczna

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe Głównym elementem sieci hydrograficznej na obszarze arkusza Mi ędzychód jest rzeka Warta, która płynie równole żnikowo ze wschodu na zachód. Koryto Warty na wschód od Za- tomia znajduje si ę przy prawym zboczu obni żenia pradolinnego. Na odcinku mi ędzy Zato- miem a Mi ędzychodem meandruj ąca rzeka zbli ża si ę do lewego zbocza pradoliny. Na zachód od Mi ędzychodu, meandruj ąc płynie ona w uregulowanym i obwałowanym korycie, zgodnie z przebiegiem pradoliny. Szeroko ść doliny Warty wynosi od około 50 do 250 m. Jest ona trzeci ą pod wzgl ędem wielko ści rzek ą Polski i głównym dopływem prawostronnym Odry.

17

Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Poznaniu prowadził w 2003 roku ba- dania stanu czysto ści wód Warty na przekroju pomiarowym u uj ścia rzeki Kamionka (128,5 km). Badania te wykazały zawarto ść zanieczyszcze ń biogennych, organicznych i stan sanitarny na poziomie III klasy czysto ści. Zasolenie mie ściło si ę w II klasie, zawarto ść zawie- sin w klasie I, natomiast saprobowo ść wód wyra żona poziomem chlorofilu „a” była pozakla- sowa. Tak wi ęc Warta prowadzi na tym terenie wody pozaklasowe (Informator..., 2004). Najwi ększym dopływem Warty na obszarze arkusza jest rzeka Kamionka. Wypływa ona z wysoczyzny w rejonie Lewic i płyn ąc w kierunku północnym przepływa rynn ą polo- dowcow ą przez miejscowo ści Mnichy, Kamionna i Bielsko, ł ącz ąc po drodze wiele jezior, z których najwi ększe to jezioro Kole ńskie, Bialskie, Sołeckie i Białcz. Warta, Kamionka i kilka cieków bez nazwy odwadniaj ą prawie cały obszar arkusza, je- dynie jego cz ęść południowo-zachodnia odwadniana jest przez rzek ę Obr ę, stanowi ącą pra- wobrze żny dopływ Warty. Obszar arkusza charakteryzuje si ę du żą ilo ści ą jezior. Najwi ększe z nich to jeziora: Bar- lin (100 ha), Gorzy ńskie (74 ha), Wielkie (62,5 ha), Winnogórskie (58 ha) i Szarcz (163,5 ha). Przeci ętna wielko ść jezior to kilka hektarów powierzchni zwierciadła wody, a gł ęboko ść do- chodzi do 35 m (jezioro Gorzy ńskie). S ą to przewa żnie jeziora rynnowe, długie i w ąskie, po- wstałe w wyniku działalno ści wodnolodowcowej. W północnej cz ęś ci arkusza cz ęste s ą te ż jeziora owalne, charakterystyczne dla lodowcowej moreny dennej. Wiele jezior poł ączonych jest ze sob ą oraz z rzekami sieci ą małych strumieni. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Gorzowie Wielkopolskim i Poznaniu prowadził badania czysto ści wód w jeziorach: Winnogórskie, Gł ębokie, Bielski i Kole ńskie. Stwierdzono II klas ę czysto ści wód. Wody tych jezior mimo do ść dobrej jako ści okre ślonej na podstawie warto ści wszystkich analizowanych wska źników fizyko-mechanicznych, wykazuj ą wysokie st ęż enie fosforanów oraz znaczn ą ilo ść trudno rozpuszczalnych substancji organicz- nych wyra żon ą wysokim ChZT. Stan sanitarny tych jezior nie budził zastrze żeń. Ponadto warto podkre śli ć du żą odporno ść wód tych jezior na wpływ zanieczyszcze ń z zewn ątrz, od- powiadaj ącą II kategorii podatno ści na degradacj ę (Stan..., 2004, Informator..., 2004). Ponie- wa ż jeziora te s ą intensywnie zagospodarowane turystycznie, czysto ść ich wód w przyszło ści zale żeć b ędzie od wła ściwej gospodarki ściekowej oraz od sposobu organizowania turystyki i wypoczynku w ich pobli żu. W czasie powodzi w lipcu 1997 roku, wody Warty nie wyst ąpiły ze swego koryta. Jed- nak w czasie nawet niewielkiego przyboru wody w rzece na nieobwałowanym odcinku (na północ i północny wschód od Mi ędzychodu) istnieje zagro żenie powodziowe. Podtapiane s ą

18

wi ęc okresowo tereny ł ąk i pastwisk. Istnieje tak że niebezpiecze ństwo poł ączenia wód Warty z pobliskimi jeziorami: Radgoskim, Mły ńskim, Piaskowym, Środkowym, Barlin, Gorzelec, Białcz i Sołeckim.

2. Wody podziemne Obszar arkusza Mi ędzychód nale ży do szczeci ńskiego regionu hydrogeologicznego. W północnej jego cz ęś ci wydzielono podregion Doliny Warty i Noteci, natomiast centralna cz ęść nale ży do rejonu Wierzbno – Mi ędzychód (Kuzynków i in., 1986). Według Atlasu hydrogeologicznego Polski (Paczy ński, 1993) obszar arkusza Mi ędzy- chód nale ży do makroregionu północno–zachodniego, regionu wielkopolskiego (VI) i dwóch subregionów: subregionu pradoliny toru ńsko-eberswaldzkiej (VI 1) i subregionu lubusko– pozna ńskiego (VI 2). Na obszarze arkusza u żytkowe wody podziemne wyst ępuj ą w dwóch pi ętrach wodono- śnych: czwartorz ędowym i trzeciorzędowym. Na obszarze tym obserwuje si ę du że ró żnice gł ęboko ści wyst ępowania warstwy wodono śnej od 0,9 do 165 m p.p.t. w zale żno ści od ukształtowania terenu. Czwartorz ędowe pi ętro wodono śne charakteryzuje si ę du żą ró żnorodno ści ą. Tworz ą go dwa do czterech poziomów wodono śnych uznanych za u żytkowe. S ą to poziomy: gruntowy, mi ędzyglinowy górny, mi ędzyglinowy środkowy i podglinowy (Pacholewski, 2004). Poziom gruntowy, wyst ępuj ący w północnej i środkowej cz ęś ci arkusza na obszarze mi ędzyrzecza Warty i Noteci, jest pierwszym poziomem wodono śnym ujmowanym przez studnie zlokalizowane głównie w rejonie Mi ędzychodu. W poziomie tym został wyznaczony GZWP nr 147 „Dolina rzeki Warta” (Sieraków – Mi ędzychód). Zbiornik ten charakteryzuje si ę znaczn ą mi ąż szo ści ą w granicach 20-30 metrów, lokalnie dochodz ącą do 50 metrów, oraz wysok ą zasobno ści ą wynikaj ącą z du żej odnawialno ści zasobów i drenuj ącego charakteru w stosunku do otaczaj ących obszarów wysoczyznowych. Poziom ten jest równie ż stref ą dre- na żu dla le żą cych w podło żu wodono śnych utworów trzeciorz ędowych. Zwierciadło wody poziomu gruntowego o lustrze swobodnym ulega wahaniom sezo- nowym. Jego zasilanie odbywa si ę poprzez infiltracj ę opadów, zasilanie wodami powierzch- niowymi, a w rejonach okien hydrogeologicznych – wodami trzeciorz ędowymi. Podstaw ą drena żu dla tego poziomu wodono śnego jest strefa dolinna Warty. Poziomem powszechnie u żytkowanym w obr ębie arkusza Mi ędzychód jest poziom mi ędzyglinowy górny. Ł ączy si ę on czasem w dolinach z poziomem gruntowym. Poziom mi ędzyglinowy górny jest zbudowany z piasków i żwirów fluwioglacjalnych o mi ąż szo ści

19

zawartej w przedziale od 5,0 do powy żej 40 metrów. Jego zasilanie odbywa si ę po poprzez przes ączanie z wód powierzchniowych lub infiltracj ę opadów przez niewielkiej mi ąż szo ści kompleks glin morenowych. Warto ść współczynnika filtracji w poziomie czwartorz ędowym zawiera si ę w granicach od 1,0 do 49,8 m/24 h. Przewodno ść dla tego poziomu wodono śnego wynosi od 21 do 790 m 2/24 h. W latach siedemdziesi ątych na obszarze arkusza Mi ędzychód ujmowane były wody ze źródeł znajduj ące si ę w miejscowo ści Mnichy, eksploatowane przez ówczesny Zakład Rolny Mnichy. Obecnie uj ęcie to jest zdewastowane, a same źródła wył ączone z eksploatacji z po- wodu ponadnormatywnej zawarto ści azotanów. Wydajno ść źródeł wg stanu na listopad 2003 roku, wynosiła 216 m 3/24 h. Trzeciorz ędowe pi ętro wodono śne jest zwi ązane z piaszczystymi utworami oligocenu oraz miocenu dolnego i środkowego wykształconymi w postaci piasków drobnoziarnistych. Pi ętro trzeciorz ędowe jest oddzielone od pi ętra czwartorz ędowego nieci ągł ą warstw ą iłów pozna ńskich, które stanowi ą warstw ę izoluj ącą. Wody tego pi ętra s ą ujmowane na obszarach gdzie jest ubogie w wod ę lub nie wyst ępuje pi ętro czwartorz ędowe. W obr ębie utworów trze- ciorz ędowych wyst ępuj ą zasadniczo trzy poziomy wodono śne. Najni żej poło żony poziom tworz ą glaukonitowe piaski oligoce ńskie. Jest on bardzo rzadko ujmowany studniami i to je- dynie w strefie bezpo średniego kontaktu z poziomem mioce ńskim. Mioce ński poziom dolny wyst ępuje niemal że na całym obszarze arkusza, za ś poziom górny o znaczeniu u żytkowym wyst ępuje lokalnie np. w rejonie Mi ędzyrzecza Warty i Noteci oraz Gorzynia. Mi ąż szo ść za- wodnionych serii piaszczystych miocenu jest zmienna od około 10 do 40 metrów. Maksymal- nie mo że osi ąga ć ponad 100 metrów w strefach obni żonego podło ża. Zasilanie zbiornika trze- ciorz ędowego odbywa si ę głównie poprzez przes ączanie si ę wód z poziomów czwartorz ędo- wych lub poprzez okna hydrogeologiczne. Wi ększe uj ęcia wód trzecio-rz ędowych s ą zlokali- zowane w centralnej cz ęś ci obszaru arkusza w miejscowo ściach: Mi ędzychód, Bielsko, Za- tom Stary, Kamionna, Kolno i Wierzbno. Zwierciadło wody ma charakter napi ęty. Warto ść współczynnika filtracji w poziomie trzeciorz ędowym zawiera si ę w granicach od 1,3 do 33,5 m/24 h. Przewodno ść dla tego poziomu wodono śnego wynosi od 30 do ponad 540 m2/24 h. Uj ęcie komunalne dla miasta i gminy Mi ędzychód składa si ę z trzech studni zlokalizo- wanych w Mi ędzychodzie. Uj ęcie to eksploatuje wody z utworów trzeciorz ędowych i czwar- torz ędowych. Zatwierdzone zasoby eksploatacyjne uj ęcia wynosz ą 198 m 3/h, czyli 4752 m3/24 h. Średni roczny pobór wody w uj ęciu Mi ędzychód wynosi 630 000 m 3, czyli 1726 m 3/24 h.

20

Fig. 3. Poło żenie arkusza Mi ędzychód na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1:500 000 wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1- obszar najwy ższej ochrony (ONO); 2. obszar wysokiej ochrony (OWO); 3 – granica GZWP w o środku porowym; 127 - Subzbiornik Złotów-Piła-Strzelce Kraje ńskie, trzeciorz ęd (Tr); 137 - Pradolina Toru ń-Eberswalde (Warta), czwartorz ęd (Q); 138 - Pradolina Toru ń-Eberswalde (Note ć), czwartorz ęd (Q); 144 - Dolina Kopalna Wielkopolska, czwartorz ęd (Q); 146 - Jeziora Byty ńskie–Wronki–Trzciel, trzeciorz ęd (Tr); 147 - Dolina rzeki Warta (Sieraków- Mi ędzychód), czwartorz ęd (Q)

Najwi ększym uj ęciem przemysłowym na arkuszu Mi ędzychód jest uj ęcie w Zakładzie Przemysłu Owocowo-Warzywnego „Pudliszki” Oddział Międzychód, wchodz ącym w skład mi ędzynarodowego koncernu spo żywczego „Heinz”. Uj ęcie to składa si ę z pi ęciu studni uj- muj ących wody pi ętra trzeciorz ędowego o zatwierdzonych zasobach eksploatacyjnych – 350 m3/h, czyli 8400 m 3/24 h. Pobór wód z tego uj ęcia charakteryzuje si ę du żą zmienno ści ą sezonow ą. W okresie letnim lipiec – wrzesie ń pobór waha si ę od 2000 do około 2500 m3/24 h, za ś w pozostałym okresie wynosi od 700 do 800 m 3/24 h. Żadne z uj ęć komu- nalnych i przemysłowych, zlokalizowanych w obr ębie arkusza Mi ędzychód, nie posiada za- twierdzonej strefy ochrony po średniej.

21

W obr ębie terenu arkusza wyst ępuj ą dwa obszary wodono śne spełniaj ące kryteria głów- nego zbiornika wód podziemnych (fig. 3) (Kleczkowski red., 1990). Jednym z nich jest wspo- minany wy żej, czwartorz ędowy zbiornik nr 147 Dolina Rzeki Warty (Sieraków – Mi ędzy- chód) o charakterze porowym. Zbiornik ten posiada szacunkowe zasoby dyspozycyjne 10 000 m3/24 h i powierzchni ę 50 km 2. W jego obr ębie wyznaczono obszar najwy ższej ochrony (ONO) o powierzchni 41 km 2 silnie nara żony na zanieczyszczenia antropogeniczne. Obszar wysokiej ochrony (OWO) wyznaczono poza obszarem tego GZWP. Południowa i wschodnia cz ęść arkusza Mi ędzychód znajduje si ę w obr ębie trzeciorz ę- dowego zbiornika numer 146: Jezioro Byty ńskie–Wronki-Trzciel”. Zbiornik ten jest również zbiornikiem o charakterze porowym o zasobach dyspozycyjnych 20 000 m 3/24 h i powierzch- ni 750 km 2. Dla zbiorników tych dotychczas nie wykonano szczegółowych dokumentacji hy- drogeologicznych.

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęż eń okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (Dz. U. Nr 165 z dnia 4 pa ździernika 2002 r., poz. 1359). Warto ści dopuszczalne pierwiastków dla poszczególnych grup zanie- czyszcze ń oraz zakresy i ich przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza (429) Mi ędzy- chód zamieszczono w tabeli 3. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi zawarto ści przeci ętnych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperatu- rze pokojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe.

22

Tabela 3 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy za- Warto ść Warto ść przeci ętnych warto ści przeci ętnych (median) w glebach

w glebach na (median) obszarów niezabudo- Warto ści dopuszczalne st ęż eń w glebie arkuszu 429- w glebach na wanych Polski 4) lub ziemi (Rozporz ądzenie z dnia 9 wrze- Mi ędzychód arkuszu 429- śnia 2002 r.) Mi ędzychód Metale N=6522 N=7 N=7 Frakcja ziarnowa Frakcja ziarnowa <2 mm <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja – woda Mineralizacja Grupa A 1) królewska HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0,0-0,3 0-2 0,0-0,2 As Arsen 20 20 60 <5-<5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 7-33 16 27 Cr Chrom 50 150 500 1-5 2 4 Zn Cynk 100 300 1000 9-35 20 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5-<0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1-2 1 2 Cu Mied ź 30 150 600 <1-6 2 4 Ni Nikiel 35 100 300 <1-4 2 3 Pb Ołów 50 100 600 <5-16 7 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05-0,06 <0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 429-Mi ędzychód 1) grupa A w poszczególnych grupach zanieczyszcze ń a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 7 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 7 wy Prawo wodne, Cr Chrom 7 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 7 o ochronie przyrody; je żeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 7 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza zagro- Co Kobalt 7 żenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla obszarów Cu Mied ź 7 tych st ęż enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 7 2) Pb Ołów 7 grupa B - grunty zaliczone do u żytków rolnych z ą Hg Rt ęć 7 wył czeniem gruntów pod stawami i gruntów pod rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewione, Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- nieu żytki, a tak że grunty zabudowane i zurbanizowane sza 429-Mi ędzychód do poszczególnych grup zanie- z wył ączeniem terenów przemysłowych, u żytków czyszcze ń (ilo ść próbek) kopalnych oraz terenów komunikacyjnych,

3) grupa C - tereny przemysłowe, u żytki kopalne, tereny komunikacyjne, 7 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1: 2 500 000 N – ilo ść próbek

Przedmiotem zainteresowania była nie całkowita zawarto ść metali, lecz ta ich cz ęść , której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc słabo zwi ązana i łatwo ługowal- na. Gleby mineralizowano zatem w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90ºC, w ci ągu 1 go- dziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spek- trometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY

23

70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z u życiem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geolo- gicznego w Warszawie. Kontrol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referen- cyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść opróbowania (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kar- tografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna prób- ka - jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie punktowej. Lokalizacj ę miejsc opróbowania (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedsta- wiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfi- kowanych do grupy A (zgodnie z Rozporz ądzeniem z dnia 9 wrze śnia 2002 r.).

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęż eń dopusz- czalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych określonych dla gleb obszarów niezabudowanych całego kraju (tabela 3). Przeci ętne zawarto ści badanych pierwiastków w glebach arkusza s ą ni ższe od warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Pod wzgl ędem zawarto ści metali, wszystkie spo śród badanych próbek spełniaj ą warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na ich wielo- funkcyjne u żytkowanie. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo żli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady wodne

Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęż kimi oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęż eń substancji, które powoduj ą, że urobek jest zanie-

24

czyszczony (Dz. U. Nr 55 poz. 498 z 14. 05.2002 r.). Dla oceny jako ści osadów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, powy żej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 4 zamieszczono dopuszczalne za- warto ści pierwiastków w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych, obowi ązuj ące w Polsce oraz warto ści tła geochemicznego dla osadów wod- nych Polski i warto ści PEL .

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy GEMONOS , zawieraj ącej wyniki bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego In- spektora Ochrony Środowiska. Próbki osadów s ą pobierane ze strefy brzegowej koryt rzecznych, spod powierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworz ący si ę osad charakteryzuje si ę wi ększ ą zawarto ści ą frakcji mułkowo-ilastej. W badaniach analitycznych wykorzystano frak- cj ę ziarnowa drobniejsza ni ż 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, ołowiu, miedzi, niklu i cyn- ku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP- AES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, oznaczenia kadmu wykonano metod ą spektrometrii mas z jonizacj ą w plazmie indukcyjnie sprz ężonej (ICP-MS), tak że z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, a oznaczenia zawarto ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej przy zastosowaniu techniki zimnych par (CV-AAS). Wszystkie oznaczenia wykonano w labo- ratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta obwiedzionego odmiennymi kolorami dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych lub niezanieczyszczonych i o przekroczonych warto ściach PEL . Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść co najmniej jednego pierwiastka przewy ższała doln ą granic ę warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku zakwalifiko- wania osadu do zanieczyszczonego ka żdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków decydujących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Spo śród jezior znajduj ących si ę na arkuszu zbadane zostały osady siedmiu jezior: Biel- skiego, Kole ńskiego, Gorzy ńskiego, Mierzyn (Mierzy ńskie), Muchocin (Winnogóra), Tuczno i Płotki. Osady jeziora Płotki charakteryzuj ą si ę podwy ższon ą w stosunku do tła geochemicz-

25

nego zawarto ści ą ołowiu, arsenu, chromu, kadmu, miedzi, cynku i rt ęci, przy czym zawarto ść ołowiu jest wy ższa ni ż warto ść PEL , powy żej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Ponadto zaobserwowano podwy ższon ą w stosunku do tła geochemicz- nego zawarto ść chromu, cynku, miedzi, ołowiu i rt ęci w osadach jeziora Tuczno, ołowiu i rt ęci - w osadach jeziora Gorzy ńskiego i Mierzyn, oraz miedzi - w osadach jeziora Kole ńskiego. W żadnej z próbek nie stwierdzono zawarto ści szkodliwych składników wy ższych ni ż dopusz- czalne ich st ęż ania według rozporz ądzenia (Rozporz ądzenie z dnia 16 kwietnia 2002 r.). Dane prezentowane na mapie umo żliwiaj ą jedynie oceny zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści do- puszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka. Tabela 4. Zawarto ść pierwiastków w osadach jeziornych (mg/kg) Rozpo- Tło Mierzyn (Mie- Muchocin Pierwia- rz ądze- Bielskie Kole ńskie Gorzy ńskie Tuczno Płotki PEL** geo- rzy ńskie) (Winnogóra) stek nie (2002 r.) (2002 r.) (1997 r.) (1997 r.) (1999 r.) chemicz (1997 r.) (1996 r.) MŚ* ne Arsen 30 17 <5 <5 <5 5 5 <5 5 16 (As) Chrom 200 90 6 3 5 6 6 6 12 11 (Cr) Cynk 1000 315 73 51 55 66 70 64 131 226 (Zn) Kadm 7,5 3,5 <0,5 <0,5 <0,5 0,5 1 0,9 0,5 3,0 (Cd) Mied ź 150 197 7 8 18 9 9 7 17 16 (Cu) Nikiel 75 42 6 4 5 5 5 3 9 7 (Ni) Ołów 200 91 11 20 14 32 30 33 64 115 (Pb) Rt ęć 1 0,49 <0,05 0,058 0,062 0,13 0,13 0,08 0,21 0,212 (Hg) Rubryka 2: * Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęż eń substancji, które powoduj ą, że urobek jest zanieczyszczony Dz. U. Nr 55 z 14.05.2002 r., poz. 498. Rubryka 3: ** zawarto ść pierwiastka, powy żej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne wg D. D. MacDonald, 1994.

3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęż enia radionuklidów poczarnobyl- skiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994).

26

Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłu ż profili o przebiegu N-S, prze- cinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy ższonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy). Prezentacja wyników Z uwagi na to, że g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch kraw ędzi ar- kusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo żliwy, gdy ż te dwie kraw ędzie s ą zbie żne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu ż zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane s ą wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ące sum ę promienio- wania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez). Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu ż obu profili wahaj ą si ę w przedziale od około 15 do około 37 nGy/h. Przeci ętnie warto ści te wynosz ą około 20 nGy/h i s ą ni ższe od średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Powierzchni ę obszaru arkusza Mi ędzy- chód buduj ą utwory o niskich warto ściach promieniowania gamma. W południowej cz ęś ci badanego obszaru wyst ępuj ą głównie gliny zwałowe i utwory wodnolodowcowe (piaski i żwi- ry), a w północnej - w dolinie Warty - plejstoce ńskie i holoce ńskie osady rzeczne (piaski, żwi- ry i mułki) oraz holoce ńskie mady. Na północy do ść liczne s ą nagromadzenia piasków eolicz- nych, a w południowej cz ęś ci – torfów. Najwy ższa dawka promieniowania gamma zareje- strowana w profilu zachodnim (ok. 35 nGy/h) jest zwi ązana z plejstoce ńskimi glinami zwa- łowymi. Południowa cz ęść profilu wschodniego odznacza si ę wy ższymi warto ściami promie- niowania gamma (> 20 nGy/h), zwi ązanymi z glinami zwałowymi, od częś ci północnej (<20 nGy/h), gdzie wyst ępuj ą głównie utwory piaszczysto-żwirowe. St ęż enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu ż obu profili s ą bar- dzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wahaj ą si ę w przedziale od około 0,5 do około 3,2 kBq/m 2.

27

Fig. 4. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promien pierwiastkami gleb Zanieczyszczenia 4. Fig. 429W PROFIL ZACHODNI 429E PROFIL WSCHODNI trowej arkusza) arkusza) trowej Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5837819 5837787

5826689 m m 5836787 5824697

5826705 5820686

0 5 10 15 20 25 30 35 0 5 10 15 20 25 30 nGy/h nGy/h 28

iotwórczymi (na osi rz osi (na iotwórczymi

St ęż enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęż enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5837819 5837787

5826689 m m 5836787 ę dnych - opis siatki kilome- siatki opis - dnych 5824697

5826705 5820686

0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 3.5 0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 kBq/m 2 kBq/m 2

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów wytypowano uwzgl ędniaj ąc zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (Dz. U. 01.62.628) oraz Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zam- kni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmody- fikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umo żliwiaj ące pó ź- niejsz ą weryfikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró żnicowane w nawi ązaniu do 3 typów skła- dowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni ż niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony: litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: − wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo żna lokalizowa ć składowisk odpadów, − warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słu żb, − wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło ża i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy ższych kryteriów, wyznaczono: − obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, − obszary o warunkach izolacyjnych spełniaj ących przyj ęte kryteria dla okre ślonego typu składowisk odpadów, − obszary mo żliwej lokalizacji składowisk odpadów nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej. Na terenach, na których mo żliwa jest lokalizacja składowisk odpadów, zaznaczono tak- że wyrobiska po eksploatacji kopalin, które mog ą by ć rozpatrywane jako potencjalne miejsca składowania odpadów.

29

Wyst ępowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izola- cyjno ści pozwala wyró żni ć potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie: − izolacyjnych wła ściwo ści podło ża – odpowiadaj ących wyró żnionym wymaganiom składowania odpadów, − rodzajów warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych składowisk wynikaj ących z przyj ętych obszarów ochrony (b - zabudowy mieszkaniowej, obiektów u żyteczno- ści publicznej, p – przyrody i dziedzictwa kulturowego, w – wód podziemnych, z - złó ż). Dodatkowo analizowano warunkowe ograniczenia lokalizowania składowisk wynikaj ą- ce z wyst ępowania w obr ębie wyró żnionych RWU zabudowy na terenach wiejskich. Lokali- zowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie RWU posiadaj ących wymienione ograni- czenia warunkowe b ędzie wymagało ustale ń z lokalnymi władzami oraz dokumentami plani- stycznymi dotycz ącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło ża i ścian bocznych poten- cjalnych składowisk s ą uzale żnione od typu składowanych odpadów (tabela 5). Tabela 5 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów

Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ mi ąż szo ść współczynnik składowiska rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s]

N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni ż niebezpieczne i oboj ętne ≥ 1 ≤ 1×10 -9

O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró żnienie: − warunków izolacyjno ści podło ża zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu składowisk (przyj ętymi w tabeli 5), − zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło ża (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąż szo ści do 2,5 m, mi ąż szo ść lub jednorod- no ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowi- ska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro żenia powierzchni ziemi” i s ą przedsta-

30

wione razem na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przedstawiono lokalizacj ę wybranych wier- ce ń, których profile geologiczne (tabela 6) wykorzystano przy konstrukcji wydziele ń terenów POLS. Profile te przedstawiaj ą budow ę geologiczn ą do gł ęboko ści 5 m poni żej stropu pierw- szej warstwy wodono śnej poło żonej pod utworami izoluj ącymi. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro żenia głównego użytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkusza Mi ędzychód Mapy hydrogeolo- gicznej Polski w skali 1:50 000 (Pacholewski, 2004). Stopie ń zagro żenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak że czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró żne naturalne i antropogeniczne uwarun- kowania. Dlatego te ż obszarów o ró żnym stopniu zagro żenia nie nale ży wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wydzielone tereny o do- brej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró żnym zagro żeniu jako ści wód podziemnych. Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszem Mi ędzychód bezwzgl ędnemu wył ączeniu z lokalizowa- nia składowisk odpadów podlegaj ą: − obszar zwartej zabudowy miejscowo ści Mi ędzychód b ędącej siedzib ą Urz ędu Miasta i Gminy i Starostwa Powiatowego oraz miejscowo ści Gła żewo, − obszar specjalnej ochrony ptaków NATURA 2000 „Puszcza Notecka” (Shadow List), − tereny źródliskowe, bagienne i podmokłe, − łąki na glebach pochodzenia organicznego, − obszary le śne o powierzchni powy żej 100 hektarów, − powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie dolin rzek: Warty (ni ższy taras zalewowy 1-3 m p.k.rz. oraz wy ższy taras zalewowy 3- 5 m p.k.rz.), Kamionki, Bieliny i mniejszych cieków, − obszar nie obwałowanego odcinka doliny Warty na północ i północny-wschód od Mi ędzychodu zagro żony powodzi ą (w czasie powodzi w 1997 roku wody Warty nie wyst ąpiły z koryta),

31

− tereny o spadkach powy żej 10 0 w okolicach Kozich Gór, gdzie wyst ępuj ą strome wzgórza moren czołowych i koło Szarcza, − strefa (250 m) wokół jezior. Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych. Ze wzgl ędu na wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło ża i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpo średnio na powierzchni wyst ępuj ą grunty spoiste spełniaj ące kryteria przepuszczalno ści (tabela 5) lub grunty spoiste, których strop znajduje si ę nie gł ębiej, ni ż 2,5 m p.p.t. Na analizowanym obsza- rze takimi gruntami s ą iły formacji pozna ńskiej, przykryte cienk ą pokryw ą glin oraz gliny zwałowe zlodowacenia Wisły oraz piaszczyste gliny supraglacjalne. W obr ębie wyst ępowania czwartorz ędowych glin zwałowych zlodowacenia Wisły wy- znaczono obszary predysponowane do lokalizacji składowisk odpadów oboj ętnych. Wychodnie tych glin zwałowych wyst ępuj ą powszechnie w centralnej i południowej cz ęś ci analizowanego terenu. Wsz ędzie tworz ą stosunkowo cienk ą (1–7 m) pokryw ę osadów lodowcowych w urozmaiconej litologii i zmiennym zabarwieniu. Gliny nie s ą jednorodne, składaj ą si ę z ró żnej grubo ści ławic zawieraj ących materiał mułkowy – zwi ęzłych, gliniastych oraz ubogich w ten materiał – silnie piaszczystych. Cało ść profili glin zwałowych zlodowace- nia Wisły odznacza si ę piaszczysto ści ą. Najlepiej zbadany profil omawianej warstwy izolacyjnej opisano w otworze Kamienna PIG–1. Pod piaskami lodowcowymi wyst ępuj ą tu 6 m kompleks glin lodowcowych. S ą to gliny o ró żnym stopniu utlenienia wyra żonym obecno ści ą ławic glin br ązowych i jasnobr ą- zowych, przeławiconych glinami szarymi i ciemnoszarymi. Obszary predysponowane do ewentualnej lokalizacji składowisk odpadów oboj ętnych, wyznaczone w miejscu kartograficznych wydziele ń glin zlodowacenia Wisły znajduj ą si ę na terenie gminy Przytoczna koło Strychów, Wierzbna i Muchocina oraz gminy Mi ędzychód w okolicach Gorzycka Starego, Kamiennej, Wielowsi–Gorzynia Wielkopolskiego, Wiktoro- wa, Skrzydlewa, Gła żewa i na wschód od Mnichów. Mi ędzy Gorzyniem a Dormowem w gminie Mi ędzychód, w miejscu powierzchniowych wyst ąpie ń glin piaszczystych, lodowcowych, supraglacjalnych wyznaczono obszar predyspo- nowany do lokalizacji składowisk odpadów oboj ętnych, na którym nale ży liczy ć si ę ze zmiennymi wła ściwo ściami izolacyjnymi skał podło ża. Gliny te maj ą niewielkie mi ąż szo ści (do 3,0 m) i zmienne cechy litologiczne, strukturalne i teksturalne.

32

Obszary najbardziej predysponowane do składowania odpadów oboj ętnych znajduj ą si ę koło Kamionnej i Starego Gorzycka w cz ęś ci środkowej, gdzie gliny zlodowacenia Wisły zalegaj ą bezpo średnio na glinach zlodowacenia Warty tworz ąc mi ąższy pakiet (od 8,0 do 16,0 m). Gliny zlodowacenia Warty s ą ciemnoszare piaszczyste, w stropie zwietrzałe, bogate w ró żnorodny materiał żwirowy. Równie ż ze wzgl ędu na ukształtowanie powierzchni terenu obszary predysponowane do lokalizowania składowisk wyznaczone w cz ęś ci środkowej s ą korzystniejsze od tych wyty- powanych w cz ęś ci południowej. Obszary wyznaczone w cz ęś ci środkowej s ą mało urozma- icone i maj ą w wi ększo ści powierzchnie równinne, w przeciwie ństwie do obszarów w cz ęś ci południowej, gdzie powierzchnia wysoczyzny jest znacznie urozmaicona (deniwelacje do- chodz ą do kilku metrów), a lokalnie mog ą wyst ępowa ć nachylenia ponad 10 0. Obszary predysponowane dla lokalizacji składowisk odpadów oboj ętnych wytypowano w obr ębie wysoczyzny, w przewadze falistej, o kilkumetrowych deniwelacjach, rzadziej pła- skiej. Wysoczyzna odznacza si ę „blokow ą” struktur ą, gdy ż rozci ęta jest na mniejsze cz ęś ci subglacjalnymi rynnami. Wyznaczone pod składowanie odpadów obszary zajmuj ą du że powierzchnie i s ą do- godnie zlokalizowane w pobli żu dróg dojazdowych. W obr ębie wyznaczonych obszarów dokonano podziału na rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) składowania odpadów na podstawie zalecanych ogranicze ń warunko- wych. Na analizowanym obszarze ograniczenia warunkowe stanowiły: − poło żenie w granicach obszaru chronionego krajobrazu Mi ędzychód „H”, − poło żenie w granicach Sierakowskiego Parku Krajobrazowego i Pszczewskiego Par- ku Krajobrazowego oraz ich otuliny, − poło żenie w strefie wysokiej ochrony wód głównego zbiornika wód podziemnych nr 146 i najwy ższej ochrony zbiornika nr 147 (Kleczkowski, 1990). Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów komunalnych. Na omawianym terenie obszar predysponowany do ewentualnego składowania odpa- dów komunalnych wyznaczono koło Zatomia Nowego w gminie Mi ędzychód. Gruntami izo- luj ącymi s ą tu iły formacji pozna ńskiej przykryte cienk ą pokryw ą glin. Łączna mi ąż szo ść iłów wynosi tu około 10 m, a pokrywa glin ma 1 m mi ąż szo ści (Ro- manek, 2002). Akumulowane w miocenie iły pozna ńskie wykształcone s ą jako dwie warstwy ilaste rozdzielone w ęglem brunatnym. Doln ą warstw ę ilast ą, o mi ąż szo ści około 4 m, buduj ą iły brunatne, zw ęglone. Podrz ędnie w profilu wyst ępuj ą pyły i pyły piaszczyste, zw ęglone.

33

Warstwa węgli brunatnych rozdzielaj ących iły ma mi ąż szo ść 1-3 m. Górn ą warstw ę ilast ą, o mi ąż szo ści kilku metrów, buduj ą iły ciemnoszare, szare, szarozielone i szaroniebieskie. Iły pstre, ze wzgl ędu na swoje korzystne wła ściwo ści izolacyjne u żywane s ą do kon- strukcji sztucznych barier przy budowach składowisk odpadów (Majer, 2003) i dlatego obszar wyznaczony pod ewentualne składowanie odpadów komunalnych po dokładniejszych bada- niach geologiczno-in żynierskich (okre ślenie mi ąż szo ści iłów i współczynnika filtracji) mo że okaza ć si ę odpowiedni do składowania odpadów niebezpiecznych. Wyznaczony obszar ogranicza warunkowo poło żenie w zasi ęgu strefy wysokiej ochro- ny wód głównego zbiornika wód podziemnych nr 146 i strefy najwy ższej ochrony wód zbior- nika nr 147. Poza tym terenem, w strefie gł ęboko ści do 10,0 m p.p.t. nie wyst ępuj ą osady ilaste, któ- re mogłyby stanowi ć barier ę izolacyjn ą dla składowania odpadów komunalnych. Ocena najbardziej korzystnych warunków hydrogeologicznych Wyst ępuj ą tu dwa obszary wodono śne spełniaj ące kryteria głównego zbiornika wód podziemnych: czwartorz ędowy zbiornik nr 147 – Dolina Rzeki Warty (Sieraków – Mi ędzy- chód) i trzeciorz ędowy zbiornik nr 146 Jezioro Byty ńskie–Wronki–Trzciel. Wysokim stopniem zagro żenia charakteryzuje si ę teren poło żony w dolinie Warty, na jej prawym brzegu, w obr ębie miasta Mi ędzychód oraz na południe od niego. Średni poziom zagro żenia wód podziemnych stwierdzono w obr ębie masywów le śnych Pszczewskiego i Sie- rakowskiego Parku Krajobrazowego. Pozostałe rejony maj ą niski lub bardzo niski stopie ń zagro żenia wód podziemnych i na tych terenach wyznaczono obszary potencjalne dla lokali- zacji składowisk odpadów. Użytkowe wody podziemne wyst ępuj ą w dwóch poziomach: czwartorz ędowym i trze- ciorz ędowym. Poziomem powszechnie u żytkowym jest czwartorz ędowy poziom mi ędzygli- nowy górny, zło żony z piasków i żwirów fluwioglacjalnych. Jego zasilanie odbywa si ę po- przez przes ączanie z wód powierzchniowych lub infiltracj ę opadów poprzez niewielkiej mi ąż szo ści kompleks glin morenowych. Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na obszarze obj ętym arkuszem Mi ędzychód udokumentowano cztery zło ża kopalin. S ą to dwa zło ża kruszyw naturalnych, zło że ropy naftowej z towarzysz ącym gazem ziemnym oraz zło że w ęgla brunatnego. Zło ża znajduj ą si ę na terenach bezwzgl ędnie wył ączonych z mo żliwo ści składowania odpadów, ich wyrobiska po zako ńczonej eksploatacji nie powinny by ć rozpatrywane pod tym kątem. Przemawia za tym równie ż ich zawodnienie.

34

Jedynie zło że kruszywa naturalnego „Nowe Gorzycko”, dotychczas nieeksploatowane, znajduje si ę w obr ębie obszaru predysponowanego do lokalizowania składowisk, nieposiada- jącego naturalnej bariery izolacyjnej. Kopalin ę stanowi ą piaski fluwioglacjalne z domieszką żwiru. Mi ąż szo ść zło ża wynosi średnio 7,8 m, grubo ść nadkładu 1,5 m. Zło że jest suche. Wy- robisko powstałe po ewentualnej eksploatacji mo że by ć rozpatrywane w przyszło ści jako miejsce składowania odpadów. Znajduj ące si ę w Gła żewie, Stokach i Brze źnie niewielkie wyrobiska poboru kruszywa naturalnego na potrzeby lokalne nie powinny by ć rozpatrywane pod k ątem składowania od- padów, gdy ż równie ż znajduj ą si ę na terenach bezwzgl ędnie wył ączonych z mo żliwo ści skła- dowania odpadów. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró żnio- nych typów odpadów nale ży traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk na obszarze plano- wanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie bada ń geolo- gicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geo- logiczno–in żynierskiej i hydrogeologicznej, doł ączonych do wniosku o wydanie decyzji o wa- runkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzgl ędnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równie ż na etapie uzgodnienia warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uci ąż liwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mog ących pogorszy ć stan środowi- ska. Oprócz bowiem uwzgl ędnienia ogranicze ń prawnych, odnosz ących si ę do tego typu in- westycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą za- si ęgi wyst ępowania w podło żu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowi ących do- br ą naturaln ą izolacj ę dla poło żonych gł ębiej poziomów wodono śnych. Przy wyznaczaniu obszarów predysponowanych do lokalizacji składowisk odpadów uwzgl ędniono profile 10 otworów wiertniczych (tabela 6).

35

Tabela 6 Zestawienie wybranych profili otworów wiertniczych w rejonie potencjalnych obszarów lokalizowania składowisk odpadów Gł ęboko ść do zwiercia- dła wody podziemnej Profil geologiczny wyst ępuj ącego pod war- Nr otworu Mi ąż szo ść stw ą izolacyjn ą Archiwum na mapie warstwy [m p.p.t.] i nr otworu dokumenta- izolacyjnej cyjnej strop [m] warstwy Litologia zwierciadło zwierciadło [m p.p.t.] i wiek warstwy nawiercone ustalone

1 2 3 4 5 6 7 0,0 gleba 0,15 żwir 1,54 glina IG 4,33 ił czarny 1 b.d. 9,15 b.d. b.d. 22815 4,48 glina 10,69 węgiel 10,84 glina 12,39 węgiel 0,0 gleba 0,31 żwir 0,93 glina IG 1a 4,03 węgiel Q 3,1 b.d. b.d. 22817 4,65 ił czarny z w ęglem 5,58 węgiel 6,20 glina 0,0 Gleba 0,3 Piasek drobnoziarnisty 2,4 Piasek gruboziarnisty ze IG żwirem 2 Q 11,9 b.d. b.d. 82290 3,1 glina piaszczysta z drobny- mi kamieniami 7,7 glina z otoczakami 10,0 glina 0,0 gleba 0,5 glina piaszczysta 2,0 glina piaszczysta 2,5 piasek drobnoziarnisty 2,5 8,0 glina zwałowa BH 3 9,0 żwir Q 3,5 4290042 10,5 glina zwałowa 11,0 żwir 11,0 13,0 glina zwałowa 14,0 piasek ze żwirem, glina 16,0 piasek ze żwirem, glina 0,0 gleba 0,6 glina piaszczysta BH 4 2,5 piasek pylasty Q 1,9 2,5 2,5 4290088 3,6 piasek pylasty 7,5 Opoka 0,0 gleba 0,5 piasek drobnoziarnisty 2,0 glina piaszczysta BH 5 6,2 glina piaszczysta Q 5,0 4290131 7,0 piasek drobnoziarnisty 7,0 7,0 9,0 glina 12,0 glina

36

1 2 3 4 5 6 7 0,0 gleba 0,3 glina Q BH 13,0 glina zwałowa 6 105,7 4290113 14,4 glina zwałowa 14,4 98,0 ił Ng 106,0 węgiel brunatny 114,0 0,0 glina piaszczysta 6,0 glina zwałowa 12,0 glina piaszczysta 14,0 glina zwałowa BH 7 15,0 piasek ze żwirem, otoczaki Q 71,0 4290036 16,0 glina zwałowa , otoczaki 20,0 glina zwałowa, otoczaki 20,0 72,0 piasek drobnoziarnisty 72,0 77,0 piasek średnioziarnisty glina zwałowa, profil nie- 0,0 znany 19,0 19,0 19,0 piasek, profil nieznany BH 19,5 8 piasek drobnoziarnisty Q 19,0 4290029 20,5 piasek ró żnoziarnisty, żwir 21,4 żwir 24,0 żwir 0,0 gleba 0,3 glina zwałowa 5,0 piasek gruboziarnisty BH 6,5 piasek ze żwirem 9 Q 4,7 4290066 17,0 piasek gruboziarnisty, żwir 27,2 piasek gruboziarnisty, żwir 27,2 27,2 29,0 glina zwałowa, otoczaki 36,7 glina zwałowa, otoczaki

Obja śnienia: BH – Bank HYDRO, IG – CAG PIG Q – czwartorz ęd, Ng - neogen b.d. – brak danych

X. Warunki podło ża budowlanego

Na obszarze arkusza Mi ędzychód geologiczno-in żynierskie warunki podło ża budowla- nego okre ślono z wył ączeniem obszarów wyst ępowania złó ż kopalin, rezerwatów przyrody, Pszczewskiego i Sierakowskiego Parku Krajobrazowego, terenów le śnych i rolnych w klasie I–IVa, ł ąk na glebach pochodzenia organicznego, rejonów zwartej zabudowy oraz mi ędzywa- la rzeki Warty. Znaczne obszary zajmuj ą lasy, w tym fragment Puszczy Noteckiej. Du że obszary wyso- czyzny na południe i południowy wschód od Mi ędzychodu zajmuj ą grunty rolne chronionych klas bonitacyjnych oraz chronione ł ąki. O warunkach geologiczno-in żynierskich terenu decyduje skład litologiczny skał i grun- tów, ich stan, ukształtowanie powierzchni terenu, a tak że poło żenie zwierciadła wód pod-

37

ziemnych. Uwzgl ędniaj ąc powy ższe kryteria wydzielono rejony o warunkach geologiczno- in żynierskich korzystnych i niekorzystnych dla budownictwa. Obszary wyst ępowania gruntów spoistych: zwartych, półzwartych, twardoplastycznych, gruntów niespoistych średniozag ęszczonych i zagęszczonych, na których zwierciadło wód gruntowych le ży poni żej 2 m, zakwalifikowano do rejonów o korzystnych warunkach budow- lanych. Grunty niespoiste ( średnio zag ęszczone i zag ęszczone) reprezentowane s ą przez piaski i żwiry fluwialne, glacjalne i fluwioglacjalne zlodowace ń środkowopolskich i północno- polskich. Wyst ępuj ą one na powierzchni w południowej cz ęś ci obszaru arkusza w rejonie Zielomy śla, Stoków i Gła żewa oraz w cz ęś ci północnej. Obszarami korzystnymi dla budownictwa s ą tak że tereny zlokalizowane na wysoczy ź- nie (na południe od Warty), m. in. wokół: Gła żewa, Gorzycka Nowego i Wierzbna. Wyst ępu- ją tu nieskonsolidowane i małoskonsolidowane grunty zlodowace ń północnopolskich oraz grunty o lepszym skonsolidowaniu zlodowace ń starszych warty i odry, najcz ęś ciej w stanie zwartym i półzwartym oraz piaszczyste grunty wodnolodowcowe i lodowcowe: zagęszczone i średniozag ęszczone utworzone w fazie pozna ńskiej zlodowacenia północnopolskiego. Lo- kalnie mog ą tam jednak wyst ępowa ć podwy ższone warto ści spadków terenu. Tereny o utrudnionych warunkach dla budownictwa to obszary wyst ępowania na po- wierzchni gruntów niespoistych w stanie lu źnym. S ą to plejstoce ńskie piaski eoliczne wyst ę- puj ące w licznych wydmach i polach piasków przewianych na północ od Warty, w okolicy wioski Malecz oraz w lasach na południe od D ąbrówki i Wielkiej Woli. Obszary o niekorzystnych warunkach podło ża budowlanego wyst ępuj ą głównie w dolinach rzeki Warty i Kamionki, w zagł ębieniach terenu wokół jezior oraz w rynnach po- lodowcowych. Najwi ększe powierzchnie terenu o warunkach niekorzystnych wyst ępuj ą w ob- rębie niskiego tarasu Warty, gdzie woda gruntowa zalega na gł ęboko ści mniejszej ni ż 2 m, lub wyst ępuje na powierzchni tworz ąc podmokło ści, miejsca zabagnione i torfowiska. W strefach wyst ępowania gruntów organicznych, wody gruntowe s ą generalnie agre- sywne dla betonów. Najcz ęś ciej spotykane s ą tu grunty piaszczyste, lu źne utworzone w czasie zlodowace ń północnopolskich. Cz ęsto wyst ępuj ą tu grunty spoiste, mi ękko-plastyczne, piasz- czysto--madowe oraz grunty organiczne: próchniczne i torfowe utworzone w wyniku holo- ce ńskiej akumulacji substancji organicznej. Tereny ich wyst ępowania s ą niekorzystne dla budownictwa. Rzeka Warta nie posiada wałów przeciwpowodziowych na wschód od Mi ędzychodu, st ąd dochodzi tutaj do zalewania terenów przybrze żnych przy wysokim stanie wód.

38

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Obszar arkusza Mi ędzychód jest bardzo urozmaicony pod wzgl ędem przyrodniczo- krajobrazowym. Przewa żaj ącą jego cz ęść , zwłaszcza w cz ęś ci północnej, pokrywaj ą lasy ro- sn ące na równinach i pagórkach pochodzenia eolicznego. Na południe od doliny Warty wy- st ępuje obszar wysoczyzny, urozmaicony gł ębokimi rynnami polodowcowymi, cz ęsto wypeł- nionymi strumieniami i jeziorami oraz podmokłymi obszarami z charakterystyczn ą faun ą i florą bagienn ą. Lasy oraz liczne jeziora pokrywaj ą ponad 50% powierzchni terenu. W lasach przewa ża- ją drzewostany sosnowe, typu boru świe żego i suchego. Inne gatunki drzew cz ęsto spotykane to: brzoza, świerk, d ąb, buk, olsza i grab. Ochronie podlegaj ą ł ąki na glebach pochodzenia organicznego poło żone w rynnach polodowcowych w rejonie: Kamionki, Dormowa, Stry- chowa, Zielomy śla i Goraja, a tak że w dolinie Warty w rejonie Mierzyna i Mokrzca. Ze wzgl ędu na wysokie klasy bonitacyjne (I–IVa) chronione są tak że gleby zlokalizowane na wysoczy źnie w rejonie: Kamionnej, Gorzynia, Gła żowa i Gorzycka. W obr ębie terenu arkusza ochronie prawnej podlegaj ą: rezerwaty przyrody: „Kolno Mi ędzychodzkie” i „Dolina Kamionki”, Pszczewski Park Krajobrazowy wraz ze stref ą ochronn ą, Sierakowski Park Krajobrazowy, obszar chronionego krajobrazu Obszar „H” Mi ę- dzychód, liczne pomniki przyrody oraz u żytki ekologiczne. W dolinie rzeki Kamionki, na wschód od Mi ędzychodu, pomi ędzy jeziorami Bielskim, Kludno i Kole ńskim, utworzony został w 1959 roku rezerwat le śny „Kolno Mi ędzychodzkie”. Jest to las mieszany, składaj ący si ę głównie z olszy czarnej, sporadycznie z jesionu, z grupami okazałych d ębów szypułkowych, porastaj ących półwysep Jeziora Kole ńskiego (tabela 8). Tabela 8 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i u żytków ekologicznych

Nr Gmina obiektu Forma Rok zatwier- Rodzaj obiektu Miejscowo ść ochrony dzenia (powierzchnia w ha) na ma- Powiat pie 1 2 3 4 5 6 Mi ędzychód L – „Kolno Mi ędzychodzkie” 1 R Kolno 1950 mi ędzychodzki (14,77) Mi ędzychód L – „Dolina Kamionki” 2 R Mnichy 2004 mi ędzychodzki (59,18) Mi ędzychód L – „Papiernia” 3 R Mnichy * mi ędzychodzki (38,0) Mi ędzychód 4 P Zamy ślin 1972 Pn, G – granit mi ędzychodzki Mi ędzychód 5 P Drzewce * Pż – d ąb szypułkowy mi ędzychodzki

39

1 2 3 4 5 6 Mi ędzychód 6 P Mierzynek * Pż – lipa drobnolistna mi ędzychodzki Mi ędzychód 7 P Mierzyn 1990 Pż – d ąb szypułkowy mi ędzychodzki Mi ędzychód 8 P Przedlesie * Pż – d ąb szypułkowy mi ędzychodzki Mi ędzychód 9 P Przedlesie * Pż – d ąb szypułkowy mi ędzychodzki Mi ędzychód 10 P Bielsko * Pż – sosna wejmutka mi ędzychodzki Mi ędzychód 11 P Muchocin 1990 Pż – 2 d ęby i wi ąz szypułkowy mi ędzychodzki Mi ędzychód 12 P Muchocin 1990 Pż – 6 d ębów szypułkowych mi ędzychodzki Mi ędzychód 13 P Puszcza * Pż – lipa szerokolistna mi ędzychodzki Mi ędzychód 14 P Puszcza * Pż – d ąb szypułkowy mi ędzychodzki Mi ędzychód 15 P Mi ędzychód 2003 Pż - wi ąz mi ędzychodzki Mi ędzychód 16 P Przedlesie 1975 Pż – wierzba krucha mi ędzychodzki Mi ędzychód 17 P Mi ędzychód 2003 Pż – d ąb burgundzki mi ędzychodzki Mi ędzychód 18 P Mi ędzychód 1990 Pż – cis pospolity mi ędzychodzki Mi ędzychód 19 P Mi ędzychód 1957 Pż – d ąb szypułkowy mi ędzychodzki Mi ędzychód 20 P Mi ędzychód 1990 Pż – d ąb szypułkowy mi ędzychodzki Przytoczna 21 P Wierzbno 1990 Pż – 2 wi ązy szypułkowe mi ędzychodzki Przytoczna 22 P Wierzbno 1990 Pż – grupa lip drobnolistnych mi ędzychodzki Przytoczna Pż – aleja drzew pomnikowych - 47 23 P Wierzbno 1990 mi ędzychodzki dębów szypułkowych Mi ędzychód 24 P Gorzy ń 1956 Pż – 3 d ęby szypułkowe mi ędzychodzki Mi ędzychód 25 P Gorzy ń 1975 Pż – 29 buków zwyczajnych mi ędzychodzki Mi ędzychód 26 P Gorzy ń 1956 Pż – 13 buków zwyczajnych mi ędzychodzki Mi ędzychód 27 P Gorzy ń 1990 Pż – 2 cisy pospolite mi ędzychodzki Mi ędzychód 28 P Gorzy ń 1957 Pż – buk zwyczajny purpurowy mi ędzychodzki Mi ędzychód 29 P Gorzy ń * Pż – d ąb szypułkowy mi ędzychodzki Mi ędzychód 30 P Papiernia 2002 Pż – buk zwyczajny mi ędzychodzki Mi ędzychód 31 P Papiernia 2002 Pż – buk zwyczajny międzychodzki Mi ędzychód 32 P Papiernia 2002 Pż – buk zwyczajny mi ędzychodzki Mi ędzychód 33 P Papiernia 2002 Pż – buk zwyczajny mi ędzychodzki

40

1 2 3 4 5 6 Mi ędzychód 34 P Mnichy 1956 Pż – 10 lip drobnolistnych mi ędzychodzki Mi ędzychód 35 P Mnichy 1990 Pż – 13 cisów pospolitych mi ędzychodzki Pszczew 36 P Szarcz 1990 Pż – d ąb szypułkowy mi ędzyrzecki Pszczew 37 P Stoki 1990 Pż – d ąb szypułkowy mi ędzyrzecki Mi ędzychód 38 P Papiernia 2002 Pż – d ąb szypułkowy mi ędzychodzki Mi ędzychód 39 P Papiernia 2002 Pż – sosna zwyczajna mi ędzychodzki Mi ędzychód 40 P Papiernia 2002 Pż – sosna zwyczajna mi ędzychodzki Mi ędzychód 41 P Papiernia 2002 Pż – sosna zwyczajna mi ędzychodzki Mi ędzychód 42 P Papiernia 2002 Pż – 9 d ębów zwyczajnych mi ędzychodzki Mi ędzychód 43 P Papiernia 1991 Pż – d ąb szypułkowy mi ędzychodzki Mi ędzychód 44 P Papiernia 2002 Pż – buk zwyczajny mi ędzychodzki Mi ędzychód 45 P Papiernia 1991 Pż – 2 d ęby szypułkowe mi ędzychodzki Mi ędzychód 46 P Papiernia 1991 Pż – 4 d ęby szypułkowe mi ędzychodzki Mi ędzychód 47 P Papiernia 1991 Pż – d ąb szypułkowy mi ędzychodzki Mi ędzychód 48 P Papiernia 2002 Pż – modrzew europejski mi ędzychodzki Mi ędzychód 49 P Papiernia 2002 Pż – modrzew europejski mi ędzychodzki Mi ędzychód 50 P Papiernia 2002 Pż – buk zwyczajny mi ędzychodzki Mi ędzychód 51 P Papiernia 2002 Pż – buk zwyczajny Międzychodzki Mi ędzychód Wyspa na Jeziorze Mierzy ńskim 52 U Mierzyn 1993 Międzychodzki (1,04) Mi ędzychód las ze starodrzewiem 53 U Muchocin * mi ędzychodzki (3,62) Mi ędzychód Wyspa na Jeziorze Winnogórskim 54 U Muchocin 1993 mi ędzychodzki (0,39) Mi ędzychód Trzy wyspy na Jeziorze Bielskim 55 U Bielsko 1993 mi ędzychodzki (1,32) Mi ędzychód Wyspa na Jeziorze Gorzy ńskim 56 U Gorzy ń 1993 mi ędzychodzki (1,08) Mi ędzychód Wyspa na Jeziorze Du że Dormowskie 57 U Dormowo 1993 mi ędzychodzki (0,21) Mi ędzychód las ze starodrzewiem 58 U Papiernia 1995 mi ędzychodzki (0,53) Mi ędzychód las ze starodrzewiem 59 U Papiernia 1995 mi ędzychodzki (14,46) Rubryka 2 - R – rezerwat; P – pomnik przyrody; U – u żytek ekologiczny Rubryka 5 - * - obiekt projektowany lub proponowany przez słu żby ochrony przyrody Rubryka 6 - rodzaj rezerwatu: L – le śny; - rodzaj pomnika przyrody: P ż – żywej; Pn – nieo żywionej - rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy

41

Rezerwat „Dolina Kamionki” powołano na mocy rozporządzenia Wojewody Wielko- polskiego z 2004 roku na terenie Pszczewskiego Parku Krajobrazowego. Jest to rezerwat le- śny o powierzchni 59,18 ha, poło żony w dolinie rzeki Kamionka mi ędzy wioskami Mnichy i Kamionna. Został on ustanowiony dla zachowania ekosystemów zwi ązanych z dolin ą rzeki, wraz z charakterystycznymi dla nich gatunkami ro ślin. Kraw ędzie doliny porasta las gr ądowy z okazałymi bukami, grabami, d ębami i jaworami. Żyj ą tu jelenie, dziki, sarny oraz liczne ptaki. W dolinie rzeki Kamionka projektuje si ę utworzenie rezerwatu le śnego o nazwie „Pa- piernia”. Pszczewski Park Krajobrazowy utworzony został w 1986 roku. Jego powierzchnia wraz z otulin ą przekracza 45 000 ha. Tworz ą go dwa odr ębne kompleksy. Pierwszy, poło żony pra- wie w cało ści na arkuszu Skwierzyna, a obejmuj ący teren obni żenia Obrza ńskiego i rynien polodowcowych, przechodzi na obszar arkusza Mi ędzychód w jego południowo-zachodniej cz ęś ci. Drugi kompleks tego parku znajduje si ę przy wschodniej granicy arkusza i obejmuje obszar doliny rzeki Kamionki, od południowego kra ńca arkusza do miejscowo ści Kamionna. Wi ększ ą cz ęść parku i jego otulin ę pokrywaj ą lasy sosnowe z domieszk ą d ębów, buków, olch, świerków i grabów. Żyje tu wiele gatunków zwierz ąt, a w śród nich: jelenie, sarny, lisy, tchó- rze, dziki, borsuki i kuny. Do najwi ększych z licznie wyst ępuj ących tutaj jezior nale żą : Dor- mowskie Du że i Małe, Gł ębokie, Płytkie, Brzeskie i Szarcz. W jeziorach spotyka si ę wiele gatunków ryb, a wokół jezior żyje ponad dwie ście gatunków ptaków, mi ędzy innymi: dzikie gęsi i kaczki, perkozy, łyski, kormorany, czaple, b ąki, żurawie i mewy (Ł ęcki, 2000). Podobne walory przyrodnicze ma utworzony w 1991 roku Sierakowski Park Krajobra- zowy (Wielkopolski …, 2004). Powstał on w celu ochrony polodowcowego krajobrazu o rze źbie urozmaiconej wzgórzami morenowymi, wydmami, dolinami rzek i rynnami jezior- nymi na powierzchni 30 413 ha. Fragmenty tego parku poło żone s ą we wschodniej cz ęś ci terenu arkusza. Obejmuje on swym zasi ęgiem jeziora: Kuchenne, Mły ńskie, Lubiwiec, Jani- kowo i Barlin oraz fragment borów Puszczy Noteckiej. Centraln ą cz ęś ci obszaru arkusza zajmuje obszar chronionego krajobrazu Obszar „H” Mi ędzychód obejmuj ący tereny o znacznych warto ściach ekologicznych. Na terenie arkusza Mi ędzychód ustanowionych zostało 39 pomników przyrody żywej. Projektowane jest ustanowienie dalszych o śmiu. S ą to pojedyncze drzewa i grupy drzew, a nawet aleje drzew pomnikowych.

42

Fig. 5. Poło żenie arkusza Mi ędzychód na tle systemu ECONET (Liro, 1998) 1 - obszar w ęzłowy o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 5M – Obszar Mi ędzyrzecki, 2 - obszar w ęzłowy o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 3K – Obszar Puszczy Noteckiej, 3 - krajowy korytarz ekologiczny: 23k – korytarz Zbąszy ński Obry.

Pomnikami s ą m. in.: d ęby szypułkowe, lipy, buki zwyczajne, wierzby, wi ązy, cisy i so- sna wejmutka, odznaczaj ące si ę s ędziwym wiekiem, wielko ści ą lub niezwykłym kształtem. Jako pomnik przyrody uznano te ż głaz narzutowy, granitowy, o obwodzie 450 cm, znajduj ący si ę przy drodze polnej w Zamy ślinie. Za u żytki ekologiczne uznane zostały wyspy na jeziorach: Mierzy ńskim, Winnogór- skim, Bielskim, Gorzy ńskim i Du żym Dormowskim oraz fragmenty lasu ze starodrzewiem w rejonie le śniczówki Papiernia. Maj ą one za zadanie ochron ę bagnisk i terenów podmokłych oraz nienaruszonych obszarów brzegowych i le śnych. Projektowane jest równie ż utworzenie użytku ekologicznego w lesie w rejonie Muchocina w celu zachowania naturalnego staro- drzewia. Jak wynika z mapy systemów sieci ekologicznej ECONET wi ększo ść terenu arkusza Mi ędzychód znajduje si ę w obszarze w ęzłowym o znaczeniu mi ędzynarodowym - Obszar

43

Mi ędzyrzecki (Fig. 5). Głównymi typami siedliskowymi są: gr ąd środkowoeuropejski, bór mieszany, środkowoeuropejski bór sosnowy, żyzna buczyna ni żowa, ł ęg wierzbowo- topolowy, ł ęg olszowo-jesionowy i d ąbrowa świetlista. Znajduj ą si ę tu te ż liczne gatunki flory i fauny (zwłaszcza ptaków) wymagaj ące ochrony. Północno-zachodni ą cz ęść arkusza obejmuje obszar w ęzłowy o znaczeniu krajowym - Obszar Puszczy Noteckiej (3K). Głównymi typami siedliskowymi jest tu tak że środkowoeu- ropejski bór sosnowy, a tak że: bór wilgotny, bór bagienny, bór suchy, ł ęg wierzbowo- topolowy, ł ęg olszowo-jesionowy, ols i gr ąd środkowoeuropejski. Na południowo-zachodnim kra ńcu arkusza, na zachód od Zielomy śla, według systemu NATURA 2000 (tabela 9), znajduje si ę północna cz ęść specjalnego obszaru ochrony siedlisk PLH080002 o nazwie Jeziora Pszczewskie i Dolina Obry (Europejska …, 2004). Jest to frag- ment obszaru rynny polodowcowej jezior: Rokitno, Lubikowskie, Czarne, Białe, Jeziorko i Szarcz oraz ozu zlokalizowanego na zachód od Zielomy śla. Obszar ten obejmuje jeziora, torfowiska i bagna z ro ślinno ści ą brzegow ą. Wyst ępuje tutaj wiele cennych gatunków ptac- twa. Lista obszarów specjalnej ochrony siedlisk została przesłana do Unii Europejskiej i jest na etapie uzgodnie ń, a informacje na ten temat zaczerpni ęto ze strony internetowej Minister- stwa Środowiska(Natura 2000…, 2005). Natomiast organizacje pozarz ądowe zaproponowały wł ączenie do Sieci Natura 2000 nast ępuj ące tereny: „Ostoja Mi ędzychodzko-Sierakowska” i „Sieraków” jako specjalne ob- szary ochrony siedlisk oraz „ Puszcz Notecka” i „Jeziora Pszczewskie i Dolina Obry” jako obszary specjalnej ochrony ptaków. Tabela 9 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Poło żenie centralnego Po- Typ Nazwa obszaru Poło żenie administracyjne obszaru Kod punktu obszaru wierzch Lp. ob- i symbol ozna- obszaru Długo ść Szeroko ść nia Kod Wojewódz- szaru czenia na mapie Powiat Gmina geogr. geogr. obszaru NUTS two 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Jeziora Pszcze w- PLH skie i Dolina PL041 Przytoczna, 1 B E 15 53 41 N 52 21 47 15294,1 lubuskie Mi ędzyrzecz 080002 Obry PL0F2 Pszczew (S) Rubryka 4: w nawiasie symbol obszaru na mapie S – specjalny obszar ochrony siedlisk

XII. Zabytki kultury

Obszar arkusza mapy Mi ędzychód, obfituje w wiele cennych zabytków, świadcz ących o bogatej przeszło ści tych ziem.

44

Z wykopalisk archeologicznych, których wiele znajduje si ę w tym rejonie wiemy, że najstarsze ślady osadnictwa datowane s ą na starsz ą epok ę kamienia - paleolit. Świadcz ą o tym znaleziska z okolic Muchocina. Na ślady pobytu człowieka w młodszej epoce kamienia – neolicie natrafiono w Mierzynie. Z młodszej epoki br ązu pochodz ą znaleziska ( ślady osady i cmentarzysko) z Mierzyna i Mi ędzychodu. W okresie wczesno średniowiecznym okolice Mi ę- dzychodu zamieszkiwane były przez Polan. Świadcz ą o tym grodziska znajduj ące si ę w oko- licy: Gorzycka, Muchocina i Kolna. Pierwsza wzmianka o Mi ędzychodzie w źródłach pisanych pochodzi z 1378 roku. Tere- ny te były rejonem działalno ści osadniczej cystersów z klasztoru w Zemsku koło Bledzewa. Prawa miejskie Mi ędzychód otrzymał w ko ńcu XIV wieku. Pierwszymi wła ścicielami Mi ę- dzychodu byli Grzymałowie, pó źniej (XV wieku) Ostrorogowie. W 1597 roku Mi ędzychód na prawie 200 lat przeszedł w r ęce niemieckiego rodu Unrugów. W XVI wieku rozwin ęła si ę tutaj produkcja sukiennicza, a miasto stało si ę znacznym o środkiem protestanckim. W czasach najnowszych Mi ędzychód zasłyn ął z walk powsta ńczych w 1919 roku, w wyniku czego na mocy traktatu wersalskiego powrócił do Polski. Ciekawa historia miasta, pozostawiła wiele zabytków zarówno w mie ście jak i w jego okolicy. W centrum miasta istnieje zabytkowy zespół architektoniczny z licznymi cennymi obiektami, w śród których warto wymieni ć: zespół domów szczytowych z XVIII/XIX wieku, pó źnogotycki ko ściół św. Jana Chrzciciela z 1591 roku, ko ściół poewangelicki z 1838 roku. Nad brzegiem Warty zachował si ę szachulcowy spichlerz z XVIII wieku. Obecna siedziba Urz ędu Miasta i Gminy w Mi ędzychodzie to przebudowany dwór obronny byłych wła ścicieli miasta – rodu Unrugów. W wsi Kamionna znajduje si ę ratusz oraz pó źnogotycki ko ściół z 1499 roku z boga- tym wystrojem wn ętrza. Pi ękny dworek otoczony parkiem wraz z zespołem folwarcznym z XIX wieku znajduje si ę we wsi Mnichy. W Wierzbnie zachował si ę pałac eklektyczny z po- łowy XIX wieku z zabytkowym parkiem oraz ko ściół neogotycki z 1909 roku. W miejscowo- ści Gorzy ń znajduje si ę pałac klasycystyczny z XIX wieku, kamienna stodoła, czworaki i park z pomnikowymi drzewami. Z kolei w Kolnie obejrze ć mo żna dwór z połowy XIX wieku oraz nad jeziorem Kole ńskim grodzisko piastowskie. W okolicach Dormowa zachowały si ę zabudowania młynów wodnych, z których naj- starszy istniał ju ż w 1501 roku. We wsi Wiejce na uwag ę zasługuje ko ściół neoroma ński z XIX wieku oraz eklektyczny pałac otoczony parkiem. Zabudowania dworskie znajduj ą si ę tak że we wsiach: Strychy, Nowe Gorzycko i Radgoszcz. Park podworski zachował si ę na te-

45

renie gospodarstwa rolnego Nowiny (na północny-zachód od Stryszewa). Atrakcj ą turystycz- ną jest przeprawa promowa przez Wart ę ł ącz ąca wsie Zatom Stary i Zatom Nowy.

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Mi ędzychód posiada wyj ątkowe walory przyrodniczo-krajobrazowe i kulturowe. Północna cz ęść arkusza znajduje si ę w kompleksie le śnym Puszczy Noteckiej. Południowa cz ęść arkusza podlega ochronie w ramach Pszczewskiego Parku Krajobrazowego wraz z jego otulin ą, Sierakowskiego Parku Krajobrazowego oraz obszaru chronionego krajo- brazu Obszar „H” Mi ędzychód. Obiekty przyrody o wyj ątkowej warto ści s ą chronione w for- mie: rezerwatów, pomników przyrody i u żytków ekologicznych. Zostały one tak że zauwa żo- ne w realizowanych w Polsce programach NATURA 2000 i ECONET-Polska, dotycz ących inwentaryzacji, waloryzacji i ochrony środowiska przyrodniczego w nawi ązaniu do standar- dów europejskich. Na obszarze arkusza zlokalizowane s ą cztery udokumentowane zło ża surowców mine- ralnych. S ą to zło ża: ropy naftowej i gazu ziemnego, w ęgla brunatnego oraz kruszywa natu- ralnego. Eksploatowane jest zło że ropy naftowej i gazu ziemnego „Lubiatów” oraz złoże kru- szywa naturalnego „Wiktorowo”. Z punktu widzenia ochrony przyrody wszystkie te zło ża s ą zło żami konfliktowymi z uwagi na ochron ę wód i krajobrazu. Istniej ą ograniczone perspektywy wyszukania nowych złó ż kruszywa naturalnego zwłaszcza w rejonie Dormowa. Niezwykle wa żnym zagadnieniem w gospodarce gmin jest ochrona i wła ściwe wyko- rzystanie wód podziemnych i powierzchniowych. Trzeba d ąż yć do zmniejszenia zanieczysz- czenia wód w rzekach i jeziorach. Zaopatrzenie ludno ści w wod ę odbywa si ę z uj ęć ujmuj ą- cych wody zawarte w osadach czwartorz ędowych i mioce ńskich. Podstawowym zaleceniem dla planowania przestrzennego gmin jest zrównowa żony rozwój gospodarczy oparty na ekologicznym rolnictwie i wykorzystaniu wysokich walorów przyrodniczych, krajobrazowych i turystyczno-wypoczynkowych obszaru. S ą to przede wszystkim działania w zakresie: budowy i rozbudowy wodoci ągów, kanalizacji, oczyszczalni ścieków, uporz ądkowania gospodarki odpadami i wła ściwego stosowania nawo żenia i ochrony ro ślin. Rozwój funkcji turystyczno-rekreacyjnych i wypoczynkowych mo że nast ą- pi ć poprzez rozbudow ę i budow ę wła ściwej bazy specjalistycznej i szeroki rozwój agrotury- styki niewymagaj ącej du żych inwestycji poza odpowiedni ą promocj ą regionu w kraju i zagra- nic ą.

46

Na terenie obj ętym arkuszem Mi ędzychód wytypowano obszary predysponowane do składowania odpadów komunalnych i oboj ętnych. Miejsca ewentualnej lokalizacji składowisk odpadów komunalnych wytypowano w gminie Mi ędzychód koło Zatomia Nowego. W obszarze tym iły formacji pozna ńskiej przy- kryte s ą cienk ą pokryw ą glin zlodowacenia Wisły. W obszarach wyst ępowania glin zwałowych zlodowacenia Wisły wyznaczono rejony predysponowane do lokalizacji składowisk odpadów oboj ętnych. Wychodnie tych glin wyst ę- puj ą powszechnie w centralnej i południowej cz ęś ci analizowanego terenu. Wyznaczone w obr ębie ich wyst ąpie ń obszary znajduj ą si ę koło Wierzbna i Muchocina w gminie Przytoczno oraz w okolicach Gorzycko Starego, Kamiennej, Wielowsi–Gorzynia Wielkiego, Wiktorowa, Skrzydlewa, Gła żewa i Mnichów w gminie Mi ędzychód. Obszary najbardziej predysponowa- ne do składowania odpadów oboj ętnych znajduj ą si ę koło Kamiennej i Starego Gorzycka, gdzie gliny zlodowacenia Wisły zalegaj ą bezpo średnio na glinach starszych, tworz ąc mi ąż szy pakiet (8,0-16,0 m). Wytypowane obszary przy analizowaniu funkcji gospodarczej terenów w planowaniu przestrzennym mog ą by ć rozpatrywane jako miejsca lokalizacji inwestycji szkodliwych dla środowiska i zdrowia ludzi b ądź pogarszaj ących stan środowiska. Wskazane tereny spełniaj ą w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska uj ęte w ustawodawstwie polskim.

XIV. Literatura

BOCHE ŃSKA M. 1974 – Sprawozdanie ze zwiadu geologicznego za kruszywem naturalnym na tarasach rzeki Warty w powiecie Mi ędzychód. Archiwum Geologiczne Wielko- polskiego Urz ędu Wojewódzkiego w Poznaniu. BURYAN Z., 1984 – Sprawozdanie z prac zwiadowczych za kruszywem naturalnym w rejonie Dormowa. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. CHRUSZCZ M., 1975 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych za zło żem kru- szywa naturalnego w południowo–wschodniej cz ęś ci województwa gorzowskiego. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. CIUK E., PIWOCKI M, 1990 – Mapa złó ż w ęgla brunatnego i perspektyw ich wyst ępowania w Polsce. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. DADLEZ R., 1979 - Tektonika kompleksu cechszty ńsko-mezozoicznego. W: M. Jaskowiak- Schoeneichowa (red) - Budowa geologiczna niecki szczeci ńskiej i bloku Gorzowa. Prace Inst. Geol. Warszawa.

47

DZIOBA T., 1965 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych za zło żem kruszy- wa naturalnego w rejonie Wiktorowa. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warsza- wa. DZIOBA T., 1966 – Orzeczenie geologiczne z prac poszukiwawczych za zło żem kruszywa naturalnego w rejonie Kamionnej. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. EUROPEJSKA Sie ć Ekologiczna Natura 2000. Ministerstwo Środowiska. Warszawa. 2004.

FOLTYNIEWICZ W., 1989 – Dokumentacja geologiczna w kategorii C 2 zło ża kruszywa na- turalnego „Nowe Gorzycko”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. INFORMATOR Stan środowiska w Wielkopolsce. WIO Ś Pozna ń. 2004. INSTRUKCJA opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 – Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa.

KINAS R., 1998 – Dokumentacja geologiczna uproszczona w kategorii C 2 zło ża kruszywa naturalnego „Wiktorowo”. Archiwum Geologiczne Wielkopolskiego Urz ędu Woje- wódzkiego w Poznaniu. KLECZKOWSKI A.S. (red.), 1990 — Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziem- nych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony 1:500 000. AGH, Kra- ków. KONDRACKI J., 2001 - Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. KUZYNKÓW H., MORASIEWICZ J., BOL Z., 1986 - Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1 : 200 000 ark. Świebodzin. Pa ństw. Inst. Geolog., Warszawa. LIRO A., 1998 – Strategia wdra żania krajowej sieci ekologicznej ECONET - Polska. Wyd. Fundacja IUCN Poland. Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. ŁĘCKI W., 2000 – Pojezierze Mi ędzychodzko-Sierakowskie, Wyd. Wielkopolska Biblioteka Krajoznawcza. Pozna ń. MACDONALD D., 1994 - Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Co- astal Waters. Vol. 1 - Development and evaluation of sediment quality assessment guidelines. MAJER E., 2003 – Problemy zagospodarowania odpadów. IX Konferencja, Wisła. Katowice, Agencja Gospodarki Odpadami, w: AGROS 2003, str. 155-164. OSTRZY ŻEK S., DEMBEK W., 1996 - Zlokalizowanie i charakterystyka złó ż torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ęd-

48

nieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. IMiUZ Fa- lenty. PACHOLEWSKI A., 2004 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1: 50 000 arkusz Mi ę- dzychód. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. PACZY ŃSKI B. (red.), 1993 - Atlas hydrogeologiczny Polski, 1 : 500 000, cz. I. Systemy zwykłych wód podziemnych. PIG Warszawa. PIKULSKI L., 2003 – Dokumentacja geologiczna zło ża ropy naftowej Lubiatów w kategorii C. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. PRZENIOSŁO S., 2004 — Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2003. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. ROMANEK A., 2002 — Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Mi ędzychód. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw Nr 165 z dnia 4 pa ź- dziernika 2002 r. , poz. 1359. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęż eń substancji, które powoduj ą, że urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw Nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. RÜHLE E. (red.), 1986 - Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. SOŁTYSIK J., 1964a – Uproszczona dokumentacja geologiczna zło ża w ęgla brunatnego w rejonie dawnej kopalni „Wanda” koło Zatomia Nowego. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. SOŁTYSIK J., 1964b – Orzeczenie geologiczne o wynikach prac poszukiwawczych za w ę- glem brunatnym w rejonie Zatomia Starego. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. STAN środowiska w województwie lubuskim w latach 1999-2003, 2004 - WIO Ś Zielona Góra. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Zielona Góra. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. I. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. II. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. SZCZAWI ŃSKA I., 2004 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej zło ża ropy naftowej Lubiatów w kat. C. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa.

49

WIELKOPOLSKI Informator Przyrodniczy. Parki krajobrazowe województwa wielkopolskiego, nr 4/2004. Poznań. WOLI ŃSKI W., 2001 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000 – arkusz Mi ę- dzychód. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa.

50