E-ISSN : 2667-4688 DOI : 10.33390/homeros H HOMEROS 2021 International Peer-Reviewed and Open Access Electronic Journal Volume / Cilt: 4 Uluslararası Hakemli ve Açık Erişimli Elektronik Dergi Issue / Sayı: 3 H H
E-ISSN: 2667-4688 DOI: 10.33390/homeros
International Peer-Reviewed and Open Access Electronic Journal Uluslararası Hakemli ve Açık Erişimli Elektronik Dergi
Volume / Cilt: 4
Issue / Sayı: 3
Year /Yıl: 2021
WEB: https://journals.gen.tr/homeros
E-mail: [email protected]
Address: Sarıcaeli Köyü ÇOMÜ Sarıcaeli Yerleşkesi No:29, D.119, Merkez-Çanakkale/TURKEY ABSTRACTING & INDEXING DİZİN & İNDEKS ABOUT THE JOURNAL DERGİ HAKKINDA
Homeros (E-ISSN: 2667-4688) is an international Homeros (E-ISSN: 2667-4688) , 2018’de yayın peer-reviewed journal that was published in 2018. hayatına başlayan uluslararası hakemli ve süreli bir The journal aims to include original papers in dergidir. Dergi, filoloji dallarında yapılmış özgün philology. In this context, high quality theoretical çalışmalara yer vermeyi amaçlar. Bu çerçevede, and applied articles are given. The views and works yüksek kalitede teorik ve uygulamalı makalelere yer of artists, academics, researchers and professionals verilmektedir. Filoloji alanında çalışan sanatçılar, working in the field of philology are brought akademisyenler, araştırmacılar ve profesyonellerin together. Articles in the journal; It is published four görüş ve çalışmaları bir araya getirilmektedir. times a year including WIN (January), SPRING Dergideki makaleler; KIŞ (Ocak), BAHAR (Nisan), (April), SUMMER (July) and FALL (October). YAZ (Temmuz) ve GÜZ (Ekim) dönemleri olmak Homeros is a free-open access electronic journal. üzere yılda dört kez yayımlanmaktadır. Homeros, The DOI number is assigned to all articles published ücretsiz-açık erişimli elektronik bir dergidir. in the journal (DOI Prefix:10.33390/homeros). Dergide yayımlanan tüm makalelere DOI numarası atanır (DOI Prefix:10.33390/homeros). Articles published in the journal; It can be freely accessed, readable, downloaded, copied, distributed, Dergide yayınlanan makaleler internet aracılığıyla; printed, scanned, linked to full text, indexed, finansal, yasal ve teknik engeller olmaksızın, transmitted as data to the software, and used for any serbestçe erişilebilir, okunabilir, indirilebilir, legal purpose without financial, legal and technical kopyalanabilir, dağıtılabilir, basılabilir, taranabilir, barriers. tam metinlere bağlantı verilebilir, dizinlenebilir, yazılıma veri olarak aktarılabilir ve her türlü yasal The publication language of the journal is Turkish, amaç için kullanılabilir. Azerbaijani, English and Russian. Derginin yayın dili Türkçe, Azerice, İngilizce ve The articles are sent electronically via the Article Rusça’dır. Tracking System. Yazılar, Makale Takip Sistemi üzerinden elektronik ortamda gönderilmektedir.
Owner Sahibi HOLISTENCE PUBLICATIONS HOLISTENCE PUBLICATIONS
Contact İletişim Bilgileri Adress: Sarıcaeli Köyü ÇOMÜ Sarıcaeli Yerleşkesi Adress: Sarıcaeli Köyü ÇOMÜ Sarıcaeli Yerleşkesi No:29, D.119, Merkez-Çanakkale / TURKEY No:29, D.119, Merkez-Çanakkale / TÜRKİYE Tel: +90 530 638 7017 Tel: +90 530 638 7017 WEB :https://journals.gen.tr/jlecon/ WEB : https://journals.gen.tr/jlecon/ E-mail : [email protected] E-mail: [email protected] GSM 1: +1 (734) 747-4665 / WhatsApp GSM 1: +1 (734) 747-4665 / WhatsApp GSM 2: +90 530 638 7017 / WhatsApp GSM 2: +90 530 638 7017 / WhatsApp EDITORS/EDİTÖRLER EDITOR-IN CHIEF(S) Naciye YILDIZ Gazi University, Turkey, Nurida NOVRUZOVA e-mail: [email protected] Bakü Slavic University, Azerbaijan e-mail: [email protected] Naile MURADHANLI Bakü Slavic University, Azerbaijan, Sholpan ZHARKYNBEKOVA e-mail: [email protected] L.N.Gumilyov Eurasian National University, Kazakhstan, e-mail: [email protected] Nigar ISGANDAROVA EDITORIAL BOARD / EDİTORYAL KURUL Sumqayit State University, Azerbaijan, e-mail: [email protected] Agata BAREJA-STARZYNSKA Uni̇ Versit of Warsaw, Poland, Peter KOSTA e-mail: [email protected] University of Potsdam, Germany
Aleksander KIKLEWICZ Philip BARNARD University of Warmia and Mazury in Olsztyn, Poland Kansas University, USA, e-mail: [email protected] Aleksandr KARTOZIYA Georgian National Academy of Sciences, Georgia, e-mail: [email protected] Rafiq NOVRUZOV Bakü Slavic University, Azerbaijan, Ali DUYMAZ e-mail: [email protected] Balıkesir University, Turkey, e-mail: [email protected] Rahile QEYBULLAYEVA Bakü Slavic University, Azerbaijan, Cheryl LESTER e-mail: [email protected] Kansas University, ABD, e-mail: [email protected] Yavuz AKPINAR Djengiz HAKOV Ege University, Turkey, Bulgarian Science Academy, Bulgaria e-mail: [email protected]
Gülgayşa SAQİDOLDA Uldanai BAKHTIKIREEVA L.N.Gumilyov Eurasian National University, RUDN University, Russian Federation, Russia Kazakhstan, e-mail: [email protected] Sevinc ALIYEVA Haluk ŞÜKÜR AKALIN Azerbaijan National Academy of Science İnstitute of Hacettepe University, Turkey, Linguistics, Azerbaijan, e-mail: [email protected] e-mail: sevinc.novuzqızı@yandexs.com
Irina PRUSHKOVSKAYA Mukhabbat KURBANOVA Taras Shevchenko National Universit of Kyiv, National University of Uzbekistan, Ukraine, e-mail: [email protected] MANAGING EDITOR İrfan MORİNA The University of Prishtina, Kosovo, Laura AGOLLI [email protected] Oakland University Masters in Public Administration with specialization in Healthcare Administration, USA, e-mail: [email protected] Kerime ÜSTİNOVA Uludağ University, Turkey, DESIGNER e-mail: [email protected] İlknur HERSEK SARI Holistence Academy, Turkey Leyla KARAHAN e-mail: [email protected] Gazi University, Turkey,
e-mail:[email protected] REFEREES IN THIS ISSUE / BU SAYININ HAKEMLERİ
Nigar ISGANDAROVA Sumqayit State Universit, AZERBAIJAN
İrade MUSAYEVA Azerbaijan National Academy of Sciences, AZERBAIJAN
Adile ASADOVA Western Caspian Universit, AZERBAIJAN
Necmi AKYALÇIN Çanakkale Onsekiz Mart University, TURKEY
Hatice ŞAHİN Uludağ University, TURKEY
Turgut TOK Pamukkale University, TURKEY
Mustafa Levent YENER Çanakkale Onsekiz Mart University, TURKEY CONTENTS / İÇİNDEKİLER
ARAŞTIRMA MAKALESİ/RESEARCH ARTICLE One ghazal’s Nesimi 125 Bi̇ r qəzəli̇ n Nəsi̇ mi̇ si̇ Aida Qasımova
ARAŞTIRMA MAKALESİ/RESEARCH ARTICLE Deyi̇ mlerde kandırmak kavramı The concept of deception in idioms 137 Gamze Kargı İnce
ARAŞTIRMA MAKALESİ/RESEARCH ARTICLE Âşık Paşa’nın Garip-Nâme adlı eserinde ikilemeler bağlamında söz varlığı Vocabulary in the context of reduplications in Aşık Pasha’s Garip-Nâme 151 Necmi Akyalçın & Damla Aydoğan
ARAŞTIRMA MAKALESİ/RESEARCH ARTICLE
Nəsiminin divanlarında onomastik məcazlar və poetik-üslubi özəllikləri Onomasti̇ c i̇ magery i̇ n Nasi̇ mi̇ ’s di̇ vans and i̇ ts poeti̇ c and styli̇ sti̇ c features 159 Səadət Şıxıyeva blank f left or ty is pe ge se a ttt p in is g h ” T “
B r u ı s t a ıs y fa lm d kı iz ıra gid ş b en dolayı bo
VIII Homeros, Volume / Cilt: 4 - Issue / Sayı: 3 - Yıl / Year: 2021 HOMEROS E-ISSN: 2667-4688 Received / Geliş: 17.04.2021 Volume / Cilt: 4, Issue / Sayı: 3, 2021 Acccepted / Kabul: 29.07.2021 H URL: https://journals.gen.tr/homeros DOI: https://doi.org/10.33390/homeros.4.3.01
RESEARCH ARTICLE /ARAŞTIRMA MAKALESİ
Bi̇ r qəzəli̇ n Nəsi̇ mi̇ si̇ One ghazal’s Nesimi
Aida Qasımova
Prof., Bakı Dövlət Universiteti, Şərqşünaslıq fakültəsi, Azərbaycan, ə-mail:[email protected]
Özət
Bu məqalədə İmadəddin Nəsiminin (v.1417) “Yəqin, ya Rəbb, yüzündür rəqq-i mənşur.” mətləli qəzəli araşdırılır. Nəsimi Orta əsrlər Azəri-Türk şeirinin görkəmli simalarından biridir. Poeziyasında öz dövrünün dini-fəlsəfi düşüncəsinin rəngarəngliyini əks etdirən şairin adı hürufiliklə bağlıdır; O, Fəzlullah Astarabadinin davamçısı və hürufilik ideyalarının qızğın təbliğatçısı idi. Görünür, Nəsimi bu mistik cərəyanın görkənli nümayəndələrindən olub və onun poeziyası, eləcə də şəxsiyyəti bu sahədə o qədər məşhurlaşıb ki, hətta, ibn Həcər əl-Əsqalaniin (v. 1499) dediyinə görə, hürufilik (hürufiyyə) özü belə bəzən nəsimiyyə kimi tanınıb.
Bu məqalədə əvvəl sufi-hürufi düşüncəsində, xüsusilə Nəsimi şeirində İnsan simasının əhəmiyyətindən bəhs edilir. Hürufi düşüncəsinə görə, Adəm ilahi kəlamın məzhəri idi. Adəmin göz, qaş və kiprikləri, ağzı və alını, yanaq və zənəxdanı, bütünlükdə üzü əlifbanın müqəddəs 28/32 hərfinin təcəssümü idi və İnsan siması Quranda zikr edilən “aşılanmış dəri üzərində yazılmış kitab”ın özü idi. (Q. 52: 2-3).
Məqalədə daha sonra yuxarıda qeyd edilənən qəzəlin beytləri ardıcıllıqla təhlil edilir. Bu təhlildən aydın olur ki, üz və üz cizgiləri ilahi teofaniyanın – kəşf halının mühüm aspektini əks etdirir. Qəzəlin analizi zamanı dərinin, gözlərin, zülfün və dodaqların hürufilikdəki rəmzi mənaları açılır. Burada ilahi/dünyəvi Gözəlin vəsfində Quran ayələrinin və obrazlarıının, eləcə də Cənnət səhnələrinin rolu xüsusi qeyd edilir. Belə ki, Quran motivləri bir tərəfdən hürufi düşüncəsinin bəzi mühüm ideyalarını Qurana yaxından bələd olan Orta əsr auditoriyası üçün daha anlaşıqlı edir, digər tərəfdən isə poeziyaya xüsusi bədiilik verir.
Citation/Atıf: QASIMOVA, A. (2021). One ghazal’s Nesimi. Homeros. 4(3), 125-135, DOI: https://doi.org/ 10.33390/homeros.4.3.01
Corresponding Author/ Sorumlu Yazar: Aida Qasımova Bu derginin içeriği Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 E-mail: [email protected] Uluslararası Lisansı altında lisanslanmıştır. Content of this journal is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License.
125 Qasımova
Mənim fikrimcə, bu şeir ilahi nurlanmanın məhsuludur və sufi-hürufi düşüncəsinin mühüm ideyalarını əks etdirir. Hər bir beyt ayrılıqda müəyyən dini-fəlsəfi fikir ifadə etsə də, şair bütün beytləri görünməz iplərlə bir-biri ilə əlaqələndirir.
Açar sözlər: İmadəddin Nəsimi, qəzəl, Azəri-türk poeziyası, hürufilik, Quran, üz, dəri.
Abstract
The paper deals with a ghazal of ‘Imaduddin Nesimi (d. 1417) with the matla “Yəqin, ya Rəbb, yüzündür rəqq-i mənşur.” (O God! Your Face is a parchment unfolded.) Nesimi is one of the prominent figures of the Medieval Azeri Turkic literature. Although his poetry testifies to the variability of philosophical thoughts, his name associates with Ḥurufi teaching; the poet was a follower of Fadlullah Astarabadi (d.1394) and a passionate agitator of Ḥurufism. It seems he was one of the important figures of that mystic sect, and his poetry and personality were so prominent that, according to Ibn Hajar al-Asqalani (d.1449), even the tenet itself sometimes was known as nesimiyya.
İn this article, first, a brief account of importance of human face in sufi-hurufi thought, especially in Nesimi’s poetry will be provided. According to Ḥurufi thought Adam is considered to be manifestation (maẓhar) of the divine eternal word; his eyes, eyebrows, eyelashes, cheeks, lips, mouth, dimple, chin, forehead, and face in general were embodiment of sacred 28 and 32 letters of Arabic/ Persian alphabets, and the human face itself was the holy writing mentioned in the Qur’an in Q. 52:2–3 in the phrase wakitabin masturin fi raqqin manshurin (By a book scribed, in a parchment unfolded)
Then the above mentioned ghazal will be discussed beyt by beyt. Through the discussion it becomes clear that the face with its parts is the most important aspect of speculations in Ḥurufism for exemplifying divine theophany – the state of kashf.
Within the analysis of the above ghazal a special attention will be given to the importance of the skin, eyes, curl and lips. I will demonstrate how the poet uses ayats and images of the Holy Qur’an to glorify Divine/Human Beauty, The usage of the images and ayats of the Qur’an, as well as depiction of the scene of Paradise as metaphors of the face reveal some important points; first, the ghazal answers to some important questions about heterodox interpretation of the Qur’an. Further, it makes the heterodox philosophy easier for acceptance representing it in the familiar Qur’anic language of Muslims. Finally, it successfully serves for poetic embellishment.
I argue that although the poem apparently seems to be a product of theophanic ecstasy, and each beyt expresses one of important statements of Sufi-hurufi thought, the poet unites all passages with invisible links.
Keywords: Imaduddin Nesimi, ghazal, Azeri Turkic poetry, Ḥurufsm, the Qur’an, face, skin
GİRİŞ Bir məsələni də qeyd etmək lazımdır ki, bədən və ruh anlamları İslam mistisizmində bizim başa düşdüyümüzdən fərqli məna daşıyıb. İslam mistik Fəzlullah Astarabadinin “Cavidan-namə”sində dörd təlimlərində bədənlə ruh arasında sərhədlər asanlıqla ünsür – torpaq, hava, su, od içərisində torpağa böyük dəyişir və bu prosesdə söz, kəlam və onların maddi önəm verilir. Səbəb digər üç ünsürin lətifliyi, heç bir ifadəsi sayılan yazı sanki keçid rolu oynayıb. Bu forma (surət) qəbul etməməsidir. Məhz forma qəbul səbəbdən, Qasim-i Ənvərə (v.1433) sual verib, etdiyindən, torpaqdan insan – Adəm xəlq edilmişdir. “İnsan nəslinin nəcibliyi hardan gəlir, Adəmin Torpağın bir ünsür olaraq qüdsiyyəti insan bədəninə xarici görünüşündən, bədənindən, yoxsa onun ruhi material olmasıdır. (Mirkasimov, 2015, 446-447) aləmindən?”-deyə soruşarkən o demişdir: “Nəciblik nə tək bədənə, nə də tək batini aləmə bağlıdır, o bu İnsan bədəninin, ayrıca olaraq üz cizgilərinin ikisinin birliyindən doğur.” (Bashir, 2013, 29) Əvvəlki sufizmdə xüsusi məqamı şübhəsizdir. Əgər digər tədqiqatlarımızda qeyd etdiyimiz kimi, Sufi təlimində mistik sistemlərlə müqayisədə İslam mistisizmində bu məsələdə iki cəhət diqqəti cəlb edir: Bir tərəfdən bədənə daha üstün qiymət verilirsə, İslamın öz mistik cismin, bədənin ruhi anlamları ifadə etməsi, digər cərəyanları içərisndə məhz hürufilikdə insan bədəni tərəfdən isə, ruhi anlamların, məfhumların özlərinin daha uca tutulur. Bu önəm insanın həm Mütləq bir növ cisimləşməsi, bədən halına gəlməsi müşahidə varlığın, həm də Müqəddəs yazının – Quran-i Kərimin olunur. Bəzi sufilər iddia edirdilər ki, peyğəmbərlərin, və arxetip hərflərin təcəssümü olmasıdır. imam və övliyaların bədənində müqəddəs ruhlar qərar tutur, bəzən də daha irəli gedib onların bədəninin İlahi
126 Homeros, Volume / Cilt: 4 - Issue / Sayı: 3 - Yıl / Year: 2021
Zatın hicabı, pərdəsi olması fikrini irəli sürürdülər ÜZ. Klassik şeirimizdə bədən üzvləri arasında üz (Bashır, 2011, 40). Şiə imamlarının “Bizim ruhlarımız həm fəlsəfi düşüncə, həm də poetik təsvir obyekti bədənlərimiz, bədənlərimiz isə ruhlarımızdır” kimi diqqəti cəlb edir. Əslində, klassik qəzəlin əsas (arvahuna əcsəduna va əcsəduna arvahuna) demələri, mövzusu elə üzdür; Sufi terminləri lüğətlərində Seyyid Hüseyn Nasra görə, esxatoloji və alximik üzün rəmzi mənası birbaşa Haqqın təcəllisi ilə mənalarla yanaşı, İslami düşüncədə həm də ruh, can bağlıdır. Üzə “təcəlliyat-i məhd” (Əsl manifestasiya) və bədənin mütləq vəhdətinə işarə edir (Nasr, 1996, , “təcəlliyat-i camali” (Camalın manifestasiyası), 252). Adəm övladının cismani varlığından öncə “hüsn-i zati” (Zatın Hüsnü) kimi mənalar verilir. Nur-i Muhamməd (Məhəmmədin nuru) kimi tanınan (Bertels, 1965, 113) Mahmud Şəbüstərinin Gülşən-i lətif bir incinin yaranması sufi kosmogoniyasının Raz əsərində ayrı-ayrı üz cizgilərinin və bədən əsas təlimlərindəndir. Amma bəzən klassik sufi üzvlərinin sufizmdəki rəmzi mənaları incəliklərinə traktatlarında bu lətif, ruhvari varlığın da yalnız lətif qədər açılır və ayrıca olaraq üzün Haqqın təcəllisi işıq, nur kimi deyil, bədəni, qaşı, gözü, əli, qolu və olması bildirilir: “Gözəl üzdə nur, lütf, rəhmət, yəni s. olan insan kimi təsvir olunmasını görürük, amma Camal sifətlərin təcəllisi müşahidə edilir” (Lahici, bu halda da bütün bu üzvlərin mücərrəd anlamları, 2008, 225; bax həmçinin Bertels, 1965, 109-125). ruhani, nurani, uca olanları ifadə etməsi vurğulanır Üzün xətt ilə bağlı mənaları barədə isə deyilir: “Üz (Braginsky, 1993, 202). Haqqın substansiyasına işarədir, ad və sifətlərin kəsrət aləmində təzahürü üzdə gerçəkləşir. Xətt isə ruhlar aləminin müəyyənlik qəlibində təzahürüdür, varlıq Bu yazıdan məqsəd “Yəqin, ya Rəbb, yüzündür rəqq-i mərtəbəsində Haqqa və qeyb aləminin mahiyyətinə ən mənşur” mətləli qəzəl əsasında Nəsimi poeziyasında yaxın mərhələdir... Hüsn və Camalın timsalı olan üz üzə və üz cizgilərinə verilən dini-fəlsəfi və poetik Haqqın ad və sifətlərini tam əks etdirir.”(Lahici, 2008, mənaları araşdırmaqdır. Bir şairin ifadə etdiyi mənaları II, 256) Müasir tədqiqatçılar da İslam dinində üzün bütün dəqiqliyi ilə onun özündən başqa heç kimsə dini-fəlsəfi mənasına biganə qalmamışlar. (Denny, anlamaz. Bu səbəbdən, biz Nəsimi şeirini özümüzün 2015; Haleem 1990; Elias 2015) başa düşdüyümüz mənada təqdim edirik. Bu zaman əsas qaynağımız Quran-i Kərim, hədislər, Nəsiminin oxşar motivli digər şeirləri, eləcə də Hürufiliyə dair Hürufilər üzlə bağlı sufi mənalarını bütünlükdə qəbul bəzi mənbələr (“Cavıdan-namə”nin, “Ərş-namə”nin etməklə yanaşı, onlara müqəddəs sayılan hərf-yazı tərcümələri) və müvafiq araşdırmalardır. Qeyd elementləri də əlavə ediblər. Hürufilikdə üzdəki etmək istərdim ki, Cavidan-namə əsərinin tərcüməsi anadangəlmə yeddi cərgə tük Həvva ananın və “Umm deyərkən, Orta əsr müəllifi Dərviş Mustafa tərəfindən əl-kitab” (Kitabın anası) olan əl-Fatihə surəsinin edilmiş Durr-i Yetīm isimli tərcüməni və Orxan məcəssəməsidir. (Knysh, 2015) Üzün xüsusi məqamı Mirqasımovun The Words of Power əsərində yer həm də Qurandakı “Yer üzündə hər kəs fanidir, alan ingilis dilinə olan tərcümələri nəzərdə tuturam. Rəbbinin cəlal və kəramətli üzündən başqa” ifadəsi ilə Durr-i Yetīm nəşrə hazirlayan Fatih Usluer onun xüsusi önəm kəsb edib “bəqa billaha” -- Allahla əbədi Cavidan-namənin sözbəsöz tərcüməsi olmasını qeyd bir vəhdətə işarədir. Digər bir Quran ayəsində 28:88 edir. Gölpınarlı Fəzlullaha Cavidan-i Sağır adlı bir deyilir: “Onun üzündən başqa hər şey məhv olacaq.” əsərin aid edilməsini, amma belə bir əsərə hələ ki, Nəsimi həmin ayənin poetik şəklini və şərhini belə rast gəlinmədiyini bildirir. (Gölpınarlı, 1973, 12-13) təqdim edir: Cavidan-i Sağır əsərinin əlyazması Salman Mümtazın şəxsi kitabxanasında olmuş, təəssüf ki, alimin bir çox Küllü-şey’ün halik oldu, qaldı illa vəchəhu, dəyərli əlyazmaları ilə birlikdə bu qiymətli əlyazma da Hər yandan baxdı arif, gördü vəchüllahını. repressiya qurbanı olaraq itib batmışdır. (Gasimova, 2015 29-30) Gölpınarlı Dürr-i Yetimin mündəricatında Hürufilikdə Allahın üzünün Adəmdə “Fihrist-i əbvab cavidan-i sağir” (Cavidan-i Sağırın manifestasiyası qəbul edilir. “Ərş-namə”də mündəricatı) yazılmasını qeyd edir. Bu qeydə əsasən deyilir: Dürr-i Yetimin Cavidan-i sağırın tərcüməsi olmasını Pərde-i izzət yüzindən Zü l-Cəlal zənn edə bilərik. Dürr-i Yetimi nəşrə hazırlayan Fatih Usluer bu barədə konkret bir fikir bildirmir. Onun Götürüb göstərdi hüsn-i bər kamal. fikrincə, Cavidan-name-yi Sağırın türk dilindəki Adəmi surətdə göstərdi yüzin, tərcüməsi Firiştəoğlunun Eşq-naməsidir. (Esterâbâdî, 2012,19-22) Digər tərəfdən, Usluerin digər bir Çün təcəlli qıldı, ərz etdi yüzün. (Ərş-namə, əsərində Cavidanname-yi sağır adlanan bir farsca 141) əlyazmaya dönə-dönə müraciət edir. (Usluer, 2014) Bu səbəbdən, Durr-i Yetīmin hansı Cavidan-namə tərcüməsi olmasını söyləmək çətindir.
127 Qasımova
Bir qəzilin Nəsimisi Mənsur da müvafiq üz cizgiləri (dəhan və saç) ilə əlaqəli anılır. Yəni şeir büsbütün üzün himnidir. Yəqin, ya Rəbb, yüzündür rəqq-i mənşur, Muhamməd şər’i andan oldu məşhur. Nəsimi nədən üz cizgilərinə bu qədər önəm verir? Təvaf əmr oldu çün Beytü l-ətiqə, Nəsimi şeirində üz cizgiləri rəmzi məna daşıyıb ilahi teofaniyanın müxtəlif məqamlarını ifadə edir. Rəsul ol evi çün xoş qıldı mə’mur. Üzün parlaqlığı və təkliyi səbəbindən vəhdəti, saçın, Sifatındır, bilürəm Kə’bey-i mütləq, tüklərin çoxsaylı olmasından Allahın ad və sifətlərin Ziyarət eyləyənlər oldu məğfur. cəmi olan kəsrəti bildirməsi, gözün Basir (hər şeyi görən), dəhanın əbədi həyat (Hayy) ilə əlaqəsi üz Saçın həblü l-mətindir, surətin həqq, cizgilərinin yüksək ilahı mahiyyətinə dəlalət edir. Hidayət şəm’i yüzdən indi ol Nur. Bununla yanaşı, bədən üzvləri Nəsimi şeirində İlahi Gözələ antriopomorfik xüsusiyyətlər verməklə Yanağın həzihi cənnat-i ədn, 28 onu insanlaşdırır, Onunla dünyəvi məzhəri arasında Yüzündür kəşfi, sənsən cənnət-i hur. vəhdət yaradır. Bu səbəbdən, Nəsimi şeirlərində həm ilahi, həm də dünyəvi motivlər səslənir. Gibb Sənün məstanə eynin sağərindən yazır ki, “Biz onun hədsiz emosional lirikasını, Rəvandır səlsəbil, uş məst-ü məxmur. gözəl melodiyalı, ekstaz və trans halında söylədiyi şeirləri oxuduqda hürufi doktrinasının fantastik Məsiha nəfxədir şirin dəhanın xüsusiyyətlərini unuduruq. Sanki bu qoca şairin, Ki, səhhət bulur andan sorsa rəncur. həqiqətən də, özünəxas bir tərzdə Allahın üzünə baxdığına inanırıq.” (Gibb, 1904, 354) Qaşınla kirpigin, mişkin saçınla
Vücududur Süleyman, eynidir mur. Nəsimi doğrudanmı Allaha baxır, Allahı görən bir Ənə l-Həqq dedi, zülfün tarlığından, fəna halı yaşayırdı? Onun bəzi şeirlərindən şahid- bazi, nəzər-bazi təcrübəsinə meylli olması anlaşılır. Çıxardı gögə fəryadını Mənsur. Bu, əvvəlki tədqiqatlarımızdan birində qeyd etdiyimiz Sifatın batini çün oldu rövşən kimi, (Qasımova, 2019 a ) Gözəl üzün, konkret olaraq bığ yeri tərləməmiş cavan oğlanın (əmrad) üzünün Ki, aləm varına olmadı məğrur. seyri vasitəsilə İlahi Gözlə yaxınlaşmaq təcrübəsi, Sən əhsən-ü surətə inkar edənlər, mistik bir ayindir. Nəsimi şeirində bu ayinin izləri görsənir: Əzazildir ki, düşdü tanrıdan dur. Nəsimiyə təcəlli qıldı eşqün, Nəzər-baz olduğum indi həqiqət, Gözünə nur, könlün etdi məsrur. (Nəsimi, 1973, Ki, mənzurim nigarın mənzəridir. (Nəsimi, 1973, cild1, 358-359) 331)
Qəzəlin dili Azəri türkcəsidir, amma burada dominant İnsan-Quran anlamında biz qarşılıqlı çevrilmə prosesi olan ərəb sözləridir (44 söz) və fars mənşəli sözlər izləyirik. İnsan canlı bir Quran olmaqla yanaşı, Quran (16) sanki ərəb və türk dilləri qarşısında geri çəkilmiş da insan surətinə girir; Hədisdə deyilir ki, Qiyamət kimi görsənir. Türk dilində sözlər (25 söz) arasında günündə Quran insan surətində zühur edəcək. bəzi üz cizgilərinin də şairin ana dilində verilməsini (Esterâbâdî, 2012, 365) Əslində İnsanın Müqəddəs görürük: qaş, kiprik, saç, yanaq. Göz həm ərəb, həm söz, və ya tərsinə, sözün İnsan olması Quranın türk (göz, eyn) və ağız isə ancaq fars dilində (dəhan) özündən qaynaqlanır ki, bunun kamil nümunəsi verilib. Maraqlı bir fakt kimi qeyd edə bilərik ki, ağız Kəlimət Allah (Allahın sözü) olan İsa əl-Məsihdir. sözünün özünə də Nəsimi şeirində tez-tez rast gəlinir. (Q. 4:71),( Esterâbâdî, 2012, 177, 517) Hz. Əlinin Qəzəldə işlənən xüsusi adların beşi (Məhəmməd, İsa, də özünü Allahın danışan kitabı kimi təqdim etməsi Süleyman, Kəbə, Beyt əl-ətiq,) Quran mənşəlidir. Cavidan-namədə əks olunub..” (Esterâbâdî, 2012,528) Əzazəl İblisin adlarından biri olub, birbaşa olmasa da, yenə Quranla bağlıdır. Yalnız Mənsur adı istisna təşkil Nəsiminin bir çox qəzəlləri, o cümlədən yuxarıdakı edib Mənsur Həllacı (v. 922) bildirir. “Yəqin, ya Rəbb, üzündür rəqqi-mənşur” mətləli qəzəl üzün himni, tərənnümüdür. Bu qəzəl üzün və üz cizgilərinin himnidir. Şeirdə Gözəlin üzü və yanaqları yeddi dəfə, saçı üç, gözləri Yüzündür rəqq-i mənşur iki, ağzı, qaş və kipriklər hərəsi bir dəfə olmaqla vəsf Yəqin, ya Rəbb, yüzündür rəqq-i mənşur, edilir. Qəzəldə adları keçən İsa əl-Məsih və Həllac
128 Homeros, Volume / Cilt: 4 - Issue / Sayı: 3 - Yıl / Year: 2021
Muhamməd şər’i andan oldu məşhur. yazılarımdan birində Hürufilikdə dəriyə bu qədər önəm verildiyindən Nəsiminin dərisi soyulmaqla (Ya Rəbb, üzün aşılanmış bir dəridir. Məhəmmədin qətlə yetirilməsini bir fərziyyə kimi irəli sürmüşdüm. dini bununla məşhürlaşdı.) (Qasımova, 2019, 165-167)
İlk öncə müraciətə nəzər salaq: “Ya Rəbb” – deyir Digər tərəfdən, bir sıra şiə təlimləri kimi hürufilik Nəsimi. Qəzəl Allahın gözəlliyinin məzhəri olan də batiniliyə meylli idi. Dəri insanın üzdə olan, İlahi Gözələ və ya Kamil insana müraciətlə yazılıb. zahiri tərəfi idi ki, onun altında dərin batini anlamlar Burada üz, zülf, göz, qaş və s. kimi üz cizgilərinin gizlənmişdir. Bu anlamları dərk edənlər sanki bolluğu allahlaşmış Insan və ya İnsana bənzər Allah dərisindən çıxanlardır. Hər bir mistik, hər bir sufi obrazı yaradır. Bu barədə Gibb yazır: “Nəsimi zahirdən uzaqlaşıb batinə can atır. Burada qəribə bir şeirində manifestasiya edən manifestasiyanın özündə müşahidəmizi də bölüşmək istərdik. Fəzlullahdan mövcuddur. Şairin nəzərində sevgi obyekti olan varlıq bəhs edən ərəb mənbələri onu “zahid”, “asket” Allahın güzgüdəki əksi deyil, Allah özüdür: anlamına gələn “mutəqaşşıf” sözü ilə anırlar. Bu sözün alt qatlarında “dərisi çat-çat olmuş adam” mənasını da Sənə kim deyən kim, Həqq degilsin, görürük. Deməli ezoterizmə meyl özü bir növ dərinin Səni Həqq bilməyən Həqqdən cüdadır.” (Gibb, 1904, çatlaması, bir az da irəli getsək, soyulması ilə bağlı 352-353) assosiasiya yaradır.
İnsan üzünün üçüncü xisləti həm də müqəddəs yazı Nəsimi şeirində yuxarıdakı beytlə çoxsaylı olmasıdır. Fəzlullah Astarabadiyə görə, Adəmin üzü səsləşmələr vardır: ilahi yazıdır və Qurandakı “aşılanmış dəri üzərindəki Üzündür Turi-Sina, rəqq-i mənşur, yazıya and olsun ki” ifadəsi də insan özüdür. Allah öz qüdrət ilə bu yazını insanın dərisində yazmışdır. Bilindi üştə gör nurun-alə-nur (Esterâbâdî, 2012,37-39, 49, 54; Ayan, 1990, 42; Və yaxud Browne, 1898, 61-94; Usluer, 2009, 278, 289-293). Üzündür lövh-i Musa, qamətin Tur, Bu səbəbdən, şair Məhəmmədin dininin Gözəlin üzündə olduğunu bildirir. Xətin Fürqan, üzündür rəqq-i mənşur. Üz-Kəbə “Yəqin, ya Rəbb, yüzündür rəqq-i mənşur” bir Qəzəlimizin sonrakı iki beyti Kəbə məscidi ilə daha Nəsimi Gözəlinin ilahi-dünyəvi mahiyyətini bağlıdır: əks etdirir. İfadə ət-Tur surəsindən (ayə 2-3) alınıb: Aşılanmış dəri üzərindəki yazılı kitaba and olsun Təvaf əmr oldu çün Beytü l-ətiqə, ki.. Burada biz dəri (rəqq) anlamına verilən xüsusi Rəsul ol evi çün xoş qıldı mə’mur. mənanı görürük. Özündə Müqəddəs Quranı, 28-32 müqəddəs hərfi əks etdirən insan gözlərimiz önündə Sifatındır, bilürəm Kə’bey-i mütləq, dərisi ilə canlanır, ruhani-mənəvi anlamlar maddiyyat Ziyarət eyləyənlər oldu məğfur. kəsb edir. Dəri burada ruhi ideyaların maddi ifadəsi kimi bir önəm kəsb edir. Başqa bir ayədə də dəri (Kəbə ətrafında təvaf etmək əmr olunub. Rəsulullah o insani xüsusiyyətlər kəsb edir. Fussilət surəsində (ayə evi təmir etmişdir. 21) deyilir ki, Allah dəriyə dil vermişdir və o Qiyamət günü insanın üzünə durub onun əleyhinə şahidlik edəcək. Sənin Üzünün Kəbə olmasını bilirəm. O Kəbə ki, onu ziyatər edənlər bağışlanır.) Dəri maddi olanın ruhani olanla vəhdəti, maddi olanın ilahi yazıya məskən olmasıdır. Hürufilikdə dərinin Buradakı Beytü l-ətiqlə (hərfi mənası “qədim ev”) xüsusi önəmi var. İnsan dərisi, xüsusilə üz ilk növbədə Kəbə nəzərdə tutulur.Quran-i Kərimdə (əl-Həcc, üzərində ilahi hikmətlərin açarı olan hərfləri gəzdirir; 33) deyilir: (Qurbanlıq heyvanların) kəsiləcəyi yer insanın xətt-i xalı, yeddi cərgə anadangəlmə tük qədim evin (Kəbənin) yanındadır. Peyğəmbərin cərgəsi məhz dəridə əks olunub. Qaş, göz, kiprik, ləb, sirəsində onun risalətdən öncə Kəbənin təmirində zülf, xal, zənəxdan kimi üz cizgiləri dəridə bərqərar xüsusi bir rol oynaması göstərilir. Bu beytdə həmin olub. (Esterâbâdî, 2012, 534-536) Bu mənada dəri hadisəyə işarə edilə bilər. Ev (ərəbcə beyt) sözünün əslində insan adlı müqəddəs yazının əks olunduğu məmurla bir yerdə işlənməsi əfsanəvi bir səcdəgah bir perqamentdir. Təsadüfi deyil ki, ilk insan olan olan, göylərdə yerləşən Beytü l-məmuru yada salır. Adəmin adı “dəri” və “yerin üst qatı” anlamında Merac rəvayətlərində beytü l-məmurun mələklərin olan “ədim” sözü ilə eyni kökdəndir. Bundan əvvəlki ibadətgahı olması bildirilir. (Qasımova, 1994, 39-40)
129 Qasımova
Hürufiliyə görə, həccin mühüm ayini olan təvafın keçir. Haqqa qovuşmaq, Vəhdətə çatmaq yolindakı yeddi dəfə olması yeddi cərgə anadangəlmə tük cərgəsi çətunlikləri, kəsrəti bildirən, küfr mənasında işlənən ilə bağlıdır. Kəbə və insan üzü və 28/32 hərflə birlikdə saç (Lahici, 2008, cild 2, 220–3; Бертельс, 1965, 109- İlahi teofaniyanı əks etdirir. Kəbə ətrafında yeddi 125, 1965 a 153; Göyüşov, 2001, 88–89.) yuxarıdakı dəfə həyata keçirilən təvaf 4 ünsürlə birlikdə 28 edir. beytdə Vəhdətə aparan bir vasitə mənasındadır. Dörd ünsürdən torpaq hürufilikdə xüsusi qüdsiyyətə malikdir, çünki insanın alnı və üzü Kəçə torpağından Qeyd edək ki digər bədən üzvləri kimi saçın da yaradılıb. Ümumiyyətlə, hürufi mətnlərində Kəbə metaforları onun rəng, say, forma kimi əlamətlərindən məbədi ilə bağlı bir sıra deyimlərə, hədislərə xüsusi doğur. Çoxsaylı saç kəsrətdirsə, qara saç nurun üzünü önəm verildiyini görürük. Bunlardan biri Al-i İmran örtən pərdədir, küfrdür. Sapa bənzərliyi isə saça mifik surəsinin 172-ci ayəsindən qaynaqlanan, Allahla insan düşüncə ilə bağlı bir sıra mənalar verir. Quranın övladlarının ruhları arasındakı əzəli əhdnamənin özündən qaynaqlanan metaforlar saçın klassik Həcər əl-Əsvadın içərisində olması, digəri isə bu daşa şeirimizdə nə qədər böyük önəm kəsb etməsindən insana xas üz cizgiləri aid edilməsidir. (Esterâbâdî, xəbər verir: İlan, əhdaha (Q. 7: 104–22, Q. 20: 57– 2012, 57) 73, Q. 26: 37–51),tovuz quşu və sünbül (Adəmin hekayəti),sünbül, əbabil quşu( Fil surəsi), ip (hablü Fəzlullah Adəmin məhz üzünün və alnının Kəbə l-mətin (Q. 3:103) və ya quyuya düşən Yusifin ipi, torpağından yaradıldığını bildirən hədisi dönə- zülmət (dirilik suyunun məkanı), gecə (Merac və dönə təkrarlayaraq bununla üzə bir daha ayrıca Qədr gecələri (Q. 17:1; Q. 97:1), merac-nərdivan sakrallıq verir. Məhz bu səbəbdən, Kəbə insanların ( Q. 17:1), zəncir, qandal (Harut-Marutun hekayəti, səcdəgahıdır. (Esterâbâdî, 2012, 37-38) Q. 2:102), tük xəlbir (İynədən keçən dəvə obrazı, Q. 7:40), div (Süleyman taxtını tutmuş mifik obraz, Q. Allahın ipi – saç 38:34), nəfəs, rayihə (İsa nəfəsi Q. 3:49, Q. 5:110), Qələm (Q. 68:1, Q. 18:109, Q. 31:27), Nur (Q. 24:35) Saçın həblü l-mətindir, surətin həqq, və s. Hidayət şəm’I, yüzdən indi ol Nur. Bizim beytdə saç ip arxetipi ilə əlaqəli verilir. Dürr-i (Saçın möhkəm bir ipdir, surətin Həqqdir. yetimdə hablü l-mətin İslam dnini bildirən başqa bir ifadə - urvatü l-vusqa (möhkəm düyün) lə birgə Üzün doğru yola aparan, işıq saçan şamdır. Quran o anılır. “Urva qıldan hörülmü bir ipdir, habl isə üz üzdən nazil olmuşdur) üzərindədir”-deyilir. ( Esterâbâdî, 2012, 422) Bu beytdə və ümumiyyətlə Nəsiminin br sıra poetik Nəsimi şeirində üzün ən geniş yayılmış metaforu obrazlarında üç düşüncə layı müşahidə olunur. Müqəddəs Quran və onun adlarıdır. Yuxarıdakı Lap alt layda müfik düşüncə dayanır. Bundan sonra beytdə Quranın Nur adı anılır, üz Nur kimi işıq Quranla bağlı məna gəlir. Daha sonra isə sufi- saçır, insanları hidayətə yönəldir. Quran Allahın hürufi düşüncəsini görürük. Bu sonuncu layın izahı ərşinin yanında qorunub saxlanan və bütün elmləri əvvəlki iki laydan keçir. Xüsusilə Quran mənaları hifz edən Lövh-i məhfuz məqamında olan üzdən burada mühüm rol oynayır. Bu mənalar primitiv nazil olmuşdur. Buradaca artıq üzün dixotomu kimi mifik düşüncəyə dərin məna verir, digər tərəfdən isə işlənən, klassik şeirimizdə çeşidli mənalara meydan anlaşılması çətin sufi təfəkkürünə aydınlıq gətirir. açan saç gündəmə gəlir. Məsələn beytdə anılan “möhkəm ip” geniş yayılmış ip arxetipi ilə bağlıdır. Onun Qurandakı ifadəsi Allahın ipidir. (Al İmran, 103). İpin saçın metaforu Klassik şeirimizdə üz-saç dixotomları ətrafında kimi işlənməsi zahiri bənzərliyə əsaslanır. Mifik rəngarəng mənalar yaranıb. Həqqi, İlahi Nuru, düşüncədə Yerlə göyləri biləşdirən bir ip barədə Vəhdəti, Müqəddəs yazını bildirən Üzün müqabilində təsəvvürlər ip/saça vəhdətə aparan vasitə mənasını Zülf bir qədər neqativ təmayüllü olub küfrü, hicabı, verir. Bu məqamda biz başqa bir vasitə də görürük. qaranlığı bildirir.(Lewisohn, 1995, 288; Əlibəyli, İsa əl-Məsihin urucunun reallaşdığı çarmıxı və Həllac ‘2005, 387–415, 409). Amma bəzən də saç insanın Mənsurun Haqqa qovuşduğu dar ağacını. Bu cür Allaha qovuşması yolunda bir vasitəyə çevrilir. Bu silsilə obrazlar hamısı saç ətrafında cərəyan edir. səbəbdən, saç Nəsimi şeirində bəzən paradoksal mənalarla üzə çıxır. Üz açıq, parlaqdırsa, saç üzü Üz – Cənnət örtən hicab və qaranlıqdır. Üz iman, saç küfrdür. Üz tək olduğundan Vəhdətdirsə, saç çoxsaylı olmasından Yanağın həzihi cənnat-i ədn, dolayı Allahın ad və atributlarının cəmi olan kəsrəti Yüzündür kəşfi, sənsən cənnət-i hur. (çoxluğu) ifadə edir. İlahi Zata çatmağın, vəhdətə qovuşmağın yolu kəsrətin mərhələlərini adlamaqdan (Sənin yanağın Ədn cənnətidir. Üzündə ilahi sirrlər
130 Homeros, Volume / Cilt: 4 - Issue / Sayı: 3 - Yıl / Year: 2021
açılıb. Sən bir cənnət hurisisən). də yaxındır. Yenə Musa peyğəmbərə qayıdaq: Yəhidilikdə hicab anlamı güclüdür. Allah Təaala Üzlə bağlı bu beytlərdə onun cənnəti bildirməsini, Musa peyğəmbərə hicab, pərdə anlamına gələn yanar batini mənaları açmasını görürük. Cənnət Allah ağac arxasından təcəlli edir. Xristianlıqda vəziyyət Təalanın Mübarək üzünün seyr ediləcəyi yerdir. daha çox kəşfə -- hicabın qaldırılmasına yaxındır. əl-Qiyamət surəsinin 22-23-ci ayəsində Allahı Yəhyanın İncilində İsa əl-Məsihin dilindən deyilir: cənnətdə seyr edən möminlərin özlərinin də üzünün Məni (oğul Allahı) görən Ata (Allahı) görmüş olur. Siz parıldayacağı deyilir: “Həmin gün üzlər parıldayacaq necə mənə “Atanı göstər!”- deyərsiz? Məgər mənim və öz Rəbbinə baxacaqlar.” Nəsimi şeirində cənnətlə Atada, Atanın da məndə olmasına inanmırsız?” (14:9- bağlı motivlərin bəzən məhz İlahi Gözəli seyrlə bağlı 10) Gördüyümüz kimi, burada İsa əl-Məsih İlahi olduğunu görürük: varlığın İnsan bədənində təcəssümünün real nümunəsi kimi çıxış edir. Hər bibəsər səni nеçə yol bula görməyə, Uçmaqda ru’yətə dəхi əhli-nəzər gərək. (Nəsimi, Huri cənnətdə möminlərə vəd edilən gözəl qızlardır. 1973, 434, qeyd) “Cavidan-namə”-də hurilərlə bağlı Quran ayələrinə xüsusi rəmzi mənalar verilir. Əs-Saffat surəsində “Uçmaqda rö’yətə dəхi əhli-nəzər gərək” (Cənnətdə hurilər “qasırat əl-eyn” – “baxışlarını (ərlərindən Allahı görmək üçün nəzər əhli olmaq lazımdır) başqa) heç kimə qaldırıb baxmayanlar” (37:48) deyərkən şair cənnətdə belə bu sürurun yalnız adlanırlar. Fəzlullaha görə, burada hurilər 28 hərfi seçilmişlərə qismət olduğunu bildirir. Sanki sufilərin və nöqtəni təcəssüm etdirdiyindən yalnız və yalnız fani dünyada israrla təcrübədən keçirdiyi seyr cənnətə yaranmış olduqları ontoloji sözə meyl edirlər. Hurilərin köçürülür. (Felek, 2019, 258) Qurani-Kərimin üzləri öz ilkin xislətini yalnız öz “ərlərinə”, yəni 28 başqa bir ayəsində kafirlərin axirətdə Rəbblərini hərfin mücəssəməsi olan Sözə açırlır. (Mirkasimov, görə bilməyəcəkləri,”Ondan hicabla ayrılacaqlar”ı 2015, 137) Qeyd edək ki, huri öz mahiyyəti ilə qadın bildirilir (əl-Mutaffifin 15). Əbu Hureyrə, Ənəs ibn başlanğıcını bildirsə də, Nəsimi şeirində Fəzlullahın Malik, Bilal və başqa səhabələrə istinadən söylənilən da huriyə bənzədilməsini görürük. Buna səbəb yenə səhih hədisdə deyilir ki, Möminlər axirətdə Rəbbini də hərf və rəqəm simvolikasıdır. Hurilər “umməhat” Onun öz mərhəmət və kəraməti ilə bizim üçün xəlq (ana, qadın) tipli varlıqlar olaraq, üzlərindəki etdiyi cənnət bağları olan mənzillərdə görəcəklər. anadangəlmə yeddi cərgə tüklə 28 arxetipik hərf-sözü bldirirlər. “Hurilərin gözəlliyi onların ilkin Sözün təcəllisi olmasından, və sözdən (kun!) yaranmasından Nəsiminin bu qəzəlində üzün cənnətə bənzədilməsi doğur.” (Mirkasimov, 2015, 138) yanağın qırmızılığından doğur. Burada sətiraltı mənalar Qurandan qaynaqlanır. Yanağın klassik şeirimizdə geniş yayılmış metaforu İbrahim Məlumdur ki, seyr, kəşf kimi anlamlar birbaşa gözün peyğımbərin atıldığı atəşdir ki, o, Allaha təvəkkül funksiyası ilə bağlıdır. Klassik poeziyada göz qəlbə etdiyindən orada cənnətə qovuşmuşdur. Yanaqla bağlı yaxın bir məna kəsb edir. Şair qeyri-ixtiyari qara digər geniş yayılmış Quran obrazı Musa peyğəmbərə gözlü huri obrazı ilə gözü səhnəyə gətirir və onun bu görsənən yanar ağacdır. prosesdəki rolunu qeyd edir. Belə ki, qəzəldəki kəşf hicabın qaldırılması, aşiqin İlahi gözəlin camalını seyr etməsidir. Beytdə adı çəkilən Ədn cənnəti Quranda altından bulaqlar axan bir cənnət kimi təsvir olunur. (ən-Nəhl, 31; əl-Kəhf, 31;Taha, 76) Görünür ki, bu ifadənin Qəzəlin sonrakı beytində cənnət motivi davam batinilik mənası məhz Ədn cənnətin anılmasına etdirilir. səbəbdir. Çünki ilahi kəşf məhz batini mənaları açır. Digər tərəfdən, üz, yanaq açıq olduğundan sufizmdəki Məstanə göz “kəşf” konsepsiyası ilə bağlıdır. Amma od kimi Sənün məstanə eynin sağərindən qırmızı üz Musa peyğəmbərin hekayətindəki kimi, Rəvandır səlsəbil, uş məst-ü məxmur. niqab anlamını da ifadə edə bilər. Yəni od sanki ilahi seyri imkansız edən bir xüsusiyyət kəsb edir. Qeyd (Sənin sərxoş gözlərinin içdiyi badə Cənnətin Səlsəbil edək ki, Hürufilikdə od ünsürünə münasibət birmənalı bulağı kimi axır, Bu necə bir məstlikdir!) olmayıb. Adəmə səcdə qılmayan İblisin oddan yaranması odun Cavidan-namədə mənfi yönümlü izahına gətirib çıxarır. (Mirkasimov, 2015: 185, 328) Gözün məst olması aşiqin yaşadığı ilahi ekstazdan doğur. O, sankı Səlsəbil kimi gur sulu eşq badəsini içib sərxoş olmuşdur. Bu parçada Səlsəbilin anılması Qeyd edək ki, Nəsimi poeziyası yalnız İslamla bağlı təsadüfi deyil. Cənnət bulaqlarından birini bildirən olmayıb, digər səmavi dinlərin düşüncə tərzinə
131 Qasımova
Səlsəbilin hərfi mənası “Yolu soruş” deməkdir. atası olmadan bakırə Məryəmin bətnində bir söz ( Ağaverdiyev, 2020, 140) Yol, təriqət isə istər- olaraq xəlq edilməsidir. Müqəddəs Söz – Quran da istəməz müridin məqamlar və hallardan ibarət yolunu ümmi peyğəmbərə - Məhəmmədə nazil edilmişdir. xatırladır. Həqiqətən də, Nəsimidə hər bir söz dərin (Mirkasimov, 2014) sətiraltı məna kəsb edir. İsa əl-Məsih Nəsimi lirikasının əsas obrazlarından Əvvəlki beytdə qara gözlü hurilərin anılması ilə “göz” olub müqəddəs sözü, tanrı kəlamını təcəssüm etdirir. motivi meydana çıxdığından, şair bu motivi daha da Onun ölü canlara həyat verməsi, körpə ikən beşikdə inkişaf etdirir. Qeyd edək ki, gözün klassik şeiriizdəki danışması, çarmıxa cəkilməsi və göylərə qaldırılması, çoxsaylı metaforik obrazları vardır. Gözün mürəkkəb eləcə də İsanın zühur edəcəyi ilə bağlı rəvayətlər quruluşu, dinamikliyi, açılıb yumulması, göz yaşları Nəsimi şeirində əks-sədasız ötüşə bilməzdi. ilə bağlılığı, göz sürməsi, gözün şəffaf cisim kimi (Qasımova, 2005, 106) İsanın qissəsi ilə bağlı ən çox ətrafı əks etdirməsi, bəd nəzərə inam, gözün qəlbin təsvir edilən üz cizgisi ağız –dəhandır. Çünki nitq və aynası sayılması, gözün həsrətlə əlaqələndirilməsi həyatverən nəfəs bu üzvlə bağlıdır: daim şairlərin poetik təxəyyülünü qanadlandırıb. Bu obrazların da əsas qaynağı, əlbəttə ki, Quran-i Nitqindən oldum çün diri, eynə l-yəqin oldu bu kərimdir. İlk öncə Allah Təalanın Basir, Batin, Zahir kim, kimi gözəl adları göz motivlərinə rəvac verir. Quranda Ləlündürür ol İsa kim, ağzın açar, can axıdar. görmə prosesi ilə bağlı bir sıra ayələr vardır ki, hər biri klassik şeirimizdə dərin batini mənalarla çıxış Və yaxud. edir: Nuh tufanı (Q. 11:40-44), Musa əsasının dəryanı Saçın zülmati içində dəhanın ab-i heyvandır iki yerə bölməsi, Musa əsası ilə bulaqların fəvvarə vurması (Q. 26:63; 20:77) Məcmə əl-bəhreyn anlamı Ki, Xızr İlyasilə İsa ləbin abində əhyadır (Q. 18:60), Gözlərin sehrkarlıq funksiyası – sehr-I Samiri (Q. 20:85), Harut-Marut və Babil quyusu (Q. İsanın hürufilikdə xüsusi məqamı həm onun Allahın 2:102), Zəmzəm, Səlsəbil, Kövsər kimi müqəddəs sözü olması, həm də rəmzlərlə danışması, təvilə yol bulaqlar və s. Ayrıca olaraq, Yusifin köynəyinin kor açması ilə bağlıdır. (Usluer, 2014, 357-363). Bütün gözlərə şəfa verməsi (12-96) də bu mənaları artırır. bunlara görə İsanın qissəsi Klassik şeirimizdə, Qurani-Kərimin bir sıra ayələrində Allahın hər şeyi ayrıca olaraq Nəsimi şeirində əsas məna və obraz görən olduğu söylənilir. (Al İmran, 15; əl-İsra,1; qaynaqlarından biridir. (Qasımova) Taha, 46; əl-Şuara, 218-220; əl-Tur, 48; əl-Hadid,4.) Ortodoks İslama görə, Allah hər bir zaman insanladır İsanın ölü canlara həyat verməsi Gözəlin dəhanını və onun işlərindən xəbərdardır. (əl-Hadid, 4). Səhih xatırladır: Dəhan klassik poeziyamızda çoxsaylı hədisdə deyilir. “Allaha elə ibadət et ki. Sanki onu mənalar doğuran üz cizgisidir. Dəhanın nəfəs və görürsən. Sən onu görməsən də o səni görür.” Allahın ağız suyu kimi əlavə elementləri ilahi ruh, İsa nəfəsi, insanı görməsi, onun lütfkar baxışı və təcəllisi sufi dirilik suyu və s. kimi motivlərə yol açır. Digər ədəbiyyatında dərin mənalar kəsb edib varlığın xəlq tərəfdən dodaqların qırmızılığı, dəhanda 28, sonra 32 olunması və mahiyyəti ilə əlaqələndirilmişdir. dişin yerləşməsi müvafiq surətdə 28 və 32 hərfə önəm verən hürufi simvolikasını zənginləşdirir. Dəhanın Məsiha nəfəsi ən mühüm funksiyası isə, Füzulinin təbirincə desək, Məsiha nəfxədir şirin dəhanın yoxdan söz yaratmasıdır. Nəsiminin təqdimində Gözəlin nəfəsi İsa əl-Məsihin həyat verən nəfəsi Ki, səhhət bulur ondan sorsa rəncur. kimidir. Həyat vermə, əbədi həyat isə dirilik suyu ilə bağlıdır; ağız suyu bu mənada tez-tez vəsf edilir. (Sənin şirin ağzın İsa əl-Məsihin nəfəsi kimi xəstələrə şəfa verir) Növbəti beytlər yenidən saç ətrafında cərəyan edir.
Bundan əvvəlki beytdə hurilərin anılması və onların Süleyman və qarışqa “umməhat” adlanan yeddi cərgə anadangəlmə tükü təmsil etməsi Ana, Qadın başlanğıcına bir daha Qaşınla kirpigin, mişkin saçınla qayıtmağı şərtləndirir və növbəti beytdə, gördüyümüz Vücududur Süleyman, eynidir mur. kimi, İsa əl-Məsih, onun həyat bəxş edən nəfəsi tərənnüm edilir. Hürufilikdə İsanın xüsusi məqamı Dini rəvayətdə Süleymanın üzüyünü oğurlayan var. Məhəmməd peyğəmbər kimi İsa da “ümmi” div onun taxtına əyləşir. Klassik poeziyada saçın (“umm” ərəb dilində ananı bildirir.) adlanır və bu bir obrazı da həmin divi bildirməsidir. Küfr imanın söz başlanğıcını anadan götürən, qadın elementinə üzünü örtdüyü kimi, div də Süleyman taxtını tutur, bağlı bir məna kəsb edir. İsanın ümmiliyi onun bioloji buradan da saçın üzə düşməsi ilə bağlı bir bənzətmə
132 Homeros, Volume / Cilt: 4 - Issue / Sayı: 3 - Yıl / Year: 2021
yaranır. Nəsiminin bu beytində isə yeddi cərgə “Tarlıq” sözü iki mənada başa düşülə bilər: “darlıq, anadangəlmə tüklə insan özü Süleyman kimi təxtə gur” və fars dilindəki “tar” – tük sözündən doğan çıxır. Süleymanla bağlı Quran qissəsində qarışqa da tüklü yer kimi. Həllac Mənsur olan yerdə saçın anılır (Nəml surəsi). Gözün qarışqaya bənzədilməsi ənənəvi obrazı – dar ağacı yada düşür. L. Massinyon onun qaralığı ilə bağlı ola bildiyi kimi ərəb dilindəki “İmad Nəsimi və yanıçar şairlər” bəhsində yazır ki, “eyn” sözünün çoxmənalılığından da doğa bilər. Həllac Mənsurun təsiri ilə Fəzullaha və davamçıları “Eyn” həm də insanın özünü, bir şeyin mahiyyətini nəinki əzabkeş kimi ölməyi arzu etməş, hətta bu cür ifadə edir. Klassik şeirimizdə aşiq bəzən qarışqaya əzabkeşliyə can atmaşlar. Hürufi-bəktaşi poeziyasında, bənzədilir. Qazi Bürhanəddin şeirində Həqir qarışqa ayrıca olaraq Nəsimi şeirində dar-i Mənsur (Mənsurun (mur-i mühəqqər) aşiqin obrazıdır. Məhz bu səbəbdən, dar ağacı) simvolik məna kəsb edib, arifin mistik yəni “eyn” deyərkən insanın, aşiqin özü nəzərdə ölüm – fəna halı yaşamasını bildirirdi. (Massinyon, tutulduğundan, şair burada “göz”, “çeşm” sözlərini 1982, 249-254). Bizim yuxarıdakı beytdə də məhz işlətmir və gözün ərəb variantına müraciət edir. bu müşahidə olunur. Oxşar motivlər Nəsimi şeirində geniş yer tutur: Qeyd edək ki, Süleyman hürufilikdə xüsusi məqamı Daim ənəlhəq söylərəm, həqdən çü Mənsur olan peyğəmbərlərdəndir. Hürufiliyin əsas qayəsi olmuşam, təvil – ilkin biliklərə, əvvələ qayıtmaqdır. Təvilədək olan yolda bəzi peyğəmbərlərin xüsusi rolu vardır. Kimdir məni bər-dar edən, bu şəhrə məşhur Birincisi, Yusif peyğəmbərdir ki, ona yuxu yozmaq olmuşam. biliyi verilmişdir. Fəzlullah Astarabadi də belə bir Qibləsiyəm sadiqlərin, mə’şuquyam aşiqlərin, qabiliyyəti ilə seçilib. İkincisi, Musa peyğəmbərdir. Onun kəsr-i əlvah etməsi, yəni Tövrat lövhələrini Məqsuduyam layiqlərin, çün beyti-mə’mur yerə çirpıq parçalanması elmlərin yayılmasını, olmuşam. differensasiyasını bildirir. Süleymanın isə İsm-i Əzəmı bilməsi onun ontoloji dili, insan varlığında Batin-zahir təzahür edən 28/32 iki sözün məğzini anlaması deməkdir. (Mirkasimov, 267-271) Bu, onun quş dilini Sifatın batini çün oldu rövşən bilməsi ilə ifadə olunur və bu bilik ona qarışqanın Ki, aləm varına olmadı məğrur. dediklərini anlamağa imkan verir. (Üzün iç dünyasına elə bir işıq saçdı ki, dünyanın varı Ümumiyyətlə Nəsimi şeirində Süleymanın qissəsi ilə qürrələnmək unuduldu.) mühüm yer tutur. Bundan əvvəl qeyd etdiyimiz kimi, (Qasımova, 2005, 103) Nəsimini Süleymanın Nəsimi yenidən batin-zahir məsələsinə qayıdır: İlk qissəsində ən çox maraqlandıran onun quş dilini öncə qeyd edək ki zahir-batin məsələsi hürufilikdə bilməsi olmuşdur, çünki digər mistik cərəyanlar kimi mühüm yer tutur. Şahzad Bəşir bu barədə yazır: hürufilər də rəmzlərlə, “quş dilində” danışır, məna “Hürufilər düşünürdülər ki, dünyanın batini və zahiri altında məna gizlədirdilər: tərəfləri arasında bizə məlum reallıqları düzgün izah etməklə bir körpü yaratmaq mümkündür; bu əslində Heç kimsə Nəsimi sözünü kəşf edə bilməz, iki dünya üzərindəki pərdənin qaldırılmasıdır ki, Bu, quş dilidir, bunu Süleyman bilir ancaq. bəşəriyyətin xilası bundan keçir. Hürufilik sisteminin nəzəri yönəmində batinilik zahiriliyi üstələsə də, praktik yönəmdə hürufilərin ən böyük xidməti Və yaxud, müşahidə edilən adi reallıqların arxasındakı gizli sirləri açmaq olmuşdur. Məhz bu səbəbdən, hürufilər İlahi yaradılış aktının ən gözəl forması olan insan Ey bad-i səba var xəbəri yarə ilət kim, bədəninə, insana xas olan dil aspektinə və hərflərə öz mülahizə və araşdırmalarında xüsusi önəm verirdilər.” Hüd-hüd dilidir, bunu Süleyman dəxi bilməz. (Bashir, 2007, 279)
Zülf-dar ağacı Yuxarıdakı beytdə Gözəlin üzünü görən aşiq batini bir nurlanma – kəşf halı yaşıyır. Fəna halında şair dünya Ənə l-Həqq dedi, zülfün tarlığından, malı ilə maraqlanmır. Bu cür bir halda, yəni gözəlin Çıxardı gögə fəryadını Mənsur. üzünün seyrindən doğan ilahi nurlanmada qürura yer qalmır. Qürur, təkəbbür növbəti beytdə İblisin (Mənsur sənin gur zülfündən asılıb “Ənə l-Həqq” anılmasına yol açır. dedi, onun fəryadı göyə qalxdı)
133 Qasımova
Təkəbbürlü İblis halında Allahın təcəllisi ilə şairin gözləri nurlanır, qəlbində bir sürur, bir xoşbəxtlik yaşanır. İlahi Sən əhsən-ü surətə inkar edənlər, təcəllinin əlaməti nurlanmadır. Gözün bir nur görməsi Əzazildir ki, düşdü tanrıdan dur. ilə aşiq hədsiz bir sürur duyur.
(Sənin ən gözəl şəkildə yaranmış surətini inkar Şair burada mərifət əhlinin Allahı görə bilməsini iddia edənlər Əzazil kimi Tanrıdan uzaq düşür.) edir. Onun poeziyasında həqiqi aşiqlər əhl-i nəzərdir. Təsadüfi deyil ki, Nəsimi bir sıra şeirlərində özünü Qeyd edək ki, Əzazil İblisin hələ cənnətdən nəzər-bazi adlandırır. Müridin Allaha qovuşması, qovulmazdan əvvəlki adıdır. Təkəbbür göstərib Tanrını insan simasında seyr etməsi uzun bir yol – Adəmə səcdə qılmayan İblis hürufilikdə pislənir. çətinliklərlə dolu məqamlardan adlama, haldan-hala Nəsimi şeirinə güclü təsiri olan Həllac düşüncəsində düşmə tələb edir. (Qushayri, 2007, 89) Bu, şahid-bazi İblis reabilitasiya olunur; Onun Adəmə səcdə təcrübəsidir ki, İnsanı Allahın məzhəri olan başqa qılmaması Tək Allaha olan eşqindən, Ondan başqa heç bir insanda Haqqın təcəllisini görməyə çağırır. Arif kəsə səcdə qılmamasından doğur. Amma Hürufilikdə bu yolda irəlilədikcə pərdələr aradan qalxır, niqablar İblis bəraət qazanmır, çünki o, Adəmin üzündə ilahi qaldırılır və nəhayət onun batini gözü, bəsirəti açılır. təcəllini görüb ona səcdə etməli idi. (Corbin, 1978, 54-55, 109)
Hürufilərə görə, Adəmin üzü Allaha bənzər yaradılıb. NƏTİCƏ ƏVƏZİ: DAXİLİ NURLANMAT VƏ Üz və alın xəlq olunarkən Kəbə torpağından istifadə FİKİR ARDICILIĞI edilib. Digər tərəfdən üzdə 28\32 hərfin əks olunması onu ilahi kəlamın məzhəri edir. Məhz bu qüdsiyyətə Bu qəzəldə işlənən söz və ifadələrin bir çoxu şairin görə Allah Təala mələklərə Adəmə səcdə qılmağı əmr daxili bir nurlanma halını əks etdirdiyindən xəbər edir, amma İblis bu əmrə qarşı çıxır. Hürufilikdən verir: Surətin həqq; üzün ərz edər nur; üzündür kəşf-i öncəki mistik düşüncədə İblis Tək Allahı sevdiyindən, müşkil; məst-ü məxmur; Ənə l-Həqq; Sifatın batini başqa birisinə səcdə qılmaq istəmir. Bu səbəbdən, eylədi rövşən; təcəlli qıldı və s. kimi söz və ifadələr Həllac Mənsur İblisə haqq qazandırır. (Ernst, 1985, İlahi manifestasiyanı tərənnüm edir. 78) Hürufilikdə bu məsələyə fərqli yanaşma var. İblis Adəmə cahilliyi ucbatından səcdə qılmır. Çünki Bədahətən söylənilən bu şeir nümunəsində təhtəlşüur o, Adəmin Allah Təalanın məzhəri olmasından məna ardınca məna çəkir. Qeyd edək ki, klassik şərq xəbərsizdir. İblis bilmir ki, Rəhmanın üzü insanın poeziyasında hər bir beytin ayrı-ayrılıqda bitmiş bir üzündə əks olunub. O, Adəmin Kəbə torpağından fikri ifadə etməsi sənətkar qarşısında qoyulan əsas yarandığını bilmədiyindən, cahilliyindən ona səcdə tələblərdəndir. Nəsimi şeirində də bu müşahidə olunur. qılmaqdan imtina edir. (Esterâbâdî, 2012, 37-38) Bununla belə, yuxarıdakı qəzəldən də gördüyümüz “Ərş-namə” tərcüməsində deyilir: kimi, sanki bütün beytlər görünməz iplərlə bir-birinə bağlanıb. Bu bağlılıq ekstaz halında, bədahətən Görmədi otuz iki xəttin Haqqın, deyilən şeirlərin təhtəlşüurla bağlılığından doğur. Səcdəsin qılmadı zat-i mutlaqın. Burada söz sözü, fikir fikiri çəkib dərin bir harmoniya Bilmədi sirrini ol xəttin yaqin, yaradır.
Çəkdi başın səcdədən div-i ləin. (Amiloğlu, 2014, 75- Birinci beyt üzü vəsf edir və onu aşılanmış dəriyə, 76) yəni Qurani-kərimə bənzədir. Quran olan yerdə hz. Məhəmmədin dini meydana çıxır və bu dinin əsas Bu motiv Xətai şeirində də inkişaf etdirilir: sütünlarından olan həcc ziyarəti yada salınır ki, Həqə məzhərdürür Adəm, sücud et, uyma növbəti beytdəki təvaf onun əsas aynidir. Təvafın icra iblisə ki, olunduğu yer isə Beyt əl-ətiq – Kəbədir. Kəbə İslam dini ilə sıx bağlıdır. Burada Rəsulullahın dövründə Adəm dоnuna girmiş Xuda gəldi, Xuda gəldi. Kəbənin təmirinə işarə olunur. Növbəti beytdəki İlahi nurlanma hablü l-mətin də İslamı bildirirHərfi mənası “möhkəm ip” olan hablü l-mətin üzün vəsfindən saçın vəsfinə Nəsimiyə təcəlli qıldı eşqün, keçməyə əsas yaradır, çünki saç ipə, sapa, yeri gələndə Gözünə nur, könlün etdi məsrur. dar ağacına, çarmıxa, zəncirə və s. bənzədilir. Saçın müqabilində üz Həqqin təcəllisidir ki, nurla, şamla Bu sonuncu beyt artıq Nəsiminin fəna yaşantısını ifadə olunur. Nur, işıq atəşə çox yaxın anlamlardır təsvir edir. Sanki şair addım-addım bu məqama ki, o da Gözəlin yanağıdır. Yanaqda təcəllə edən yaxınlaşır. Onu bu məqama çatdıran eşqdir. Fəna atəş Quran qissəsində İbrahim peyğəmbər üçün bir
134 Homeros, Volume / Cilt: 4 - Issue / Sayı: 3 - Yıl / Year: 2021
cənnətə döndüyündən, yanaq da Cənnəti Ədn kimi Al-QUSHAYRİ (2007) Epistle on Sufism, Abu-l Qasim anılır. Cənnətin anılması sonrakı beytlərdə huriləri və al-Qusayri, al-Risala al-Qushayriyya fi ilm at-Tasawwuf, Səlsəbili yada salır. Qara gözlü huri Quranda “huru trans. Alexander D. Knysh (Garnet: The Center for Muslim l-eyn” adlandığından göz motivinə keçməyə əsas Contribution to Civilization. yaranır. Şeir boyu özünü göstərən kəşf, yəni hicabın qaldırılması və Mütləq varlığın seyri aşiqdə məstlik AMİLOĞLU (2014) Arş-name tercümesi, Hürufi şiirleri. yaradır. Buna görə də, məstliyin ifadəsi kimi sərxoş İstanbul, Türkiye yazma eserler kurumu başkanlığı. Hazır- gözlər, gözlərin ardınca Səlsəbil kimi rəvan axan layan Fatih Usluer. şərab yada düşür. AYAN H. (1990) ‘Önsöz’. Nesīmī Divanı. Ankara. Akçağ yayınları. Bundan sonra nəfxey-I İsa – İsa əl-Məsihin nəfəsi yad edilərkən, sanki əvvəlki beytlə əlaqə BASHIR Sh. (2007) “Alphabetical Body: Hurufi Reflec- pozulur. Amma dəhan həm də ağız suyu ilə əlaqəli tions on Language, Script, and the Human Form.” Religious olduğundan və İsa əl-Məsihin adı kəşf, açıq üzlə Texts in Iranian Languages. ed. by Vahman and Claus Ped- bağlı assosiasiyası əvvəlki beytlərlə bəğlılıq yaradır. ersen. Kobenhavn, 2007. Yenidən saç gündəmə gəlir və bu dəfə Süleymanla BASHİR Sh. (2011) Sufi Bodies, Religion and Society in əlaqəli xatırlanır. Çünki klassik şeirimizdə Süleyman Medieval Islam. New York: Columbia University Press. təxtini tutmuş div saçın ənənəvi metaforlarındandır. İnsanın Quran-I Kərimin, 28 müqəddəs hərfin BRAGİNSKY V. “Universe-Man-Text; The Sufi Concept məzhəri olmasını bildirən Yeddi cərgə anadanglmə of Literature,” Bijdragen tot de Taal-, Land-en Volkenkunde tük olan yerdə Süleyman təxtini div tuta bilməz. İnsan (Leiden: 1993). özünün bu rəmzi yeddisi ilə Süleyman özüdür. Burada gözün qarışqaya bənzərliyi də maraq doğurur. Rəng BROWNE E. (1988) “Some Notes on the Literature and amili ilə yanaşı gözü bildirən “eyn” sözünün həm Doctrines of the Ḥurūfī Sect,” Journal of the Royal Asiatic də zatı, mahiyyəti, kimliyi bildirməsi də məlumdur. Society of Great Britain and Ireland (1898), pp. 61-94; Klassik şeirimizdə aşiqin özünü həqir qərışqaya CORBIN. H. (1978) The Man of Light in Iranian Sufism. (mur-i mühəqqər) bənzətməsinə rast gəlinir. Şair Shambhala. Boulder & London. yenidən zülf motivinə qayıdır. Zülfün geniş yayılmış metaforu olan dar ağacı başqa bir qəhrəmanı Həllac DENNY F.M. (2015) “Face”, Encyclopaedia of the Qur’an, Mənsuru meydana gətirir. Mənsurun fəryadının Brill online, (02.27.2015) göyə qalxması isə adı göylərlə əlaqəli İsa əl-Məsihi bir daha yada salır. Bundan əvvəl aşiq özünü həqir ELIAS J. (2015) “Face of God”. Encyclopaedia of the qarışqaya bənzətdiyindən növbəti beytdə Nəsiminin Qur’an, General Editor: Jane Dammen McAuliffe. George- məğrurluqdan uzaq olmasını ifadə etməsi məntiqə town University, Washingtom DC, Brill online. (02.27.15). uyğundur.Digər tərəfdən, Həllac Mənsurun İblisi reabilitasiya etməsi, Adəmə səcdə qılmayan İblisə ƏLİBƏYLİ Ş. (2005) ‘Bədən Mülkü: Füzulinin far- haqq qazandırması İblis-Əzazil obrazının sonrakı sca divanında bədən üzvlərinin adları’. Şərq filologiyası beytdə yer almasına səbəb olur. Sonda şair yenidən məsələləri. Bakı, Nurlan, 387–415. ilahi təcəlli, kəşf, ilahi nurlanma motivini təkrarlayır. ERNST C. (1985) Words of Ecstasy in Sufism. Albany, State University of New York Press.
ESTERĀBĀDĪ F. (2012) Cāvidān-Nāme, (Durr-I Yetīm isi- mli tercumesi), hazirlayani Fatih Usluer, Kabalci Yayinci- liq, Shark Klassikleri Dizisi.
GASIMOVA A. (2015) “Red Terror against Islamic Man- uscripts: The Case of the Manuscript Collection of Salman Mumtaz”, Journal of Islamic Manuscripts, Brill, Leiden, #6/ 2015, pp. 17-46.
İSTIFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBIYYAT GIBB E. J. W. (1904) A History of Ottoman Poetry, ed. by Edward G. Browne. London. Luzac. vol. 1
AĞAVERDİYEV M. (2020) “Quranda işlədilmiş Antro- GÖLPINARLI A. (1973) Hurufi metnleri kataloqu. An- ponim və Toponim olmayan qeyri-ərəb mənşəli xüsusi isi- kara,Türk Tarih Kurumu Basımevi. mlər”. Bakı Universitetinin xəbərləri, Humanitar elmlər. GÖYÜŞOV N. (2001) Təsəvvüf anlamları və dərvişlik rəm- Bakı, say 2, 138-144. zləri. Bakı, Tural.
135 Qasımova
FELEK Ö. (2019) The Human Body as a Mirror in Ottoman USLUER F. (2014) Hurufilik, Ilk Elden Kaynaklara Literature. Mukaddime, 10(1), 249-284. Doğuşundan İtibaren. İstanbul, Kabalcı.
HALEEM M.A. (1990) “The Face, Divine and Human, in БЕРТЕЛЬС Е. Э. (1965) «Заметки по поэтической the Qur’an”. Islamic Quarterly, 34/3, 164-178. терминологии персидских суфиев». Избранные сочинения: Суфизм и суфийская литература. Москва, KNYSH A.D. (2014) “Ṣūfism and the Quran.” Encyclo- Наука, cild 3, 109-125. paedia of the Quran. General Editor: Jane Dammen McAu- liffe, Georgetown University, Washington DC. Brill Online, БЕРТЕЛЬС Е. Э. (1965 a) ‘Словарь суфийских терминов 2014. Мир’ат-и ‘ушшак’ in his Избранные сочинения: Суфизм и суфийская литература (5 vols. Москва: Наука, 1965), LAHİCİ Ş. M. (2008) Şərhi-Gülşəni-Raz. Ön söz və far- vol. 1, pp. 126–187. scadan tərcümə, izahlar və şərhlər Nəsib Göyüşov. Cild 2. Bakı, Adiloğlu nəşriyyatı.
LEWISOHN L. (1995) Beyond Faith and Infidelity. The Sufi Poetry and Teaching of Mahmud Shabistari. Richmond, Curzon Press.
MASSİGNON L. (1982) “Imad Nesimi and the Poets of the Janissaries” . The Passion of al-Hallaj: Mystic and Mar- tyr of Islam. The Survival of al-Hallaj. Bollingen series XCVIII. Princeton University Press, vol 2). 249-254.
MİR-KASİMOV O. (2014) “Ummis Versus Imams in the Ḥurūfī Prophetology: An Attempt at a Sunnī/Shī‘ī Synthe- sis?”. ed. Orkhan Mir-kasimov, Unity in Diversity: Mysti- cism, Messianism, and the Construction of Religious Au- thority in Islam, Leiden: Brill, 221-247
Mir-Kasimov O. (2015) Words of Power. Ḥurūfī Teachings between Shi’ism and Sufism in Medieval Islam. The origi- nal Doctrine of Faḍl Allāh Astarābādī (London-New York: L.B.Tauris Publishers.
NASR S. H. (1996) “The Wisdom of Body” ed. Seyyed Hossein Nasr, Religion and the Order of Nature: The 1994 Cadbury Lectures at the University of Birmingham. Oxford: Oxford University Press.
NƏSIMI. (1973) Əsərləri. Tərtib C. Qəhrəmanov, red. Həmid Araslı. Bakı, Elm. Cild 1-3
NƏSİMİ. (1987) Iraq divanı. Q. Paşayevin redaktəsi ilə. Bakı, Yazıçı.
QASIMOVA A. (1994) Məhəmməd peyğəmbərin meracı. Bakı, Yazıçı.
QASIMOVA A. (2005) Quran qissələri XIV-XVI əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatının ideya-bədii qaynaqlarından biri kimi. Bakı, Nurlan.
QASIMOVA A. (2019) “Hürufilərə qarşı iki inkvizisiya məhkəməsi”. Bir Əsrlik Nəsimi araşdırmaları toplusu. Bakı, Elm və Təhsil.148-180.
QASIMOVA A. (2019) “Şahid-bazi ənənəsi və onun Nəsi- mi şeirində əksi”. Bir Əsrlik Nəsimi araşdırmaları toplusu. Bakı, Elm və Təhsil. 180-196.
136 Homeros, Volume / Cilt: 4 - Issue / Sayı: 3 - Yıl / Year: 2021 HOMEROS E-ISSN: 2667-4688 Received / Geliş: 28.06.2021 Volume / Cilt: 4, Issue / Sayı: 3, 2021 Acccepted / Kabul: 29.07.2021 H URL: https://journals.gen.tr/homeros DOI: https://doi.org/10.33390/homeros.4.3.02
RESEARCH ARTICLE /ARAŞTIRMA MAKALESİ
Deyi̇ mlerde kandırmak kavramı The concept of deception in idioms
Gamze Kargı İnce
Öğr. Gör. Dr., Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, Türkiye, e-mail: [email protected]
Özet
Türkçe, anlatımı güç durum ve olayları somutlaştırmalardan yararlanarak ayrıntılı ve kolay anlaşılır bir biçimde ifade eder. Soyut kavramların kolay algılanması amacıyla yapılan somutlaştırmalar, deyimlerde yaygın olarak karşımıza çıkar.
Deyim, gerçek anlamından sıyrılmış en az iki sözcükten oluşan, herhangi bir durumu ya da kavramı daha kolay, incelikli, etkili ve güçlü bir biçimde anlatma gereksiniminden doğan kalıplaşmış söz grubudur.
Ömer Asım Aksoy’un Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü II- Deyimler Sözlüğü adlı eserinden kandırmak kavramını somutlaştıran deyimler taranmış ve karşılıkları da bu eserden alınmıştır.
Kandırmak fiilinin inandırmak, ikna etmek ve aldatmak anlamlarından hareketle deyimlerde kandırmak kavramının nasıl somutlaştırıldığı ve bu kavramın anlambirimcik demeti (sememe) belirlenmeye çalışılmıştır.
Deyimler daha çok eserlerden tespit edilmiş ve biçimsel olarak incelenmiştir. Ancak deyimler üzerine yapılan semantik çalışmalar sınırlıdır. Bu tip çalışmaların, deyimlerin öğretilmesi ve doğru kullanılması konusunda katkı sunacağı düşüncesindeyiz.
Anahtar kelimeler: ad aktarması, deyim, deyim aktarması, kandırmak, somutlaştırma.
Citation/Atıf: KARGI İNCE, G. (2021). Deyi̇ mlerde kandırmak kavramı. Homeros. 4(3), 137-149, DOI: https://doi.org/ 10.33390/homeros.4.3.02
Corresponding Author/ Sorumlu Yazar: Gamze Kargı İnce Bu derginin içeriği Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 E-mail: [email protected] Uluslararası Lisansı altında lisanslanmıştır. Content of this journal is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License.
137 Kargı İnce
Abstract
Modern Turkish explains situations and events that are difficult to explain using concretisation. concretisations made for easy perception of abstract concepts is used to widly in idioms
İdiom is a formulaic word groups consisting of at least two words stripped of their denotative meaning, any situation or concept easier, arising out of the need to express delicately, effectively and strongly.
The idioms that concretisation the concept of deceiving were scanned from Ömer Asım Aksoy’s work entitled Proverbs and Idioms Dictionary II- Idioms Dictinary and the meanings of the idioms were also taken from this work.
Based on the meaning of the verb to convince, to persuade and to deceive, how the concept of deceiving is concreting in idioms and sememe of this concept has been tried to be determined.
İdioms had been more detected and they are studied in terms of syntax and form. However, semantic studies on idioms are limited. We think that such studies will contribute to the teaching and correct use of idioms.
Keywords: metonymy, i̇ diom, metaphor, deceive, consideration
1. GIRIŞ le benzediği ya da ilişkili olduğu bir başka kavramla anlatılmasıdır. Dilde güçlü, etkileyici ve sanatsal bir anlatıma olanak sağlayan aktarmalar, temelde ad ve Dil, konuşulduğu toplumun kültürünün, dünyaya deyim aktarması olarak iki biçimde yapılır. bakışının ve başka toplumlarla olan ilişkilerinin ya- ratıcısıdır. Her dil dünyayı kendine özgü bir biçimde anlar ve anlatır. Bunun için de söz varlığının anlam Deyim Aktarması (Benzetme ilgisi, İğretileme, açısından incelenmesi gerekir. Benzetmeler, aktarma- Metaphor): Aktarmaların yaygın kullanılan türü- lar, deyimler ve atasözleri incelenerek o dili konuşan dür. Deyim aktarmalarında anlatılmak istenilen kav- ulusun çeşitli nitelikleri belirlenebilir. (Aksan 1987: ram, benzetilen kavramın gösterenine aktarılarak 14-15) “Çünkü bu unsurlar o dili kullanan insanların somutlaştırılır. Dönüşü olmayan yola girmek. Asla maddi ve manevi kültürlerinin, yaşam biçimlerinin ya- bırakılmayacak, vazgeçilmeyecek bir durumda olmak ratıcısı olan unsurlardır.” (Şahin 2004: 1) anlamında kullanılan deyimde bir kimsenin vazgeçe- meyeceği bir durumda olması ile geri dönülmeyecek bir yola girmek arasında bir benzetme ilgisi kurularak Bir dilin anlam yapısı kavramlarının incelenmesi ile somutlaştırma yapılmıştır. ortaya çıkarılabilir. (Aksan 1987: 41) Kavramlar in- sanın çevresindeki nesnelere, olay ve durumlara ait, kişisel gözlem ve deneyimlere dayanan tasarımların Ad Aktarması (Mecaz-ı mürsel, Metonymy): Ad zihinde yer eden ve soyutlama (abstraction) ile dile aktarmalarında anlatılmak istenilen kavramın, kendisi dönüşen yönüdür, göstergelerin gösterilen yanıdır. kullanılmadan, ilgili, bağlantılı olduğu başka bir kav- Bir dilin söz varlığı temel alınırsa bir sözlükte madde ramla, başka bir göstergeyle ifade edilmesidir. Yüz başı olan sözcüklere kavram denilir. (Aksan 1998: 41) çevirmek. Gösterdiği ilgiyi kesmek anlamındadır. Kavramlar tek bir sözcük ile anlatılabildikleri gibi de- Kıymet verilen varlıklar yakında, göz önünde tutulur- yimlerle de ifade edilebilirler. ken istenmeyen, sevilmeyen varlıklar ise uzak tutulur. Bu deyimde yüzün başka yöne çevrilmesi ile “ilgisiz olma, değer vermeme” arasında ilgi kurulmuştur. İkiden fazla sözcükten oluşan deyimler, anlam bilimi bakımından kendisini oluşturan sözcüklerin anlamla- rından bağımsız bir biçimde tek bir sözcük gibi dav- Deyim aktarması bir benzerliğe, ad aktarması ise bir ranan kalıp söz öbekleridir. Türkçede yaygın biçimde ilgiye ve ilişkiye dayanılarak yapılan aktarmalardır. kullanılan deyimler, anlatılması zor durumları ve kav- (Aksan 1990:190) Deyim anlam daha çok bu iki yolla ramları aktarma yoluyla daha kolay, etkili, incelikli ve oluşur. Ancak dilimizde deyimler, telmih (Alüzyon) canlı bir biçimde somutlaştırırlar. ile de oluşturulabilir.
Aktarma, anlatılmak istenen bir kavramın bir yönüy- Telmih (Alüzyon): Telmih ile oluşturulan deyimlerde
138 Homeros, Volume / Cilt: 4 - Issue / Sayı: 3 - Yıl / Year: 2021
kavram anlatılırken geçmişte yaşanmış bir olay ya da kandırmak kavramın hangi yollarla gerçekleştirildi- duruma gönderimde bulunulur. Deyim anlamın anla- ğini gösteren 18 anlambirimcik belirlenmiştir. Bunlar şılması gönderimde bulunulan olay ya da durumun bi- abartmak, aldanmama, ayartmak, dolap, düzen, hile, linmesine bağlıdır. Leyla Subaşı (1988) bu tip deyim- oyun, tuzak, ikiyüzlülük, ikna, inanmak, aldatmak, leri “deyimleşme Olgusunda Alüzyon” başlığı altında kurnazlık, oyalamak, sinsilik, uydurmak, yalan ve incelemektedir. Subaşı Alüzyon yapılarda doğrudan yutturmadır. Anlambirimciklerin birbirlerine olan ya- deyim aktarması, ad aktarması ya da etkisi bulunma- kınlıkları düşünülerek 14 başlık oluşturulmuştur. İn- dığını belirtir. Gemileri yakmak deyimi, bir işe başla- celeme konumuz olan deyimler somutlaştırdıkları an- yıp bir yola koyulup işten vazgeçmeyeceğini, hiçbir lambirimciğin altında verilmiştir. Ardından deyimin biçimde olası olmadığını anlatır. Bu deyimde Roma anlamı italik olarak yazılmış ve yaptığı somutlaştırma imparatoru Sezar’a atfedilen bir hikâye ile benzerlik incelenmiştir. ilişkisi kurularak somutlaşma gerçekleştirilmiştir. 2.1. Abartma Kandırmak fiiline Türkçe Sözlük’te “1. Kanması- nı sağlamak, inandırmak, ikna etmek 2. Aldatmak. Bire bin katmak: Olan olayları abartarak anlatmak, 3. İçme, yeme isteğini karşılamak.” anlamları veril- başkasının sözünü aktarırken onun söylemediği bir- miştir. Fiilin ilk iki anlamından hareketle kandırmak çok ayrıntı eklemek. Söylenen sözün bir sayısı ile bin kavramını ve anlambirimciklerini somutlaştıran de- sayısı arasındaki ilişkiye benzetilmesiyle abartı kav- yimler, Ömer Asım Aksoy’un Atasözleri ve Deyimler ramı anlatılmıştır. Sözlüğü II- Deyimler Sözlüğü adlı eserinden taran- mıştır. Taranan deyimlerin karşılıkları verilirken de bu eserden yararlanılmıştır. Ancak taramamız sırasın- 2.2. Aldanmama da deyim olmadığını düşündüğümüz yapılar dikkate alınmamıştır. Ayrıca bu anlambirimciklerin deyimler- Ana(sı) usta, (ekmeği) yufka yapar, çocuk usta, çift de hangi somut kavram ve durumlarla somutlaştırıl- çift kapar: Başkasına bir şeyler vermesi gereken kişi, dığı ortaya konulmaya çalışılmıştır. Taranan deyimler az az verip sayıyı çoğaltarak çok şey veriyormuş gibi somutlaştırdıkları anlambirimciğin altında incelen- görünmek ister. Ancak verileni alan kimse bunlardan miştir. birkaçını birleştirerek aldanmadığını gösterir. Aldan- mama kavramı insanın temel yiyeceklerinden biri Türkçe fonetik, morfolojik, etimolojik ve sentaktik olan ekmeğin inceliği ve sayısı ile somutlaştırılmıştır. bakımdan ayrıntılı bir biçimde incelenmiş ancak se- mantik yönü üzerine pek durulmamıştır. Dolayısıyla Bende (Sende, onda) o göz var mı?: Buna inanacak Türkçenin semantik özellikleri en az bilinen ve en kadar saf mıyım? Göz, insanoğlunun dünyaya açılan az araştırılan tarafıdır. Deyimler, ulusların dünyaya penceresi ve en çok inandığı organıdır. Deyimlerde bakışını, gelenek ve göreneklerini, düşünce tarzını inanma, güvenme, kanma, kandırma gibi pek çok ve duygularını dikkat çekici bir biçimde anlatan dil kavramın göz ile somutlaştırıldığı görülmektedir. malzemesidir. Ancak deyimler daha çok tespit edilmiş üzerinde yapılan semantik araştırmalar sınırlı kalmış- tır. Külahıma anlat (onu benim külahıma anlat): Söy- lediklerine hiç inanmıyorum. Söylenen sözü değer- lendiren, doğru mu yalan mı olduğuna karar veren Bu çalışmada kandırmak kavramının nasıl somutlaş- başın içindeki beyindir. Söylenenlere ancak içi boş, tırıldığı ve bu kavramın anlambirimcik demeti (sene- keçeden yapılmış bir başlığın inanabileceği anlatıl- me) belirlenmeye çalışılmıştır. Böylece deyimler üze- mıştır. rine yapılan semantik çalışmalara katkıda bulunmak amaçlanmıştır. Bu tip çalışmaların, deyimlerin etkili bir biçimde öğretilmesini, doğru ve verimli kullanıl- Kül yutmamak: Oyuna gelmemek, alavereye aldan- masını sağlayacağı düşüncesindeyiz. mamak. Oynanan oyun, kurulan tuzak, insanlar tara- fından yenilmeyen kül sözcüğü aracılığı ile somutlaş- tırılmıştır. 2. DEYİM AKTARMASI (BENZETME İLGİSİ) İLE SOMUTLAŞTIRILAN Sen giderken ben geliyordum: Ben bu oyunları DEYİMLER senden iyi bilirim; beni aldatamazsın. Bu deyimde somutlaştırma yaşamın yolculuğa benzetilmesi ile ya- pılmıştır. Taramalar sonucunda deyim aktarmasıyla kurulmuş kandırmak kavramını ve anlambirimciklerini somut- laştıran 72 deyim tespit edilmiştir. Bu deyimlerde
139 Kargı İnce
2.3. Aldatmak kandıramazsın. İşe yaramaz kimse bayır turpuna ben- zetilmiştir. Açmaza getirmek (düşürmek): Bir kimseyi içinden çıkamayacağı bir duruma sokmak. Çıkış yolu bulun- Gürültüye getirmek (boğmak): Söz kalabalığından, mayan, güç bir durum içinde olmak, açmaz sözcüğü eylem karışıklığından yararlanarak istediğini elde et- ile betimlenmiştir. mek. İsteğin kabul ettirilmesi için yapılan söz kala- balığı ve çıkarılan karışıklık gürültü ile betimlenmiş. Adımı güveç koy amma, ocak üstüne koyma: Beni güç işleri yapıyormuşum gibi tanıt; ama o işleri üzeri- Hasıraltı etmek: Bir işi bilerek ve haksız olarak me yükleme. Güç işleri başarmak, yemeği iyi pişiren yürütmemek, örtbas etmek. Bir durumun, bir olayın güveç kabına benzetilirken işin yapılmaması da kabın yayılmasını engellemek, bir işi yapılması gerekirken ocağa konulmamasıyla ifade bulmuştur. haksız bir biçimde yapmamak taban örtüsü olan hası- rın altına koymak biçiminde betimlenmiştir. Ali’nin külahını Veli’ye, Veli’nin külahını Ali’ye giydirmek: Kendisinin para varlığı bulunmadığı hal- Lades tutuşmak: İki kişi, tavuğun lades kemiğini de birinden aldığını ötekine, ötekinden aldığını bir birer ucundan tutup çekerek kırmak. (Bu işlemle bir başkasına vererek işini yürütmek. Para kavramı kâ- “dikkat” oyunu başlar. Hangisi ötekinin elinden bir ğıttan huni biçiminde katlanarak yapılan, aldatmaca- şey alırken “aklımda” demeyi unutursa yenilmiş olur.) ya dayalı oyunların oynandığı külah sözcüğüyle ifade Kandırma kavramı, iki kişiyle birbirini kandırmaya bulmuştur. Paranın alınıp verildiği kimseler de Ali ve dayalı oynanan lades oyununa benzetilerek somutlaş- Veli özel adlarıyla somutlaştırılmıştır. tırılmış.
Avucunun içine almak: Bir kişiyi etki ve baskısı al- Üstüne oturmak (yatmak): Başkasının malını mal tına almak. Kontrol ve baskı oluşturma nesneleri tut- edinmek. Sahiplenmek bir nesnenin üzerine oturmak- maya yarayan elin aya bölümüyle betimlenmiştir. la betimlenmiştir.
Ayağını kaydırmak: Bir yolunu bulup işinden uzak- 2.4. Ayartmak laştırmak. Bir kimsenin bir yerden uzaklaştırılması dikelmemize yarayan organın (ayağın) zeminle bağ- Baştan çıkarmak: Ayartmak, doğru yoldan saptır- lantısının kesilmesine benzetilmiştir. mak, kötü yola sürüklemek. Doğru yol; temel, esas anlamına gelen baş sözcüğü ile anlatılmıştır. Doğru Çelme takmak: Bir kimsenin iyi yolda olan işini en- yoldan ayırmak ise çıkmak fiili ile ifade edilmiştir. gelleyecek, bozacak davranışta bulunmak. Bir kimse- nin işine engel olmak ayağını bacağına geçirip yıkma- Damarına girmek: Bir kimsenin hoşlanacağı şeyler ya çalışmaya, çelme takmaya, benzetilmiştir. yapıp kendisini ona sevdirmek. Kendini sevdirmek, canlılarda besleyici sıvıların dolaştığı kanal olan da- Çırak çıkarmak: İş ortağını, kazanç göstermeden ya marda dolaşmakla anlatılmıştır. da zarara sokarak, ortaklıktan ayırmak. Bir kimsenin bulunduğu konumdan çeşitli yollarla uzaklaştırılması, Sakalının altına girmek (birinin): Yakınlık, dostluk zarara uğratılması çırak sözcüğünde ifade bulmuştur. kurarak ona düşüncesini aşılamak.Yakınlık derecesi sakalın altı ile betimlenmiştir. Boğuntuya getirmek: Utandıracak ya da bir şey söylemesine fırsat vermeyerek şaşırtıp bunaltarak bir 2.5. Dolap, Düzen, Hile, Oyun, Tuzak kimseye bir şeyi kabul ettirmek ya da yüksek fiyat- la mal satmak. Bunaltıp sıkıntıya sokmak boğuntuya benzetilerek somutlaştırılmıştır. Ayağıyla tuzağa düşmek: Safça davranışı ve işe önem vermemesi yüzünden açık bir hile ya da teh- likenin kurbanı olmak. Kişinin düştüğü kötü durum Ele geçirilmesi o denli Çantada (torbada) keklik: tuzağa benzetilir. Bu duruma kendi davranışları nede- kesin ki elde edilmiş sayılır. Kolay kandırma, avlana- niyle gelmesi de ayakla ifade edilmiştir. rak çantaya konmuş kekliğin ele geçirilme kolaylığı- na benzetilerek somutlaştırılmış. Çukurunu (kuyusunu) kazmak (birinin): Birini felakete sürükleyecek plan hazırlamak. Bir kimsenin (Alaylı bir “eksik olma”) Eksik olma bayır turpu: üzülmesine neden olmak için kurulan tuzak çukur Kendini yardım etmiş gibi gösteriyorsun ama beni
140 Homeros, Volume / Cilt: 4 - Issue / Sayı: 3 - Yıl / Year: 2021
sözcüğü ile açıklanmıştır. 2.6. İkiyüzlülük
Dolabı bozulmak: Hilesi ortaya çıkmak. Hile yap- Acem kılıcı gibi iki tarafı (taraflı) kesmek: Birbi- mak için kurulan düzenek dolaba benzetilirken hile- rine karşı olan iki tarafa da dostluk ya da düşmanlık nin ortaya çıkması bozulmak fiili ile ifade edilmiştir. eder bir durum göstermek. İkiyüzlülük, iki yüzü de keskin bir kılıca benzetilmiştir. Faka basmak: Tuzağa düşmek, aldatılmak. Aldatıl- mak, bazı hayvanları yakalamak için kullanılan bir İkili oynamak: Birbirine karşı olanlardan hem birini tuzağa düşmeye benzetilmiştir. hem ötekini desteklemek. İkiyüzlülük, bir oyunun her iki oyuncusunun da desteklenmesine benzetilerek so- mutlaştırılmıştır. Kafese girmek: Kendisinden yararlanacak bir kimse- nin tuzağına düşmek ve bundan kurtulamamak. Tuzak kavramı kafes sözcüğünden yararlanılarak anlatılmış. Tavşana kaç, tazıya tut demek: Davranışları birbi- rine ters düşen iki tarafın her birini kendi tutumunda yüreklendirmek. Bir av sahnesi canlandırılmış. İki- Kafese koymak: Bir kişiyi tuzağa düşürüp kendisin- yüzlülük, hem av hem de avcının desteklenmesi ile den yararlanmak. Bir kimsenin içine düşürüldüğü tu- somutlaştırılmıştır. zak kafesle betimlenmiştir.
2.7. İkna Kapana düşmek (tutulmak): Tuzağa düşmek, bi- rinin düzenbazlığı ile içinden çıkamayacağı güç bir duruma düşmek. İçine düşülen güç durum kapana Ağzından girip burnundan çıkmak: Ne yapıp ede- benzetilmiştir. rek bir kimseyi bir şeye razı etmek. Olabilecek veya olamayacak her şeyi yapmayı içine nefes çekmek için kullanılan bir organdan yani burundan bir şey çıkar- Kazık atmak (yemek): Bir malı bir kimseye değe- maya benzetilmiş. rinden çok pahalıya satmak ya da almak. Aldatmak kavramı toprağa çakılan ucu sivri demir ya da ağacın, kazığın, hedefe fırlatılmasına benzetilerek somutlaş- Çevir kaz(ı) yanmasın: Kırılan potun farkına varıldı- tırılmıştır. ğında durumu kurtarmaya çalışma. Lafı kimsenin kı- rılmayacağı bir yöne çevirmek, ateşte kazın çevrilmek yoluyla yakılmadan pişirilmesine benzetilmiştir. Kulpunu bulmak: Yapılacak iş için yasallığı tartışılır bir çözüm yolu bulmak. Yasal olmayan şüpheli durum kulp sözcüğü ile ifade edilmiştir. Ne kızı veriyor, ne dünürü küstürüyor: (Birinin) Dileğini yerine getiremeyeceğini, onu gücendirme- yecek biçimde söylemek. Karşı tarafı kırmadan ikna Kumpas kurmak: Bir kimseyi tuzağa düşürecek giz- etmek, kız isteme törenine benzetilmiş. İkna kavramı li bir iş düzenlemek. Bir kimsenin ardından gizlice olmuş bir olaya dönüştürülerek somutlaştırılmıştır. yapılan iş, kumpasla anlatılmıştır. (Oyalamak)
Kündeden atmak: Birini ağır biçimde yere sermek, oyun ederek yıkmak. Yapılan oyun sonuçlarının ağır- 2.8. İnanmak lığı bakımından güreşçinin rakibine yaptığı oyunlar- dan biri olan kündeye benzetilmiştir. Kabul olunmayacak duaya amin demek: Olmaya- cak şeye, olacak gibi inanmak, kendini kandırmak. Olmayacak beklentiler kabul olmayacak dua ile, bun- Oyuna (dolaba) gelmek (getirmek): Aldatılmak, lara inanmak ise onaylama ve istek belirten amin söz- hile ile kötü bir duruma düşürülmek (düşürmek). Bir cüğü ile ifade edilmiştir. kimseye yapılan hile, gerçek dışılık anlamını barındı- ran oyun ve dolap kavramlarına benzetilerek somut- laştırılmıştır. 2.9. Kurnazlık
Zokayı yutmak: Aldatılarak büyük zarara uğramak. Külahı (papucu) ters giydirmek (Biri başkasına, Düşülen zor durum bir balığın zokayı yuttuğundaki şeytana): Bir kişinin kurnaz olarak bilinenleri dahi duruma benzetilmiştir. aldatacak ölçüde aşırı kurnaz olması. Aşırı kurnazlık ters giyilemeyecek giysilerin bile ters giydirilmesiyle anlatılmıştır. Kurnazlığın derecesi kurnazlık yapılanın
141 Kargı İnce
şeytan olması ile arttırılmıştır. rin barındığı yer olarak betimlenmektedir.
2.10. Oyalamak Karnından söylemek: Uydurup söylemek. Söylenen sözün mahiyetinin yalan olması, söz söyleme yeri olan ağızla besinleri sindirim için hazırlayan midenin Ağzına bir parmak bal çalmak: Bir kimseyi tatlı bir vaatle oyalamak. Bir kimseyi oyalamak ve kandırmak yeri değiştirilerek betimlenmiştir için söylenen sözler, çocukları oyalamak için ağızları- na verilen bala benzetilmiş. 2.13. Yalan
Çamura yatmak: Kendisinden beklenen işi ya da Balon uçurmak: İlgilileri şaşırtmak ya da onların yardımı, çeşitli bahaneler ileri sürüp yapmamak. Bir durumunu nasıl karşılayacaklarını anlamak için yalan işi yapmamak için sunulan bahaneler çamura benze- bir haber yaymak. Şaşırtmak için yayılan yalan habe- tilmiş. rin yayılması, içi boş bir nesne olan balonun uçurul- masına benzetilmiş. Gazel okumak: Kandırıcı, oyalayıcı boş sözler söyle- mek. Kandırıcı oyalayıcı boş sözler, belli kurala bağlı Bir ayak üstünde bin yalan söylemek: Ayak üzeri olmadan icra edilen müzik eseri olan gazele benzeti- bir konuşma zamanı içinde birçok yalan söylemek. lerek somutlaştırılmıştır. Kısa sürede çok sayıda yalan söylemek, adım atmak için ayaklarınızdan birini yerden kaldırıp tekrar yere koyma süresi ile betimlemiştir. 2.11. Sinsilik
Adım adım yer edeyim, gör sana neler edeyim: Ne 2.14. Yutturma yapacağını sezdirmeden, yavaş yavaş senin bulduğun yere bir yerleşeyim. Ondan sonra sana ne yapacağımı Akşam Hacı Mehmet, sabah eskici Yahudi: Kimile- ben bilirim. Yapılacak işin yavaş yavaş, aşama aşama yin kendini iyi, doğru adam gibi gösteren hileci, dala- yapılması adım atmaya benzetilmiştir. vereci. İyi ve doğru adam Hacı Mehmet (Müslüman), hileci ve dalavereci kimse ise eskici Yahudi ile be- timlenirken bir kimsenin kimi zaman iyi kimi zaman Alttan güreşmek: Yenilecekmiş gibi görünüp gizli gizli yenme yollarını kollamak. Pasif görünerek gizli- kötü olması da akşam (kötü) ve sabah (İyi) sözcükle- ce yenmeye uğraşmak, güreşte beden altından yapılan riyle ifade edilmiştir. Müslümanlık–Yahudilik ve sa- oyunlara benzetilmiştir. bah-akşam sözcüklerinin karşıtlığından yararlanılarak somutlaştırılmıştır.
Karda gezip izini belli etmemek: Yaptığı uygunsuz işi, kimsenin sezmeyeceği bir ustalıkla yapmak. Kar Altı alay, üstü kalay: Bir nesnenin altı ile üstünün üzerine basıldığında, üzerinde yüründüğünde içeri çö- uyumlu olmaması. Dış görünüşü güzel, içi kötü kim- kerek ayak izlerinin oluştuğu bir nesnedir. Böyle bir se. Bir nesnenin altının alay sözcüğü ile küçümse- nesne üzerinde yürüyüp de ayak izlerini belli etme- necek kadar kusurlu, üstünün ise sürüldüğü nesneyi mek büyük bir başarıdır. Deyimde kurnazlık ve sinsi- parlatan, güzelleştiren kalay madenine benzetilerek liğin derecesi karda ayak izlerinin belli edilmemesine güzel olduğu ifade edilmiştir. Ayrıca iyi ve kötü kav- benzetilerek somutlaştırılmış. ramları, alt ve üst sözcüklerinin anlam karşıtlıkların- dan yararlanarak somutlaştırılmıştır.
Yere bakan yürek yakan: Sessiz ve yumuşak huylu göründüğü halde sinsice dolap çevirip kötülükler ya- Dışı eli yakar, içi beni (yakar): Dıştan görünüşü, pan. Uslu ve sessiz görünme yere bakmakla, kötülük herkesi kıskandıracak kadar güzel, içyüzü, sahibi için yapmak ise yürek yakmakla (Çok acı vermek) betim- üzücü. Burada etkileyicilik ve üzüntü, yakmak fiili ile lenmiştir. anlatılmıştır. Ayrıca deyim anlamın oluşmasında dış ve iç sözcüklerinin anlam karşıtlığından yararlanıl- mıştır. 2.12. Uydurmak Dışı kalaylı, içi alaylı: Dışı süslü, güzel görünüşlü, İşkembeden atmak: İncelemeye, bir kaynağa dayan- ama içi berbat. Bir nesnenin güzelliği kalay madenine mayan ve inandırıcı olmayan söz söylemek. Yediği- benzetilerek, çirkinliği ise alay sözcüğü ile anlatıl- miz yiyeceklerin bir araya geldiği, birbirine karıştığı mıştır. Dış ve iç sözcüklerinin anlam karşıtlığından da ve sindirime hazırlandığı mide inanılmayacak sözle- yararlanılmıştır.
142 Homeros, Volume / Cilt: 4 - Issue / Sayı: 3 - Yıl / Year: 2021
Düğün aşı ile (pilavıyla) dost ağırlamak (gönül- lerinin karşıtlığıyla ifade edilmiş. Bunların sıkıntı ve lemek): Herkesin yararlanabileceği şeyi, memnun mutluluk vermesi de yakmak fiilinin zarar vermek ve edilmesi için özen gösterilmesi gereken kimseye özel güçlü sevgi uyandırmak anlamlarından yararlanılarak olarak hazırlanmış gibi sunmak. Yutturma kavramı, somutlaştırılmıştır. düğüne gelen bütün davetlilere sunulan bir yemeğin özel kimse için hazırlanmış gibi gösterilmesi biçimin- Kuzu postuna bürünmek: Suçlu ve saldırgan oldu- de betimlenerek anlatılmış. ğu halde kendini zararsız ve uysal göstermeye çalış- mak. Kuzu, Türkçede uysallığın, sakinliğin simgesi Dün cin olmuş, bugün adam çarpıyor: Yaptığı haline gelmiş bir canlıdır. Tehlikeli ve saldırgan bir işte ustalaşmadan hile yollarına başvurarak işinde kimsenin kendini sakin ve zararsız gibi göstermesi, ustalaşmış gibi deneyimli kimseleri geride bırakma. böyle bir kimsenin kuzunun postunu giymesiyle be- Kendisini deneyimliymiş gibi gösteren kimse gözle timlenmiştir. görülmeyen, iyilik ve kötülük de yapabilen yaratığa benzetilmiştir. Oralarda (oralı) olmamak: Anlamazlıktan gelmek, sezmemiş görünmek, önemsememek. Anlamamış Ekini belli etmemek: Kusurlu, hileli bir işi kusursuz, gibi görünmek beden olarak orada olmamağa benze- doğal imiş gibi gösterme ustalığını başarmak. Yut- tilerek anlatılmış. turmak kavramı, bir şeyin eksiğini tamamlamak için sonradan takılan parçanın ek yerinin anlaşılmamasını Renk vermemek: Duygu ve düşüncesini belli et- sağlamaya ve onu kusursuz gibi göstermeye benzeti- memek, bir şeyi bildiği halde bilmez gibi görünmek. lerek somutlaştırılmıştır. Duygu ve düşünce, renk sözcüğüne aktarılarak so- mutlaştırılmıştır. Gece silahlı, gündüz külahlı (gündüz külahlı, gece silahlı ): Kimseye sezdirmeden kötü işler yapan, ama Sıçan olmadan çuval delmek: Yeni öğrenmeye birtakım davranışlarıyla kendini iyi bir insan gibi gös- başladığı konuda deneyimli olduğunu düşündürerek teren kimse. İyi davranışlı kimse külahlı, kötü dav- üstün işler yapmaya kalkışmak. Kendisini deneyim- ranışlı kimse ise silahlı sözcükleri ile betimlenmiştir. liymiş gibi gösteren kimse, zararlı ve büyük türleri Külah sıradan, çevresine zararı olmayan kimselerin bulunan bir kemirgen olan sıçana benzetilerek somut- taktığı bir başlıktır. Silah ise savunma ve saldırı ama- laştırma yapılmıştır. cıyla kullanılan bir nesnedir. Deyimde külah ve silah sözcüklerinin karşıt anlamlarından yararlanılmıştır. Kötü olduğu halde iyi imiş gibi görünmek de gece ve Süsü vermek (Kendisine ya da bir nesneye başka gündüz sözcüklerinin anlam karşıtlığı ile anlatılmıştır. bir şey): Gerçeğe aykırı olarak, kendisinde ya da bir şeyde üstün bir nitelik varmış gibi göstermek. Ger- çekte var olmayan üstün nitelikler süse benzetilerek Birini sever görünüp Gönlü ile oynamak (Birinin): somutlaştırılmıştır. avutmak. Sevgi, duyguların kaynağı gönül ile iliş- kilendirilirken gerçekten sevmemek “oyna-“ fiili ile ifade edilmiştir. Birine karşı umursamaz davranmak 3. AD AKTARMASI (BAĞLANTI İLGİSİ) anlamında kullanılan “oyna-“ fiilinin somut varlıklar İLE SOMUTLAŞTIRILAN DEYİMLER için kullanıldığını düşünülürse gönlün önemsenmesi ile bir kimsenin önemsenmemesi arasında bir benzer- lik ilişkisi kurulmuştur. Taramamızda ad aktarması yoluyla kandırmak kavra- mını ve anlambirimciklerini somutlaştıran 14 deyim tespit edilmiştir. Bu deyimlerde kandırmak kavramın Hacı sandığımızın haçı koynunda çıktı: İyi sandığı- yapılma yollarını anlatan aldatmak, ayartmak, dolap, mız kişinin gerçek kimliğini gizlediği, kötü bir kimse düzen, hile, oyun, tuzak, ikna, inandırmak, inanmak olduğu anlaşıldı. İyi sanılan kimse hacı olarak nite- kurnazlık, sinsilik, uyanıklık, uydurmak, yalan ve lendirilirken göğsünde haç taşıması da Hristiyan kim- yutturma olmak üzere 15 anlambirimcik tespit edil- liğini sakladığını ifade etmektedir. Hacı ve haç söz- miştir. cüklerinin anlam karşıtlığından ve ses benzerliğinden yararlanılarak bir somutlaştırma yapılmıştır. Ayrıca bu anlambirimciklerin deyimlerde hangi so- mut kavram ve durumlarla somutlaştırıldığı ortaya İçi beni, yakar, dışı eli (yakar): Bana ilişkin olan konulmaya çalışılmıştır. Taranan bu deyimler somut- bu nesne, bu durum, herkese çok çekici görünür, ama laştırdıkları anlambirimciğin altında incelenmiştir. benim için bir sıkıntı konusudur. Bir nesne, durum Deyimin önce anlamı verilmiş, ardından anlambirim- ve kişiye yakın ve uzak kimseler, iç ve dış sözcük- ciği hangi somut kavram, durum ya da olay ile somut-
143 Kargı İnce
laştırdığı anlatılmıştır. 3.6. Kurnazlık
3.1. Aldatmak Başının altından çıkmak (Bir şey /birinin): Kötü bir işi, gizlice ve kurnazca kendisi hazırlamış olmak. Düşünme organı baş ile kurnazlık arasında ilişki ku- Göz boyamak: Kötü şeyi iyi gibi göstererek aldat- mak, gösterişle aldatmak. Görmek, işlevi gereği göz rulmuştur. ile ilişkilendirilmiş, farklı görünmek ise boyamak fiili ile ifade edilmiştir. 3.7. Sinsilik
3.2. Ayartmak Ağzından laf almak: Bir kimseyi konuşturarak gizli tuttuğu şey üzerine bilgi edinmek. Aklını (Zihin) çalmak (çelmek): Düşüncesine etki- leyerek onu istediği yola sürüklemek. Akıl ile ilgili Bir kimsenin eğilimini söyletmeyi ağızla ilişki kura- makaleye bir bak anlama belki bir şeyler yazabilirsin. rak anlatmış. Ayartmak kavramını belirtmek için düşüncenin ger- çekleştiği yer olan akıl/zihin kullanılmıştır. Ağzını aramak (yoklamak): Bir kimseyi konuştura- rak belli bir konu üzerindeki düşüncesini öğrenmeye Beyin yıkamak: Kişiyi kendi görüş ve düşüncele- çalışmak. Bir kimsenin niyet ve düşüncesini söyleme- rinden ayırıp başka bir görüş ve düşünceyi benimser si ağızla ilişkilendirilmiş, onu konuşturma çabası ise duruma getirmek. Düşünmemize yarayan organımız aramak ya da yoklamak fiili ile ifade edilmiştir. beyin, kendi görüş ve düşüncelerimizle ilişkilendiril- miştir. Bunların yok edilip yerine yenilerinin konması 3.8. Uyanıklık da yıkamak fiili ile ifade edilmiştir.
Gözünü dört açmak: Çok dikkatli olmak, aldan- 3.3. Dolap, Düzen, Hile, Oyun, Tuzak mamak için uyanık olmak. Farkında olma, uyanıklık kavramları, gözün açılma hareketi ile karşılanmıştır. Kitaba (Kitabına) uydurmak: Yasal olmayan bir işi Gösteren (Gözünü dört aç-) ve gösterilen (dikkatli, yasalmış gibi gösterecek bir yol bulmak. Yasallaştır- uyanık olmak) arasında yakın ilişki söz konusudur. ma toplumsal düzenle ilgili kuralları içeren kutsal ki- tap ile ilişkilendirilerek somutlaştırılmıştır. 3.9. Uydurmak
3.4. İkna Kafadan atmak: Bir konu üzerinde inceleme yapma- dan rastgele söz söylemek. Kafa ile düşünme, araştır- Dil dökmek: İnandırmak ya da yaranmak için karşı- ma ve inceleme arasında bir ilişki kurulmuş. Atmak sındakinin hoşlanacağı şeyler söyleyip durmak. Hoşa fiili, dışarıya çıkarmak anlamıyla işin düşünülmeden gidecek söz söylemek konuşma organımız dil ile iliş- yapıldığını ifade etmektedir. kilendirilmiştir. 3.10. Yalan Elde etmek: Yansız ya da başkasına bağlı olan bir kimsenin kendinden yana olmasını sağlamak. Kendi- Ağız satmak: Yapamayacağı bir işi yapacakmış gibi ne bağlama kavramı nesneleri tutmaya yarayan orga- konuşmak. Konuşmak, bu iş için kullandığımız orga- nımız el ile ilişkilendirilmiştir. nımız olan ağız ile ilişkilendirilmiştir. Yapılamayacak bir işin yapılacakmış gibi konuşulması ise “Kendinde 3.5. İnanmak/ İnandırmak olmayan bir şeyi var gibi göstermek.” anlamında kul- lanılan satmak fiili ile karşılamaktadır. Ağzının içine bakmak (baktırmak)/ağzına bak- mak: Birinin söylediklerini zevkle ve dikkatle dinle- 3.11. Yutturma mek, bu sözlere uymak. Dinleyicinin dikkati ve söy- lenenlere uyması, söyleyendeki konuşma organına Ağzını kullanmak (satmak): (Birinin) söylediklerini bakmaya benzetilmiştir. Söylenenler ağız, söylenen- kendi düşüncesiymiş gibi anlatmak. Birinin söylediği lerin takip edilmesi de bakmak fiili ile anlatılmıştır. söz, konuşmak eylemini gerçekleştiren organ (ağız) ile ifade edilmiştir. Söylenen sözün başka birine ait
144 Homeros, Volume / Cilt: 4 - Issue / Sayı: 3 - Yıl / Year: 2021
olduğu, bir şeyden belli bir amaçla yararlanmak, kul- sonra değirmende yangın çıkar ve kül olur. Zorba de- lanmak ya da kendinde olmayan bir şeyi varmış gibi rebeyi yılmaz, daha büyük bir değirmen yaptırır ve göstermek anlamlarına gelen satmak fiiliyle ifade para basmaya başlar. Kuraklık olur ve bahçelerin suyu edilmiştir. kurur ama zorba gene civar bahçelerin suyuna el ko- yarak değirmenin çarkını döndürmüş. Ahali sürekli beddua edip dururmuş bu adamın işlediklerine. Bir 4. TELMİH (ALÜZYON) İLGİSİ İLE gece sabaha kadar görülmemiş bir yağmur yağmış. SOMUTLAŞTIRILAN DEYİMLER Sabah olunca değirmenin yerinde yeller esiyormuş. Derebeyi de inatçı mı inatçı. Yeniden yaptırmış susuz Alüzyon (Alm. allusion, Fr. allusion, İng. allusion), değirmeni ve kapısına kocaman bir kilit asmış, bir anlam aktarımını sağlayan dolaylı anlatım araçların- de levha: “- Kırk dereden getirdim su/ gene dönmedi dan biridir. Deyim aktarması, ad aktarması ve benzet- doğrusu.” (Sinan 2015: 179) me yoluyla oluşturulan deyimlerdeki gibi alüzyonlu deyimlerde de benzeyen, benzetilen ve benzetme II yönü bulunur. (Sinan 2015: 81) Bu tip deyimlerde gösteren geçmişte gerçekleşmiş bir olay, durum ya “Eski zamanlarda köyün birinde bir delikanlı, köyün da yaşantıdan yararlanılarak oluşturulur. Gösteren ve en güzel kızına âşık olur ama bu aşktan kızı haberi gösterilen arasındaki ilişkinin başka bir deyişle dolay- yoktur. Delikanlı kızın dikkatini çekmek için her tür- lı anlatımın bildirişim sırasında tam olarak gerçekleş- lü yolu dener ama bir türlü başarılı olamaz. Delikanlı mesi için göstergenin kaynaklandığı olayın dinleyici artık bu güzel kızın peşine düşmüştür. Bir gün köyün ya da okuyucu tarafından bilinmesi gerekir. (Subaşı içme suyunun bulunduğu derede su doldurmak için 1988: 31) köyün kızları ve kadınları kuyruk olmuşlardır ve sev- diği kız da bu kuyrukta imiş. Delikanlı da acaba bir Birçok deyim ilk olarak bir kişi veya bir grup tara- fırsat bulabilir de bu kızla konuşabilir miyim diye ya- fından ortaya konulur ancak aralarından bazıları var- kından izliyormuş. Derenin suyu kesilivermez mi?” lıklarını sürdürür, dayandıkları hikâyeler toplum için- Tam fırsat “ diye hemen koşmuş kızın yanına ve bütün de yaygınlaşır. Bu deyimlerin söyleyenleri zamanla cesaretini toplayarak; unutulur. Deyimlerin dayandıkları hikâyelerdeki olay unutulsa bile kalıp ifade olarak genel dil içerisinde var -Bana bir fırsat verirseniz sizin suyunuzu komşu kö- olmaya devam ederler. (Sinan 2015: 81) yün deresinden doldurup getirebilirim.
Çalışmanın bu bölümünde kandırmak kavramını ve Kız biraz alaylı biraz da nazlıca; dolap, düzen, hile, oyun, kandırmak, kurnazlık, sin- silik, yalan anlambirimciklerini telmih ilgisiyle (alüz- yon) somutlaştıran deyimler ve hikâyeleri ele alınmış- -E hadi bakalım öyleyse git doldur getir de görelim. tır. Delikanlı kızın elinden kovayı kapmasıyla fırlaması 4.1. Aldatmak bir olur. Durup dinlenmeden suyu komşu köyün dere- sinden doldurup aynı hızla döner. Kız suya bir bakar ve beğenmez. Alüzyonlu deyimlerde deyimlerin kaynaklandıkları olgunun kesin olarak belirlenememesi nedeniyle gön- derme yapılan olay, durum ya da yaşantı kimi zaman -Eh işte… Suyu çabuk getirdin ama bu su çok bulanık. birden fazla olabilmektedir. (Subaşı 1988: 109) Delikanlı hemen kovayı kaparak diğer köyün deresine Bin (kırk) dereden su getirmek: Çok dolambaçlı ge- koşar. Oradan da aynı hızla suyu getirir ama kız onu rekçeler ileri sürmek, birçok aldatıcı diller dökmek. da beğenmez. Öbür köy, öbür köy derken delikanlı İki farklı hikâyesi bulunmaktadır. kırk köyün deresine gider ama kıza bir türlü getirdi- ği suları beğendiremez. Tam bu sırada köyün kesilen suyu gelir ve köyden kıza âşık olan başka bir delikanlı I suların geldiği haberiyle birlikte koşarak suyu getirir ve kız bu delikanlının getirdiği suyu beğenir. Kıza “Zalimliği ile meşhur derebeylerinden biri halkın sı- esas âşık olan delikanlı bu haberi duyunca; kıntı çektiği yıllarda su altındaki tarlaları satın alıp birleştirir. Su kaynaklarının olduğu bahçeleri para -Vay bee! Kırk dereden su getirdik yine de yaranama- ve tehditle satın aldıktan sonra bu bahçelerin altına dık.” (Celeb 2013: 52) büyük, süslü güzel bir değirmen yaptırmış. Bir süre
145 Kargı İnce
4.2. Dolap, Düzen, Hile, Oyun, Tuzak ra görürsünüz. “Osmanlıya yenilen Karaman beyi bir daha ayaklanmayacağına dair göğsünün üstünü koya- rak: “-Ant olsun ki bu can şu tende durdukça padişa- Alicengiz oyunu (yapmak): Kurnazca ve haince düzenlenen işler yapmak. “Ali Cengiz adında bir bü- hın emrinde olacağım” diye yemin etmiş. Huzurdan yücü varmış. Kılıktan kılığa geçermiş. Sırrına kimse ayrıldıktan bir süre sonra göğsünde gizlediği güver- akıl erdiremezmiş. Sırrını öğrenenleri de yol edermiş. cini çıkarıp salıvermiş. “- Ben yemini bu güvercinin Hakkındaki gizemli anlatıları dinleyen padişahın biri üstüne yaptım” deyip gene başkaldırmış. (Sinan 2015: aklını Ali Cengiz’in sırlarına takmış. Haber uçurmuş 168-169) dört tarafa: “Bu sırrı getirene küçük kızımı verece- ğim” demiş. Birçok insan bu uğurda hayatını harca- Saman altından su yürütmek: Kendisinin yaptığını mış. Bunlardan güzel kalpli bir yoksul köylü çocuğu belli etmeyerek ortalığı karıştırmak, herkesi birbirine büyücünün güvenini kazanmış. Büyücünün yanında düşürmek. “Su sıkıntısı yaşanan Anadolu köylerinde kaldığı sürede ahmak gibi davranarak adamın bütün bahçeleri sulama sırayla yapılır. Suyun kaynağına ya- sırlarını, büyülerini öğrenmiş ama büyücüye hisset- kın bahçesi olan adamın biri kendi sırasındaki suyla tirmemiş. Kaçmak için fırsat çıktığında yoksul çocuk yetinmek istememiş. Kaynakla bahçesi arasına bir kuş olur uçar, büyücü Ali Cengiz, kartal olup kova- suyolu yapmış ve üstünü otlarla, saman balyalarıyla lar. Çocuk kurt olup koşar, büyücü Kangal köpeği… döşeyerek gizlice her gün sudan yararlanmış. Sıcağın Yoksul çocuk kaça kaça padişahın sarayına gelip bir bahçe ve bostanları kavurduğu bir yıl bu adamın bah- demet çiçek olup padişahın kucağına düşmüş. Büyü- çesinin yeşilliğini gören köylüler işkillenmişler. Muh- cü Ali Cengiz çok güzel bir kıza bürünüp Padişahın tar gidip araştırma yapıp geleceğini söylemiş ve uya- kucağındaki çiçekleri alıvermiş. Bir tilki gibi kurnaz nık köylünün bahçesindeki havuzun suyunu izleyerek olan çocuk hemen buğday olup kızın parmakları ara- samanların altında gizlenmiş yolu görmüş. Köylüye sından yere akmaya başlamış. Büyücü bu sefer tavuk ağzına geleni sayan Muhtar kahveye kızgın bir suratla olup darılara koşunca bizim yoksul daha erken davra- girmiş: “-Ağalar, siz burada gevezelik yaparken elin nıp kocaman bir sansar oluvermiş ve tavuğu boğazla- oğlu saman altından su yürütüyormuş meğer” demiş.” yıvermiş. Ortalık hep kan olmuş. Padişah olan bitene (Sinan 2015: 229, Celeb 2013: 96) gözleriyle tanık olmuş: Yoksul çocuğu zeki, akıllı ve kurnaz oluşundan dolayı kutlamış ve onu kızıyla ev- 4.5. Yalan lendirmiş.” (Sinan 2015: 37, Celep 2013: 96)
Atma Recep din kardeşiyiz palavra savurma; 4.3. Kurnazlık birbirimizi biliriz: Palavra atma, biz birbirimizi iyi tanırız. “ Osmanlının son devrinde Rumeli’de Recep Suya götürüp susuz getirmek (Biri, başkasını): On- adında bir eşkıya ve avenesi diğer Müslüman köylere dan çok akıllı olmak, onu aldatabilecek kadar kurnaz kan kustururmuş. Zulüm dayanılmaz hale gelince İs- olmak. “Büyük bir köyün yoksul çobanı ağanın kızına tanbul’a doğrudan başvurmuş köylüler. İstanbul, özel âşık olmuş. Kızın da gönlü varmış çobanda. Ancak bir jandarma birliğini Recep ve adamlarını takiple baba kızını zengin biriyle evlendirmek isteğindeymiş. görevlendirmiş. Osmanlı askeri Recep ve adamlarını Çaldığı kavalla hayvanlarla adeta konuşan çoban yaş- sakladıkları inde kıstırmış ve ateş altına almış. Ölece- lı büyüklerden birine derdini anlatmış. Bu yaşlı dede ğini anlayan Recep: “-Etmeyin more, hep din karde- kızı babasından istemiş. İnat eden adama da: “- Bu şiyiz!” deyip adamlarıyla teslim olur. Recep ve adam- çoban sürüyü susuz götürüp susuz geri getirecek ka- larına oracıkta bir meydan dayağı çekilir. Yargılanır dar hünerlidir, kızı ver, evlendirelim.” Demiş. Kızın ve hüküm giyer. Yıllar sonra ceza evinden çıkar. Yaşlı babası: “Görelim bakalım!” deyince üç gün sonra çeş- Recep eşkıyalık günlerinin muhabbetini yaparak şişi- menin başına üşüşmüş köyün meraklıları. Çoban iki nirmiş. Bir gün gene böyle desteksiz atarken askerlere gün boyunca susuz bırakılmış sürüyü çeşmenin yakı- kılavuzluk ettiği için olaya şahit olan biri de kahvede nına kadar getirmiş ve dönüp ters istikamete yürümüş, otururmuş. Recep: “-More jandarmaları öldürecek- kavalıyla bir çalmış ki bütün otlar, ağaçlar, hayvanlar tim ama ağladılar, yalvardılar; çoluk çocuk var diye durup dinlenmişler. Koyun sürüsü önce put kesilmiş acıdım.” demiş. Arkadan da bir ses duyulmuş: “Atma sonra düşmüş çobanın ardına, köye geri susuz dön- Recep biz de din kardeşiyiz.” Recep dönüp adama müş. Çoban da böylece kızın babasına kendini kanıt- bakar ve hatırlamış teslim olduğu anı. Susmuş ve bir lamış.” (Sinan 2015: 239-240, Celeb 2013: 127) daha da bu olaydan bahsetmez olmuş.” (Sinan 2015: 53, Celeb 2013: 119) 4.4. Sinsilik
Karaman’ın koyunu, sonra çıkar oyunu: Bu iş şim- di olağan görünüyor ama altından neler çıkacak, son-
146 Homeros, Volume / Cilt: 4 - Issue / Sayı: 3 - Yıl / Year: 2021
5. HEM DEYİM AKTARMASI HEM “Sürekli selam vermeden önlerinden geçen bir kibarı DE ALÜZYON (TELMİH) YOLUYLA kafaya takan esnaf bir plan yapar. Akşam dönüş saa- tinde adam ayarlayıp lambalarını söndürür sokağı da SOMUTLAŞTIRILAN DEYİMLER karpuz kabuklarıyla döşerler. Kibar ve kurumlu adam yaklaşınca bütün esnaf aynı anda dükkân ışıklarını da Hem bir hikâyesi olan hem de benzetme ilgisi oluş- kapatır. İş yerlerinin önüne çıkanlar, kibarı karanlık- turulmuş 10 deyimle karşılaşılmıştır. Bu deyimler, ta zor seçerler. Ay ışığı da yoktur üstelik. Derken bir kandırmak kavramını ve dolap, düzen, hile, oyun, iki- gürültü sesi duyarlar, hemen ışıkları yakarlar. Kurum- yüzlülük, ikna, yalan, yutturmak anlambirimciklerini lu kibar adam yerlerde mırıldanıp duruyormuş. Aya- somutlaştırmıştır. ğa kalkıp “-Lütfen beyler ayak altına karpuz kabuğu koymayalım” demiş.” (Sinan 2015: 54) 5.1. Aldatmak Dolap çevirmek: Hile ve dalavere ile iş yapmak. Hile Dolma yutmak: Kanıp aldanmak. Kişiye yapılan yapmak, dönen bir dolabın hareketine benzetilerek hile, argoda yalan anlamı da taşıyan “dolma” sözcüğü somutlaştırılmıştır. ile ifade edilmiştir. Buna inanmak, aldanmak, kanmak ise ağzımızdaki bir şeyi midemize yollamamıza ben- “Paşa, vezir, bey, ağa evlerinde, konaklarında kadın- zetilerek yutmak fiili ile ilişkilendirilmiştir. lar bölümüne haremlik, erkeklerin bulunduğu tarafa ise selamlık denirdi. Kadın ve erkek tarafı arasındaki “Kötü yola düşmüş biri saf görünen bir mahalle de- duvarda küçük bir pencere bulunurdu. Bu bir çeşit dö- likanlısıyla evlenmek ister, görüşmek için bir araya ner dolaptı. Haremlikte pişen yemekler bir iki rafı da gelmiş. Bu arada erkeğin bir dostu görüşmeden evvel olan dolap çevrilince yemekler selamlık tarafına ge- delikanlıya kadın hakkında her şeyi anlatmış. Kadın- çerdi. Erkekler de boş kapları dolaba kor, çevirir ha- la buluşup onun yalanlarını dinleyen delikanlı: “-Git remliktekiler alırdı. Bu işlem esnasında kimse birbiri- be yosma, bu dolmaları çocuklar bile yutmaz” demiş. ni görmezdi. Fakat çevrilen bu dolaplar ara sıra gönül “(Sinan 2015: 109) işlerinde de kullanılır olmuş. Sevenler birbirine; gül, mücevher ve mektup alışverişinde de bu dolapları çe- virirmiş.” (Sinan 2015: 108-109, Celeb 2013: 79) 5.2. Dolap, Düzen, Hile, Oyun, Tuzak 5.3. İkiyüzlülük Külah giydirmek (birine): Oyun etmek, hileyle al- datmak. Aldatmak için yapılan hile, aşağıdaki hikâye ile ilişkilendirilerek somutlaştırılmıştır. Gizli din taşımak: Göründüğünden ayrı bir din ya da kanış sahibi olmak. Gerçek düşüncesini gizlemek. Bir kimsenin söylediğinden, göründüğünden farklı kanısı “Mevleviliğin saygı gördüğü dönemlerde başlarında- olmasını inanılan ancak gösterilmeyen, söylenmeyen ki Mevlevi külahından dolayı tanınır ve bu dervişlere din ile betimlemiştir. dokunulmaz, sayılır sevilirlermiş. Ancak kimi kendi- ni bilmez haydut dolandırıcı ve hırsız takımı bundan yararlanmak için adamlarına Mevlevi külahı giydi- “Niko Rum bir ailenin çocuğu iken devşirilerek Türk rirlermiş. Bu oyunla insanları aldatırlarmış. 17. Yüz- bir aileye verilmiş, Mehmet adını almıştır. Daha sonra yılda Anadolu’daki eşkıyaların kökünü kazımak için devlet kapısında çalışmaya başlamıştır. Dokuz yaşın- harekete geçen İstanbul, İsmail Paşa komutasında bir da ayrıldığı sofu babaannesini, anne ve babasını da özel asayiş birliği gönderir. Bulduğu eşkıyaların başı- unutamamıştır. Aksaray’da çalıştığı yerde Pazar gün- nı kesen İsmail Paşa iz sürerek Konya’ya kadar gelir. leri birkaç saat kaybolur. Durumu fark eden yönetici Çarşıda şüphelendiği altı külahlıyı yakalar. Adamlar Bektaş Ağa, Mehmet’i izler. Mehmet Pazar günü ara Mevlevi olduklarını söyleyince bunlardan sema yap- sokaktan geçerek Kumkapı’daki kiliseye girer. Üç maları ve Kur’an okumaları istenir. Sınavı geçen dört hafta sonra Bektaş Ağa, herkesi toplayarak: “-Ağalar Mevlevi yoluna giderken kalan iki adamın başları içimizde gizli din taşıyan kimse varsa bir adım öne Konya sokaklarını dolaşır.” (Sinan 2015: 190) çıksın” der. Şaşkın kalabalıktan yükselen homurtuya aldırmayan Bektaş Ağa iki kere daha sözünü tekrar- layıp: “-Çıkmazsa ben açıklayacağım” deyince Meh- Ayağının altına karpuz kabuğu koymak: Hile yapa- met perişan şekilde öne çıkıp yere bakar. Bektaş Ağa rak birini işinden uzaklaştırmak. Yapılan hile üzerine Mehmet’e: “-Eşyanı topla git” demiş.” (Sinan 2015: basıldığında ayağı kaydıran, dengenin bozulmasına 131-132) neden olabilen karpuz kabuğuyla ilişkilendirilmiştir.
147 Kargı İnce
5.4. İkna verdiğimizi belirtmek için başımızı sallarız. Bu de- yimde başın yerini bir başlık türü olan kavuk almış ve yaptığımız onaylama hareketine benzetme yapıl- Nabza göre şerbet vermek: Birinin, eğilimine uyan, hoşuna giden davranışlarla, sevgisini kazanmaya ça- mıştır. lışmak. Kişinin istediği ölçü nabız, hoşa giden davra- nış ise şerbet sözcüğü ile betimlenmiştir. “Kasabaya yeni gelen Kadı Efendiye “hoş geldiniz” demek için huzura çıkmışlar. Kadı’nın konuşması “Eskiden hekimler, kalp çarpıntısı olan, tansiyonu esnasında karşısında dizilip el pençe duranlar sürek- düşen kimseler için otlardan ve meyvelerden kendi li başlarını sallıyorlarmış. Bir süre sonra Kadı Efendi elleriyle yaptıkları şurupları içirirmiş. Bu işin uzmanı bu durumdan rahatsız olmuş. Huzurdakilere: “Ağalar olan hekim her hastaya aynı şurubu vermez, her has- sizin ağzınız diliniz yok mu, niye kavuk sallayıp du- tanın nabzını tutup dinler ona göre şerbet verirmiş.” ruyorsunuz” demiş. “ (Sinan 2015: 171) (Sinan 2015: 201-202) Kargayı bülbül diye satmak: 1) Konuşma, davran- ma inceliklerini bilmeyen kimseyi güzel konuşur, ki- 5.5. Yalan bar davranır diye tanıtmak. 2) Çirkini güzel göster- meye çalışmak. Güzel, sesi güzel bir kuş olan bülbül; Kurt masalı okumak (söylemek): Uzun uzadıya ileri çirkin ise hem sesi hem de kendisi çirkin olan karga sürülen ve inandırıcı olmayan bahaneler, özürler ileri ile betimlenmiştir. sürmek. Bir kimsenin özür dilemek için uzun uzadıya ileri sürdüğü bahaneler masala benzetilmiştir. “Kapalı çarşıda dolaşarak; halı, cicim, kilim gibi malları sırtında taşıyıp satan Sinek Cemal diye biri “Kurtla tilkinin arkadaşlığı uzunca süre devam etmiş, varmış. Göbekli, çirkince yüzlü, orta boylu bu adam tilkinin kurnazlığı sayesinde yiyip içip gezmişler. Bir pazarlık esnasında çok konuşur, yeminler eder alıcıyı gün tilki bir avcının kapanına ayağını kaptırmış. Kurt ayaküstü bir iki dakikada ikna eder malı satarmış. Bir avcının geldiğini görünce arkadaşını bırakıp gitmiş. vakit çarşıda toplanıp sohbet edenlerden biri selam Tilki ölü numarası yapıp kurtulmuş. Tilkinin yaşadı- verip geçen Sinek Cemal’i görünce: Arkadaşı: “Senin ğını fark eden kurt tilkiye yanaşıp tekrar arkadaş ol- dükkâna çok uğruyor, uyanık ol, sana bülbülü karga mak istemiş ama tilki kabul etmemiş. Kurt eski dost- diye satmasın!” demiş.” (Sinan 2015: 170) luklardan güzel günlerden, ziyafetlerden bahsedince tilki kızıp: “- Yeter! Bana kurt masala okuma! demiş.” (Sinan 2015: 188) 6. SONUÇ
Deyimler; düşünce, kavram, nesne ve kişilerin du- 5.6. Yutturmak rumlarını, özelliklerini yansıtmak için kullanılan ve gerçek anlamının dışına çıkmış özel anlam/anlatım Ayasofya’da dilenip Sultanahmet’te sadaka (ze- boyutuyla kalıplaşmış söz öbekleridir. (Akyalçın kat) vermek (Sultanahmet’te dilenip Ayasofya’da): 2012: 10) Deyimlerde dile gelen mecazlı anlatımlar Kendisi başkalarının yardımı ile geçindiği halde gös- Çarpıcı kurgularıyla ilgi çekmekte, konu üzerinde teriş için elindekini başkasına dağıtmak. Yutturma derinlemesine düşünmenin yolunu açmaktadır. (Şen kavramı, gösterenlerin (Ayasofya-Sultanahmet, di- 2017: 11) Anlatımı tekdüzelikten kurtaran deyimler lenmek-sadaka vermek) kavramlarının karşıtlığından duygu, düşünce, umut, yaşam tarzı vb. durum ve kav- yararlanılarak somutlaştırılmıştır. ramları son derece canlı somutlaştırmalarla ifade eder.
“Dilenciliği meslek edinmiş aylağın biri cumaları Taramamız sonucunda kandırmak kavramı ve anlam- kılık değiştirip Ayasofya’nın önüne gider dilenirmiş. birimciklerini somutlaştıran 102 deyim belirlenmiştir. Topladığı parayı alıp gidecekken aklına Sultan Ah- Deyim aktarması (Benzetme ilgisi) ile oluşturulan met çeşmesinden su içmek ister. Suyu içip dönerken 72, ad aktarması (bağlantı ilgisi) ile oluşturulan 14, zavallı bir dilencinin haline acıyıp biraz para verir. telmih (alüzyon) ile oluşturulan 6, hem telmih hem Dilenci biraz daha para isteyince kızıp “-Suç ben de de deyim aktarması yoluyla somutlaştırılan 10 deyim Ayasofya’da dilenip Sultan Ahmet’te sadaka verirsen tespit edilmiştir. Kandırmak kavramı ve anlambirim- böyle olur” demiş. Yanında geçen bir tanığı da bunu cik demeti daha çok deyim aktarması ile somutlaştı- duymuş.” (Sinan 2005: 54) rılmıştır.
Kavuk sallamak: Bir kimseye, yaptıklarını doğru Çalışmamıza konu olan deyimlerde kandırmak kav- buluyor görünerek dalkavukluk etmek. Bir şeye onay ramının abartma, aldatma, aldanmama, ayartma, do-
148 Kavuk sallamak: Bir kimseye, yaptıklarını doğru buluyor görünerek dalkavukluk etmek. Bir şeye onay verdiğimizi belirtmek için başımızı sallarız. Bu deyimde başın yerini bir başlık türü olan kavuk almış ve yaptığımız onaylama hareketine benzetme yapılmıştır. “Kasabaya yeni gelen Kadı Efendiye “hoş geldiniz” demek için huzura çıkmışlar. Kadı’nın konuşması esnasında karşısında dizilip el pençe duranlar sürekli başlarını sallıyorlarmış. Bir süre sonra Kadı Efendi bu durumdan rahatsız olmuş. Huzurdakilere: “Ağalar sizin ağzınız diliniz yok mu, niye kavuk sallayıp duruyorsunuz” demiş. “ (Sinan 2015: 171) Kargayı bülbül diye satmak: 1) Konuşma, davranma inceliklerini bilmeyen kimseyi güzel konuşur, kibar davranır diye tanıtmak. 2) Çirkini güzel göstermeye çalışmak. Güzel, sesi güzel bir kuş olan bülbül; çirkin ise hem sesi hem de kendisi çirkin olan karga ile betimlenmiştir. “Kapalı çarşıda dolaşarak; halı, cicim, kilim gibi malları sırtında taşıyıp satan Sinek Cemal diye biri varmış. Göbekli, çirkince yüzlü, orta boylu bu adam pazarlık esnasında çok konuşur, yeminler eder alıcıyı ayaküstü bir iki dakikada ikna eder malı satarmış. Bir vakit çarşıda toplanıp sohbet edenlerden biri selam verip geçen Sinek Cemal’i görünce: Arkadaşı: “Senin dükkâna çok uğruyor, uyanık ol, sana bülbülü karga diye satmasın!” demiş.” (Sinan 2015: 170) 6. SONUÇ
Deyimler; düşünce, kavram, nesne ve kişilerin durumlarını, özelliklerini yansıtmak için kullanılan ve gerçek anlamının dışına çıkmış özel anlam/anlatım boyutuyla kalıplaşmış söz öbekleridir. (Akyalçın 2012: 10) Deyimlerde dile gelen mecazlı anlatımlar Çarpıcı kurgularıyla ilgi çekmekte, konu üzerinde derinlemesine düşünmenin yolunu açmaktadır. (Şen 2017: 11) Anlatımı tekdüzelikten kurtaran deyimler duygu, düşünce, umut, yaşam tarzı vb. durum ve kavramları son derece canlı somutlaştırmalarla ifade eder. Taramamız sonucunda kandırmak kavramı ve anlambirimciklerini somutlaştıran 102 deyim belirlenmiştir. Deyim aktarması (Benzetme ilgisi) ile oluşturulan 72, ad aktarması (bağlantı ilgisi) ile oluşturulan 14, telmih (alüzyon) ile oluşturulanHomeros, 6, Volume hem telmih / Cilt: 4hem - Issue de /deyim Sayı: 3 - Yıl / Year: 2021 aktarması yoluyla somutlaştırılan 10 deyim tespit edilmiştir. Kandırmak kavramı ve anlambirimcik demeti daha çok deyim aktarması ile somutlaştırılmıştır. Çalışmamıza konu olan deyimlerde kandırmak kavramının abartma, aldatma, lap, düzen, hile,aldanmama, ikiyüzlülük, ayartma, ikna, inanma, dolap, düzen,inandırma, hile, ikiyüzlülük,oluşturulmuştur. ikna, inanma, Kandırmak inandırma, kavramı kurnazlık, ve anlambirim- kurnazlık, oyalama,oyalama, oyun, oyun, sinsilik, sinsilik, tuzak, tuzak, uyanıklık, uyanıklık, uydurmak,cikleri yalan, günlük yutturma yaşam olmakiçerisinde üzere sık 20 kullanılan adet kelime- uydurmak, yalan,anlambirimciği yutturma olmak tespit edilmiştir.üzere 20 Anlambirimciklerinadet an- lerle bi rbirlerine somutlaştırılmıştır. olan yakınlıkları Bu düşünülerek kelimeler (Tablo 1)’de lambirimciği tespit16 başlık edilmiştir. oluşturulmuştur Anlambirimciklerin. Kandırmak kavramı vegösterilmiştir. anlambirimcikleri günlük yaşam içerisinde sık kullanılan kelimelerle somutlaştırılmıştır. Bu kelimeler (Tablo 1)’de gösterilmiştir. birbirlerine olan yakınlıkları düşünülerek 16 başlık Tablo 1: Kandırmak kavramı ve anlambirimciklerini somutlaştıran kelimeler Tablo 1: Kandırmak kavramı ve anlambirimciklerini somutlaştıran kelimeler AKRABALIK İSİMLERİ Dünür, kardeş, kız DİNLE İLGİLİ İSİMLER Amin, cin, din, dua, hacı, Müslüman, sadaka, Yahudi, zekat HAYVAN İSİMLERİ Bülbül, karga, kaz, keklik, kurt, kuzu, sıçan, tavşan, tazı. ORGAN İSİMLERİ Adım, ağız, avuç, ayak, baş, beyin, burun, damar, gönül, göz, el, işkembe, karın, koyun, parmak, yürek, ÖZEL İSİMLER Ali, Ali Cengiz, Mehmet, Recep, Veli. SAYI İSİMLERİ Bir, bin, kırk YER İSİMLERİ Ayasofya, Karaman, Sultanahmet. YİYECEK, İÇECEK Aş, bal, dolma, karpuz, su, şerbet İSİMLERİ ZAMAN İSİMLERİ Akşam, bugün, dün, gece, gündüz. DİĞER İSİMLER Açmaz, alay, alt, akıl, balon, boğuntu, çamur, çanta, çelme, çırak, çift, çukur, çuval, dış, dolap, düğün, fak, gazel, güveç, hasıraltı, iç, ikili, kafes, kalay, kapan, kar, kazık, kılıç, kitap, kulp, kül, künde, külah, laf, masal, nabız, oku-, ora, oyun, post, renk, sakal, saman, süs, tuzak, üst, yufka, zoka, FİİLLER Ağırla-, at-, bak-, bas-, bil-, boya-, bul-, bürün-, çal-, çarp-, çevir-, çık-, çıkar-, de-, del-, dilen-, dök-, düş-, et-, gel-, getir-, gez-, gir-, gir-, giydir- , gönülle-, gör-, güreş-, kat-, kaydır-, kes-, koy-, kullan-, kur-, küstür-, ol-, otur-, oyna-, oyna-, salla-, sat-, savur-, söyle-, tak-, taşı-, tut-, uçur-, ver-, yak-,yan-, yat-, yıka-, yut-, yut-, yürüt-,
KAYNAKÇA SİNAN, A. T. (2015). Türkçenin Deyim Varlığı, Kesit Ya- yınları, İstanbul. AKSAN, D. (1987), Türkçenin Gücü, Türkiye İş Bankası
Kültür Yayınları, Ankara. SUBAŞI UZUN, L. (1991). Deyimleşme ve Türkçede De-
yimleşme Dereceleri. Dilbilim Araştırma Dergisi 2, 29-39. AKSAN, D. (1990). Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dil-
ŞAHİN, H. (2004). Türkçede Organ İsimleriyle Kurulan bilim 3, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. Deyimler, Uludağ Üniversitesi Yayınları, Bursa. AKSAN, D. (1998). Anlambilim (Anlambilim Konuları ve Türkçenin Anlambilimi), Engin Yayınevi, Ankara. ŞEN, S. (2017). Eski Türkçenin Deyim Varlığı, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. AKSAN, D. (2001). Türkiye Türkçesinin Dünü, Bugünü, Yarını, Bilgi Yayınevi, Ankara. Türkçe Sözlük. (2005). Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
AKSAN, D. (2015). Türkçenin Sözvarlığı, Bilgi Yayınevi, VARDAR, B. (2002). Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlü- Ankara. ğü, Multilingual Yayınları İstanbul.
AKSOY, Ö. A. (1976). Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü II- YURTBAŞI, M. (2013). Sınıflandırılmış Kavramlar Sözlü- Deyimler Sözlüğü, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara. ğü (Türkçe Thesaurus), Tor Ofset, İstanbul.
AKYALÇIN, N. (2012). Türkçemizin Anlamsal Zenginlik- TDK: Türk Dil Kurumu, sozluk.gov.tr (Erişim 26.04.2021) leri Deyimlerimiz, Eğiten Kitap, Ankara.
CELEP, Ö. (2013). Dillerden Düşmeyen Deyimler ve Öykü- leri, Akis Kitap, İstanbul.
GÖKDAYI, H. (2011). Türkçede Kalıp Sözler, Kriter Ya- yınları, İstanbul.
149 blank f left or ty is pe ge se a ttt p in is g h ” T “
B r u ı s t a ıs y fa lm d kı iz ıra gid ş b en dolayı bo
150 Homeros, Volume / Cilt: 4 - Issue / Sayı: 3 - Yıl / Year: 2021 HOMEROS E-ISSN: 2667-4688 Received / Geliş: 17.06.2021 Volume / Cilt: 4, Issue / Sayı: 3, 2021 Acccepted / Kabul: 30.07.2021 H URL: https://journals.gen.tr/homeros DOI: https://doi.org/10.33390/homeros.4.3.03
RESEARCH ARTICLE /ARAŞTIRMA MAKALESİ
Âşık Paşa’nın Garip-Nâme adlı eserinde ikilemeler bağlamında söz varlığı Vocabulary in the context of reduplications in Aşık Pasha’s Garip-Nâme
Necmi Akyalçın1 Damla Aydoğan2
1 Dr. Öğr. Üyesi, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Türkiye, e-mail: [email protected] 2 Doktora Öğrencisi, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Türkiye, e-mail: [email protected]
Özet
Türkçe, yazılı olarak takip edilebilen ilk metinlerinden; yani Orhun Yazıtlarından bu yana, ortaya konan eserlerle söz varlığı olarak zenginliğini kanıtlamış bir dildir. Bu söz varlığı içerisinde önemli bir yere sahip olan ikilemeler de söz konusu metinlerden günümüze kadar takip edilebilmektedir. 14. yüzyılda; Eski Anadolu Türkçesi döneminde, Âşık Paşa tarafından kaleme alınmış olan Garip-nâme adlı eser de söz varlığı bakımından zengin olduğu düşünülerek çalışmaya konu olarak seçilmiş ve eserdeki ikilemeler saptanmaya çalışılmıştır. Garip-nâme, 14. yüzyıldaki en büyük mesnevi ve 10592 beyitten oluşan hacimli bir eser olması bakımından dilimiz açısından önemli bir eserdir. Çalışmada, eserdeki ikilemeler sayısal verilerle ortaya konmuştur. Bu bağlamda, çalışmanın evrenini Garip-nâme adlı eser, konusunu ise bu eserdeki ikilemeler oluşturmaktadır. Bu çalışmanın amacı, böylesi önemli bir eserde geçen, Türkçe için önemli söz öbekleri olan ikilemeleri saptayarak Türk dilinin söz varlığı evrenine ilişkin katkı sunmaktır.
Anahtar kelimeler: Âşık Paşa, Garip-Nâme, i̇ kileme.
Abstract
Turkish is a language that has proven its richness in terms of vocabulary with the works revealed since the first texts that can be followed in written form, namely the Orkhon Inscriptions. Reduplications, which have an important place in this vocabulary,
Citation/Atıf: AKYALÇIN, N. & AYDOĞAN, D., (2021). Âşık Paşa’nın Garip-Nâme adlı eserinde ikilemeler bağlamında söz varlığı. Homeros. 4(3), 151- 158, DOI: https://doi.org/ 10.33390/homeros.4.3.03
Corresponding Author/ Sorumlu Yazar: Necmi Akyalçın Bu derginin içeriği Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 E-mail: [email protected] Uluslararası Lisansı altında lisanslanmıştır. Content of this journal is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License.
151 Akyalçin & Aydoğan
can be followed from the texts in question until today. In the 14th century; the work named Garip-nâme, which was written by Âşık Pasha during the Old Anatolian Turkish period, was chosen as the subject of the study, considering that it was rich in terms of vocabulary, and the reduplications in the work were tried to be determined. Garip-nâme is an important work in terms of our language, as it is the largest masnavi in In the 14th century and is a voluminous work consisting of 10592 couplets. In the study, the reduplications in the work were revealed with numerical data. In this context, the universe of the study is the work named Garip-nâme, and its subject is the reduplications in this work. The aim of this study is to determine the reduplications, which are important phrases for Turkish, in such an important work, and to contribute to the vocabulary of the Turkish language.
Keywords: Âşık Paşa, Garip-Nâme, reduplication.
GIRIŞ Hamza Zülfikar’ın Yansıma sözcüklerden oluşan iki- lemeleri içeren çalışması da bu konudaki çalışmalar arasındadır. Türkiye Türkçesi için hazırlanmış tek ve Türkçe, ilk yazılı metinleri olan Orhun Yazıtlarının, ilk ikilemeler sözlüğü ise Dr. Necmi AKYALÇIN’a yazıldığı Eski Türkçe döneminden beri anlatım gücü- aittir. İkilemelere bu sözlükten de şu örnekler verile- nü, zenginliğini ve söz varlığı olarak ne denli büyük bilir: bir dil olduğunu eserleriyle ortaya koymuş köklü bir dildir. Türkçenin söz varlığı içerisinde yer alan ikile- “Fakir fukara: Yoksullar, geçimini güçlükle sağla- meler, önemli söz öbekleri arasında yer alır. Dilimize yan kimseler.” (AKYALÇIN 2007) ilişkin ilk yazılı belgeler olan Orhun yazıtlarında da ikileme örnekleriyle karşılaşılmaktadır. Şöyle ki: “Genç yaşlı: Yaşlı, genç, orta yaşlı herkes.” (AK- YALÇIN 2007) Eski Türkçenin ikilemeler konusunda oldukça zengin “Hısım akraba: Soyca veya evlilik yoluyla araların- olduğunu söyleyen Talat Tekin çalışmasında şu ör- da bağ bulunan kimseler.” (AKYALÇIN 2007) nekleri verir: “Kavga gürültü: Karışıklık ve tartışma durumu.” (AKYALÇIN 2007 “āçsık tosık” “acıkma doyma” (TEKİN, 1998, s. 16) “Okuma yazma: Okuyup yazabilme yetenek ve bil- “kız koduz” “kız kadın” (TEKİN, 1998, s. 16) gisi.” (AKYALÇIN 2007) “tünli künli” “geceli gündüzlü” (TEKİN, 1998, s. 16) Bu sözlükte, söz varlığımıza ilişkin ikilemelerin ara- “iş küç” “iş güç” (TEKİN, 1998, s. 16) sında, aşağıdaki gibi ilginç ikileme örnekleriyle de yir sub “yer ve su, ülke, anayurt” (TEKİN, 1998, s. karşılaşılmaktadır: 16) “Sağımlı sıkımlı: Sağılır hayvanı, süt ürünleri, yiye- Türkçedeki ikilemeler konusundaki ilk çalışma olarak cekleri ve türlü besin maddeleri bol olan.” (AKYAL- Karl Foy tarafından yazılan “Studien zur Osmanisc- ÇIN 2007) hen Syntax, das Hendiadyoin und die Wortfolge “ana “Entel dantel: Entelektüel olmaya özenen, sahte ay- baba” Mitteilungen des Seminars für Orientalische dın, aydın özentili davranışları olan.” (AKYALÇIN Sprachen” makaledir. Devamında ise Saadet Çağatay, 2007) Osman Nedim Tuna, Hasan Eren, H. Marchand, M. A. Ağakay, Andreas Tietze, Vecihe Hatiboğlu, Zuhal “Şadlık şadımanlık: Neşeli, eğlenceli, sevinçli ve Kargı Ölmez, Talat Tekin gibi önemli isimlerin ça- mutlu.” (AKYALÇIN 2007) lışmaları ile karşılaşılmaktadır. Ayrıca, konuyla ilgili “Şaka şembek: Şaka gibi, hiç anlamadan; farkında olarak Neslihan Eriha Genç, Fatma Nur Talu, Serkan olmadan.” (AKYALÇIN 2007) Şen’in yüksek lisans tezleri, ile Hatice Şahin Osman Fikri Sertkaya, Gülsev Sev, Tahsin Aktaş, Kerime “Kuru Yavan: Kuru olarak, yanında başka bir içecek Üstünova, Fatma Akerson, Şahbender Çoraklı, Nuri veya yiyecek olmaksızın.” (AKYALÇIN 2007) Yüce, Serkan Şen, Mehmet Dursun Erdem, Deniz Abik, Necmi Akyalçın, Musa Duman, Yeşim Aksan, İkileme kavramının daha iyi anlaşılması için; bazı iki- Aynur Öz, Eva Kineses Nagy’nin (Szeged Üniversi- leme tanımlarına bakmak yerinde olacaktır. tesi, Macaristan) hazırladıkları makaleler de bu ko- nudaki önemli çalışmalar arasında sayılabilir. Ayrıca “Aynı, yakın ya da zıt anlamlı iki veya daha çok keli- Mustafa Gökçeoğlu tarafından hazırlanan sözlük de menin bir tek kelime gibi anlam göstermek üzere yan (Kıbrıs) söz konusu çalışmalar arasında gösterilebilir.
152 Homeros, Volume / Cilt: 4 - Issue / Sayı: 3 - Yıl / Year: 2021
yana gelmesi: birer birer, delik deşik, köşe bucak, yal- meler saptanmıştır. varıp yakarmak, yorgun argın, düğün dernek, hısım akraba, boy pos endam vb.” (KORKMAZ, 1992) İKİLEMELER
“İkileme, anlatım gücünü artırmak, anlamı pekiştir- Metinde 214 ikileme saptanmıştır. Bu ikilemelerin mek, kavramı zenginleştirmek amacıyla, aynı sözcü- 40 tanesi yineleme/tekrar öbeği biçimindedir. Tekrar ğün tekrar edilmesi veya anlamları birbiriyle yakın öbeklerinin de bir tür ikileme olduğu gerçeğinden yahut karşıt olan ya da sesleri birbirini andıran iki hareketle sayısal verilerin arasına yineleme/tekrar sözcüğün yan yana kullanılmasıdır.” (HATİBOĞLU, öbekleri de katılmıştır. Geri kalan 174 söz öbeği ise, 1981, s. Önsöz) biçimsel ve anlamsal olarak ikileme özelliğine uygun yapılar olarak değerlendirilmiş ve sayısal veriler bu “İkileme bir sözcüğün ya da yansımalı bir birimin ya doğrultuda ortaya konmuştur. da bir kısmının yinelenmesi ya da sözcüğün anlam özellikleri açısından eşanlamlı, zıt anlamlı, anlam açı- A) İKİLEMELER sından ilişkili olabileceği başka bir sözcükle birlikte kullanılmasıyla oluşturulan anlam birimidir.” (AK- (Yir ü gök kamusı anuñ hazreti / Yirde gökde toptolu- SAN, 2001, s. 115) dur kudreti) (s. 26) (YAVUZ, 2000) (Öñde soñda kamunuñ maksûdı ol / Gelmişüñ gelde- “Anlamı güçlendirmek için aynı kelimenin tekrarlan- çinüñ ma‘bûdı ol) (s. 26) (YAVUZ, 2000) ması, anlamları birbirine yakın, karşıt olan veya sesle- ri birbirini andıran kelimelerin yan yana kullanılması: (Nazm içinde artug eksük var-ısa / ‘Ayb dutmaya anı Yavaş yavaş, irili ufaklı, aşağı yukarı gibi.” (TDK: kim yâr-ısa) (s.38) (YAVUZ, 2000) Türk Dil Kurumu, https://sozluk.gov.tr/, Erişim Tari- (İkisi bile bakar saga sola / Bilelikdedür niçe kim var hi: 18.04.2021) ola) (s.41) (YAVUZ, 2000) (Tâ ki bunlar bir yire cem‘ olmaya / Artugı eksügi hîç Tanımlardan da anlaşılacağı üzere ikilemeler, Türkçe düz olmaya) (s. 42) (YAVUZ, 2000) ile yazılmış metinler içerisinde oldukça sık kullanıl- makta ve söz varlığı içerisinde önemli bir yere sahip (Kamusınuñ aslı hazret’den-durur / ‘Aklı cânı cümle bulunmaktadır. Daha önce, Türkçe ile kaleme alınmış kudretden-durur) (s. 42) (YAVUZ, 2000) pek çok önemli eser bu bağlamda incelenmiştir. Ya- (Bir deñizdendür kamu sular başı / Tagıluban dutdılar pılan araştırma sonucunda, Âşık Paşa tarafından 14. tagı taşı) (s. 43) (YAVUZ, 2000) yüzyılda kaleme alınan ve Anadolu sahasındaki en hacimli mesnevi olan “Garip-nâme” adlı eserin, ikile- (Yiri gögi Tañrı’yı Peygâmber’i / Cümlesin yâd eyle- melerin kullanımı açısından incelenmediği görülmüş- yüp kıldı zarî) (s. 47) (YAVUZ, 2000) tür. Bu düşünceyle eserdeki ikilemeler, dönemin dil (Çün uzun yaşuñ soñı ölmek-durur / Bes bu niçe oy- özellikleri de dikkate alınarak saptanmaya çalışılmış, namak gülmek-durur) (s. 49) (YAVUZ, 2000) sayısal verilerle ikileme kullanım sıklığı ortaya kon- muştur. (Kim size ol ögüdi eydem ‘ayân / Bilesiz her bir işi bellü beyân) (s. 50) (YAVUZ, 2000) Âşık Paşa ve Garip-nâme hakkında kısaca bilgi vere- (Her günüñ bir adı var bir hükm ider / Kamusında bir cek olursak: güneş gelür gider) (s. 54) (YAVUZ, 2000) (Nüh felekden yokaru seyri geçer / İrer ol rahmet ho- İslam Ansiklopedisinden edinilen bilgilere göre; Âşık nından yir içer) (s. 58) (YAVUZ, 2000) Paşa 670’te (1272) Kırşehir’de dünyaya gelmiştir. (Añlayasın dôstuñı düşmânuñı / Kurtarasın düşma- Asıl adı Alidir. Âşık, onun mahlasıdır. Hayatı hak- nuñdan cânuñı) (s. 62) (YAVUZ, 2000) kındaki bilgiler, oğlu Elvan Çelebi’nin kaleme aldı- ğı Menâkıbü’l-kudsiyye fî menâsıbi’l-ünsiyye adlı (Virdise ger göz kulak Tañrı saña / Bir sa‘at dut göz eserde anlatılanlara dayanmaktadır. Garib-nâme, en kulak bendin yana) (s. 64) (YAVUZ, 2000) önemli eseridir. Aruzun fâilâtün fâilâtün fâilün ka- (Yirde gökde ne ki varsa sende var / Kimisi cânda vü lıbıyla yazılan 10592 beyitlik eser, Kemal Yavuz ta- kimi tende var) (s. 69) (YAVUZ, 2000) rafından tıpkıbasım, transkripsiyonlu metin ve günü- müz Türkçesine aktarma biçiminde dört cilt hâlinde (Ol dahı sag çıkdı girü yolına / Hôş selâmet vardı ken- yayınlanmıştır. dü iline) (s. 100) (YAVUZ, 2000) (Bir gürûhı eyü yavuz dimedi / Dünyada işlemedük iş Çalışmada, tarama yöntemiyle eserde saptanan ikile- komadı) (s. 101) (YAVUZ, 2000)
153 Akyalçin & Aydoğan
(Dünyada itdüklerin bilür kamu / Hem dahı bilür ki bellü beyân) (s. 137) (YAVUZ, 2000) var uçmak tamu) (s. 101) (YAVUZ, 2000) (Pes ecel oldur bilüñ bellü beyân / Mahlukuñ aña eli (Kendü nefsin bilmeyen bellü beyân / Ol-durur bu irmez ‘ayân) (s. 139) (YAVUZ, 2000) ma‘niden mahrûm kalan) (s. 103) (YAVUZ, 2000) (Birisi insân-durur bellü beyân / Hem melekdür birisi (Kendüzinden kendü ‘ilmin bilene / Yirde gökde ne ki bilgil ‘ayân) (s. 140) (YAVUZ, 2000) varsa biline) (s. 103) (YAVUZ, 2000) (Her birinüñ yirini eydem ‘ayân / İşid imdi niçedür (Bunlaruñ bir bölügi yavuz hulu / İçi taşı zehr-ile fitne bellü beyân) (s.140) (YAVUZ, 2000) tolu) (s. 104) (YAVUZ, 2000) (Dutdı hayvân mülkini sürdi işin / Gütdügi hayvân-ıdı (Her ki yavuzlık iderse ol hemân / Kılur aygut hem yazın kışın) (s. 142) (YAVUZ, 2000) yavuz bellü beyân) (s. 105) (YAVUZ, 2000) (Aklı dutmışdur cihânı düpdüzi / Yire göge toptoludur (Cânı göñli uşbu sözden dad ala / Ma‘ni içre ol kişi kendüzi) (s. 143) (YAVUZ, 2000) üstâd ola) (s. 106) (YAVUZ, 2000) (Âdemîde kamusı vardur ‘ayân / Diñle imdi niçedür (Dîn ilin düzer bular dünin günin / Bunlara bildürdi bellü beyân) (s. 146) (YAVUZ, 2000) hak İslâm dinin) (s. 107) (YAVUZ, 2000) (Ten içinde şol damarlar tolu kan / Su degül mi kim (İşid imdi ol nasîb nedür ‘ayân / Kim bilesin bu işi akar dün gün revân) (s. 148) (YAVUZ, 2000) bellü beyân) (s. 109) (YAVUZ, 2000) (Mısr’ı n’idersin saña şekker gerek / Hôna gel kim (Her birinüñ şerhini eydem ‘ayân / Diñle imdi niçedür yiyesin şekker börek) (s. 149) (YAVUZ, 2000) bellü beyân) (s. 114) (YAVUZ, 2000) (Birisi bu ‘ilm-i zâhirdür ‘ayân / Birisi ‘ibret-durur (Yirde gökde ne ki varsa seyr ider / Bir işit kim seyr bellü beyân) (s. 149) (YAVUZ, 2000) içinde ol n’ider) (s.115) (YAVUZ, 2000) (Pes delîl bu ‘ilm-i kudretde ‘ayân / hükmini sür- (Uşbu dört nesne kim eydildi ‘ayân / Ma‘lûm oldı dir- mek-durur bellü beyân) (s. 152) (YAVUZ, 2000) ligi bellü beyân) (s. 115) (YAVUZ, 2000) (İşid imdi eydeyüm bir bir ‘ayân / Kim bilesin bu işi (Ne ki ni‘met var-ısa bellü beyân / Gizlü kalmaz ka- bellü beyân) (s. 154) (YAVUZ, 2000) musı görnür ‘ayân) (s. 118) (YAVUZ, 2000) (Yirde gökde yaş kuru kalmadı hîç / Kim bu matbah- (Her birinüñ şerhini eydem ‘ayân / Diñle imdi niçedür larda olmadı havîc) (s. 155) (YAVUZ, 2000) bellü beyân) (s. 119) (YAVUZ, 2000) (Yirde gökde yaş kuru kalmadı hîç / Kim bu matbah- (Muhkem olur ol zamân ‘akl u bilü / ‘İlm ü hikmet larda olmadı havîc) (s. 155) (YAVUZ, 2000) cân göñül olmış tolu) (s. 119) (YAVUZ, 2000) (Göñli cânı teşviş ü gavgâ tolu / Ya‘ni halvetde miyem (Her birinüñ hâlini eydem ‘ayân / Diñle imdi niçedür dir ol delü) (s. 157) (YAVUZ, 2000) bellü beyân) (s. 121) (YAVUZ, 2000) (Her kim andan kurtıla bellü beyân / Halvet issi ol-du- (Evliyâdur ol bölük bellü beyân / Halk içinde her biri rur bilüñ ‘ayân) (s. 157) (YAVUZ, 2000) oldı ‘ayân) (s. 122) (YAVUZ, 2000) (Çün yimek içmek bu nefs elindedür / Pes tagayyurlık (Birinüñ adı melek bellü beyân / Ol dahı bir lafz-ıla dahı yolındadur) (s. 161) (YAVUZ, 2000) oldı ‘ayân) (s. 125) (YAVUZ, 2000) (Çün günâh cânı gelür kat kat basar / Mahbus eyler (Dördinüñ yirlü yirin eydem ‘ayân / Diñle imdi niçe- seyrini hak’dan keser) (s. 162) (YAVUZ, 2000) dür bellü beyân) (s. 125) (YAVUZ, 2000) (Diñle dermân ne-durur eydem ‘ayân / Kim bilesin bu (Diñle imdi niçedür eydem ‘ayân / Kim bilesin bu işi işi bellü beyân) (s. 163) (YAVUZ, 2000) bellü beyân) (s. 127) (YAVUZ, 2000) (Yirde gökde ne ki mahluk var-durur / Kamusına bu (Yol üzere bu surat bir şehr ulu / Kim gelür andan ge- ‘akıl burnın urur) (s. 165) (YAVUZ, 2000) çer uslu delü) (s.127) (YAVUZ, 2000) (Farz u sünnet bildürür nefse ‘ayân / Da‘vet eyler tâ‘a- (Bu şehirde dört kapu vardur ‘ayân / Adlu adıyla di- ta bellü beyân (s. 168) (YAVUZ, 2000) yem bellü beyân) (s. 128) (YAVUZ, 2000) (Hem Çalap hoşnûd ola andan ‘ayân / Girtü bilgil bu (Nefs ölür hôd ortada bellü beyân / Kanı ol alnın açup sözi bellü beyân) (s. 168) (YAVUZ, 2000) benven diyen) (s. 131) (YAVUZ, 2000) (Ol bişinçi perde âdemdür ‘ayân / Diñle imdi niçedür (Zîra kim oglı anuñ bayıkdur ol / Aña ogul olmaga bellü beyân) (s. 174) (YAVUZ, 2000) lâyıkdur ol) (s. 136) (YAVUZ, 2000) (Bakdı bir yoldan ezel görnür ‘ayân / Gördi bir yoldan (Her birinüñ hâllerin eydem ‘ayân / Kim bilesin bu işi ebed bellü beyân) (s. 176) (YAVUZ, 2000)
154 Homeros, Volume / Cilt: 4 - Issue / Sayı: 3 - Yıl / Year: 2021
(Çün saña altun gümiş sagdan gelür / Seni komaz haz- bellü beyân) (s. 248) (YAVUZ, 2000) ret’e ma‘nî ol) (s. 183) (YAVUZ, 2000) (Cân diridür ‘ilm-ile bilgil ‘ayân / Ölüdür cân bî-‘ilim (Ol nebâtdan maksudum nedür diyem / Arpa bugday- bellü beyân) (s. 249) (YAVUZ, 2000) dur kim eydürsin yiyem) (s. 183) (YAVUZ, 2000) (Ger birikmezse gözüñ göñlüñ bile / Kim ne añlar (Bir budak dimekde maksûd ne-durur / Ya‘ni oglan görmek işitmeg-ile) (s. 250) (YAVUZ, 2000) kız saña perde-durur) (s. 184) (YAVUZ, 2000) (Eydeyüm anı dahı bir bir ‘ayân / Kim bilesin bu işi (Dirligi lâyık degülse hôd ‘ayân / Tahtını mihnet yıkar bellü beyân) (s. 256) (YAVUZ, 2000) bellü beyân) (s. 190) (YAVUZ, 2000) (Ulu kiçi bay u yohsul hâs u ‘âm / Bu yidi ni‘metde (İşid ol altı nedür eydem ‘ayân / Kim bilesin bu işi düpdüzdür tamâm) (s. 260) (YAVUZ, 2000) bellü beyân) (s. 195) (YAVUZ, 2000) (Yidi iklîm halkına düpdüz ‘ayân / Râyegân hôndur (Eksük olsa ne olur eydem ‘ayân / Diñle imdi eyde- bilüñ bellü beyân) (s. 260) (YAVUZ, 2000) yüm bellü beyân) (s 195) (YAVUZ, 2000) (Tag u yazı ev ü yaban toptolu / Alur andan dün ü gün (El ayag u baş unıdılmış-ıdı / Uşbu varlık cümle mahv uslu delü) (s. 261) (YAVUZ, 2000) olmış-ıdı) (s. 200) (YAVUZ, 2000) (Bî-dirîgdür ol güneş halk üstine / Bî-bahâdur düşme- (Ulu kiçi cümle fermândur aña / Neler eyler dünyada nine dôstına) (s. 261) (YAVUZ, 2000) bir baksana) (s. 202) (YAVUZ, 2000) (Kim dilerse fikr ile işler işin / Nuht dilerseñ el virür (Kimisi hôş yir içer oynar büker / Kimi dün gün dur- yazın kışın) (s. 262) (YAVUZ, 2000) madın zahmet çeker) (s. 202) (YAVUZ, 2000) (Geh göresin sen seni gökde uçar / Geh göresin yir (Kimisi hôş yir içer oynar büker / Kimi dün gün dur- yüzinde yir içer) (s. 263) (YAVUZ, 2000) madın zahmet çeker) (s. 202) (YAVUZ, 2000) (Râyigândur bay u yohsul düpdüzi / Satun ad almış (Kimisi hôş yir içer oynar büker / Kimi dün gün dur- degül oglı kızı) (s. 263) (YAVUZ, 2000) madın zahmet çeker) (s. 202) (YAVUZ, 2000) (Bilesin bu nefs ile sûret işin / Nitedür yoldaşlıgı ya- (Diñle imdi her birin eydem ‘ayân / Kim bilesin bu işi zın kışın) (s. 272) (YAVUZ, 2000) bellü beyân) (s. 202) (YAVUZ, 2000) (Sîne vü yagrın-durur döndinçi evi / Anda varsa nefs (Pâdişâh göstermesün hîç kimseye / Dôsta vü düşmâ- olur yavlak kavi) (s. 274) (YAVUZ, 2000) na yoksula baya) (s. 203) (YAVUZ, 2000) (Gögi göge yiri yire beñzemez / Tagı taşı yol erini eğ- (İrte gice kimse göregelmeye / Kendü varsa halk selâ- lemez) (s. 286) (YAVUZ, 2000) mın almaya) (s. 204) (YAVUZ, 2000) (Hem bu yir gök yog-iken virdi vücûd / Gök rükû‘da (Döke hasret yaşını irte gice / Kimse gelüp sormaya kaldı yir kıldı sücûd) (s. 298) (YAVUZ, 2000) hâlüñ nice) (s. 204) (YAVUZ, 2000) (Yir yüzinde eyledi altun gümiş / Kim anuñla hâsıl (Biribirni görmeye irte gice / Bilmeye ne işdedür hâli olur her bir iş) (s. 298) (YAVUZ, 2000) nice) (s. 205) (YAVUZ, 2000) (İlla her dem hayr ola işledügi / hazrete baglu ola ussı (İlla dün gün hasreti ol yâr ola / Andan ayruk halk ögi) (s. 304) (YAVUZ, 2000) kamu agyâr ola) (s. 205) (YAVUZ, 2000) (Ulu kiçi ni‘metinden gönene / Toyına açlar u yalıñ (Eydeyüm adlarını bir bir ‘ayân / Kim bilesin bu işi tonana) (s. 304) (YAVUZ, 2000) bellü beyân) (s. 208) (YAVUZ, 2000) (Ulu kiçi bay u yohsul hâs u ‘âm / Aña anı evlü evinde (Görklü yüz ârâyişin senden düzem / Kaşda gözde se- müdâm) (s. 306) (YAVUZ, 2000) nüñ içün cân üzem) (s. 208) (YAVUZ, 2000) (Cem‘ olup kendüzine göñli gözi / Olmaya hergiz ki- (Gözi yaşı diñmeye irte gice / Kimsene sormaya kim mesneyle sözi) (s. 307) (YAVUZ, 2000) hâlüñ nice) (s. 209) (YAVUZ, 2000) (Ol baña câyiz-durur bellü beyân / Diñle imdi eyde- (Bunlara gösterdi ol nakşı ‘ayân / Eytdi bilüñ iy ka- yüm bir bir ‘ayân) (s. 311) (YAVUZ, 2000) vum bellü beyân) (s. 216) (YAVUZ, 2000) (Bî-mekândur ol kişi bellü beyân / Ol ‘atânuñ biri uş (Ol yazılmış nüshanuñ sırrın ‘ayân / Anuñ-ımış bildi- oldı ‘ayân) (s. 312) (YAVUZ, 2000) ler bellü beyân) (s. 217) (YAVUZ, 2000) (Sıdk-ıla diñler-iseñ eydem ‘ayân / Diñle imdi niçedür (Añlagıl kim yidi katdur bu cihân / İçlü taşlu biribirin- bellü beyân) (s. 313) (YAVUZ, 2000) den nihân) (s. 246) (YAVUZ, 2000) (Oglı kızı bilmez anuñ hâlini / Añladımaz kimseye ah- (Diri aklı ışk dutar bilgil ‘ayân / Ölüdür ‘ışksuz ‘akıl vâlini) (s. 323) (YAVUZ, 2000)
155 Akyalçin & Aydoğan
(Ol bu cevherdür ki yir altında ol / Dün gün oldur iste- de oldı kul) (s. 403) (YAVUZ, 2000) nen ma‘dinde ol) (s. 340) (YAVUZ, 2000) (Niçedür eydem saña bir bir ‘ayân / Kim bilesin bu işi (Yiri gögi çün yaratdı ol Kadîm / Yirde gökde gör ne bellü beyân) (s. 408) (YAVUZ, 2000) kodı ol hakîm) (s. 346) (YAVUZ, 2000) (Tañrı’nuñ emrinde vardur olmaga / Ata ana yog-iken (Yiri gögi çün yaratdı ol Kadîm / Yirde gökde gör ne oglan toga) (s. 411) (YAVUZ, 2000) kodı ol hakîm) (s. 346) (YAVUZ, 2000) (Hak bu sohbetden bizi ayırmasun / Dünya âhir dogru (Çün bu ma‘nî ‘Âşık’a oldı ‘ayân / Yiri gögi kendüde yoldan ırmasun) (s. 414) (YAVUZ, 2000) buldı ‘ayân) (s. 354) (YAVUZ, 2000) (Bunlaruñ üzre dahı bakdı Resûl / Göñli cânı bu işi (Göre kendü cismini bir şehr ulu / Yirde gökde ne ki kıldı kabul) (s. 417) (YAVUZ, 2000) var anda tolu) (s. 354) (YAVUZ, 2000) (Yine imrendi aña ol Mustafâ / Cânı göñli ol işe kıldı (Ol sekiz dervâze vü şehrüñ işin / Añlayalum niçedür vefâ) (s. 417) (YAVUZ, 2000) yazın kışın) (s. 355) (YAVUZ, 2000) (Çün bularuñ hâlini bildi Resûl / Cânı göñli bunları (Cân göñül anda kulak dutmış-durur / ‘Akl-ıla hem kıldı kabul) (s. 421) (YAVUZ, 2000) ‘ahdi berkitmiş-durur) (s. 357) (YAVUZ, 2000) (Kullaruñ hem kullıgın kıldı ‘ayân / Her biri n’itmek (Ol kapu ayak-durur bellü beyân / Kâruvân andan gerek bellü beyân) (s. 421) (YAVUZ, 2000) dahı işler ‘ayân) (s. 360) (YAVUZ, 2000) (Bakdı peygâmber bu yir gök ehline / Gördi kim her (Hem hak’uñ kudretlerin eydür ‘ayân / Bildürür bir biri uymış bir dine) (s. 421) (YAVUZ, 2000) bir bize bellü beyân) (s. 362) (YAVUZ, 2000) (Yir gök ehli kim rükû‘daydı bular / Bu rükû‘ an- (Hem geminüñ kethudâsı ol ola / Şol deñiz dün gün- dan-durur âhir i yâr) (s. 422) (YAVUZ, 2000) düz aña yol ola) (s. 364) (YAVUZ, 2000) (Yir gök ehli kim sücûd kılmış-ıdı / Bu sücûd oldur ol (Hôş selâmet çıkdılar bu dünyeden / Añla imdi ol uht olmış-ıdı) (s. 422) (YAVUZ, 2000) selâmatlık neden) (s. 369) (YAVUZ, 2000) (Yir gök ehli kim fikirdi işleri / Ol tefekkür kim kılur (Gevheri sarrâf elinde göresi / Viren alan oldur andan bu yol eri) (s. 422) (YAVUZ, 2000) sorası) (s. 369) (YAVUZ, 2000) (Yir gök ehli kim kılurlardı du‘â / Ol du‘âdur kamuya (Yarın andan Hak bizi ayırmasun / Dünya âhir dogru olsun revâ) (s. 422) (YAVUZ, 2000) yoldan ırmasun) (s. 379 (YAVUZ, 2000) (Rây u tedbîr san‘at u her bir nese / Eyü yavuz dünya- (Halk içinde olmasa altun gümiş / Zulmet içre gark da niçe-y-ise) (s. 425) (YAVUZ, 2000) olaydı her bir iş) (s. 380) (YAVUZ, 2000) (Pes saña gel kim bu ‘ilmi bilesin / Yiri gögi kendü- (Vardur iş kim göz ile gördüm ‘ayân / Sâbit oldı ka- züñde bulasın) (s. 429) (YAVUZ, 2000) musı bellü beyân) (s. 387) (YAVUZ, 2000) (Ger vilâyet olmasa anda ‘ayân / Dîn yolında alp de- (Bunlaruñ mürsel-durur adı ‘ayân / ‘Âlem içre işleri gül bellü beyân) (s. 433) (YAVUZ, 2000) bellü beyân) (s. 388) (YAVUZ, 2000) (Yire göge irdi yitdi ‘ışk eli / ‘Işk ayagından yıkıldı (İbret içre ma‘ni var söyler ‘ayân / Göz kulagı işidür nefs ili) (s. 434) (YAVUZ, 2000) anı hemân) (s. 390) (YAVUZ, 2000) (Göz kulak işdür görür her nesneyi / Cân göñül añlar (Üç bölükdür ol dahı bilgil ‘ayân / ‘Âlem içre her biri bilür her ma‘niyi) (s. 468) (YAVUZ, 2000) bellü beyân) (s. 391) (YAVUZ, 2000) (Görnügeldi her makâmda her bir iş / Yirde gökde dün (Eyüsin ü yavuzın cümle ‘ayân / Bildi yigin alusın ü gündüz yaz u kış) (s. 474) (YAVUZ, 2000) bellü beyân) (s. 394) (YAVUZ, 2000) (Kim ola kim gökde ay gün yorıda / Kim ola kim yir- (İg eger togru dürüst durmaz-ısa / Başı üzre taşı götür- de dün gün durıda) (s. 474) (YAVUZ, 2000) mez-ise) (s. 395) (YAVUZ, 2000) (Kankısı kim yig-ise eytgil ‘ayân / Yigini yig bilelüm (Bu degirmen igine kutb eydürüz / Orta yirde durdu- bellü beyân) (s. 482) (YAVUZ, 2000) gıyçun togru uz) (s. 397) (YAVUZ, 2000) (Mâl mı yigdür yâ ‘ilim eytgil ‘ayân / Cümle halk bil- (Kanda ‘ibret var-ısa gördi gözüm / Anın oldı bu ha- sün anı bellü beyân) (s. 484) (YAVUZ, 2000) ber dün gün sözüm) (s. 399) (YAVUZ, 2000) (Râhat olmaz senden ötrü gündüzin / Kul karavaş ey- (‘Işk kulavuz oldı bini iltmege / Cân göñül uydı aña lemişdür kendüzin) (s. 492) (YAVUZ, 2000) uçdı göge) (s. 402) (YAVUZ, 2000) (İli güni saklaya ol yagıdan / Halkı dire olmaya ol ta- (Çünki bu pendi işitdi cân göñül / Durdı kurbet işigin- gıdan) (s. 493) (YAVUZ, 2000)
156 Homeros, Volume / Cilt: 4 - Issue / Sayı: 3 - Yıl / Year: 2021
(Göz kulak bu halk içinde dinc ola / Cümle yohsul süme zulm eyledüm) (s. 66) (YAVUZ, 2000) bayıya il künc ola) (s. 493) (YAVUZ, 2000) (Dörd yañadan tolp tolp geldi revân / Degme tolbı (Her birinüñ dirligin eytdük ‘ayân / Sâbit oldı dôstlıgı başladı bir bagçevân) (s. 101) (YAVUZ, 2000) bellü beyân) (s. 494) (YAVUZ, 2000) (Ol nazardan hak bizi ayırmasun / Kendü kendü tal‘a- (Çün bilesin bâtılı terk idesin / Cân göñül ol hakk-ıla tından ırmasun) (s. 102) (YAVUZ, 2000) berkidesin) (s. 500) (YAVUZ, 2000) (Kamu nesne biter anda uzanur / Dürlü dürlü renk- (Topragı gör kim virür dün gün harâç / Toyınudur her ler-ile bezenür) (s. 117) (YAVUZ, 2000) gün anda yüz biñ aç) (s. 507) (YAVUZ, 2000) (Yine düşdi ‘akla bir hôş ârzû / Diledi kim kuça hôş (Kıymetî taşlar kamu toprak-durur / Hem dahı altun hôş hûb-rû) (s. 166) (YAVUZ, 2000) gümiş toprak-durur) (s. 507) (YAVUZ, 2000) (Dürlü dürlü öldürürlerdi beni / Kanda bulam bir dahı (Şöyle giñdür kim sıgar yir gök tamâm / Yirde gökde ben şol güni) (s. 201) (YAVUZ, 2000) ne ki varsa hâs u ‘âm) (s. 510) (YAVUZ, 2000) (Nefse dirlik ögredür kim hôş geçe / Dünyada hôş hôş (Her ne kim varsa yaradılmış kamu / Dünya ahret yir yiye hôş hôş içe) (s. 228) (YAVUZ, 2000) ü gök uçmag tamu) (s. 510) (YAVUZ, 2000) (Yidi yidi yaradupdur hem-çünân / Yidi endâm u yidi (Ol irâdet geldi bunda oldı ‘ışk / Cân göñül oldı ‘imâ- kat âsımân) (s. 232) (YAVUZ, 2000) ret toldı ‘ışk) (s. 512) (YAVUZ, 2000) (Arkun arkun ay düşer günden ırak / Şol hacâletden- (Yirde gökde ne ki var nakş u nişân / Nefs içinde ka- dür âhir bu firâk) (s. 238) (YAVUZ, 2000) musı vardur nihân) (s. 512) (YAVUZ, 2000) (Añlagıl kim bu cihân kaç kat-durur / Katları nedür (Cümle nefsde var bu içmek ü yimek / Dem-be-dem niçün kat kat durur) (s. 246) (YAVUZ, 2000) hôş râhat olup üyimek) (s. 512) (YAVUZ, 2000) (Bir katı hem şol-durur kim nefs diler / Ne-durur ol (Yirde gökde gör bu ‘âlem halkını / Halkını bilseñ bi- dürlü dürlü turşılar) (s. 258) (YAVUZ, 2000) lesin hulkını) (s. 515) (YAVUZ, 2000) (Añlum anuñ dürlü dürlü ni‘metin / Bî-dirîg ol dürlü (Kanı ol ma‘nî bilen gelsün berü / Gözi göñli bir dem dürlü rahmetin) (s. 259) (YAVUZ, 2000) uht olsun berü) (s. 525) (YAVUZ, 2000) (Añlum anuñ dürlü dürlü ni‘metin / Bî-dirîg ol dürlü (Ben dahı düşdüm bularuñ suyına / Cân göñül tâ kim dürlü rahmetin) (s. 259) (YAVUZ, 2000) bulardan toyına) (s. 526) (YAVUZ, 2000) (Çün bu sûret hâlini añlayasın / Kendüzüñ kendüzüñi (Bir işid bunlar dahı kimdür ‘ayân / Kim bilesin bu işi tañlayasın) (s. 272) (YAVUZ, 2000) bellü beyân) (s. 528) (YAVUZ, 2000) (Göñlüm eydür Allah Allah gitmegil / Ben hazîneñ- (Birisi dün gün ayag üzre durur / Er u ‘avret tâ‘at üzre ven senüñ terk itmegil) (s. 281) (YAVUZ, 2000) cân virür) (s. 528) (YAVUZ, 2000) (Hîç kimesne yok benümle kanı yâr / Agladum kendü (Söz içinde artug eksük var-ısa / Bitürivirsün anı kim hâlüme zâr zâr) (s. 284) (YAVUZ, 2000) yâr-ısa) (s. 534) (YAVUZ, 2000) (Âşık oldı kendü kendü yüzine / Ma‘şûk oldı kendüzi kendüzine) (s. 326) (YAVUZ, 2000) Yukarıda da açıklandığı gibi metinde yineleme/tek- rar biçiminde ikilemeler ile de karşılaşılmıştır. Tekrar (Sevdi kendü kendüyi ol pâdişâh / Gör ki ne kıldı vü öbeklerinin de bir tür ikileme olduğu gerçeğinden ha- n’itdi ol İlâh) (s. 326) (YAVUZ, 2000) reketle bu türden ikilemelere de ayrı bir başlık altında (Dürlü dürlü renkler-ile bezenür / ‘Azm ider yir dôsta çalışmada yer verilmiştir. karşu uzanur) (s. 327) (YAVUZ, 2000) (Leyli Leylî dir-iken Mecnûn dili / Dile Mevlî geldi B) YİNELEME/TEKRAR BİÇİMİNDE gitdi müşkili) (s. 332) (YAVUZ, 2000) OLUŞTURULMUŞ İKİLEMELER (Ne gerek üstâda bilgil bu kezin / Kim gide tag altına (Yidi yidi yaradupdur hem-çünân / Yidi endâm u yidi azın azın) (s. 340) (YAVUZ, 2000) kat âsımân) (s. 20) (YAVUZ, 2000) (Topraga cevher düşüpdür renk renk / Taglar altından (Kâfileden girü kaldı añsuzın / Arkun arkun gider-idi çıkar ol teng teng) (s. 340) (YAVUZ, 2000) yalñuzın) (s. 47) (YAVUZ, 2000) (Topraga cevher düşüpdür renk renk / Taglar altından (‘Işkdur anı durmadın hî ündeyen / Dôsta dogru yol çıkar ol teng teng) (s. 340) (YAVUZ, 2000) budur gel gel diyen) (s. 55) (YAVUZ, 2000) (Kendü şehrinde ne işler hükmi ne / Baksun imdi ken- (Bilürem eksüklüyem suç işledüm / Kendü kendü nef- dü kendü hükmine) (s. 354) (YAVUZ, 2000)
157 Akyalçin & Aydoğan
(Hem hak’uñ kudretlerin eydür ‘ayân / Bildürür bir lendirilmiş ve çalışmadaki sayısal veriler bu doğrultu- bir bize bellü beyân) (s. 362) (YAVUZ, 2000) da ortaya konmuştur. Dönemin dil özellikleri dikkate alındığında eserdeki ikilemelerin sayısı oldukça kay- (Şol nebâtdur ol ki bu yirden biter / Dürlü dürlü ni‘met da değerdir. Öyle ki bazı ikilemelerin bilinçli olarak olur huşk u ter) (s. 380) (YAVUZ, 2000) yinelenerek metinde anlam bütünlüğünün sağlandığı (Dürlü reng ü dürlü şekl ü dürlü ad / Gizlüdür bunlar- görülmüştür. Bu türden ikilemelere en iyi örnek 53 da dürlü dürlü dad) (s. 380) (YAVUZ, 2000) yerde saptanan “bellü beyan” ikilemesidir. Bilindiği gibi ikilemeler Türk Dili ile yazılmış eserlerin nere- (Cümlesi bunlar tokuz mahfil-durur / Dirligi bir bir deyse tümünde karşılaşılan önemli söz öbekleridir. buları bildürür) (s. 387) (YAVUZ, 2000) Bu nedenledir ki Türkçenin zengin söz varlığı içe- (Kamusıyla ger çakıldak olmaya / Bugday az az döki- risinde oldukça büyük bir yere sahiptir. Eski Türkçe lüben gelmeye) (s. 396) (YAVUZ, 2000) döneminden beri de bu önemini koruyan köklü söz (Dürlü dürlü oynayuban büken ol / Bugdayı endâze- öbekleridir. Garib-nâme, Anadolu sahasında yazılmış sinde döken ol) (s. 396) (YAVUZ, 2000) en hacimli mesnevilerden biridir. Bundan dolayı eser çalışmaya konu olarak seçilmiş ve ikilemeler çerçeve- (Çün ‘ademden ‘âleme geldi bu kez / Çâre yokdur sinde incelenmiştir. Ulaşılan sayısal veriler de açıkça ögüniser az az) (s. 397) (YAVUZ, 2000) göstermektedir ki, ikilemeler Türkçenin eski dönem- (Kim buları dahı büker dün ü gün / Döne döne her lerinde olduğu gibi, 14. Yüz yılda ortaya konan bu birini kıldı un) (s. 399) (YAVUZ, 2000) eserde de bolca kullanılmıştır. (Kim bu gurbetden iresin kurbete / Ograyasın dürlü dürlü kudrete) (s. 403) (YAVUZ, 2000) (İmdi gör ne’ymiş Zuhal fi‘li dahı / Ben diyem bir bir ü sen ‘ilmin ohı) (s. 410) (YAVUZ, 2000) KAYNAKÇA (Hak buları sûrete hâkim kodı / hak komışdur eytme- gil kim kim kodı) (s. 411) (YAVUZ, 2000) AKSAN, Y. (2001) Türkçede Zaman Anlatımı ve Kimi İki- leme Yapıları, XV. Dilbilim Kurultayı, İstanbul. (Vasf-ı hâlüm çün gele bir bir dile / hâlümi kim ogra- dıysa ol bile) (s. 437) (YAVUZ, 2000) AKYALÇIN, N. (2007). Türkçe İkilemeler Sözlüğü Tanıklı, (Uçmagı vü tamuyı bir bir bize / Eyle eydürler kim ol Ankara: Anı Yayıncılık: görnür göze) (s. 490) (YAVUZ, 2000) ERGİN, M. (1999). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Ba- sım. Metnin geneline bakıldığında bazı ikilemelerin olduk- ça sık kullanıldığı ve metnin anlam bütünlüğünün ko- HATİPOĞLU, V. (1981). Türk Dilinde İkilemeler. İstan- runmasına katkı sağladığı görülmüştür. Örneğin “bel- bul: TDK Yayınları lü beyan” ikilemesi 53 yerde, “dürlü dürlü” ikilemesi 10 yerde, “bir bir” ikilemesi 4 yerde kullanılmıştır. KORMAZ, Z. (1992). Gramer Terimleri Sözlüğü, Ankara: Bazı ikilemelerin sık kullanılması bir açıdan da metin TDK yayınları. içerisindeki ikileme kullanımının bilinçli yapıldığını TEKİN, T. (2010). Orhon Yazıtları, 4. Baskı, Ankara: TDK da göstermektedir. “Garib-nâme” adlı eserin konusu ve yazıldığı dönem de dikkate alındığında ikileme AŞIK PAŞA, GARİB-NÂME I/1, 1/2, Hazırlayan: Kemal kullanım sıklığının azımsanmayacak ölçüde olduğu Yavuz (2000)., İstanbul. ve bazı ikilemelerin düzenli olarak yinelendiği söyle- nebilir. Bu da eserin dilinin anlaşılır, akıcı ve güçlü bir TDK: Türk Dil Kurumu, sozluk.gov.tr (Erişim Tari- anlatım gücüne ulaşmasına katkı sunan bir durumdur. hi:18.04.2021)
TDV: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Aşık SONUÇ Paşa maddesi, https://islamansiklopedisi.org.tr/asik-pa- sa#2-tasavvufi-sahsiyeti, Müellif: Günay kurt, (Erişim Ta- Tarama yöntemiyle incelenen “Garib-nâme” adlı rihi: 11.06.2021). eserde toplam 214 ikileme saptanmıştır. Bu ikileme- lerden 40 tanesi yineleme/tekrar öbeği biçimindedir. Tekrar öbekleri de bir tür ikilemedir. Bu nedenle, sa- yısal verilerin arasına eklenen yineleme/tekrar öbek- lerine çalışmada ayrı bir başlık altında yer verilmiştir. Geri kalan 174 söz öbeği ise, biçimsel ve anlamsal olarak ikileme özelliğine uygun yapılar olarak değer-
158 Homeros, Volume / Cilt: 4 - Issue / Sayı: 3 - Yıl / Year: 2021 HOMEROS E-ISSN: 2667-4688 Received / Geliş: 06.04.2021 Volume / Cilt: 4, Issue / Sayı: 3, 2021 Acccepted / Kabul: 24.07.2021 H URL: https://journals.gen.tr/homeros DOI: https://doi.org/10.33390/homeros.4.3.04
RESEARCH ARTICLE /ARAŞTIRMA MAKALESİ
Nəsiminin divanlarında onomastik məcazlar və poetik-üslubi özəllikləri Onomasti̇ c i̇ magery i̇ n Nasi̇ mi̇ ’s di̇ vans and i̇ ts poeti̇ c and styli̇ sti̇ c features
Səadət Şıxıyeva
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, AMEA akad. Z.Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutu, Azərbaycan, ə-mail: [email protected]
Özət
XIV əsr Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli şairlərindən olan Seyid İmadəddin Nəsimi sözün mümkün anlamlarını sənətkarlıqla istifadə edən həssas bir şair, kəlmələrə yeni mənalar qazandıran, ifadə imkanlarını daralda və ya genişləndirə bilən bir söz ustasıdır. Şairin təkcə ümumi deyil, xüsusi isimlərin də anlamları və yazı biçimlərinə yozum verə bildiyini görürük.
Nəsiminin fərdi interpretasiyaları arasında şəxs adlarına yüklədiyi poetik anlamlar xüsusilə diqqəti çəkir. Şair təxəllüsü (Nəsimi) kimi öz adına (İmad), sələfi Hafız Şirazinin təxəllüs (Hafız) və adına (Şəmsəddin), mürşidi Fəzlullahın təxəllüs (Nəimi) və adlarına (Şəhabəddin, Fəzlullah), yaxın dostu və məsləkdaşı Əliyyül-Əlanın adına (Əli) müxtəlif fəlsəfi-bədii anlamlar yükləmişdir. Dini (hz. Ali və ona verilən çeşidli adlar (Əsədullah, Şiri-Yəzdan, Heydəri-Kərrar və s.)) və ədəbi (Nizami və qəhrəmanları (Xosrov, Şirin, Şəkkər…), Əttar və s.) adlardan yararlanan şair onlara poetik funksiyalar verməklə bədii təxəyyülün elementi kimi istifadə etmişdir.
Hürufi şair mürşidini çeşidli adlarla xatırlasa da, məhz Fəzlullah onun poetik təxəyyülünün ilham qaynağıdır, məhz bu ad bir çox poetik və təsəvvüfi yozumlara yol açır. Göründüyü kimi, Nəsimi şeirində ədəbi, tarixi və xəyali adlar şeir sənətinin elementləri kimi istifadə olunur və poetik-üslubi xüsusiyyətlər kəsb edir.
Açar sözlər: Nəsimi, divan, şəxs adı, məcaz, üslub
Citation/Atif: ŞIXIYEVA, S., (2021). Nəsiminin divanlarında onomastik məcazlar və poetik-üslubi özəllikləri. Homeros. 4(3), 159-166, DOI: https://doi. org/ 10.33390/homeros.4.3.04
Corresponding Author/ Sorumlu Yazar: Səadət Şıxıyeva Bu derginin içeriği Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 E-mail: [email protected] Uluslararası Lisansı altında lisanslanmıştır. Content of this journal is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License.
159 Şıxıyeva
Abstract
The great poet of Azerbaijani literature of XIV century Seyid Imadaddin Nasimi subtly using the variety of meanings of the word was an unsurpassed master of the artistic word, able to give a word a new meaning, reduce or expand the possibilities of expression. The poet commented on and interpreted the meanings and forms of writing not only common nouns but also proper names.
Among his interpretations, the poetic meanings that he attached to personal names are especially interesting. His pseudonym (Nasimi), he also gave different philosophical and artistic meanings to his name (Imad), the pseudonym of his predecessor Hafiz Shirazi (Hafiz) and his name (Shamseddin), the pseudonym of his mentor Fazlullah (Naimi), and his names (Shihabeddin, Fazlullah), named after his close friend and like-minded person Aliyyul-A’la (Ali). Nasimi was based on religion (Ali and his various epithets (Asadullah, Shir-i Yazdan, Haydar-i Kerrar, etc.)) and literary names (Nizami and his heroes (Khosrov, Shirin, Shekker ...), Attar, etc. ) as elements of artistic imagination giving them figurative functionality. Although the Hurufit poet resembles his teacher in different names, only Fazlullah is the source of inspiration for his poetic imagination, a name that has led to many poetic and Sufi interpretations. As can be seen in his poetry the literary, historical, and fictitious names are used as elements of poetic art and have a poetic and stylistic feature.
Keywords: Nasimi, divan, onomastic, imagery, stylistic
1. GİRİŞ 2. SƏLƏFLƏRİNİN ADI POETİK SƏNƏTİN QAYNAĞI KİMİ Azərbaycan ədəbiyyatının ən görkəmli şairlərindən olan Seyid İmadəddin Nəsimi (öl.: 1417) sözün müm- Nəsiminin hər iki divanında sözlərin bəzən elastik kün anlamlarını sənətkarlıqla istifadə edən həssas bir keyfiyyət kəsb edərək, şeirdən-şeirə anlam yükünü şair, kəlmələrə yeni mənalar qazandıran, ifadə imkan- dəyişə bildiyini müşahidə edirik. Onun fərdi şairanə larını daralda və ya genişləndirə bilən bir söz ustasıdır. yozumları arasında etnonim, toponim və etnotopo- Onun şeirində sözün fərdi biçimli estetik-bədii dəyər nimlər kimi antroponimlərə – şəxs adlarına yüklənən kəsb etməsi, poetik-fəlsəfi informativ yükə və assosi- poetik məzmunlar da yer alır. Şair təkcə özünəqədərki ativ məzmunlara yiyələnməsi, ənənəvi ədəbi funksi- şeir ənənəsində mövcud olan tarixi və ya əfsanəvi ad- yalarına yenilərinin əlavə olunması fərdi səciyyəliliyi ların hərfi, yaxud məcazi anlamlarından faydalanmır, ilə diqqəti cəlb edir. Qabarıq nəzərə çarpan bu təza- yeri gəldikdə ənənəviyə yeni məna çaları əlavə edir və hürlər onun poetik təxəyyülünün zənginliyinin göstə- yaxud özü tamamilə fərdi səciyyəli məcazi məzmun ricilərindəndir. Şairin hər iki divanında nəinki ümumi, və ya poetik sənət örnəkləri yaradır. həm də xüsusi isimlərin (onomastika) məna və yazı- lışına fərqli baxış bucağından nəzər salınaraq məna- landırıldığını də görürük. Nəsiminin yaradıcılığının Qeyd etməliyik ki, orta çağ şeirinin, xüsusilə İraq indiyədək digər tədqiqatçıların diqqətini cəlb etməyən səbkinin daha bir özəlliyi sözün çoxanlamlılığından bu özəlliyi onun poetikasının və obrazlı düşüncəsinin maksimim yararlanmaqla az sözlə çox məna ifadə et- tərkib hissəsi olduğundan təfərrüatlı təhlilini məqsə- mək, bu yolla şairləri yeni məna axtarışlarına təşviq dəuyğun bildik. Amma “elmi ədəbiyyatda “onomasti- etmək olmuşdur. Nəticədə yeni bədii biçimli anlam- ka bütün xüsusi adların təcəssümü, toponimlər coğrafi larla obrazlılıq yaratma şairlərin sələflər və çağdaşları adlar, antroponimlər insan adları, еtnonimlər tayfa və ilə söz yarışı xarakterini almış, hər bir istedadlı şairdə millət adları, hidronimlər dəniz, çay, göl adları, kos- öncüllük iddialarına zəmin hazırlamışdır. Mahiyyət monimlər kosmik obyekt adları, tеonimlər səcdəgah etibarilə bu tərzdə fikrini ifadə şeir bilicilərini də dü- adları, zoonimlər hеyvanlara vеrilən хüsusi adlar, şündürür, zehni imkanlarını səfərbər edir, riyazi əmə- ktеmatonimlər müəssisələrə və digər əşyalara vеrilən liyyat və ya şahmat gedişləri kimi əqli gərginlik ya- хüsusi adlar” kimi izah olun”duğu (bax: 5. 6) üçün biz ratmaqla yeni biliklər əldə etməyə sövq edir. Bənzər burada yalnız məcaz yaradıcılığında daha aktiv iştirak durumu Nəsiminin hər iki divanının keksik tərkibinin edən antroponimlərdən bəhs edəcəyik. təhlilində də görürük. Şairin çoxanlamlı sözlər vasitə- silə poetik sənət örnəkləri yaratmasında yardımçı va- sitələri təkcə ümumi deyil, həm də xüsusi isimlər, o
160 Homeros, Volume / Cilt: 4 - Issue / Sayı: 3 - Yıl / Year: 2021
cümlədən antroponimlərdir. Bu adlar içərisində dini “gövhər”ə bənzədən Nizami ilə gizli fikri yarışını da şəxsiyyətlər (peyğəmbərlərin adı və onlara aid olunan sezmək mümkündür. O, ilahi mənşəli saydığı sözü epitetlər (Musa (Kəlim), İbrahim (Xəlil), İsa (Emma- öz qüdrəti ilə daha ali səviyyəyə qaldırdığını bildirir nuel), Məhəmməd (Həbib)...), imamlar (Əli və ona və beləliklə, dənizdən əldə edilən “dürr” (mirvari) verilən ali ad-ləqəblər (Əsədullah, Şiri-Yəzdan, Hey- (Nizaminin sözü) ilə göylərə doğru yüksələn, Allaha dəri-Kərrar) və s.), ariflər (Həllac Mənsur, Əttar, İbn yönələn söz (Nəsiminin sözü) arasında müqayisəli tə- Ərəbi, Mövlana...) və şairlərin (Nizami və qəhrəman- zad da qurulur. ları (Xosrov, Şirin, Şəkkər...); Hafiz və s.) adlarının təhlili və kəsb etdiyi poetik funksionallıq geniş təhlilə Nəsiminin hər iki divanında, xüsusilə anadilli şeirin- möhtacdır. Biz isə burada yalnız şairin əsərlərindən də Nizaminin “Xəmsə”sinin qəhrəmanlarının adından ədəbi və irfani sahəyə aid onomastik vahidləri seç- da onomastik obraz kimi istifadəyə təkrar-təkrar rast mələr şəklində təhlilə cəlb edəcəyik. gəlinir (bu barədə ətraflı məlumat üçün bax: 8) Bir örnəyə nəzər salaq: Nəsiminin hər iki divanında sevgiylə yad etdiyi sələf- lərindən biri də Azərbaycanın dahi şairlərindən olan Dirildi qisseyi-Şirin, tükəndi Şəkkərin dövrü, Nizami Gəncəvidir (XII). Onun bu sələfini eyham Ləbin dövranıdır, gəlgil ki, sənsən Xosro- yolu ilə xatırlatmasına bir neçə beytində rast gəlirik. vi-dövran. (6, 393) Şairin: Eyni tərzdə “məhəbbət üçbucağı”nı irfani baxımdan dəyərləndirməyə şairin farsca divanında da rast gəli- nir: Vəsfində Nəsimi sözünü ərşə çıхardı, فرهاد بیدل از غم شیرین هالک شد (Qanqı sədəfin incusi buldı bu nizami? (6, 99
- kimi beytini farsca divanındakı yaxın məzmun və این قصه را به خسرو خوبان که می برد؟ oxşar sözlüklü beyt olmadan Nizami şeiri kontekstin- də şərh etmək imkansızdır. Şair farsca qəzəllərindən birində deyir: (13, 167)
(Könlü əldən getmiş Fərhad Şirinin qəmindən ,həlak oldu تا نشد چشم نسیمی ز غمت لولوبار Bu hekayəti gözəllər şahına (“xosrov-e xu- .گوهر نظم سرشكش به نظامی نرسید ban”) kim çatdırar?)
(13, 205) Nizaminin poetik təzad yaratmaya geniş imkanlar açan Şirin və Şəkkər, Fərhad və Xosrov kimi qəhrə- manlarının adları vasitəsilə Nəsimi çox zaman irfani (Nəsiminin gözü sənin qəmindən (əzab çəkib) göz eşqə dair düşüncələrini dilə gətirir, zat və surət, ma- yaşları axıtmadıqca (hərfən: gövhərsaçan olmadıqca), hiyyət və şəkil arasındakı fərqi bu surətlərin yarada biləcəyi assosiasiyaları nəzərdə tutmaqla ifadə edir. Onun göz yaşlarından (yaranmış) nəzm gövhəri bir Bunun nümunələrini yuxarıdakı beytlərdə də görü- nizama yetmədi). rük. Şair birinci beytində “ləbin dövranıdır” dedik- də “SÖZ”ün dövranını nəzərdə tutaraq, “söz”, “ləb” Sonuncu beytdə “nəzm” Nizami Gəncəvinin təxəllüsü (dodaq) və “şirin” arasındakı fikri bağlılıqlardan çıxış “Nizami” ilə assosiasiya yaradır. Eləcə də “nizami” edir. (Beytin arxa planında Nizaminin hökmdar Şiri- ilə “nəzm” birlikdə iştiqaq poetik fiqurunu əmələ gə- ninin hakimiyyəti ilə, adətən, Nəsimi şeirində “şirin” tirir (ətraflı bax: 8, 33-34). Yeri gəlmişkən, Nizamini epiteti ilə yad olunan sözün dövranı arasında qarşılaş- bu şəkildə xatırlatmalara digər şairlərin də əsərlərində dırma da vardır). rast gəlirik. Nəsiminin ikinci beytində məcazlaşmanın əsasını Sonuncu beytin təhlili tanınmış türkiyəli alim Turqut Xosrov və Şirin adlarının eyni bir izafət tərkibi ilə ifa- Karabeyin: “şeir sənətində Nizaminin məqamı Nəsi- dəsi təşkil edir: “xosrov-e xuban”. Bu ifadə zahirən minin idealı olmuş və o yüksək dərəcəyə yetişmək Xosrova, əslində isə Şirinə işarə olduğu üçün beytin arzusunda olmuşdur” (3, 73) kimi mülahizəsində bədiyyat yükü bu ifadənin üzərində cəmlənmişdir. haqlı olduğunu göstərir. Bununla belə, Nəsiminin (Burada da beytin alt məzmun qatında Şirinin hökm- yuxarıdakı türkcə beytində dəfələrlə sözünü “dürr” və dar şəxsiyyətinə işarə vardır). Nəsimi sələfinin bu üç
161 Şıxıyeva
qəhrəmanının adını yad etməklə ənənəvi tənasübün li kimi istifadə edən şair nəticə etibarilə az sözlə çox bir örnəyini yaratdığı kimi, Fərhad ilə Xosrov adları məna ifadə etməyə nail olur. vasitəsilə ənənəvi təzada da müraciət etmiş, Şirin və Xosrovu iki ifadənin vahid anlamı şəklində verməklə Nəsimi özünün irfani görüşlərinin formalaşmasında təfriqü cəm üslubi poetik fiqurunun orijinal və fərdi xüsusi yeri olan Fəridəddin Əttarın (XIII) da adını ey- səciyyəli örnəyini yaratmışdır. Birinci misrada Fərhad ham poetik sənəti vasitəsilə şeirində istifadə etmişdir: və Şirin müstəqim şəkildə şəxs adı (antroponim) kimi verilsə də, ikinci misrada “xosrov” sözü zahirən Xos- Əbirindən çəmən, gör kim, nə teyb afaqa gön- rov Pərvizə (yaxın məna), əslində isə, Şirinə (uzaq dərmiş məna) işarə olduğu üçün eyham mənəvi fiqurunun da bir mükəmməl nümunəsidir və şəxs adının – xüsusi- Kim, olmuş buyü ətrindən məşamı tazə əttarın. nin ümumi ismə çevrilməsi vasitəsilə məcazilik təmin (6, 414) edilmişdir. Mişkin saçından bulmuşam şol buyi-canəfzayı kim, Bir çox beytlərində məcazlaşmanı Şirin (əsl) ilə Teybindən anın sanasan teyyibü əttar olmu- Şəkkər (surət; burada təqlidilik də nəzərdə tutulur) şam. (6, 425) arasındakı təzadlılıq üzərində quran Nəsimi bəzən ad-məcazdan birini işlətməklə də məqsədinə çata bi- Birinci beytdə “teyb” və “əttar”, ikincidə “əttar” və lir. Onun: “teyyib”i tənasüb və eyham poetik fiqurları vasitəsilə istifadə edən şair sələflərinə ehtiramını da dolayısı ilə nəzərə çatdırır. Bu iki beytdə “teyyib” və “əttar” kəlmələri ümumi isim kimi işlənsə də, bu iki ifadə Sənəma, yüzün gülündən gülə-gülə gül utandı, həm də məşhur ərəb şairi Əbütteyyib əl-Mütənəbbi və görkəmli fars sufi şairi Fəridəddin Əttarı da yada salır. Xəcil eylədi dodağın şəkkərü nəbatü qəndi, Qeyd etməliyik ki, şairin türkcə divanı boyu digər bir (14, 290) yerdə “teyyib” ifadəsinə ümumi isim olaraq belə rast gəlinmir. - beytini Şirin və Şəkkərə elə Nizaminin mövqeyin- dən fərqli statuslar verməsini bilmədən açıqlamaq və dəyərləndirmək imkan xaricindədir. Nəsimi digər sələfi Sədi Şirazinin (XIII) adını mu- siqi terminlərindən bəhs edən bir qəzəlinin sonuncu beytində yad edir. İlk baxışda çoxanlamlılıqdan uzaq Ümumiyyətlə, Nizami irsinə bələd olmadan, eləcə görünən bu onomastik vahidin musiqi tarixi və divan Nəsiminin onun söz sənətinə rəğbətini bilmədən aşa- şeiri kontekstində təhlili maraqlı nəticələrə gətirib ğıdakı beytlərdəki “şirin-şəkkər” sözləri arasındakı çıxarır. Qeyd etməliyik ki, ilk oxuda aşağıdakı beyt ziddiyyəti tapıb üzə çıxarmaq, şairin poetik-irfani şeirin prototipinin bu şairə aid olması təsəvvürünü məqsədini anlamaq mümkün deyildir: yaradır: Dodağın qəndinə şəkkər dedilər, Çün “Şur”ə gəlib еşq sözün qıla Nəsimi, Cani-şirinə, gör, nələr dedilər. Şövqündən anın cuşa gəlir Sədiyi-Şiraz. (6, Dedilər ki, dəhanı yoxdur anın, 73) Bixəbərlər əcəb xəbər dedilər. (6, 227) Ümumiyyətlə, Nəsiminin bu qəzəlinin məqtə beytin- İlk baxışda “şirin” və “şəkkər” sinonim sözlər kimi də Sədinin adı keçsə də, bunun səbəbini hələlik yal- görünsə də, o adların sahibinin Nizaminin eşq das- nız ehtimallar əsasında açıqlamaq mümkündür və bu, tanındakı yerini nəzərə aldıqda Nəsiminin bu sözlər xüsusi araşdırmaya möhtacdır. Belə ki, bənzər struk- vasitəsilə eyham və təzad poetik fiqurlarını yaratması turlu şeirə Sədinin divanının elmi-tənqidi mətnində məlum olur. Şair ruh bağışlayan “şirin” dodağa “şək- rast gəlmədik. Sədi şeiri və muğam sənəti əlaqəsinin kər” deməyin yanlışlığını axıcı poetik bir dillə ifadə ola bilib-bilməyəcəyi, Nəsiminin sözügedən şeirin- edərkən sələfinin qəhrəmanlarının adının yaratdığı də bu sələfinin adının yer almasının səbəbini araşdı- assosiasiyalardan bəhrələnmişdir. rarkən maraqlı bir fakta rast gəldik: XIII əsrdə Şeyx Sədi Ümri Dəməşqi adlı bir musiqişünas yaşamış və əsərini nəzmlə nəsrin növbələşməsi ilə qələmə almış- Nəsiminin hər iki divanında başqa sələflərinin adını dır. Beləliklə də, son beytdə məhəbbətdən söz açıldığı mənalandırmasının da şahidi oluruq. Nizami kimi Ət- üçün həm məhəbbət lirikasının ən görkəmli nümayən- tar, Əbüteyyib Mütənəbbi, Hafiz və digərlərinin ad və dələrindən biri olan Sədi Şirazi, həm də qəzəl boyu ya təxəllüsünü müxtəlif poetik vasitələrdə fikir təmə- musiqi sənətindən bəhs edildiyi üçün bu sahədə risalə
162 Homeros, Volume / Cilt: 4 - Issue / Sayı: 3 - Yıl / Year: 2021
müəllifi olan Sədi Dəməşqi yad olunmuş olur. Bu eyni lah), yaxın dostu və məsləkdaşı Əliyyül-Əlanın adını təxəllüslü müəlliflərdən birinə birbaşa (Sədiyi-Şiraz), (Əli) öz şeirlərində fərqli mənalarda ifadə edir. digərinə isə dolayısı ilə işarə edilməklə fərdi xarak- terli bir eyham örnəyi yaradılmışdır. Bundan başqa, Şair adlaşan təxəllüsü Nəsiminin hərfi (səhər yeli) eyni poetik struktura – qafiyələnmə sisteminə malik və ənənəvi (Allahın mərhəmət) anlamlarından istifa- şeirə Hafiz Şirazinin divanında rast gəldik. Onun də etməklə yanaşı, təsəvvüfi düşüncə əsasında onu həmin qəzəlində bir beyt musiqi terminləri əsasında “Haqq nəfəsi”, “İsanın ölüdirildən nəfəsi”. “ruh” və s. yaradılan eyhamlar üzərində qurulmuşdur. (bax: 11) ilə də əlaqələndirərək, anlam yükünü artırır və ifadə- Beləliklə də, istər Sədi ad-təxəllüsü, istərsə də Şirazi nin kəsb etdiyi bu yeni mənalarla özündən sonrakı di- nisbəsi hər biri iki şəxslə assosiasiya yaratması baxı- van şairlərinin poetik təxəyyülünün uçuşu üçün geniş mından maraq doğurur və eyham poetik fiqurunun üfüqlər açır. (bu barədə bax: 9) örnəyi kimi də dəyərləndirilə bilər.
Nəsiminin farsca müvəşşəx (akrostix) şeirində isə Nəsiminin irfani baxımdan zidd mövqeləri ifadə ((İmad (öz adı) عماد yazılan (ع، م، ا، د) eyni hərflərlə edərkən sələflərinin adından da faydalandığını görü- (Omda” (İbn Raşiqin poetikaya dair əsəri“) عمدا və rük. Məsələn, şair: sözlərinin oxunmasına şərait yaradır. İfadələrdən biri – “Omda” nisbətən açıq oxunsa da, şairin eyni hərflər- Zahidi-zərraqi hər dəm oda yandırmaq gərək, dən təşkil olunan öz adı İmadı da nəzərdə tutmasını Gərçi məndən eşidərsən Şeyx, həm Mövlana- ehtimal etmək mümkündür. Buna ipucu verən isə əv- nı, (6, 96) vəlki beytlərdə “Əmir” sözünün müvəşşəx vasitəsilə ifadəsidir. Aşağıdakı beytlərə nəzər salaq:
عرق رق می کند گل گل زرویش یش به بستان تان... خجل جل می شود ود ود ز قدش دش صنوبر بر -beytində “Şeyx” epiteti ilə “Şeyxi-əkbər” adlandırı - lan İbn Ərəbini nəzərdə tutaraq, onunla Mövlananın مرادم دم جز او او او نباشد شد که باشد شد təlimləri arasındakı fərqliliyə dolayısı ilə işarə edir وصالش لش به عمرم رم دمی می می میسر سر -və nəticə etibarilə şəxs adlarına əsaslanan irfani məz munlu təzad yaradır. Şairin məqsədi zidd qütblərin دلم لم خوش نخواهد هد شدن دن با کالمش مش nümayəndəsi sayılan İbn Ərəbi və Mövlana kimi iki مشرف رف اگر گردد به تحسین سین دلبر بر -çağdaş mütəfəkkirin fikri uğurlarının özündə cəmləş məsini vurğulamaqdır. Bununla şair Şeyxi-əkbər (İbn از این سان سان غزلها ها نسیمی می بگفتا تا Ərəbi) ilə Mövlananın həqiqət haqqındakı biliklərinə .موشخ شخ مسجع جع مرصع صع مکرر رر yiyələndiyini, o məşhur mütəsəvvifləri bu gün əvəz etdiyini bildirir. Həqiqətən də, Nəsiminin hürufilik və (13, 212) fəlsəfi görüşlərində İbn Ərəbidən təsirlənməni, təsəv- vüfi görüşlərində isə Mövlanadan qaynaqlanmanı (Bağçada gül onun üzü (qarşısında utandığı) görmək mümkündür. (bu barədə ətraflı məlumat üçün üçün tər tökür, bax: 7, 311) Onun qamətinə görə şam (sənubər) ağacı xə- calət çəkir. Göründüyü kimi, şəxs adları (antroponim) Nəsimi şe- Ondan arzum ömründə bir dəfə (olsun) vüsa- irində təzadlı mövqe və düşüncələri ifadə etmək üçün lının müyəssər olmasından başqa (bir şey) de- də istifadə edilən poetik element funksiyasına yiyələ- yildir. nir. Əgər könlüm dilbərin alqışı ilə şərəfləndiril- məzsə, onun (adi bir) sözüylə şadlanmayacaq- 3. ÖZÜNÜN VƏ ÇAĞDAŞLARININ ADINI dır. MƏCAZLAŞDIRMASI Beləliklə, Nəsimi qəzəllər söylədi: Müvəşşəx-şəx, müsəccə-cə, müsərrə-rə, Nəsiminin poetik vasitələrə çevirdiyi onomastik ün- mükərrər-rər). sürlər arasında onun çağdaşlarının adı əsasında yarat- dığı poetik və fəlsəfi mənaları da görürük. Bu yozum- (Bu barədə ətraflı məlumat üçün bax: 10, 214- lar tamamilə onun fərdi təxəyyülünün məhsulu olması 215) ilə xüsusi maraq doğurur. Şair təxəllüsü (Nəsimi) kimi öz adını (İmad), sələfi Hafız Şirazinin təxəllüsü- Göründüyü kimi, şair bu mürəkkəb şeirdə beytlərin nü (Hafız) və adını (Şəmsəddin), mürşidi Fəzlullahın əvvəlindəki hərfləri ardıcıl sıralamaqla müvəşşəx təxəllüsünü (Nəimi) və adlarını (Şəhabəddin, Fəzlul- örnəyi yaratmış, cinas və eyham poetik fiqurları va-
163 Şıxıyeva
sitəsilə öz adı (İmad) və əsər adı (“Omda”) arasında Əliyyül-Əladır) vardır, fikir bağı qurmaqla bu ənənəvi poetik formaya zinət Əlinin “yay”ında (“yey”) “heyyül-qəy- vermişdir. yum”un1 surətidir, Tanı, bil ki, ismi-əzəm oradadır). Nəsimi Hafiz Şiraziyə (XIV) həsr etdiyi qəzəllərin- dən birində sələfi və dostu olan şairə Şərq qaydası Göründüyü kimi, Nəsimi də Əliyyül-Əlanın özü və üzrə verilmiş ikinci adın (Şəmsəddin) hərfi anlamını bacısı oğlu Əmir Qiyasəddin kimi “Əliyyül-Əla” ifa- (“şəms” (günəş)) nəzərdə tutmaqla aşağıdakı kimi dəsini Fəzlullahın bu xəlifəsinə aid edir və onun adını mənalandırır: Əli2 olaraq şeirə gətirir3. Burada Əli adının tam, eləcə də tərkib hissələrinə bölünməklə istifadəsi şeirdə təf- خيال روی شمس الدين مرا ناموس جان آمد riqü cəm poetik fiqurunun fərdi səciyyəli bir örnəyi-
nin də yaranması ilə nəticələnmişdir. نه در انديشه شمسم نه پروای قمر دارم (13, 231) 4. FƏZLULLAHIN ADI POETİK (Şəmsəddinin üzünün xəyalı məndə qeyrət his- SƏNƏTLƏRİN FİKRİ TƏMƏLİ KİMİ si oyatdı, Nə günəşin fikrindəyəm, nə ayın marağında- Artıq qeyd etdiyimiz kimi, hürufi şair ustadının yam). müxtəlif adları və təxəllüsünü xatırlatsa da, daha çox Fəzlullah şair təxəyyülünün ilham qaynağıdır. Eləcə “Kon” (“Et”) rədifli farsca qəzəl-məktubunda da Nə- də bu ad bir sıra poetik və irfani məzmunların yaran- simi Hafizin Şəmsəddin adını hürufilik baxımından masına fikri təməl təşkil edən bir antroponimdir. yozur və sələfini özünün üzündəki “şəms”i görməyə, o günəşə səcdə etməyə çağırır: Müşahidələrimiz əsasında belə bir qənaətə gəldik ki, Nəsiminin əsərlərində Fəzlullahın həqiqi və tarixi şəx- چو هست از روی شمس الدین نشانی شمس خاور را siyyəti deyil, stilizə olunmuş obrazı yaradılaraq, ideal bir insan kimi təqdim olunur. O, Fəzlullahdan hz. İsa .بیا در روی شمس الدین سجود شمس خاور کن və Həllac Mənsurun təsvir və təqdimatında istifadə (13, 252) etdiyi eyni üslubda bəhs edir. Bu adın hərfi və məcazi (Şəmsəddinin üzündə Şərq günəşinin (“şəms”) mənalarının yaratdığı imkanlar da hürufi şairin usta- əlaməti var, dını idealizə etməsinə yardım edir. Lakin Nəsiminin Gəl, Şəmsəddinin üzünə qarşı Şərq günəşinə şeirində “fəzl” sözü hər zaman Fəzlullaha aid deyil, səcdə et). bəzən bu ifadə ilə Allahın lütfünə işarə edilir, bəzən isə ümumi bir söz kimi istifadə olunur. “Fəzli-ilah”, Şeirdə “Şəmsəddin”, “Hafizi-Quran” kimi ad və epi- “Fəzli-ilahi”, “Fəzli-ləmyəzəl”, “Fəzli-rəhman”, tetlərin işlədilməsi bu qəzəlin Hafizə xitabən deyil- “Fəzli-zülcəlal”, “əhli-Fəzl”, “Fəzli-Həqq”, “Fəzlin məsini aşkarlayan inkarolunmaz ədəbi faktlardır. lütfü”, “Fəzli-əbəd”, “Fəzli-müstəan”, “Fəzli-qeybi”, “Fəzli-yəzdan”, “favü zadü lam” və s. kimi sözlərin konkret mənası yalnız mətnin təhlili nəticəsində or- Nəsiminin farsca bir rübaisində isə məsləkdaşı və taya çıxır. Örnəklərə nəzər salaq. Aşağıdakı beytlərdə dostu Əliyyül-Əlanın adının rəmzləşdirilməsi və po- ilk oxuda Fəzlullah fikrə gəlsə də, təhlil nəticəsində etik element kimi istifadəsini görürük: burada xüsusi ad deyil, “Allahın lütfü” anlamının nəzərdə tutulduğu üzə çıxır: در عين علي سر الهي پيداست در الم علي هوا العلي االعالست ,Cövrü cəfası çoх fələk tufan gətirdi başıma در ياي علي صورت حي القيوم بشناس و بدان كه اسم اعظم ,Andan məni qurtarmağa, еy fəzli-Rəhman .آنجاست (13, 351-352) qandasan? (6, 151) (Əlinin “eyn”ində (həm də: göz) Allahın sirri Natiq oldu cümlə əşya fəzli-Həqdən aşikar, aşkardır, Rəbbəna, ətməm ləna nurən təali filcinan. (6, Əlinin “lam”ında “Huval-Əliyyül-Əla” (O 153)
1 hərfən: Əbədi yaşar (Allahın epitetlərindəndir).
.hərfləri birlikdə Əli sözünü əmələ gətirir (ی) ”və “yey (ل) ”lam“ ,(ع) ”Eyn“2
3 Bu üslubda yazılmış şeirlərə Mövlana və Əliyyül-Əlanın əsərlərində də rast gəlinir. Əliyyül-Əla Quranda keçən bütün “əliyyül-əla” ifadələrinin öz ünvanına söylənməsi iddiasında olmuş (bax: 1, 204) və “İstivanamə” müəllifi Əmir Qiyasəddin Məhəmməd də dayısının bu mövqeyini müdafiə etmişdir. (bax: 1, 204-206)
164 Homeros, Volume / Cilt: 4 - Issue / Sayı: 3 - Yıl / Year: 2021
Rəhməti gəldi irişdi fəzli-Rəhmanın yеnə, Zülfünün küfrün əgərçi əhli-Fəzl iman bilir, Çiçəgi açıldı, güldü şol gülüstanın yеnə. (6, Еy Nəsimi, sanma sən kim, kafər iman istəyə. 56) (6, 49) Еy Nəsimi, çün rəfiqin Fəzl imiş, yə’ni ilah, Amma bəzən bunun əksini də müşahidə etmək müm- kündür. Belə ki, onun aşağıdakı beytlərdə “Fəz- Lütf ilə qəhr oldu vahid, həm həbib oldu rəqib. li-müstəan”, “Fəzli-ləmyəzəl”, “Fəzli-zülcəlal”, (6, 26) “Fəzli-ilah”, “Fəzli-həq” deyərək nəzərdə tutduğu Fəzlullahdır: Nəsiminin farsca divanında Fəzlə xitabən söylədikləri canlı ünsiyyət təəssüratı yaradır. Bu istər Fəzlullaha Çün Nəsimi zülfü хalından oхur ümmül-kitab, müraciət, istərsə də onun adını yad etdiyi beytlərdə nəzərə çarpan bir ortaq xüsusiyyətdir. Onun türkcə Kaşifi-əsrar olubdur ol zi Fəzli-müstəan. (6, divanında isə Fəzlullahın xatırlanması bəzən xəyali 153 ) xitab xarakterlidir, çox zaman isə mürşidini təbliğ et- Valiyi-əhd oldun, еy Sеyyid, zi Fəzli-ləmyəzəl, mək niyyətindən qaynaqlanır. Gör nə dеr vali budur, vallahu ə’ləm bissəvab. (6, 21) Aşağıdakı beytdə isə məcazlaşma və mücərrədləşmə- nin güclü təzahürü “Fəzl” xitabı ilə şairin Fəzlullahı Yusifi-Misri canü dil, yə’ni ki, Fəzli-zülcəlal, deyil, anonim müxatibi nəzərdə tutduğunu, onu mür- Gəldi səfavü zövq ilə şəhri-bədən sərayinə. (6, şidi kimi fəzilətli bir şəxs saydığını göstərir. Nəsimi- 41) nin bu beytdə dirilik çeşməsindən içərək ölümsüz- ləşən Xızıra bənzətdiyi, qaranlıq gecənin parlaq ayı Hər ki, Nəsimi tək sücud Fəzli-ilahə qılmadı, və dünyanı nurlandıran günəş saydığı şəxsin kimliyini Div kimi bu gün anı bəlkə bu yolda dayinə. (6, müəyyənləşdirmək çətin olsa da, burada “fəzl”in şəxs 41) adı deyil, daha çox ümumi isim kimi nəzərə tutulduğu Sultandır iki cahanda şol kim, şübhə doğurmur. Tənsüküs-sifat üzərində qurulmuş şeirdə yer alan bu ifadə məcazi xarakterli bir epitet- Fəzli-həq ola anın pənahı. (6, 87) dir. Bundan başqa, həmin ifadə Fəzlullahı təsəvvürə Can fəda qıldı Nəsimi əz dəmi-Fəzli-ilah, gətirdiyi üçün həm də bir eyham örnəyi sayıla bilər. Beytdə deyilir: Başını top еylədi, çövkanın aldı çapdı. (6, 107) Fəzli-ilahə canını еylə fəda, Nəsimi, sən Fəzlim mənim, ey Xızrımü ey abi-həyatım,. Olma məlul, ayıtma kim, bəndü hasar için- Şəmsim mənim, ey bədrimü saçı zülümatım. dəyəm. (6, 128) (6, 400)
Göründüyü kimi, “müstəan” (pənah gətirilən şəxs), Ümumiyyətlə, daha çox məcaz, xüsusilə çoxanlamlılıq “ləmyəzəl” (daimi), “zülcəlal” (calal sahibi), “həqq” yaratmaqda istifadə olunan “fəzl” ifadəsindən üslubi və “ilah” kimi Allaha aid epitetlərin “fəzl” kəlməsi fiqur yaradıcılığında da yararlanıldığı nəzərə çarpır: ilə əlaqəli istifadəsi ikianlamlılıq yaradır. Yalnız beyt- lərin təhlili əsasında şairin konkret olaraq, mürşidini Favü zadü lamə düşdü könlümüz, nəzərdə tutduğunu üzə çıxarmaq mümkündür. Bu, şa- Kəbəvü ehramə düşdü könlümüz, irin “fəzl” kəlməsini təklikdə istifadə etdiyi beytlərdə Eşqi-biəncamə düşdü könlümüz, də eynilə müşahidə olunan durumdur. Sözün ümumi, yaxud xüsusi isim, daha dəqiq desək, şəxs adı kimi “Cavidani-namə” düşdü könlümüz. (6, 586) işləndiyini ilk baxışda müəyyən etmək çətin olur və Favü zadü lamə düşdü könlümüz, şeir parçasının ümumi məzmunu – kontekstdən çıxış edərək antroponimi ümumi isimdən ayırmaq mümkün Gördü eyni camə düşdü könlümüz, olur. Bu kimi hallarda da şair şəxs adını elə anlamları- Sünbülün tək damə düşdü könlümüz, na işarə ilə istifadə edir ki, sözün arxa planında ümu- mi isim kimi hərfi anlamı da nəzərdə tutulur. Nəticədə Arizuyi-xamə düşdü könlümüz. (6, 586) sözün yaxın və uzaq mənaları arasında əlaqə qurul- Favü zadü lamə düşdü könlümüz, ması baxımından eyham poetik fiquru yaranmış olur. Nümunələrə nəzər salaq: Nərgisi tək camə düşdü könlümüz, Sünbülündən şamə düşdü könlümüz, Danə gördü, damə düşdü könlümüz... (6, 586- 587)
165 Şıxıyeva
Mürşidinin adını (Fəzl(ullah)) hərflərə bölməklə təf- KARABEY T.(2017).Nesimi: Hayatı-Sanatı-Eserleri ve riq üslubi fiqurunun maraqlı və fərdi səciyyəli ör- Bazı Şiirlerinin Açıklamaları. Ankara: Akçağ Yayınları, nəklərini yaradan Nəsimi, yuxarıdakı nümunələrdən də göründüyü kimi, bu şəxs adı ilə təkcə müxtəlif MƏMMƏDLI N. (2019).Nəsimi şeirində əttarın ətri (Şeyx irfani anlamlar yaratmamış, eyni zamanda çeşidli Fəridəddin Əttar və Seyid İmadəddin Nəsimi yaradıcılığın- da irfani və poetik paralellər) // Əbədiyyət günəşi. Nəsi- poetik fiqurların, xüsusilə eyni zamanda ondan və mi-650. Bakı, 2019, s. 13-51. təfriq sənətlərinin yaradılmasında da yaxından fayda- lanmışdır. Aşağıdakı beytdə isə şair mürşidinin adını MİKAYILOVA Ə.N.(2008). Onomastik vahidlərin üslubi hərflərə bölmək və tam şəkildə ifadə etməklə təfriqü imkanları (ХIХ əsrin ikinci yarısında yaranmış nəsr əsərlə- cəm poetik fiqurunun özünə məxsus özəl biçimli bir rinin matеrialları əsasında linqvistik tədqiqat). Bakı: “Mе- nümunəsini yaratmışdır: mar Nəşriyyat–Poliqrafiya” MMC
Favü zadü lamdır Fəzli-ilah, NƏSIMI, İMADƏDDIN. (1973). Seçilmiş əsərləri, tərtib edəni: Həmid Araslı, Bakı: Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, Fəzlinə qurban еdəlim canımız. (6, 77) ŞIXIYEVA S. (2010) İbn Ərəbinin hərf simvolizmi və 5. NƏTİCƏ hürufilik təlimi, Şərq və Qərb: Ortaq mənəvi dəyərlər, el- mi-mədəni əlaqələr, Bakı, Prof. Aida İmanquliyevanın 70 illik yubileyinə həsr olunmuş Beynəlxalq İbnül-Ərəbi Sim- Göründüyü kimi, Nəsimi şeirində ədəbi, tarixi və xə- pozyumunun materialları (9-11 oktyabr, 2009-Bakı), Bakı, yali adlar şeir sənətinin elementləri kimi istifadə olu- s. 291-316. nur və poetik-üslubi xüsusiyyətlər kəsb edir. Bəzən sadəcə poetik yozum, bəzən bədii-fəlsəfi interpreta- ŞIXIYEVA S. (2012).Nəsiminin fikir düzənində Nizami siya kimi nəzərə çarpan məcazlaşmış antroponimlər məntiqi və söz sənətindən təsirlənmələr // Azərbaycan şərq- incə duyum, sərrast müşahidəçilik və iti zehnin fərdi şünaslığı, , s. 33-42. xarakterli ifadəçiləridir. Nizami Gəncəvinin yaradıcı- lığında onomastikanın bədii dəyərini araşdıran Vəfa ŞIXIYEVA S. (2003).Nəsiminin təxəllüsləri // Hikmət, №1, Hacıyeva haqlı olaraq belə bir qənaətə gəlir ki, bu s. 52-59. leksik vahidlər ləfzi, mənəvi və ləfzi-mənəvi fiqurlar daxilində ifadəlilik, lakoniklik və zinət yaradılmasına ŞIXIYEVA S. (2017).Nəsiminin ədəbi-nəzəri görüşləri: tət- biq şəkilləri və nəzəri biliklər prizmasından // Sivilizasiya, xidmət edir. (12, 282) Bənzər təzahürlər və yaxın poe- Bakı Avrasiya Universiteti, Cild 6, №1, 2017 (33), s. 207- tik-üslubi funksionallıq Nəsimi şeirində də müşahidə 219. olunur. ŞIXIYEVA S. (2017).Türk divan ədəbiyyatında musiqi ter- Bu kimi yozum və mənalandırmalar, bir tərəfdən, minləri (Nəsimi şeiri əsasında) // Sivilizasiya , №2, s. 219- Nəsiminin bir söz sənətkarı kimi hər bir kəlməyə, o 236. cümlədən şəxs adlarına da poetik dəyər qazandırdı- ГАДЖИЕВА В.(2010). Типология поэтико- ğını göstərir. Digər tərəfdən, bu, hürufiliyin ad və ad- стилистических функций имен собственных в landırılan (“ism” və “müsəmma”) arasındakı fikri bağ творчестве Низами Гянджеви. Баку, Элм. olduğuna dair inamının onun poetik düşüncəsindəki زندگی واشعار عمادالدین نسیمی، به كوشش یدهللا جاللی پنداری، تهران: inikası kimi də dəyərləndirilə bilər. Bu kimi poetik .نی، biçimli interpretasiyalarda hər bir hərfə anlam vermə 1993 kimi hürufilik ənənəsinin, zərrə ilə küllün, surət ilə نسیمی، عمادالدین. اثرلری، اوچ جلدده، بیرنجی جلد، باکی: علم، mənanın əlaqəsi barədəki irfani düşüncələrin təsirini 1973 görmək mümkündür.
ƏDƏBIYYAT
AKSU H. (1981) Amir Giyas al-Din Muhammed al-Astara- badi ve “İstivanama”si Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, İstanbul.
ALPAY G. (1972). Çengname’de Musikî Terimleri, (http:// dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/34/970/11939.pdf)
166 Homeros, Volume / Cilt: 4 - Issue / Sayı: 3 - Yıl / Year: 2021
167 168