Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska

STRATERIA ROZWOJU ZRÓWNOWA śONEGO MIAST I GMIN DORZECZA BIEBRZY

Zespół autorski: dr Lech Magrel (kierownik zespołu) mgr in Ŝ. Ewa Magrel mgr in Ŝ. Marcin Maciej Łady ński mgr Urszula Łady ńska Paulina Herman

Współpraca: mgr Jerzy Cetera, mgr Beata Ciszewska, mgr Jarosław Chroma ński, mgr in Ŝ. Andrzej Kamocki, mgr Alicja Kiczy ńska, dr Aleksander Kolos, dr Andrzej Janusz Korbel, mgr in Ŝ. Zbigniew Kowaluk, mgr Jerzy Łukaszy ński, dr Beata Matowicka, mgr in Ŝ. Wojciech Nowak, dr Barbara Nowicka, dr Wojciech Nowicki, mgr Katarzyna Owczarz, mgr in Ŝ. Jacek Piechocki, mgr Jan Rajtar, mgr in Ŝ. Paweł Roli ński, mgr Joanna Sawicka, mgr in Ŝ. Marcin Sienicki, mgr in Ŝ. Janusz Sk ąpski, Michał Szydłowski, mgr in Ŝ. Antoni Tworkowski, mgr Andrzej Weigle, mgr in Ŝ. Grzegorz Wi śniakowski, mgr Dariusz Woronko, mgr in Ŝ. Krzysztof Wolfram, mgr in Ŝ. Włodzimierz Wróblewski

Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______

A WPROWADZENIE ...... 5

B TRYB PRAC NAD STRATEGI Ą ...... 6

C DIAGNOZA STANU ...... 7

1 ŚRODOWISKO PRZYRODNICZE I KULTUROWE ...... 7 1.1 STAN ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO...... 7 1.1.1 RZE ŹBA TERENU ...... 7 1.1.2 BUDOWA GEOLOGICZNA ...... 8 1.1.3 ZASOBY SUROWCOWE ...... 9 1.1.4 HYDROGRAFIA ...... 9 1.1.5 WODY PODZIEMNE ...... 11 1.1.6 WARUNKI KLIMATYCZNE ...... 12 1.1.7 WARUNKI GLEBOWE ...... 12 1.1.8 SZATA RO ŚLINNA ...... 13 1.1.9 ŚWIAT ZWIERZ ĘCY ...... 15 1.1.10 WALORY KRAJOBRAZOWE ...... 16 1.2 POWI ĄZANIA PRZYRODNICZE ...... 17 1.3 ŹRÓDŁA ZAGRO śEŃ ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO ...... 18 1.3.1 PRZEKSZTAŁCENIA LITOSFERY ...... 18 1.3.2 ZANIECZYSZCZENIE WÓD POWIERZCHNIOWYCH I PODZIEMNYCH ...... 18 1.3.3 ZANIECZYSZCZENIE ATMOSFERY I EMISJA HAŁASU ...... 22 1.3.4 ZAGRO śENIE ELEMENTÓW BIOTYCZNYCH ...... 28 1.4 OCHRONA PRZYRODY ...... 29 1.4.1 ISTNIEJ ĄCE OBSZARY I OBIEKTY CHRONIONE ...... 29 1.4.2 REALIZOWANE PROGRAMY AKTYWNEJ OCHRONY ...... 32 1.5 WALORY KULTUROWE ...... 32 1.5.1 RYS HISTORYCZNO-KULTUROWY REGIONU ...... 32 1.5.2 DZIEDZICTWO KULTURY MATERIALNEJ ...... 35 1.5.3 DZIEDZICTWO KULTURY NIEMATERIALNEJ ...... 37 1.5.4 DZIEDZICTWO KULTURY GOSPODAROWANIA PRZESTRZENI Ą ...... 39 1.5.5 POCZUCIE TO śSAMO ŚCI KULTUROWEJ MIESZKA ŃCÓW ...... 42 1.5.6 WALORY KULTUROWE JAKO INSPIRACJA PRZEDSI ĘBIORCZO ŚCI LOKALNEJ ...... 43

2 ŚRODOWISKO SPOŁECZNE ...... 45 2.1 DEMOGRAFIA ...... 45 2.2 BEZROBOCIE ...... 46 2.3 POMOC SPOŁECZNA...... 47 2.4 INFRASTRUKTURA SPOŁECZNA ...... 48 2.4.1 EDUKACJA ...... 48 2.4.2 SŁU śBA ZDROWIA ...... 49 2.4.3 BEZPIECZE ŃSTWO ...... 50 2.4.4 DZIAŁALNO ŚĆ KULTURALNA ...... 50

2 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______2.4.5 AKTYWNO ŚĆ SPOŁECZNA ...... 52

3 GOSPODARKA TERENAMI ...... 54 3.1 STRUKTURA U śYTKOWANIA ZIEMI ...... 54 3.2 JAKO ŚĆ U śYTKÓW ROLNYCH ...... 58 3.3 STRUKTURA WŁASNO ŚCIOWA ...... 59

4 DZIAŁALNO ŚĆ GOSPODARCZA ...... 60 4.1 OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA GOSPODARKI ORAZ AKTYWNO ŚCI GOSPODARCZEJ MIESZKA ŃCÓW ...... 60 4.2 ROLNICTWO ...... 61 4.3 LE ŚNICTWO ...... 63 4.4 PRZEMYSŁ I BUDOWNICTWO ...... 65 4.5 USŁUGI ...... 66 4.6 TURYSTYKA ...... 67 4.7 INSTYTUCJE Z „OTOCZENIA BIZNESU” ...... 70

5 ZAGOSPODAROWANIE PRZESTRZENNE ...... 71 5.1 UKŁAD OSADNICZY ...... 71 5.1.1 UWARUNKOWANIA HISTORYCZNE ROZWOJU OSADNICTWA ...... 71 5.1.2 UKŁADY PRZESTRZENNE ZABUDOWY I TYPY OSADNICTWA ...... 72 5.1.3 UWARUNKOWANIA PRZEKSZTAŁCE Ń SYSTEMU OSADNICZEGO ...... 74

6 KOMUNIKACJA ...... 78 6.1 UWARUNKOWANIA KOMUNIKACYJNE OBSZARU ...... 78 6.2 DROGI KRAJOWE I WOJEWÓDZKIE ...... 80 6.3 DROGI POWIATOWE I GMINNE ...... 82 6.4 KOMUNIKACJA KOLEJOWA ...... 83

7 INFRASTRUKTURA TECHNICZNA – STAN WYPOSA śENIA W SIECI I URZ ĄDZENIA ...... 84 7.1 WODOCI ĄGI ...... 84 7.2 KANALIZACJA I OCZYSZCZANIE ŚCIEKÓW ...... 85 7.3 GOSPODARKA ODPADAMI ...... 85 7.4 ZAOPATRZENIE W ENERGI Ę CIEPLN Ą ...... 97 7.5 ZAOPATRZENIE W ENERGI Ę ELEKTRYCZN Ą ...... 101 7.5.1 STAN ISTNIEJ ĄCY ...... 101 7.5.2 OCENA DOTYCHCZASOWEGO ROZWOJU SYSTEMU ELEKTROENERGETYCZNEGO ORAZ GŁÓWNE PROBLEMY DO ROZWIĄZANIA .... 104 7.6 TELEFONIZACJA ...... 105 7.6.1 STAN ISTNIEJ ĄCY ...... 105 7.6.2 OCENA FUNKCJONOWANIA SYSTEMU ...... 106 3 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______

8 ZARZ ĄDZANIE JEDNOSTKAMI ADMINISTRACYJNYMI ...... 107 8.1 SYSTEM WŁADZY ...... 107 8.2 ROLA I ZADANIA STOWARZYSZE Ń MIAST I GMIN ...... 108 8.3 GOSPODARKA FINANSOWA ...... 109

9 OCENA WARUNKÓW śYCIA ORAZ PLANÓW śYCIOWYCH MIESZKA ŃCÓW ...... 122 D MO śLIWO ŚCI I OGRANICZENIA ROZWOJU SPOŁECZNO-GOSPODARCZEGO MIAST I GMIN DORZECZA BIEBRZY ...... 134

1 UWARUNKOWANIA ZEWN ĘTRZNE ROZWOJU MIIAST I GMIN DORZECZA BIEBRZY ...... 135

2 UWARUNKOWANIA WEWN ĘTRZNE ROZWOJU MIAST I GMIN DORZECZA BIEBRZY ...... 137

3 PODSUMOWANIE ANALIZY SWOT ...... 142 E STRATEGIA ROZWOJU SPOŁECZNO- GOSPODARCZEGO ...... 143

1 MISJA I STRATEGICZNE CELE ROZWOJU SPOŁECZNO- GOSPODARCZEGO REGIONU ...... 143

2 KIERUNKI REALIZACJI CELÓW STRATEGICZNYCH ...... 145

3 „DRZEWO CELÓW” ...... 153

4 WARIANTOWA WIZJA PRZYSZŁO ŚCI ...... 158

5 POLITYKA ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO ...... 162 5.1 CELE I KIERUNKI ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO ...... 162 5.2 STREFY ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO ...... 174 5.2.1 DELIMITACJA STREF ...... 174 5.2.2 OGÓLNE ZASADY DELIMITACJI PODSTREF ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO W GMINACH ...... 183 5.2.3 WALORYZACJA OBSZARU GMIN DORZECZA BIEBRZY ...... 184 F MONITOROWANIE WDRA śANIE STRATEGII ...... 187

G PROGRAMY DZIAŁA Ń STRATEGICZNYCH .... 189

4 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______A WPROWADZENIE Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy wskazuje najwa Ŝniejsze cele i zadania, które trzeba zrealizowa ć, aby wizja okre ślona w tym dokumencie stała si ę faktem w roku 2010. Realizacja strategii powinna uczyni ć z obszaru dorzecza Biebrzy miejsce przyjazne zarówno dla mieszka ńców jak i przyje ŜdŜaj ących tutaj go ści, za ś przede wszystkim trwale zapewni ć wysok ą jako ść Ŝycia społeczno ści lokalnej przy zachowaniu unikalnych w skali europejskiej walorów środowiska naturalnego. Władze samorz ądowe i inne jednostki obecne na terenie dorzecza od lat pracuj ą nad rozwojem tego obszaru i zachowaniem wła ściwych relacji ró Ŝnych dziedzin Ŝycia społeczno-gospodarczego w powi ązaniu ze środowiskiem naturalnym, opracowuj ąc i realizuj ąc swoje programy działa ń. Nale Ŝy podkre śli ć, Ŝe wiele ju Ŝ zostało uczynione, prace nad niektórymi przedsi ęwzi ęciami trwaj ą. Niniejszy dokument stanowi zatem kontynuacj ę i uzupełnienie działa ń ju Ŝ podejmowanych. Strategia powstała w wyniku wielomiesi ęcznej wspólnej pracy przedstawicieli miast i gmin obszaru dorzecza, instytucji u Ŝyteczno ści publicznej, administracji obszarów chronionych i organizacji społecznych oraz lokalnych liderów wspieranych przez specjalistów z Narodowej Fundacji Ochrony Środowiska. Dokument zawiera w cz ęś ci pierwszej opis stanu środowiska przyrodniczego i kulturowego oraz charakterystyk ę sfery społecznej i gospodarczej obszaru dorzecza Biebrzy. W nast ępnej cz ęś ci, wskazano najistotniejsze dokumenty strategiczne opracowane na poziomie krajowym i regionalnym okre ślaj ące kierunki rozwoju regionu. Cz ęść trzecia zawiera wła ściw ą strategi ę ekorozwoju, składaj ącą si ę z analizy mo Ŝliwo ści i ogranicze ń rozwoju społeczno-gospodarczego miast i gmin, sformułowania wizji i celów nadrz ędnych oraz celów strategicznych i ich opisu, polityki zagospodarowania przestrzennego. W ostatniej cz ęś ci przedstawiono program działa ń strategicznych, czyli zestawienie celów i zada ń uj ętych w formie kompleksowych tabel, zawieraj ących tak Ŝe podstawowe informacje na temat jednostek realizuj ących poszczególne zadania, harmonogramu i kosztu realizacji.

5 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______B TRYB PRAC NAD STRATEGI Ą Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy została opracowana przez zespół etatowych pracowników Narodowej Fundacji Ochrony Środowiska oraz współpracuj ących ekspertów z Politechniki Białostockiej, Pracowni Architektury śywej, Eko- Efekt Sp. z o.o. oraz PHU „Czyste Środowisko”. Przy opracowaniu Strategii została przyj ęta zasada uspołecznienia procesu budowy tego dokumentu. Zastosowana metoda miała na celu wł ączenie społeczno ści lokalnych w proces podejmowania decyzji. Uspołecznienie prac nad Strategi ą pozwoliło równie Ŝ na uzyskanie szerszego poparcia dla jej realizacji. W prace zaanga Ŝowani byli przedstawiciele zarz ądów miast i gmin obj ętych Strategi ą. Pierwszym etapem prac było rozpoznanie podstawowych cech charakteryzuj ących sytuacj ę istniej ącą. Etap ten po świ ęcony był analizom zagadnie ń gospodarczych, a tak Ŝe innych kluczowych dziedzin Ŝycia społeczno ści lokalnej, poczynaj ąc od środowiska naturalnego – jako podstawowego uwarunkowania rozwoju, po potencjał społeczny. Nale Ŝy podkre śli ć, Ŝe zagadnienia te były analizowane na poziomie obszaru dorzecza, a tak Ŝe na poziomie poszczególnych gmin. Efekty prac zostały opisane w pierwszej cz ęś ci opracowania pt. „Diagnoza stanu”. Prace warsztatowe rozpocz ęte zostały od analizy atutów, słabych stron powiatu i poszczególnych gmin oraz mo Ŝliwo ści i zagro Ŝeń dla rozwoju (analizy SWOT), która umo Ŝliwiła spojrzenie na sytuacj ę dorzecza i poszczególnych gmin w sposób syntetyczny, pozwalaj ący na sformułowanie wizji rozwoju dorzecza Biebrzy oraz podstawowych kierunków rozwoju w najwa Ŝniejszych sferach działania władz lokalnych, czyli w : - sferze przyrodniczej, - sferze społecznej, - sferze gospodarczej. W kolejnym etapie prac okre ślone zostały cele strategiczne oraz operacyjne, których osi ągni ęcie b ędzie warunkowało realizacj ę wizji rozwoju dorzecza Biebrzy, a nast ępnie program działania czyli zadania konieczne do osi ągania poszczególnych celów operacyjnych, instytucje odpowiedzialne za realizacj ę zada ń oraz instytucje, których współpraca jest niezb ędna lub po Ŝą dana.

6 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______C DIAGNOZA STANU 1 ŚRODOWISKO PRZYRODNICZE I KULTUROWE STAN ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO RZE ŹBA TERENU Rze źba terenu na obszarze dorzecza rzeki Biebrzy została ukształtowana w wyniku trzech głównych procesów morfotwórczych: lodowcowego, eolicznego i akumulacji biogenicznej. Takie uwarunkowania decyduj ą o współwyst ępowaniu obszarów o niewielkim zró Ŝnicowaniu rze źby (równiny torfowiskowe, płaskie i faliste równiny moreny denne, równiny sandrowe) oraz ró Ŝnorodnych form morenowych, kemowych i eolicznych charakteryzuj ących si ę znacznymi deniwelacjami i spadkami. Odmienno ść i ró Ŝnorodno ść krajobrazów na obszarze dorzecza Biebrzy zwi ązana jest z ich ró Ŝną genez ą i nakładaniem si ę wy Ŝej wymienionych procesów. Krajobraz gmin poło Ŝonych na północy omawianego terenu, tj. w obr ębie Równiny Augustowskiej i Pojezierza Ełckiego, jest zwi ązany ze zlodowaceniem bałtyckim. Tereny połoŜone w środkowej i południowej cz ęś ci analizowanego obszaru, w Kotlinie Biebrza ńskiej wraz z przyległymi Wysoczyznami: Białostock ą, Kolne ńsk ą i Wysokomazowieck ą oraz Wzgórzami Sokólskimi, ukształtowane zostały podczas zlodowacenia środkowopolskiego. Syntetyczn ą charakterystyk ę rze źby terenu w poszczególnych gminach przedstawiono jest w tabeli poni Ŝej (tab.1):

Tab.1 Rze źba terenu obszaru dorzecza Biebrzy

gmina zró Ŝnicowanie dominuj ący typ krajobraz dominuj ące wysoko ści rze źby (m n.p.m.)

Bargłów Ko ścielny du Ŝe falisto-pagórkowaty 131-160

Dąbrowa Białostocka du Ŝe pagórkowaty 161-200

Goni ądz średnie płaski/falisty 110-130

Miasto Grajewo średnie płaski/falisty 131-160

Gmina Grajewo małe płaski 131-160

Janów średnie płaski 131-160

Jasionówka średnie falisty 131-160

Jedwabne małe falisty 131-160

Knyszyn średnie płaski/falisty 131-160

Korycin małe falisty 131-160

Krypno małe falisty 131-160

Lipsk małe falisty 131-160 7 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______

Mo ńki średnie falisty 130-160

Nowy Dwór du Ŝe falisty 161-200

Przytuły małe falisty 161-200

Radziłów małe falisty 110-130

Rajgród małe płaski 131-160

Sidra du Ŝe pagórkowaty 161-200

Suchowola małe falisty 131-160

Szczuczyn małe falisty 131-160

Sztabin małe falisty 131-160

Trzcianne małe płaskie/faliste 110-130

Wąsosz małe płaskie/faliste 131-160

Wizna du Ŝe faliste/pagórkowate 161-200

BUDOWA GEOLOGICZNA Na terenie doliny Biebrzy i jej najbli Ŝszego s ąsiedztwa podło Ŝe krystaliczne buduj ą przewa Ŝnie gnejsy i kwarcyty wyst ępuj ące na gł ęboko ści ponad 500 m (825 m w okolicach Miłusz). Na skałach prekambru zalegaj ą bezpo średnio utwory jury środkowej i jury górnej (utwory jury dolnej i kredy dolnej nie wyst ępuj ą) oraz kredy środkowej i górnej. Utwory kredowe są przykryte na całym obszarze przez utwory trzeciorzędowe o mi ąŜ szo ści kilkadziesi ąt metrów. Jedynie w Ró Ŝanymstoku kreda wyst ępuje bezpo średnio pod osadami lodowcowymi. Powierzchnia podczwartorz ędowa najwy Ŝej wznosi si ę w okolicach Lipska (ok. 40 m n.p.m.), najbardziej obni Ŝa si ę na północ od Czerwonego Bagna (ok. 85 m poni Ŝej p.m.). Mi ąŜ szo ść utworów czwartorz ędowych waha si ę od 82 m (Lipsk) do 212 m (Mo ńki). Plejstoce ńskie utwory najstarszego zlodowacenia (zlodowacenie Narwi) występuj ą na tym terenie jedynie w okolicy Grajewa (mi ąŜ szo ść 23 m). Natomiast powszechne s ą osady zaliczane do zlodowace ń południowopolskich o mi ąŜ szo ści od 42 m (Grajewo) do 54 m (Jastrz ębna). Utwory zwi ązane ze zlodowaceniem środkowopolskim wyst ępuj ą w otoczeniu doliny Biebrzy i osi ągaj ą znaczn ą mi ąŜ szo ść (Grajewo 130 m, Sztabin 100 m, Wizna 85 m). Najlepiej wyodr ębniaj ą si ę utwory zlodowacenia Warty, szczególnie na terenach otaczaj ących dolin ę Biebrzy (okolice Downar, Grajewa, Kamienna Nowa, Dąbrowa Białostocka). Wyst ępuj ą na powierzchni, stanowi ą podło Ŝe torfowisk lub znajduj ą si ę pod osadami dolin rzecznych. Piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe buduj ą sandry w dolinie Biebrzy środkowej. Mi ąŜ szo ść tych utworów wynosi od kilku do 20 m. Utwory sandrowe w tym rejonie s ą z reguły warstwowane. Utwory eoliczne (piaski wydmowe) tworz ą dobrze wykształcone pola wydmowe lub pojedyncze wydmy wyst ępuj ące na podło Ŝu mineralnym torfowisk. Utwory eolicznych w dolinie Biebrzy zbudowane są w 60-70 % z piasku drobnoziarnistego. Utwory aluwialno-deluwialne i deluwialne wyst ępuj ą na wysoczyznach morenowych otaczaj ących dolin ę Biebrzy. Zajmuj ą one dna dolin denudacyjno-

8 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______erozyjnych z ciekami wodnymi. Uziarnienie tych utworów stanowi ą piaski lu źne, piaski gliniaste, gliny oraz pyły. Dolin ę Biebrzy zajmuj ą ogromne kompleksy torfowiskowe. Najwi ększy z nich powstał w basenie środkowym Biebrzy. Wyst ępuj ą tu głównie torfy płytkie i średniogł ębokie (do 2 m). Najgł ębsze torfy, dochodz ące do 4 m mi ąŜ szo ści wykształciły si ę na terenie Czerwonego Bagna. Zło Ŝa torfowe buduj ą głównie torfy szuwarowe, turzycowiskowe i olesowe. W basenie dolnym przewa Ŝaj ą zło Ŝa o mi ąŜ szo ści do 1,5 m, jedynie w okolicach M ścich torfy osi ągaj ą grubo ść 4 m. Przewa Ŝaj ą torfy trzcinowe, mszysto-darniowe, olesowe i łozowe. W basenie Biebrzy górnej wyst ępuj ą najgł ębsze torfy w całej Kotlinie Biebrza ńskiej. Ich mi ąŜ szo ść waha si ę w zakresie 4-6 m. Zło Ŝa zbudowane s ą głównie z torfów mechowiskowych. W dolinie Narwi (południowy skraj dolnego basenu Biebrzy) wykształciły si ę mady i piaski rzeczne. Jest to dolina typowo mułowa. Przewa Ŝaj ą muły płytkie (0,2 - 0,25 m). Mady piaszczyste zajmuj ą głównie przykorytowe partie terenu.

ZASOBY SUROWCOWE Główne zasoby surowcowe na tym obszarze stanowi ą piaski, Ŝwiry, kruszywa grube i gliny. Na terenie obj ętym analiz ą wyst ępuj ą znacz ące ilo ści tych kopalin. Udokumentowane i zarejestrowane s ą tak Ŝe ogromne zło Ŝa torfu trzcinowego, turzycowego, mszystego i drzewnego wraz z kopalinami towarzysz ącymi – gyti ą.

HYDROGRAFIA Obszar opracowania prawie w cało ści poło Ŝony jest w obr ębie zlewni rzeki Biebrzy, która jest głównym elementem systemu hydrograficznego. Wyj ątek stanowi ą gminy Knyszyn i Krypno, których teren przynale Ŝy do zlewni rzeki Narew. Biebrza bierze swój pocz ątek u podnó Ŝa Wzgórz Sokólskich, na bagnach Jatła na południe od Nowego Dworu, płyn ąc w pocz ątkowym swym biegu z północnego-wschodu na zachód, a nast ępnie w okolicach D ębowa skr ęca gwałtownie na południowy zachód, silnie meandruj ąc i pozostawiaj ąc liczne starorzecza. Do uj ścia do Narwi, Biebrza płynie przez Kotlin ę Biebrza ńsk ą, któr ą dzieli si ę na odr ębne jednostki: - basen Biebrzy górnej, - basen Biebrzy środkowej, - basen Biebrzy dolnej. Uj ście Biebrzy znajduje si ę koło wsi Ru ś, na 248,5 km biegu Narwi. Jej długo ść od źródeł do uj ścia wynosi 170,6 km, a powierzchnia dorzecza jest równa 7051,2 km 2. Do w ąskiej (1 – 4 km) górnej cz ęś ci Kotliny Biebrza ńskiej, od strony sandrowej Równiny Augustowskiej, uchodz ą trzy prawobrze Ŝne niedu Ŝe dopływy: Nurka, Nied źwiedzica,

9 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______Lebiedzianka z Jastrzebiank ą oraz dwa lewobrze Ŝne, uchodz ące z Wysoczyzny Białostockiej: Sidra, Kropiwna wraz z niewielkimi strumieniami. Doliny rzeczne s ą zmeliorowane i wykorzystywane rolniczo jako u Ŝytki zielone. Poza naturalnymi ciekami wodnymi w miejscowo ści Bobra Wielka zlokalizowane s ą stawy rybne o powierzchni u Ŝytkowej ok. 5 ha i zdolno ści retencyjnej ok. 6 tys. m 3. Do rozległego basenu środkowego Biebrzy, którego szeroko ść dochodzi do 15 km, a miejscami nawet 20 – 30 km wprowadzaj ą wody dwa du Ŝe prawobrze Ŝne dopływy: Netta oraz Ełk z Jegrzni ą wraz z du Ŝymi kanałami: Wo źnawiejskim, Rudzkim, Ł ęg i Kapickim, których istnienie spowodowało znaczne obni Ŝenie poziomu wód gruntowych na du Ŝym obszarze tej cz ęś ci Kotliny. Poza Jegrzni ą i dolnym odcinkiem rzeki Ełk, od miejscowo ści Modzelówka do uj ścia do Biebrzy, koryta rzeczne zostały uregulowane, a szerokie doliny rzeczne zmeliorowane i odwodnione. Lewobrze Ŝną sie ć dopływów Biebrzy tworz ą w tej cz ęś ci nast ępuj ące rzeki: Brzozówka – o uregulowanym korycie i szerokiej odwodnionej dolinie, Biebła, Boberka, Czarna Struga – gł ęboko wci ęte, odwadniaj ące wysoczyznow ą, południowo-wschodni ą cz ęść terenu. W północnej cz ęś ci omawianego obszaru, nale Ŝą cego do Pojezierza Suwalskiego i Równiny Augustowskiej wyst ępuj ą du Ŝe zbiorniki wodne: Jezioro Rajgrodzkie, Dr ęń stwo i Tajno o ł ącznej pojemno ści retencyjnej ok. 54 mln m 3 oraz szereg mniejszych naturalnych zbiorników: Kroszewo, Kukowo, Kroszówka i u Ŝytkowane stawy rybne (kompleks stawów w pobli Ŝu miejscowo ści Wojdy, zespół stawów w Solistówce). Po przej ęciu Kanału Rudzkiego Biebrza wpływa na obszar basenu dolnego, maj ącego charakter wci ętej rynn ę o szeroko ści 10 – 12 km. Pocz ątkowo Biebrza płynie środkiem jej środkiem, a nast ępnie przerzuca si ę stopniowo na prawy skraj doliny i poczynaj ąc od Brzostowa a Ŝ do uj ścia do Narwi płynie przy wysokim zachodnim brzegu, stanowi ącym kraw ędź Wysoczyzny Kolne ńskiej. Z wysoczyzny uchodz ą do Biebrzy rzeki Klimaszewnica i Wissa ze swoimi, niewielkimi dopływami, płyn ące bagiennymi dolinami w wi ększej cz ęś ci odwodnionymi przez uregulowane cieki i systemy melioracyjne. Wpadaj ące do Biebrzy, w jej dolnym odcinku, inne niewielkie prawobrze Ŝne dopływy s ą gł ęboko wci ęte, o w ąskich dolinach i naturalnym charakterze koryt rzecznych. Z lewej strony uchodzi do Biebrzy Kosódka, jedyny wi ększy dopływ, odwadniaj ąca w górnym biegu zachodni skraj Wysoczyzny Białostockiej, który w dolnym biegu płynie przez Kotlin ę Biebrza ńsk ą. Dorzecze Biebrzy charakteryzuje si ę nierównomiernym rozkładem dopływów. Prawobrze Ŝna cz ęść dorzecza stanowi ok. 75,5 % cało ści. W okresie ostatnich 150 lat stosunki hydrograficzne na obszarze dorzecza Biebrzy ulegały stopniowym przemianom spowodowanym działalno ści ą in Ŝyniersk ą. Zmiany stosunków wodnych s ą konsekwencj ą regulacji koryt rzecznych oraz wykonania sztucznych cieków, jakimi s ą kanały Ŝeglugowe (Netta – Kanał Augustowski) oraz melioracyjne (Kanały: Wo Ŝnawiejski, Rudzki, Kapicki, Ł ęg) wraz z sieci ą melioracji szczegółowej. W basenie górnym przeprowadzono regulacj ę rzeki Nurki, Nied źwiedzicy, Sidry, Lebiedzianki i Jastrzebianki. Uregulowana została tak Ŝe górna Biebrza powy Ŝej uj ścia 10 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______Nied źwiedzicy. Wykonano melioracje szczegółowe wielu obiektów w dolinach rzek Nurki, Nied źwiedzicy, Biebrzy mi ędzy Nurk ą i Nied źwiedzic ą oraz Sidry. W basenie środkowym uregulowana został dolna Brzozówka, Szczeberka, Blizna oraz cz ęść Ełku. W basenie dolnym uregulowane zostały rzeki Klimaszewnica, Kosódka i Wissa. W ich dolinach wykonano tak Ŝe melioracje szczegółowe.

WODY PODZIEMNE Obszar miast i gmina dorzecza Biebrzy poło Ŝony jest na terenach zaklasyfikowanych do dwóch regionów hydrogeologicznych – suwalsko-podlaskiego i podlaskiego. W regionach tych głównymi i cz ęsto jedynymi, wi ększymi zbiornikami wód poziemnych s ą utwory czwartorz ędowe. Poza nimi wi ększe ilo ści wód podziemnych mog ą wyst ępowa ć lokalnie w utworach kredowych oraz utworach trzeciorz ędowych. System wodono śny zlewni podziemnej w utworach czwartorz ędowych ma charakter wielopoziomowego zbiornika, w którym wyró Ŝnia si ę poziom przypowierzchniowy o zwierciadle swobodnym i poziomy mi ędzymorenowe o charakterze naporowym. Warstwy wodono śne maj ą najcz ęś ciej mi ąŜ szo ść rz ędu 20 - 50 m i zbudowane s ą z piasków i Ŝwirów. Według podziału hydrogeologicznego basen górnej Biebrzy znajduje si ę w obr ębie regionu suwalsko-podlaskiego. Dolina Biebrzy i jej dopływy maj ą tu silnie drenuj ący charakter w stosunku do wszystkich poziomów wodonośnych. Obszar s ąsiaduj ący z dolin ą od północy został wydzielony jako rejon Suwałk-Augustowa. Najbardziej zasobny poziom wodono śny wyst ępuje tu w piaskach sandrowych i charakteryzuje si ę brakiem lub tylko cz ęś ciow ą izolacj ą od powierzchni. Jego zasilanie nast ępuje przede wszystkim przez bezpo średni ą infiltracj ę opadów atmosferycznych. Obszar znajduj ący si ę na południe od linii wyznaczonej przez uj ście Brzozówki i miejscowo ść Bełda nale Ŝy do regionu podlaskiego. Charakteryzuje si ę generalnie pełn ą izolacj ą od powierzchni głównych poziomów wodono śnych. Podobnie jak w cz ęś ci górnej tak i tutaj cieki zasilaj ące Biebrz ę drenuj ą wody podziemne i przemieszczaj ą je w postaci odpływu podziemnego ku Kotlinie Biebrza ńskiej. Rejon Kotliny Biebrza ńskiej ze wzgl ędu na ci ągło ść poziomu wodono śnego i jego du Ŝą mi ąŜ szo ść został uznany za jeden z Głównych Zbiorników Wód Podziemnych. Przypowierzchniowy poziom wodono śny cechuje si ę du Ŝą zmienno ści ą gł ęboko ści wyst ępowania zwierciadła wody. Na wysoczyznach zwierciadło to układa się na gł ęboko ści od kilku do kilkunastu metrów, natomiast w dolinach i obni Ŝeniach terenowych wyst ępuje tu Ŝ pod powierzchni ą terenu, powoduj ąc lokalne podtopienia i zabagnienia. Wody poziomu przypowierzchniowego przepływaj ą od obszarów wododziałowych w kierunku doliny Biebrzy, z niewielkim odchyleniem w kierunku jej dopływów. Zasilanie wgł ębnych poziomów wodono śnych odbywa si ę na skutek infiltracji opadów atmosferycznych do wód przypowierzchniowych i gł ębiej przez powolne przes ączanie si ę przez skały słabo przepuszczalne i okna hydrologiczne. 11 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______

WARUNKI KLIMATYCZNE Klimat regionu ma cechy klimatu kontynentalnego z pewnymi wła ściwo ściami klimatu subborealnego. Wyra Ŝa si ę to dług ą zim ą trwaj ącą 100 - 120 dni, do ść krótkim okresem wegetacji (192 dni) i najni Ŝsz ą na ni Ŝu średni ą roczn ą temperatur ą powietrza wynosz ącą 6,5 ° C (około 1,5 ° C ni Ŝej ni Ŝ w centralnej Polsce). Średnia temperatura w styczniu spada do – 4,2 ° C, a średnie temperatury miesi ęcy letnich wynosz ą 16 - 17,5 ° C. Maksymalne temperatury notuje si ę w lipcu (35,3 ° C) i sierpniu (35,1 ° C), minima temperatur wyst ępuj ą w styczniu (najni Ŝsza notowana to – 35,6 ° C). Amplituda średnich miesi ęcznych dla terenów przylegaj ących do doliny Biebrzy od północy wynosi 21,2 ° C, natomiast dla terenów połoŜonych na południe od doliny wynosi 21,8 ° C. Amplituda warto ści maksymalnych wynosi odpowiednio: 70,7 ° C i 65,3 ° C . Roczna suma opadów zawiera si ę w granicach 550 - 700 mm. Ich maksimum przypada na lipiec i wynosi 97,4 mm. W roku wyst ępuj ą 144 dni z opadami, z tego a Ŝ 82 w okresie wegetacji. Wiatry wiej ą głównie z zachodu (latem) oraz wschodu (zim ą). Na terenach poło Ŝonych w Kotlinie Biebrza ńskiej opady s ą o około 20 - 30 mm ni Ŝsze ni Ŝ na otaczaj ących ją wysoczyznach i równinie, przy czym opady letnie przewa Ŝaj ą nad zimowymi. Maksima opadowe wyst ępuj ą w lipcu i listopadzie, minima w lutym i pa ździerniku. Deszcze ulewne i nawalne wyst ępuj ą od czerwca do pa ździernika z maksimum w czerwcu, natomiast pokrywa śnie Ŝna utrzymuje si ę na tym terenie średnio 65 – 70 dni w roku.

WARUNKI GLEBOWE Pokrywa glebowa terenu obj ętego opracowaniem charakteryzuje si ę do ść du Ŝym zró Ŝnicowaniem typologicznym i gatunkowym. Gleby pod u Ŝytkami rolnymi, które stanowi ą od 43 % (gmina Trzcianne) do 85 % (gmina Korycin) ogólnej powierzchni terenu gmin, ró Ŝnicuj ą si ę na gleby brunatne, czarne ziemie, gleby pseudobielicowe, gleby torfowe i torfowo-murszowe, gleby murszowe i murszowo-mineralne oraz gleby glejowe i mady. Gleby organiczne wyst ępuj ą głównie w dolinach rzek. Stosunki wilgotno ściowe gleb s ą zró Ŝnicowane. Najwi ększe powierzchnie w śród uŜytków rolnych zajmuj ą gleby okresowo za suche i trwale za suche, mniejsze powierzchnie zajmuj ą gleby o uwilgotnieniu wła ściwym. Jedynie niewielki procent powierzchni stanowi ą gleby nadmiernie uwilgotnione i podmokłe. Gleby pod u Ŝytkami rolnymi nale Ŝą do czterech klas bonitacyjnych. Dominuj ą gleby powy Ŝej IV klasy bonitacji, mniejsze powierzchnie zajmują gleby klasy IV, a najmniejsze klasy III i II. Kompleksy przydatno ści rolniczej gleb na tym terenie to głównie kompleks Ŝytni dobry, Ŝytni słaby, Ŝytni bardzo dobry i Ŝytni bardzo słaby. Zabiegi melioracyjne przeprowadzono w dolinie Biebrzy i Narwi oraz wi ększo ści dolin małych i średnich rzek. Prace regulacyjne cieków przeprowadzono na terenie gmin Grajewo, Janów, Jedwabne, Korycin, Lipsk, Radziłów, Sidra, Suchowola, Sztabin, Trzcianne, Wizna. Znacznie pełniejsze rozpoznanie gleb i siedlisk wyst ępuje na terenie Biebrza ńskiego Parku Narodowego. W tej szerokiej zabagnionej dolinie dominuj ą powierzchniowo gleby organiczne, 12 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______wykształcone na podło Ŝu torfowisk o ró Ŝnym charakterze zasilania. W basenie górnym Biebrzy, gdzie dominuje soligeniczno-fluwiogeniczny typ zasilania przewa Ŝaj ą gleby torfowe (bagienne). Gleby bagienne wyst ępuj ą na gł ębokich (2 - 3 m) i bardzo gł ębokich (4 - 5 m) torfach mechowiskowych i turzycowiskowych. Mniejsze powierzchnie zajmuj ą inne gleby organiczne: torfowo-murszowe, murszowate oraz mułowe i torfowo-mułowe. Gleby mineralne w basenie górnym Biebrzy wyst ępuj ą marginalnie i s ą to gleby rdzawe oraz gleby płowe. W basenie środkowym Biebrzy obok gleb bagiennych współdominuj ą gleby pobagienne, głównie gleby torfowo-murszowe i murszowate. Gleby te powstały na przesuszonych torfowiskach, na skutek prac hydrotechnicznych prowadzonych w XIX i XX wieku. W basenie dominuje topogeniczny-podsi ąkowy typ zasilania. Przy korycie Biebrzy i Ełku oraz Jegrzni i Netcie wyst ępuje fluwiogeniczno-zalewowy typ hydrologicznego zasilania siedlisk. W sąsiedztwie wymienionych cieków kształtuj ą si ę gleby mułowe, torfowo-mułowe, torfiaste i torfowo-glejowe. W tym basenie, w śród gleb mineralnych dominuj ą gleby rdzawe, wytworzone z piasków wydmowych i z piasków sandrowych. W dolnym basenie Biebrzy wyst ępuj ą dwa typy hydrologicznego zasilania: fluwiogeniczny i soligeniczny wyciekowy. Zasilanie lewostronnej cz ęś ci doliny, na odcinku od Osowca do miejscowo ści Budy ma charakter fluwiogeniczny, na północ od miejscowo ści Dobarz zmienia si ę charakter zasilania na soligeniczny wyciekowy. W prawostronnej cz ęś ci doliny warunki wodne s ą kształtowane przez wody zalewów rzecznych oraz zasilanie podziemne z terenów wysoczyzny. Najwi ększy obszar gleb obj ętych procesem bagiennym i procesem glejowym znajduje si ę w basenie dolnym Biebrzy. W tej cz ęś ci doliny wyst ępuje najwi ęcej gleb na utworach mineralnych. Dominuj ą tu gleby rdzawe, wykształcone na piaskach wydmowych i na piaskach sandrowych. Oprócz gleb rdzawych w basenie wyst ępuj ą równie Ŝ gleby bielicowe i bielice, gleby glejobielicowe i glejobielice oraz czarne ziemie.

SZATA RO ŚLINNA Zgodnie z regionalizacj ą geobotaniczn ą Szafera i Pawłowskiego, obszar na którym poło Ŝone s ą gminy dorzecza Biebrzy przynale Ŝy do Krainy Biebrza ńskiej Działu Północnego. W regionalizacji geobotanicznej, przeprowadzonej na podstawach synchorologicznych przez Matuszkiewicza, obszar ten przynale Ŝy do mazursko-podlaskiego regionu subborealnego Ni Ŝu Wschodnioeuropejskiego. Mazursko-podlaski region subborealny jest obszarem obj ętym północnym zasi ęgiem świerka i wyró Ŝnia si ę skupieniem kontynentalno-borealnych elementów ro ślinno ści. Charakterystycznymi, w stosunku do pozostałych cz ęś ci kraju, zbiorowiskami regionu s ą ni Ŝowe bory świerkowe, szczególne postaci borów mieszanych świerkowo-sosnowo-dębowych z du Ŝym udziałem osiki, le śne torfowiska wysokie, borealne postaci bezle śnych torfowisk wysokich z udziałem reliktowych gatunków północnych, swoiste zespoły wrzosowisk m ącznicowych, torfowisk niskich i przej ściowych, ł ąk i pól uprawnych. Wiele zespołów środkowoeuropejskich wyst ępuje w tym regionie w postaci osobnych odmian geograficznych. Region mazursko-podlaski le Ŝy na peryferiach zasi ęgu

13 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______wyst ępowania graba. We wschodniej, suwalsko-podlaskiej cz ęś ci regionu nie wyst ępuje buk, dąb bezszypułkowy i jawor. Ro ślinno ść o charakterze naturalnym wyst ępuje w dolinach du Ŝych rzek – Biebrzy i Narwi oraz w dolinach Ełku i Jegrzni. Basen południowy Biebrzy obfituje w ro ślinno ść szuwarow ą i ł ąkow ą nale Ŝą cą do klas Phragmitetea i Scheuchzerio-Caricetea nigrae. W tej cz ęś ci doliny sposób rozmieszczenia zbiorowisk ro ślinnych w przestrzeni obrazuje strefowo ść wła ściw ą szerokim, zabagnionym dolinom rzecznym. W bezpo średnim s ąsiedztwie koryta Biebrzy wyst ępuj ą szuwary wła ściwe ze zwi ązku Phragmition w mozaice z szuwarami turzycowymi. Kolejna strefa utworzona jest przez szuwary mszysto-turzycowe i mechowiska klasy Scheuchzerio-Caricetea nigrae. W mozaice z szuwarami i mechowiskami wyst ępuj ą płaty zaro śli wierzbowych i młodych lasów brzozowych. Gr ądziki licznie spotykane w dolinie pokryte s ą ro ślinno ści ą murawow ą, ł ąkami świe Ŝymi i zaro ślami leszczynowymi z d ębem. Skraj doliny porastaj ą lasy olszowe. W środkowym basenie Biebrzy ro ślinno ść ma równie Ŝ charakter naturalny i cechuje j ą du Ŝe zró Ŝnicowanie jako ściowe i przestrzenne. Fizjonomicznie wyró Ŝniaj ą si ę trzy du Ŝe uroczyska le śne Czerwone Bagno, Brzeziny Kapickie i Las Ciszewski. Na Czerwonym Bagnie odnotowano wyst ępowanie boru bagiennego, boru mechowiskowego, bagiennych brzezin i zaro śli brzozy niskiej. Brzeziny Kapickie to teren zaj ęty przez brzeziny szuwarowe, zaro śla wierzbowe i drobne powierzchniowo zbiorowiska niskich turzyc. Pola wydmowe w obr ębie uroczyska obfituj ą w rzadkie gatunki flory termofilnej. Z Czerwonym Bagnem sąsiaduje uroczysko Grz ędy. Na wydmach, które wyst ępuj ą tutaj w du Ŝym nagromadzeniu, spotyka si ę ciepłolubne postaci lasów li ściastych, a tak Ŝe bory mieszane i bory sosnowe. Las Ciszewski to zwarty kompleks brzezin pokrzywowych. W dolinie Ełku i Dybły dominuj ą zbiorowiska mszysto-turzycowe i turzycowiska. Na całym terenie wyst ępuj ą ł ąki zmiennowilgotne, niskoturzycowe i mszyste zbiorowiska torfowisk niskich i przej ściowych z licznymi mechowiskami. Lokalnie mo Ŝna zaobserwowa ć wkraczanie na otwarte tereny torfowisk zaro śli wierzbowych i wierzbowo-brzozowych. W basenie północnym dominuje ro ślinno ść emersyjnych torfowisk niskich i przej ściowych. Są to głównie zbiorowiska mszysto-turzycowe w mozaice ze zmiennowilgotnymi ł ąkami. W dolinie Narwi wyst ępuje mozaika ro ślinno ści ł ąkowej i szuwarowej. Głównie s ą to łąki wilgotne i świe Ŝe w mozaice z szuwarem trzcinowym w zaro śni ętych starorzeczach i szuwarem turzycy zaostrzonej w miejscach silniej uwilgotnionych (okolice Tykocina). Doliny małych rzek na terenie obj ętym opracowaniem s ą w wi ększo ści odlesione i zmeliorowane. Dominuje w nich ro ślinno ść pochodzenia antropogenicznego, głównie ro ślinno ść świe Ŝych i wilgotnych ł ąk i pól uprawnych. Takim przekształceniom uległy doliny rzeki Nere śli i Jaskranki w gminie Krypno, Wołkuszanki, Haciłówki i Nied źwiedzicy w gminie Lipsk, Sidry i Nurki w gminie Nowy Dwór, dolina Wissy poza granicami BPN na terenie gminy Radziłów, dolina Brzozówki i Olszanki na terenie gminy Suchowola, Olszanki i Lebiedzianki w gminie Sztabin.

14 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______Około 15 % ogólnej powierzchni gmin zajmuj ą lasy. Teren obj ęty opracowaniem le Ŝy pomi ędzy południowym skrajem Puszczy Augustowskiej (gminy Lipsk i Sztabin) i północnym skrajem Puszczy Knyszy ńskiej (gminy Janów i Knyszyn). Lasy b ędące własno ści ą prywatn ą (od 20 do 97 % powierzchni lasów na terenie gmin) budowane s ą przez młode wiekowo drzewostany nale Ŝą ce do II i III klasy wieku. Dominuj ą bory sosnowe i mieszane, bory świerkowe i gr ądy świe Ŝe, lokalnie wyst ępuj ą ł ęgi i olsy. Na terenie gmin Mo ńki, Radziłów, Grajewo wyst ępuj ą lasy ochronne (głównie lasy wodochronne), które zajmuj ą ł ącznie 1284.7 ha. Drzewostan nasienny na powierzchni 30 ha to kolejny cenny fragment lasu w obr ębie Kumiałka Nadle śnictwa Czarna Białostocka (gmina Janów). Uroczysko Jurdyga, ciekawy obiekt godny ochrony konserwatorskiej w randze rezerwatu, le Ŝy we wschodniej cz ęś ci gminy Suchowola. Jest to niewielkie jezioro otoczone borem bagiennym i mozaik ą szuwarów wła ściwych, turzycowych i mszysto-turzycowych. Niezwykle cenny przyrodniczo kompleks le śny w gminie W ąsosz został obj ęty ochron ą (rezerwaty: Ławsk I i Ławsk II). W lasach tych powierzchniowo dominuj ą zbiorowiska łęgowe i olszowe, obok borów mieszanych i gr ądów. Na terenie gminy Sztabin w rezerwacie Glinki wyst ępuje stanowisko pióropusznika strusiego (około 1500 osobników na powierzchni około 1.6 ha).

ŚWIAT ZWIERZ ĘCY Zró Ŝnicowana struktura krajobrazu i środowisk obszaru dorzecza Biebrzy sprawie, Ŝe obszar ten charakteryzuje si ę du Ŝym bogactwem faunistycznym. Obok obszarów o faunie zubo Ŝonej wskutek intensywnych form gospodarowania rolniczego i le śnego znajduj ą si ę tereny o charakterze naturalnym lub mało przekształcone z zachowanymi charakterystycznymi zespołami zwierz ąt. Najistotniejsz ą rol ę w kształtowaniu zasobów faunistycznych obszaru pełni ą tu du Ŝe i zwarte kompleksy le śne (Puszcza Augustowska, Knyszy ńska, Lasy Rajgrodzkie i Kumiałka) oraz tereny mokradłowe zwi ązane z du Ŝymi dolinami rzecznymi i zbiornikami wodnymi. Wśród du Ŝych ssaków najliczniej reprezentowane s ą ło ś, jele ń, sarna, dzik, które znajduj ą tu optymalne warunki do bytowania. Ssaki drapie Ŝne to: wilk, ry ś, lis, jenot, borsuk, kuna le śna, kuna domowa, tchórz zwyczajny, norka ameryka ńska, łasica, gronostaj. Ssaki drobne wyst ępuj ą w skupiskach charakterystycznych dla okre ślonych typów siedliska. W strefie szuwarowej naturalnych cieków wodnych, w zale Ŝno ści od sezonowych zmian poziomów wód, stwierdza si ę charakterystyczne gatunki tj.: rz ęsorek rzeczek, nornik północny, karczownik, badylarka. W strefie zespołów turzycowych i turzycowo – mszystych w zale Ŝno ści od panuj ących warunków wodnych wyst ępuje nornik północny, ryjówka aksamitna, ryjówka malutka, badylarka, rz ęsorek rzeczek, karczownik ziemnowodny, smu Ŝka. W olsach dodatkowo wyst ępuje orzesznica. W lasach li ściastych (siedliska gr ądowe) stwierdzana była tak Ŝe popielica. Rozległe tereny le śne, wodne i bagienne doliny Biebrzy stwarzaj ą optymalne warunki do bytowania wielu gatunków ptaków. Do najcenniejszych nale Ŝy zaliczy ć nast ępuj ące gatunki: b ąk, 15 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______bocian czarny, liczne kaczkowate, orlik krzykliwy, orlik grubodzioby, bielik, trzmielojad, błotniak łąkowy, błotniak zbo Ŝowy, cietrzew, derkacz, wodnik, kureczka nakrapiana, kulik wielki, rycyk, brodziec krwawodzioby, brodziec le śny, brodziec samotny, sowa uszata, puchacz, lelek, zimorodek, dudek, dzi ęcioł białogrzbiety, dzi ęcioł zielony, dzi ęcioł zielonosiwy, dzi ęcioł trójpalczasty, myszołów zwyczajny, myszołów włochaty (zim ą), kuropatwa, grzywacz, synogarlica turecka, dzi ęcioł du Ŝy, skowronek polny, dzierlatka, dymówka, oknówka, świergotek polny, pliszka siwa, słowik szary, rudzik, kopciuszek, kos, kwiczoł, piecuszek, zaganiacz, sikora bogatka, sikora modra, dzierzba g ąsiorek, sroka, kruk, kawka, wrona siwa, szpak, jemiołuszka, wróbel, zi ęba, dzwoniec, szczygieł, gil, trznadel. Gromada płazów tych środowisk reprezentowana jest przez Ŝab ę moczarow ą, Ŝab ę trawn ą, Ŝab ę jeziorkow ą, Ŝab ę wodn ą, rzekotkę drzewn ą, ropuch ę szar ą, ropuch ę zielon ą, ropuch ę paskówk ę, grzebiuszk ę ziemn ą, kumaka nizinnego, traszk ę grzebieniast ą, traszk ę zwyczajn ą. Z gromady gadów spotka ć mo Ŝa: jaszczurk ę zwink ę, jaszczurk ę Ŝyworodn ą, padalca zwyczajnego, zaskro ńca zwyczajnego, Ŝmij ę zygzakowat ą. Obszary znajduj ące si ę pod siln ą presj ą człowieka (tereny zurbanizowane, grunty uŜytkowane rolniczo i rozdrobnione tereny le śne) zamieszkiwane s ą przez gatunki pospolite o wysokiej amplitudzie ekologicznej. Ssaki kopytne reprezentowane są głównie przez sarn ę, która do ść cz ęsto spotykana jest na okolicznych polach i ł ąkach. Do ść cz ęsto spotyka si ę lisa a tak Ŝe dzika, czego dowodem s ą szkody wyrz ądzane przez nie w uprawach rolnych. Du Ŝo rzadziej spotykane s ą jenot, kuna domowa, tchórz. Pola i ł ąki zamieszkuje tak Ŝe zaj ąc szarak. Pozostałe ssaki z grupy Micromammalia to m.in.: je Ŝ wschodni, kret, nornica ruda, nornik zwyczajny, mysz domowa, mysz polna, szczur w ędrowny.

WALORY KRAJOBRAZOWE Podstawowym poziomem ponadfitocenotycznej organizacji ro ślinno ści jest fitokompleks krajobrazowy, wyró Ŝniany przez J.M. Matuszkiewicza na podstawie rodzaju i przestrzennego układu fitocenoz. Fitokompleks kształtuj ą warunki abiotyczne i działalno ść człowieka. Jednostk ę t ę, która jest składow ą krajobrazu mo Ŝna wyró Ŝnia ć na podstawie ro ślinno ści rzeczywistej lub ro ślinno ści potencjalnej. Zgodnie z cytowanymi pogl ądami na terenie obj ętym opracowaniem, według kryterium ro ślinno ści potencjalnej, wydzielono kilka typów krajobrazów. S ą to m.in.: - krajobraz nadrzecznych ł ęgów wierzbowo-topolowych w strefie zalewów periodycznych; - krajobraz ł ęgów olszowych i jesionowo-olszowych siedlisk wodogruntowych; - krajobraz środkowoeuropejskich olsów i mechowisk w szerokich dolinach rzecznych; - krajobraz kontynentalnych borów mieszanych; - krajobraz kontynentalnych śródl ądowych borów sosnowych w kompleksie boru świe Ŝego, boru suchego i boru wilgotnego; 16 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______- krajobraz gr ądów subkontynentalnych lipowo-dębowo-grabowych ze świerkiem; - krajobraz kontynentalnych borów bagiennych. Innym kryterium wyró Ŝniania jednostek krajobrazowych jest ro ślinno ści rzeczywistej, która uwzgl ędnia charakter oddziaływania człowieka na szat ę ro ślinn ą i siedliska. Zgodnie z tym kryterium wyró Ŝniono krajobrazy le śne przynale Ŝą ce do du Ŝych, zwartych kompleksów le śnych - puszcz, tj. Puszcza Augustowska i Puszcza Knyszy ńska. Na terenach wi ększo ści gmin przewa Ŝaj ą powierzchniowo krajobrazy antropogeniczne ł ąk i pól uprawnych. W dolinie Biebrzy i Narwi oraz Ełku, Jegrzni i Netty wyst ępuj ą krajobrazy dolinowe torfowisk niskich, przej ściowych i wysokich z wła ściw ą sobie ro ślinno ści ą. Istotnym elementem struktury krajobrazu s ą cieki i zbiorniki wodne jeziora, stawy, zbiorniki retencyjne, doły potorfowe. Nale Ŝą do nich: Jezioro Tajno znajduj ące si ę w gminie Bargłów Ko ścielny, Jeziora Toczyłowo i Jeziora Mierucie oraz zbiorniki retencyjne na terenie gminy Grajewo i Janów, Jezioro Brajmura w Grajewie; Jezioro Zygmunta Augusta i stawy hodowlane w gminie Knyszyn; zbiorniki retencyjne na terenie gminy Korycin i Sidra. Na terenie gmin Jasionówka, Jedwabne, Korycin, Krypno, Przytuły, Rajgród, Sidra, Szczuczyn, W ąsosz i Wizna przewa Ŝaj ą krajobrazy antropogeniczne zdominowane przez fizjocenozy pól uprawnych i ł ąk.

POWI ĄZANIA PRZYRODNICZE Zaw ęŜ anie ochrony cennych obszarów przyrodniczych do tworzenia izolowanych przestrzennie form ochronnych nie gwarantuje osi ągni ęcia zamierzonego celu, tote Ŝ dla zapewnienia trwało ści funkcjonowania układów przyrodniczych niezb ędne jest tworzenie wzajemnych powi ąza ń przestrzennych pomi ędzy wa Ŝnymi obiektami. Zgodnie z zało Ŝeniami koncepcji Krajowej Sieci Ekologicznej ECONET-PL obszar dorzecza Biebrzy jest poło Ŝony w obr ębie obszaru w ęzłowego o mi ędzynarodowym znaczeniu. W jego skład wchodz ą naturalne i seminaturalne systemy przyrodnicze dolin Biebrzy i Narwi oraz Puszczy Knyszy ńskiej. Szczególnie istotn ą rol ę pełni ą tu korytarze ekologiczne w postaci układów szerokich dolin rzecznych – rzeki Ełk i Jegrznia oraz rozległych kompleksów le śnych – Puszcza Augustowska, wi ąŜą cych istniej ące tu biocentra z innymi ostojami przyrody o znaczeniu mi ędzynarodowym – Puszcz ą Białowiesk ą na wschodzie, Pojezierzem Suwalskim na północy, Puszczą Pisk ą i Kurpiowsk ą na zachodzie. Potencjalnie du Ŝą rol ę we wzmocnieniu zwi ązków funkcjonalnych pomi ędzy obszarami węzłowymi Puszczy Knyszy ńskiej i Pojezierzem Suwalskim mógłby odegra ć dzi ś cz ęś ciowo izolowany du Ŝy kompleks le śny Kumiałka, poło Ŝony we wschodniej cz ęś ci analizowanego obszaru. Podobne znaczenie wspieraj ące rozprzestrzenianie si ę i migracje gatunków na poziomie regionalnym mogłyby odegra ć wi ększe doliny rzeczne: Sidry, Brzozówki, Wissy i Klimaszewnicy.

17 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______ŹRÓDŁA ZAGRO śEŃ ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO PRZEKSZTAŁCENIA LITOSFERY Przekształcenia litosfery wi ąŜą si ę z eksploatacj ą piasków ró Ŝnoziarnistych i Ŝwirów z utworów eolicznych, sandrowych, morenowych i kemowych. Wi ększo ść wyrobisk nie jest zarejestrowana i przyczynia si ę znacz ąco do degradacji powierzchni terenu. Wymagane jest okre ślenie kierunków rekultywacji wyrobisk poeksploatacyjnych i ograniczenia bezprawnej eksploatacji. Na uwag ę zasługuje tak Ŝe nielegalne pozyskiwanie torfu do celów opałowych. Nara Ŝone na erozj ę wodn ą s ą strome stoki wysoczyzn, co w poł ączeniu z przekształceniami szaty ro ślinnej i nieprawidłow ą upraw ą roli powoduje erozj ę powierzchniow ą i liniow ą. Praktycznie na całym analizowanym obszarze maj ą miejsce przekształcenia torfowisk w wyniku melioracji i przekształce ń sieci rzecznych. Swoist ą kl ęsk ę ekologiczn ą, b ędącą efektem po Ŝaru, obserwuje si ę w obr ębie „Piekielnego Trójk ąta”, gdzie gł ęboki po Ŝar torfów spowodował zniszczenie ro ślinno ści i wierzchniej warstwy gleby.

ZANIECZYSZCZENIE WÓD POWIERZCHNIOWYCH I PODZIEMNYCH Środowisko naturalne na obszarze dorzecza nale Ŝy do najmniej zanieczyszczonych w Polsce, jednak Ŝe dla zachowania jego unikatowych walorów przyrodniczych konieczne s ą znaczne inwestycje, zwłaszcza w zakresie małej infrastruktury ochrony środowiska. Stan czysto ści cieków regionu ma istotne znaczenie dla rozwoju funkcji turystycznej i skutecznej ochrony obszarów wodno-błotnych (tab.2). Stan czysto ści wi ększo ści małych i wi ększych rzek nie jest zadowalaj ący. Ogółem z opracowywanego terenu do wód powierzchniowych odprowadzane jest kilkadziesi ąt hektometrów sze ściennych ścieków przemysłowych i komunalnych wymagaj ących oczyszczenia, z tego 10 % stanowiły ścieki nieoczyszczone.

Tab.2 Klasyfikacja rzek badanych w systemie monitoringu (stan na 31.12.2001 r.) km aktualna wska źniki wska źniki rok rodzaj Lp rzeka nazwa punktu biegu klasa wyst ępuj ące pozaklasowe bada ń sieci rzeki czysto ści w III klasie (non) wy Ŝej m. Nowy 1 Biebrza d.Narwi 2000 155,3 III m. Coli - R Dwór ni Ŝej m. Bobra 2 Biebrza 2000 148,1 III P_og - R Wielka most D ąbrowa 3 Biebrza 2000 130,2 II - - R Biał.-Lipsk 4 Biebrza 2000 wodowskaz Sztabin 102,5 III BZT5 - R m. D ębowo ni Ŝej 5 Biebrza 2000 84,2 III m. Coli - R Netty wy Ŝej m. 6 Biebrza 2000 78,2 III m. Coli, N_NO - R Dolistowo 2 7 Biebrza 2000 ni Ŝej m. Dolistowo 76,1 III m. Coli - R 8 Biebrza 2000 m. Wroce ń 69,2 III m. Coli - R m. Osowiec, 9 Biebrza 2000 50,3 II - - R powy Ŝej Narwi 18 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______

m. Burzyn- 10 Biebrza 2001 8,5 III m. Coli - P Rutkowskie 11 Sidra d. Biebrzy 2000 uj ście Jaczno 6,6 II - - R O rozp., K rozp., Kropiwna 2 12 2000 uj ście Ostrowo 2,0 non - N_NH , N_NO , R d.Biebrzy 4 2 HPO 4, P_og Brzozówka w m. Krasne 13 2000 43,7 III m. Coli - R d.Biebrzy Folwarczne

14 Brzozówka 2000 w m. Karpowicze 0,5 III m. Coli R - Olszanka d. 15 2000 uj ście 0,5 III m. Coli, N_NO - R Brzozówki 2

16 Ełk d.Biebrzy 2001 m. Grajewo 25,3 III O2 rozp, m. Coli - R P_og, HPO , O 17 Ełk 2001 m. Szymany 22,6 III 4 2 - R rozp., m. 18Coli m. Coli, P_og, 18 Ełk 2001 uj ście do Biebrzy 1,2 III - R HPO 4 19 Biebła d.Biebrzy 2000 m. Krzecze 2,9 III P_og - R 20 Jegrznia d.Biebrzy 2000 m. Kuligi 16,0 II - - R

21 Boberka d.Biebrzy 2000 m. Klewianka 2,0 non - HPO 4, P_og R O rozp., BZT5, Czarna Struga 2 22 2000 m. Goni ądz 1,4 non - N_NH , N_NO , R d.Biebrzy 4 2 HPO 4, P_og, m. Coli Kosódka 23 2000 m. Dobarz 6,5 non - O rozp., Fe rozp. R d.Biebrzy 2 Klimaszewnica d. ChZT_Mn, m. 24 2000 m. Klimaszewnia 4,9 III - R Biebrzy Coli 25 Wissa d.Biebrzy 2000 m. Czachy 4,9 III m. Coli - R Rospuda-Netta 26 1997 wodowskaz Raczki 62,9 II - - R d.Biebrzy 27 Rospuda-Netta 1997 m. Chodorki 58,0 II - - R 28 Rospuda-Netta 1997 m. Kozia Szyja 42,6 II - - R wodowskaz 29 Rospuda-Netta 1997 Augustów, poni Ŝej 37,1 III m. Coli - R j. Necko most Augustów - 30 Rospuda-Netta 1997 35,0 III m. Coli - P Lipsk nad Biebrz ą wodowskaz 31 Rospuda-Netta 2000 28,8 I - - R Białobrzegi poni Ŝej zrzutu 32 Rospuda-Netta 2000 ścieków z 27,8 III m. Coli - R Augustowa Dębowo, przed 33 Rospuda-Netta 2000 0,1 III m. Coli - R uj ściem do Biebrzy Oznaczenia: Rodzaj sieci monitoringu: P - punkt sieci podstawowej, R - punkt sieci regionalnej, G - punkt sieci granicznej; Klasyfikacja wód: I - I klasa czysto ści wód, II - II klasa czysto ści wód, III - III klasa czysto ści wód, non - wody nie odpowiadaj ące normom;

Oznaczenia wska źników: N_NH 4 - azot amonowy, N_NO 2 - azot azotynowy, N_NO 3 - azot azotanowy, NO 2 – azotyny, BZT5 - biologiczne zapotrzebowanie tlenu, ChZT_Cr - chemiczne zapotrzebowanie tlenu metod ą chromianow ą, ChZT_Mn - chemiczne zapotrzebowanie tlenu metod ą nadmanganianow ą (utlenialno ść ), HPO 4 – fosforany, Mn – mangan, K – potas, Krozp. - potas rozpuszczony, Przew_wł. - przewodno ść elektrolityczna wła ściwa, SO 4 – siarczany, Na – sód, O 2 rozp.- tlen rozpuszczony, sap. ses. - saprobowo ść sestonu, P_og - fosfor ogólny, SSR - suma substancji rozpuszczonych, HCO 3 – wodorow ęglany, ZAW_og - zawiesina ogólna, m. Coli - miano Coli typu kałowego.

Zasoby wód powierzchniowych wykorzystywane s ą dla celów rolniczych i le śnych (stawy rybne, nawadnianie), technologicznych (zaopatrzenie drobnego przemysłu), komunalnych.

19 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______Pomimo du Ŝych nakładów na inwestycje zwi ązane z ochron ą środowiska kilka gmin nie posiada jeszcze oczyszczalni ścieków. Skuteczno ść oczyszczania ścieków w niektórych oczyszczalniach nie jest zadowalaj ąca. Dotyczy to zwłaszcza poziomu redukcji pierwiastków biogennych azotu i fosforu. Obecnie cały szereg obiektów zwi ązanych z modernizacj ą i rozbudow ą systemów odprowadzania ścieków jest w trakcie realizacji, co powinno przyczyni ć si ę do poprawy stanu czysto ści wód powierzchniowych. Nale Ŝy jednak pami ęta ć, Ŝe przyczyn ą zanieczyszczenia wód są tak Ŝe zanieczyszczenia powierzchniowe spływaj ące mi ędzy innymi z gruntów i gospodarstw rolnych, a w przypadku rzeki Biebrzy tak Ŝe ścieki bytowe zwi ązane z infrastruktur ą turystyczn ą. Głównym źródłem zaopatrzenia w wod ę ludno ści s ą wody podziemne (trzecio- i czwartorz ędowe). Charakteryzuj ą si ę one stosunkowo dobr ą jako ści ą i wymagaj ą szczególnej ochrony w aspekcie ilo ściowym i jako ściowym. Wody podziemne, ze wzgl ędu na ich du Ŝe zasoby oraz wysok ą jako ść s ą bardzo wa Ŝnym źródłem zaopatrzenia ludno ści w wod ę pitn ą. Z powodu ich gospodarczego znaczenia oraz powszechnego zagro Ŝenia jako ści zanieczyszczeniami przedostaj ącymi si ę z powierzchni ziemi, konieczna jest ich szczególna ochrona, jako zasobów nieodnawialnych.

Tab.3 Ocena ogólna jako ści wód podziemnych w punktach zwykłych wód podziemnych wska źniki w zakresie st ęŜ eń klasa nr gł ęboko ść typ uŜytk. obszary odpowiadaj ących miejscowo ść stratygrafia wody wód otworu stropu ośrodka terenu GZWP wodzie o niskiej 1999 jako ści klasa III NOK 124 Jedwabne Q 7,7 G 1 7 poza Ib - K

HCO 3 125 Kownatki Q 4,6 G 1 7 217 III HPO 4 - N-NO 3 126 Mo ńki Q 5,0 G 1 7 poza Ib - - 1676 Grajewo Q 143,0 W 1 2 - II - -

1677 Rajgród Q 17,0 G 1 7 - II HCO 3 - Numer otworu - numer punktu sieci krajowej; Stratygrafia - wiek warstwy wodono śnej: Q - czwartorz ęd; T - trias; J3 - jura; K2 - kreda; W - wody wgł ębne, G - wody gruntowe Źródło: sporz ądzono na podstawie danych PIG

Oceniaj ąc jako ść wód podziemnych mo Ŝna stwierdzi ć, i Ŝ w śród kontrolowanych uj ęć , Ŝadne nie posiadało wód o najwy Ŝszej jako ści (klasa Ia). Woda pobrana z badanych otworów wód wgł ębnych cechowała si ę w miar ę wysok ą jako ści ą (klasa II). Wod ę z uj ęcia w Grajewie, sklasyfikowano jako wod ę średniej jako ści (klasa II). Wody gruntowe z płytkiego kr ąŜ enia cechowały si ę w wi ększo ści tak Ŝe wysok ą jako ści ą (klasa I b), wody średniej jako ści wyst ępowały tylko w uj ęciu w Rajgrodzie, natomiast nisk ą jako ści ą charakteryzowały si ę wody z uj ęcia w Kownatkach.

20 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______Głównym źródeł zanieczyszczenia wód na terenie dorzecza Biebrzy s ą ścieki przemysłowe, komunalne i pochodz ące z rolnictwa. Zrzuty bezpo średnio z zakładów przemysłowych (ł ącznie z wodami chłodniczymi) stanowi ą 18,3 % ogółu wytworzonych ścieków, za ś pozostałe 81,7 % to ścieki odprowadzane miejskimi i wiejskimi systemami kanalizacyjnymi. Ze ścieków wymagaj ących oczyszczenia, oczyszcza si ę aktualnie około 95,4 %. Ścieki nieoczyszczone odprowadzane do wód powierzchniowych to 4,6 % ogółu powstaj ących ścieków. W minionym dziesi ęcioleciu obserwuje si ę systematyczne ograniczenie wielko ści ładunków zanieczyszcze ń odprowadzanych do wód oraz zahamowanie post ępującej degradacji. Obserwowany trend jest uwarunkowany kilkoma czynnikami, w śród których nale Ŝy wymieni ć: upadek szeregu du Ŝych zakładów pa ństwowych, zmniejszenie wielko ści lub zmiana profilu produkcji. Oprócz tych negatywnych zjawisk gospodarczych na obni Ŝenie ilo ści wytwarzanych ścieków znaczny wpływ ma modernizacja procesów produkcyjnych pod kątem ograniczenia ich wodochłonno ści. Podejmowane w latach dziewi ęć dziesi ątych intensywne, proekologiczne działania inwestycyjne w zakresie ochrony wód spowodowały, iŜ systematycznie ro śnie ilo ść ścieków oczyszczonych biologicznie. Ścieki nieczyszczone w 1993 roku stanowiły 42,5 % ilo ści wszystkich wytworzonych ścieków, w 1997 roku wielko ść ta spadła do poziomu 4,6 % i nadal spada. Wi ększo ść zanieczyszcze ń wód pochodzi z miejskich mechaniczno-biologiczne oczyszczalni komunalnych. Analiza danych statystycznych wskazuje, Ŝe wyra źnie wzrasta wska źnik wyposa Ŝania w mechaniczno-biologiczne oczyszczalnie ścieków i systemy kanalizacji.

Tab.4 Najwi ększe źródła zanieczyszcze ń wód powierzchniowych w układzie ilo ści wytwarzanych ścieków na terenie dorzecza Biebrzy Ilo ść ścieków Nazwa obiektu Rodzaj oczyszczalni 3 (m /d) mechaniczno-biologiczna z Zakład Wodoci ągów i Kanalizacji w Grajewie 3733 podwy Ŝszonym usuwaniem biogenów Przedsi ębiorstwo Gospodarki Komunalnej i mechaniczno-biologiczna 1500 Mieszkaniowej w D ąbrowie Białostockiej Zakład Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej w mechaniczno-biologiczna 1433 Mo ńkach

Ścieki komunalne stanowi ą około 81,7 % wszystkich ścieków wytworzonych. Struktura ścieków komunalnych wymagaj ących oczyszczania wprowadzonych do wód powierzchniowych, według danych GUS, przedstawia si ę nast ępuj ąco: 84 % zostało oczyszczonych biologicznie, a 15,6% z podwy Ŝszonym usuwaniem biogenów. Trudnym do zmierzenia, chocia Ŝ uci ąŜ liwym źródłem zanieczyszczenia wód powierzchniowych s ą niekontrolowane spływy powierzchniowe z obszarów rolnych, 21 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______chemizowanych i nawo Ŝonych. Pomimo, Ŝe ilo ść gnojowicy w ostatnich latach znacznie zmalała, głównie w zwi ązku z likwidacj ą PGR-ów i nieopłacalno ści ą wielkotowarowej produkcji zwierz ęcej, stanowi ona nadal lokaln ą uci ąŜ liwo ść środowiska. Ścieki z gospodarstw rolnych cz ęsto gromadzone s ą w nieszczelnych zbiornikach, z których zanieczyszczenia przedostaj ą si ę do wód powierzchniowych lub do gruntu, stwarzaj ąc istotne zagro Ŝenie wód podziemnych. Zmalała równie Ŝ, głównie ze wzgl ędów ekonomicznych, ilo ść zu Ŝywanych nawozów sztucznych i środków ochrony ro ślin. Czynniki te wpływaj ą na zmniejszenie niekorzystnego wpływu rolnictwa na stan czysto ści wód. Realizowane proekologiczne działania inwestycyjne w zakresie ochrony wód sprzyjaj ą poprawie jako ść wód w rzekach. Władze województwa wspólnie z samorz ądami gmin realizuj ą szeroki program budowy oczyszczalni ścieków, ich modernizacji i rozbudowy systemów kanalizacji. Prowadzone przez wiele jednostek działania inwestycyjne, zwi ązane z modernizacj ą lub budow ą oczyszczalni ścieków oraz budow ą sieci kanalizacji sanitarnej, pozwoliły na uzyskanie dobrych efektów. Kierunki dalszych działa ń w zakresie ochrony wód powinny dotyczy ć: - modernizacji oczyszczalni pod k ątem redukcji zwi ązków biogennych w zakresie wymaganym przepisami obowi ązuj ącymi od 2000 roku, - uporz ądkowania gospodarki ściekowej na turystycznych terenach wiejskich oraz ośrodków wypoczynkowych, - dalszego porz ądkowania gospodarki ściekowej na terenach wiejskich poprzez budow ę oczyszczalni przyzagrodowych.

ZANIECZYSZCZENIE ATMOSFERY I EMISJA HAŁASU Zagadnienia dotycz ące ochrony powietrza reguluje ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (Dz.U.01.62.627) oraz podległe jej rozporz ądzenia. Pa ństwowe słu Ŝby ochrony środowiska w Polsce prowadz ą badania st ęŜ eń podstawowych zanieczyszcze ń w powietrzu, t.j.: dwutlenek siarki (SO 2), dwutlenek azotu

(NO 2) i pył zawieszony (głównie na terenie miast powy Ŝej 20 tys. mieszka ńców). Na obszarze dorzecza Biebrzy i w jego bezpo średnim s ąsiedztwie, znajduje si ę 11 stacji pomiarowych (1 w Grajewie) i podobna liczba punktów pomiarowych, mierz ących st ęŜ enia SO 2,

NO 2 i pyłu zawieszonego na obszarach miast i przy drogach wylotowych. Krótk ą charakterystyk ę sytuacji aerosanitarnej na obrze Ŝach obszaru dorzecza Biebrzy w latach 1999 - 2000 w zakresie podstawowych zanieczyszcze ń przedstawia poni Ŝsza tabela (tab.5).

22 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______Tab.5 Średnioroczne st ęŜ enia zanieczyszcze ń w latach 1999-2000 według WIO Ś w Białymstoku [ µg/m 3]

st ęŜ enie średnioroczne [ µµµg/m 3] warto ść dopuszczalna lokalizacja stacji pomiarowej na obszarze zanieczy- rok kraju / szczenie parków Polska Augustów Białystok Grajewo Łom Ŝa Sokółka narodowych Sa [ µµµg/m3] 1999 - 5,6 1,8 6,3 4,6 2 40 / 15 SO 2 2000 8,7 3,4 1,5 2 1,1 1,4 (20 / 15)* 1999 - 11,7 21,1 12,9 14,9 13,6 40 / 20 NO 2 2000 19,4 10,5 17,1 9,6 10,7 13,3 (30 / 20)* 1999 - 12 11,1 11,3 26,2 14,4 50 / 50 Pył zaw. 2000 41,7 10,2 10,5 7,6 32,4 13,9 (40 / 40)* * - warto ści według projektu nowego rozporz ądzenia

Zgodnie z raportem WIO Ś w Białymstoku, st ęŜ enia zanieczyszcze ń powietrza cechuje du Ŝa zmienno ść w ci ągu roku. W okresie zimowym w styczniu i lutym wyst ępuje wzrost st ęŜ eń dwutlenku siarki o 78 %, którego głównym źródłem jest spalanie w ęgla dla celów grzewczych w budownictwie indywidualnym, tak zwana emisja niska. Nieco mniejszy wzrost dotyczy st ęŜ enia dwutlenku azotu – 26 % i pyłu zawieszonego – 48 %, co spowodowane jest znacz ącym udziałem emisji z komunikacji samochodowej. W przypadku dwutlenku siarki, w roku 2000 w stacjach pomiarowych w miastach otaczaj ących dorzecze Biebrzy nie zanotowano st ęŜ eń powy Ŝej 10 % dopuszczalnej warto ści rocznej. Poza miastami st ęŜ enia s ą ok. 20 % ni Ŝsze, ale nie powinny wi ęc przekracza ć 5 - 8 %

Da SO2 . W ostatnich latach notuje si ę wyra źną tendencj ę spadkow ą. Na nieco wy Ŝszym poziomie ok. 25 % warto ści dopuszczalnej (Białystok ok. 50 %

Da NO2 ) kształtuj ą si ę st ęŜ enia dwutlenku azotu w miastach regionu. Równie Ŝ tu wyst ępuje tendencja spadkowa, cho ć nieco mniejsza, ni Ŝ w przypadku SO 2. Badania PIO Ś wskazuj ą, Ŝe na obszarach poza miastami mo Ŝna spodziewa ć si ę st ęŜ eń około 60 % ni Ŝszych, czyli ok. 10 % Da. Jest to uzasadnione zró Ŝnicowaniem wielko ści emisji – znaczna emisja wyst ępuje w pobli Ŝu tras komunikacyjnych w miastach i rejonach koncentracji niskich emitorów i niemal jej brak poza miastem. St ęŜ enia pyłu zawieszonego w miastach osi ągaj ą równie Ŝ warto ści na poziomie ok. 25

% Da PM10 (z wyj ątkiem Łom Ŝy ponad 60 % Da PM10 ). Przyczyny zró Ŝnicowania st ęŜ eń w miastach i poza nimi s ą podobne, jak w przypadku NO 2. Szacuje si ę, Ŝe poza miastami mo Ŝna oczekiwa ć st ęŜ eń pyłu zawieszonego około 10% Da PM10 . St ęŜ enia w ostatnich latach w zasadzie nie ulegaj ą zmianie, lokalnie wyst ępuj ą sytuacje korzystne i negatywne.

23 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______Projekt nowego rozporz ądzenia (zgodny z Dyrektyw ą Rady 1999/30/EC w sprawie warto ści dopuszczalnych dwutlenku siarki, dwutlenku azotu i tlenków azotu, zanieczyszcze ń pyłowych i ołowiu w powietrzu oraz z Dyrektyw ą Parlamentu Europejskiego i Rady 2000/69/EC w sprawie warto ści dopuszczalnych benzenu i tlenku w ęgla w powietrzu , a tak Ŝe z projektem Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady Europy dotycz ącej ozonu w powietrzu ) okre śla m.in. dopuszczalne poziomy niektórych substancji w powietrzu, w tym zmniejszone dopuszczalne warto ści podstawowych substancji: SO 2, NO 2, pyłu zawieszonego PM 10 (oznaczone w powy Ŝszej tabeli 5). Jak pokazuje powy Ŝsze zestawienie i te warto ści będą dotrzymane ze znacznym marginesem. Wzgl ędem innych substancji badanych w sieci monitoringu krajowego i regionalnego sytuacja równie Ŝ jest korzystna. Zawarto ść zwi ązków ołowiu w pyle zawieszonym zale Ŝy głównie od nat ęŜ enia ruchu kołowego, a tak Ŝe od zawarto ści ołowiu w spalanych benzynach. Od 1990 r. ponad 2-krotne zwi ększyła si ę liczba pojazdów i wzrosło nat ęŜ enie ruchu samochodowego, które zostało zrównowa Ŝone w du Ŝym stopniu wprowadzeniem na szerok ą skal ę benzyny bezołowiowej.

Wyniki bada ń w regionie (ok. 20 % Da Pb ) nie wskazuj ą na zagro Ŝenie jako ści powietrza zanieczyszczeniem zwi ązkami ołowiu. Opad pyłu, podobnie jak pył zawieszony, powstaje głównie w wyniku emisji ze źródeł spalania paliw stałych, przemysłu, a tak Ŝe ruchu kołowego i pieszego. Porównanie wyników bada ń w miastach z warto ści ą dopuszczaln ą (ok.25 - 35 % Da opad ), wskazuje niewielk ą uci ąŜ liwo ść w tym zakresie. Niepokoi ć mo Ŝe jednak brak korzystnych tendencji w ostatnich latach. Specyfika zanieczyszczenia stanowi o jego lokalnym oddziaływaniu, st ąd poza miastami i trasami ruchu kołowego nie jest ono istotne. St ęŜ enia tlenku w ęgla nie s ą normowane dla celów oceny jako ści powietrza. St ęŜ enia średniodobowe i 30 min. w miastach Polski poza trasami komunikacyjnymi osi ągaj ą średnie warto ści odpowiednio 25 % D 30 CO i ok. 53 % D 24 CO . Brak jest danych ze stacji w regionie podlaskim, jednak ze wzgl ędu na charakter zanieczyszczenia zwi ązanego z przemysłem i spalaniem paliw stałych oraz u Ŝywaniem silników spalinowych, mo Ŝna si ę tu spodziewa ć ni Ŝszych warto ści.

St ęŜ enia poza miastami nie powinny przekracza ć 5 % D 30 CO i ok.10 % D 24 CO , na co wskazuj ą wyniki bada ń prowadzonych w Ku źnicy Białostockiej przy trasie tranzytowej do przejścia granicznego. Jedynie w bezpo średniej blisko ści tras komunikacyjnych o du Ŝym nat ęŜ eniu ruchu w zwartej zabudowie miasta, mog ą wyst ąpi ć lokalne podwy Ŝszenia st ęŜ eń. Spo śród rozpatrywanych zanieczyszcze ń, osobne normy dla obszarów parków narodowych dotycz ą st ęŜ eń dwutlenku siarki i dwutlenku azotu. Na terenie Biebrza ńskiego Parku Narodowego sporadycznie wyst ępuj ą niewielkie skupiska zabudowy, źródła niskiej emisji obu zanieczyszcze ń, minimalny jest równie Ŝ ruch pojazdów samochodowych (emisja NO 2). Spodziewa ć si ę zatem nale Ŝy st ęŜ eń ni Ŝszych (w warto ściach bezwzgl ędnych) od charakterystycznych dla obszarów 3 pozamiejskich. W przypadku SO 2 oszacowano st ęŜ enie poni Ŝej 2 µg/m , co odpowiada ok. 13 % 3 Da na obszarach parków narodowych. Dla NO 2 szacowane st ęŜ enie poni Ŝej 4 µg/m , odpowiada

24 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______ok. 20 % dopuszczalnej warto ści średniorocznej. W obu przypadkach warto ści s ą niewielkie i nale Ŝy d ąŜ yć do ich utrzymania. Dobry stan powietrza na obszarze dorzecza Biebrzy koresponduje z niewielk ą ilo ści ą zanieczyszcze ń emitowanych z tego terenu. Ich źródłem s ą głównie lokalne kotłownie opalane w wi ększo ści paliwami stałymi. Niewielka g ęsto ść zaludnienia i rozproszenie zabudowy oraz niemal brak istotnych punktowych źródeł emisji poza miastami sprawia, Ŝe zagro Ŝenie zanieczyszczeniem powietrza praktycznie tu nie wyst ępuje.

Tab.6 Porównanie emisji podstawowych zanieczyszcze ń powietrza w gminach dorzecza Biebrzy

miasto/gmina gazy ogółem (bez CO 2 ogółem pyły ze źródeł

CO 2) Mg/ha Mg/ha stacjonarnych Mg/ha

Polska - dane GUS 1998 0,199 10,81 0,028

Średnia dla gmin obj ętych opracowaniem 0,103 2,47 0,018

Gmina Bargłów Ko ścielny 0,083 1,86 0,014

Miasto i Gmina D ąbrowa Białostocka 0,096 2,77 0,020

Miasto i Gmina Goni ądz 0,091 2,36 0,018

Gmina Grajewo 0,074 1,47 0,012

Miasto Grajewo 1,815 75,23 0,412

Gmina Janów 0,082 1,96 0,027

Gmina Jasionówka 0,081 2,07 0,015

Gmina Ja świły 0,089 2,41 0,018

Miasto i Gmina Jedwabne 0,103 2,30 0,017

Miasto i Gmina Knyszyn 0,089 1,84 0,015

Gmina Korycin 0,106 2,10 0,015

Gmina Krypno 0,086 2,53 0,018

Miasto i Gmina Lipsk 0,085 2,35 0,018

Miasto i Gmina Mo ńki 0,182 5,77 0,040

Gmina Nowy Dwór 0,118 3,51 0,027

Gmina Przytuły 0,084 2,27 0,016

Gmina Radziłów 0,060 1,72 0,013

Miasto i Gmina Rajgród 0,078 1,71 0,013

Gmina Sidra 0,077 2,08 0,016

Miasto i Gmina Suchowola 0,096 2,39 0,018

Miasto i Gmina Szczuczyn 0,140 3,40 0,025

Gmina Sztabin 0,053 1,09 0,010

Gmina Trzcianne 0,038 1,02 0,008

25 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______

Gmina W ąsosz 0,079 2,27 0,017

Gmina Wizna 0,089 2,17 0,016 Wyniki pomiarów st ęŜ eń podstawowych zanieczyszcze ń na obszarach miejskich, gdzie liczba źródeł tzw. „niskiej emisji” z lokalnych kotłowni, pojazdów spalinowych i emitorów przemysłu oraz ruchu pieszego jest kilkakrotnie wi ększa ni Ŝ poza miastem, jako ść powietrza spełnia obecnie obowi ązuj ące normy. Od kilku lat notowana jest tendencja spadkowa, bardzo znaczna w przypadku SO 2 i nieco mniejsza wzgl ędem NO 2, za ś st ęŜ enia pyłu utrzymuj ą si ę na podobnym poziomie. W Grajewie, najwi ększym spo śród miast tego regionu, wyst ępuje skupienie znacz ących źródeł emisji zanieczyszcze ń energetycznych. Stanowi ą je: Zakłady Płyt Wiórowych, Ciepłownia Miejska PEC i Spółdzielnia Mleczarska „MLEKPOL”. W dwóch pierwszych wyst ępuj ą przekroczenia standardów emisji NO 2 i planowane s ą tam działania modernizacyjne maj ące na celu popraw ę tego stanu. Wielko ść emitowanych zanieczyszcze ń gazowych i pyłowych na 1 hektar powierzchni wielokrotnie przewy Ŝsza średni ą krajow ą. Wyniki pomiarów imisji pozwalaj ą równie Ŝ na stwierdzenie dobrego stanu powietrza w skali miasta oraz wyst ępowanie korzystnych tendencji w zakresie poprawy warunków aerosanitarnych. Najni Ŝsze st ęŜ enia wyst ępuj ą w rejonach podmiejskich, ogródki działkowe i na terenach budownictwa wielorodzinnego. Najwy Ŝsze st ęŜ enia wyst ąpiły na terenie osiedli budownictwa jednorodzinnego, gdzie przewa Ŝa ogrzewanie indywidualne oraz w dzielnicy przemysłowej miasta. Poza Grajewem, jedynie w mie ście i gminie Mo ńki emisja pyłu jest w niewielkim stopniu wi ększa, ni Ŝ średnio w Polsce. W pozostałych gminach emisja gazów (bez dwutlenku węgla) jest 1,5 - 4 razy mniejsza, dwutlenku w ęgla 3 - 10 razy, za ś wzgl ędem pyłu niewielka cz ęść gmin emituje ilo ści porównywalne w skali kraju, za ś wi ększo ść ilo ści 2 - 3,5 krotnie mniejsze od przeci ętnych w Polsce. Do najczystszych nale Ŝą obszary gminy Trzcianne, Sztabin, Radziłów oraz gmina Grajewo. W przypadku tej ostatniej mo Ŝna jednak spodziewa ć si ę znacznego napływu zanieczyszcze ń z obszaru miasta. W grupie tej znajduje si ę równie Ŝ miasto i gmina Rajgród. Dobra jako ść powietrza na obszarze obj ętym opracowaniem utrzymuje si ę w wyniku zmniejszenia si ę w ostatnich latach liczby zakładów emituj ących zanieczyszczenia do atmosfery, a tak Ŝe wielokierunkowych działa ń proekologicznych, w tym zmian w technologii produkcji, likwidacji kotłowni w ęglowych i budowy nowych kotłowni opalanych olejem opałowym lub gazem ziemnym oraz podł ączenia obiektów do miejskich sieci ciepłowniczych (PEC Grajewo, PEC Mo ńki, SM w D ąbrowie Białostockiej). Podkre śli ć nale Ŝy tu równie Ŝ znaczenie działa ń kontrolnych i administracyjnych prowadzonych przez słu Ŝby ochrony środowiska. Na obszarach g ęstej zabudowy, w bezpo średniej blisko ści dróg o znacznym nat ęŜ eniu ruchu, a szczególnie w otoczeniu skrzy Ŝowa ń dróg krajowych, na przykład w Grajewie, wyst ępuj ą wi ększe koncentracje zanieczyszcze ń komunikacyjnych (NO 2, CO, pył i zwi ązki ołowiu), jednak badania krajowe i regionalne prowadzone przez Inspekcj ę Ochrony Środowiska nie wskazuj ą na zagro Ŝenie przekroczenia standardów jako ści powietrza.

26 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______Wi ększym problemem jest tu natomiast hałas komunikacyjny.

Rys.1 Średni dobowy ruch pojazdów (SDR) na drogach krajowych i wojewódzkich

Zagro Ŝenie hałasem jest zale Ŝne od nat ęŜ enia i płynno ści ruchu, udziału pojazdów ci ęŜ kich, odległo ści od zabudowy mieszkalnej oraz jako ści dróg. Wykonane przez WIO Ś w Suwałkach pomiary hałasu wzdłu Ŝ wybranych tras tranzytowych przez miasto Grajewo wykazały, Ŝe emisja hałasu drogowego wynosz ąca do 72,4 dB w porze dnia i 69,9 dB noc ą, przekracza odpowiednie warto ści dopuszczalne, a obszar miasta zalicza si ę do kategorii terenu zagro Ŝonego hałasem. Poziom hałasu drogowego wyst ępuj ący w Grajewie mo Ŝe mie ć niekorzystny wpływ na zdrowie mieszka ńców, w zwi ązku z czym działania prowadz ące do jego ograniczania, jak na przykład skierowanie całego ruchu tranzytowego poza granice miasta oraz poprawa stanu nawierzchni dróg miejskich powinny sta ć si ę jednym z celów polityki kształtowania ładu przestrzennego i programów ochrony środowiska regionu. Badania w mniejszych miejscowo ściach, wskazuj ą na mniejsze zagro Ŝenie klimatu akustycznego na terenach zabudowy mieszkaniowej, jakkolwiek normy hałasu w środowisku w

27 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______odległo ści kilkudziesi ęciu metrów od głównych dróg tranzytowych mog ą by ć tam równie Ŝ przekraczane. Zagro Ŝenie hałasem z innych źródeł jest na obszarze opracowania nieznaczne. Stan powietrza na obszarze dorzecza Biebrzy okre ślony st ęŜ eniami podstawowych zanieczyszcze ń SO 2, NO 2 oraz pyłu zawieszonego, a tak Ŝe wzgl ędem pozostałych badanych substancji (z wyj ątkiem ozonu) nale Ŝy uzna ć za dobry. W ostatnich latach zachowana jest korzystna tendencja spadku st ęŜ eń na obszarach miejskich. Zachowane s ą z du Ŝym marginesem standardy imisji, zarówno w miastach i terenach pozamiejskich, jak równie Ŝ na obszarze Biebrza ńskiego Parku Narodowego. St ęŜ enia ozonu nie s ą badane na tym obszarze, jednak w skali całego kraju cz ęsto wyst ępuj ą przekroczenia warto ści dopuszczalnych, a szczególnie wzgl ędem ostrzejszych norm na obszarach parków narodowych. Imisja ozonu w regionie nie jest bezpo średnio zale Ŝna od lokalnych źródeł emisji, nale Ŝy jednak zwróci ć uwag ę na mo Ŝliwo ści redukcji emisji takich gazów jak NO 2 i CO, gdy Ŝ w skali makro przyczyniaj ą si ę one do powstawania wysokich st ęŜ eń ozonu. Wyst ępuj ące na obszarze dorzecza Biebrzy stacjonarne źródła emisji do powietrza s ą z reguły niewielkie i nie stanowi ą zagro Ŝenia dla stanu powietrza. Przekroczenie standardów emisji wyst ępuje jedynie w pojedynczych źródłach: w Zakładach Płyt Wiórowych, i Ciepłowni Miejskiej PEC, zlokalizowanych w Grajewie. Notowany od kilku lat wzrost ruchu kołowego i pogorszenie jako ści nawierzchni tras komunikacyjnych w miastach, s ą przyczyn ą wzrostu poziomu hałasu, a tak Ŝe cho ć w mniejszym stopniu, wzrostu st ęŜ eń substancji szkodliwych w powietrzu. Zagro Ŝenie nadmiernym hałasem wyst ępuje w rejonie dróg krajowych o du Ŝym nat ęŜ eniu ruchu, za ś obszar centrum Grajewa, gdzie przecinaj ą si ę dwie główne drogi regionu mo Ŝe by ć zaliczony do kategorii terenu zagro Ŝonego hałasem, co wi ąŜ e si ę z konieczno ści ą przeprowadzenia działa ń maj ących wpływ na radykaln ą popraw ę tej sytuacji. Wskazane s ą działania organizacyjne i inwestycyjne zwi ązane z usprawnieniem płynno ści ruchu w centrum miasta i kierowaniem ruchu tranzytowego poza jego obszar. Spowoduje to równie Ŝ zmniejszenie st ęŜ eń zanieczyszcze ń „komunikacyjnych” (NO 2, CO i zwi ązków ołowiu).

ZAGRO śENIE ELEMENTÓW BIOTYCZNYCH Za pierwotny czynnik zagra Ŝaj ący utrzymaniu trwało ści zasobów przyrodniczych nale Ŝy uzna ć nisk ą świadomo ść ekologiczn ą społecze ństwa. Rozwój zrównowa Ŝony, pozwalaj ący na zachowanie walorów przyrodniczych regionu, które stanowi ą o jego bogactwie i długotrwałym potencjale ekonomicznym, a tak Ŝe sprzyjaj ący przywracaniu utraconych warto ści przyrodniczych mo Ŝliwy b ędzie tylko wówczas, gdy mieszka ńcy regionu zrozumiej ą zale Ŝno ści mi ędzy jako ści ą środowiska przyrodniczego i jako ści ą Ŝycia. Nast ępstwem wysokiej świadomo ści ekologicznej b ędą post ępowania i decyzje zgodne z duchem zrównowa Ŝonego rozwoju.

28 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______Głównym źródłem wielokierunkowej presji na środowisko przyrodnicze jest osadnictwo oraz sie ć dróg. Drogi stanowi ą wyra źną barier ę powoduj ącą fragmentacj ę ekosystemów i zmniejszaj ącą ró Ŝnorodno ść biologiczn ą, utrudniaj ącą naturalne rozprzestrzenianie si ę i migracje gatunków. W zwi ązku z planowanymi du Ŝymi inwestycjami drogowymi wyst ępuje wyra źna kolizja z sieci ą ECONET-PL na obszarze dorzecza Biebrzy. W nast ępstwie potencjalnej realizacji planów inwestycji drogowych (droga ekspresowa Via Baltica), kumuluj ące si ę w czasie negatywne oddziaływania ruchu drogowego mog ą przynie ść istotne zmiany w strukturze i funkcjonowaniu ekosystemów le śnych Puszczy Augustowskiej, Knyszy ńskiej oraz ekosystemów bagiennych doliny Biebrzy i Narwi. W zwi ązku z potencjalnym wej ściem Polski do Unii Europejskiej rysuj ą si ę tak Ŝe zmiany w gospodarce rolnej w kierunku jej intensyfikacji i kształtowania si ę ubogich przyrodniczo i krajobrazowo agrokultur. Oddziaływanie to mo Ŝe zaznaczy ć tak na obszarach wysoczyznowych jak i w dolinach rzecznych, o ile nie zostan ą skutecznie wykorzystane inne narz ędzia polityki rolnej UE, wspomagaj ące ochron ę bioró Ŝnorodno ści i rozwój pozarolniczej aktywno ści gospodarczej, ograniczaj ące upadek niewielkich gospodarstw rodzinnych. Zagro Ŝeniem wysokich walorów przyrodniczych zwi ązanych z ukształtowanymi ekstensywn ą gospodark ą roln ą niele śnymi ekosystemami bagiennymi, szczególnie w dolinie Biebrzy, jest naturalny proces sukcesji ro ślinno ści krzewiastej. Post ępuj ący za tym zanik zbiorowisk i rzadkich gatunków flory i fauny prowadzi nie tylko do zubo Ŝenia ró Ŝnorodno ści biologicznej ale i zmniejszenia atrakcyjno ści turystycznej terenu. Oczekiwany rozwój ruchu turystycznego i obiektów infrastruktury usługowej niesie jednak ze sob ą niebezpiecze ństwo zwi ększonej presji na ekosystemy torfowiskowe i le śne. Wzmo Ŝona penetracja terenów cennych przyrodniczo, zabudowa brzegów cieków, zbiorników wodnych i miejsc atrakcyjnych krajobrazowo mo Ŝe istotnie wpłyn ąć tak na elementy abiotyczne i biotyczne.

OCHRONA PRZYRODY ISTNIEJ ĄCE OBSZARY I OBIEKTY CHRONIONE Na terenie obj ętym opracowaniem funkcjonuj ą nast ępuj ące formy konserwatorskiej ochrony przyrody: - Biebrza ński Park Narodowy, - Park Krajobrazowy Puszczy Knyszy ńskiej, - Łom Ŝyński Park Krajobrazowy Doliny Narwi, - 7 rezerwatów przyrody, - 93 pomniki przyrody, - 6 obszarów chronionego krajobrazu.

29 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______Utworzony w 1993 r. Biebrza ński Park Narodowy zajmuje obszar 59 223 ha i poło Ŝony jest w obr ębie 15 z 25 gmin analizowanego obszaru. Jest to najwi ększy park narodowy w Polsce. W jego granicach znalazła si ę znaczna cz ęść Kotliny Biebrza ńskiej. Park otacza otulina zajmuj ąca powierzchni ę ok. 70 000 ha, maj ąca za zadanie zabezpieczy ć obszar przed szkodliwym oddziaływaniem czynników zewn ętrznych. To najwi ększy w Europie i najlepiej zachowany kompleks torfowisk dolinnych. Zró Ŝnicowanie stosunków wodnych w poprzecznym i podłu Ŝnym profilu doliny Biebrzy, urozmaicona rze źba jej dna, rozległo ść oraz ekstensywne u Ŝytkowanie przez człowieka sprawiaj ą, Ŝe obszar ten charakteryzuje si ę wielkim bogactwem gatunkowym i ró Ŝnorodno ści ą zbiorowisk ro ślinnych i zespołów fauny. Do szczególnie cennych nale Ŝą tu zespoły ptaków zwi ązanych z ekstensywnie u Ŝytkowanymi terenami bagiennych ł ąk. Park Krajobrazowy Puszczy Knyszy ńskiej im. Profesora Witolda Sławi ńskiego utworzono 24 maja 1988 r. Obiekt obejmuje obszar lasów i dolin rzecznych o powierzchni 74.447 ha. Wokół Parku utworzono stref ę ochronn ą o powierzchni 52 255 ha. Jest to najwi ększy park krajobrazowy w Polsce, wraz z otulin ą liczy ponad 126 tys. ha. Lasy i zadrzewienia zajmuj ą 82,1 % powierzchni Parku, grunty orne, ł ąki i pastwiska - 13,4 %, bagna i torfowiska - 0,6 %, wody - 0,5 %, pozostałe tereny - 3,4 %. Celem powołania Parku jest ochrona i zachowanie zasobów przyrodniczych, walorów kulturowych i historycznych Puszczy Knyszy ńskiej, a tak Ŝe stworzenie warunków do prowadzenia działalno ści naukowej i dydaktycznej oraz rozwijanie turystyki kwalifikowanej i wypoczynkowej. Do najcenniejszych elementów środowiska przyrodniczego PK PK nale Ŝy zaliczy ć naturalne ekosystemy torfowiskowe, lasy gr ądowe i olsowe oraz liczne źródliska. Flora parku liczy ponad 800 gatunków, w śród których znajduje si ę kilkadziesi ąt taksonów podlegaj ących ochronie, rzadkich i zagro Ŝonych wygini ęciem. O randze obszaru decyduj ę tak Ŝe wyst ępowanie licznych gatunków ptaków, w tym zagro Ŝonych wygini ęciem bielika, kani, derkacza i wodniczki. Fragmenty Park Krajobrazowego Puszczy Knyszy ńskiej o ł ącznej powierzchni 4329,9 ha znajduj ą si ę w granicach dwóch spo śród wszystkich obj ętych opracowaniem gmin (Janów, Knyszyn). Łom Ŝyński Park Krajobrazowy Doliny Narwi rozci ąga si ę na powierzchni 7 353 ha. Dolina Narwi na terenie Parku zw ęŜ a si ę do 1,5 - 2,0 km i otoczona jest stromymi stokami wyniesie ń morenowych wznosz ących si ę do 40 - 50 m nad poziom doliny rzeki. Na terenie Parku wyst ępuje 667 gatunków ro ślin naczyniowych, w tym 22 gatunki podlegaj ące ochronie prawnej. O walorach obiektu decyduje bogata ornitofauna. Stwierdzono tutaj wyst ępowanie 178 gatunków ptaków, w tym 125 l ęgowych. W okresie wiosennych przelotów ptaków notowano tu m.in. około 3300 batalionów, około 780 czajek i około 600 g ęsi zbo Ŝowych. W podziemiach fortyfikacji w Pi ątnicy oraz w piwnicach browaru w Drozdowie stwierdzono wyst ępowanie 6 gatunków nietoperzy. Niewielkie fragmenty parku (647,1 ha ) znajduj ą si ę na terenie gminy Wizna. Gminy obj ęte opracowaniem znajduj ą si ę w cało ści lub cz ęś ciowo na terenie nast ępuj ących obszarów chronionego krajobrazu: - Puszcza i Jeziora Augustowskie, - Dolina Biebrzy, 30 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______- Jeziora Rajgrodzkie, - Pojezierze Rajgrodzkie, - Dolina Narwi, - Wzgórza Sokólskie. Rezerwaty przyrody powołano na terenie gmin Janów, Knyszyn, Sztabin i W ąsosz. Wszystkie s ą rezerwatami cz ęś ciowymi i s ą to nast ępuj ące obiekty: - Starodrzew Szyndzielski – rezerwat le śny, utworzony w 1990 r.; - Wielki Las – rezerwat le śny, utworzony w 1990 r.; - Kozi Rynek – rezerwat le śny, utworzony w 1959 r.; - Glinki – rezerwat florystyczny, utworzony w 1971 r.; - Kuria ńskie Bagno – rezerwat le śno-torfowiskowy, utworzony w 1985 r.; - Ławski Las I – rezerwat le śny, utworzony w 1998 r.; - Ławski Las II – rezerwat le śny, utworzony w 1998 r. Pomniki przyrody s ą najpowszechniej wyst ępuj ącą form ą ochrony przyrody na tym terenie. Jedynie w gminach Jasionówka, Przytuły i Radziłów nie odnaleziono dotychczas Ŝadnych elementów przyrodniczych spełniaj ących odpowiednie kryteria. Najwi ęcej pomników przyrody figuruje w rejestrach gmin Szczuczyn i Sztabin (16 pomników) oraz Sidra (13 pomników), najmniej – w gminach Grajewo, Janów, Nowy Dwór i W ąsosz (po jednym pomniku). W śród obiektów pomnikowych wyst ępuj ą: - głazy narzutowe (21), - aleje drzew (6), - grupy drzew (6), - dęby (13), - jesiony (13), - lipy (8), - sosny (5), - grusze (4), - kasztanowce (4), - jałowce (4), - wi ązy (2), - brzozy (2), - graby, klony, olsze, topole, jabłonie (po 1 obiekcie).

31 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______Do najbardziej okazałych pomników przyrody na tym terenie nale Ŝy zaliczy ć głaz narzutowy o obwodzie 10,37 m i wysoko ści około 2 m znajduj ący si ę w miejscowo ści Zakale w gminie Korycin oraz 350-letnia lip ę drobnolistna o obwodzie w pier śnicy wynosz ącym 580 cm, rosn ąca we wsi Suchodolina w gminie D ąbrowa Białostocka.

REALIZOWANE PROGRAMY AKTYWNEJ OCHRONY W obr ębie BPN, gdzie głównym zagadnieniem jest ochrona ekosystemów bagiennych, realizowany jest zło Ŝony, wielokierunkowy program ochrony siedlisk i ekosystemów niele śnych. Zmierza on do utrzymania b ądź przywrócenia wła ściwych stosunków wodnych oraz odtworzenia wi ęzi ekonomicznych pomi ędzy wykaszaniem bagiennych ł ąk i sposobem zagospodarowania pozyskiwanej biomasy. Realizowane s ą tak Ŝe projekty wynikaj ące z potrzeb ochrony zagro Ŝonych gatunków – cietrzewia, orlika grubodziobego i krzykliwego oraz storczyków. W otulinie Parku przy wzajemnej współpracy BPN i stowarzyszenia Pracownia Architektury śywej wdra Ŝany jest program Renaturalizacji sieci hydrograficznej w basenie środkowym doliny Biebrzy . Zagadnienie renaturalizacji sieci rzecznej Ełku i Jegrzni stanowi kanw ę innego programu, obejmuj ącego swym działaniem tzw. Obszar Funkcjonalny D ĘBIEC, poło Ŝony w obr ębie gminy Grajewo i cz ęś ciowo w gminie Rajgród. Program ma na celu wypracowanie modelowego sposobu rozwi ązania problemu powi ązania ochrony zasobów przyrodniczych ze społeczno-ekonomicznym rozwojem lokalnych społeczności obszarów wiejskich. W jego ramach realizowane s ą projekty m.in. odtwarzania rodzimych ras zwierz ąt gospodarskich oraz zanikłych upraw ro ślin (lnu), a tak Ŝe rozwoju lokalnego r ękodzieła. Program wdra Ŝany jest przez Pracowni ę Architektury śywej. Stowarzyszenie opracowało tak Ŝe program rewitalizacji środowisk wodno-błotnych dla terenu miasta Grajewo. Na obszarze miast i gmin dorzecza Biebrzy realizowany jest równie Ŝ program ochrony bociana białego, prowadzony przez Północnopodlaskie Towarzystwo Ochrony Ptaków.

WALORY KULTUROWE RYS HISTORYCZNO-KULTUROWY REGIONU Ziemie gmin le Ŝą cych nad Biebrz ą i jej dopływami, podobnie jak całe Podlasie w obecnych granicach administracyjnych, poło Ŝone s ą na styku dawnych siedzib Słowian Zachodnich i Słowian Wschodnich. Dziedzictwo kulturowe regionu jest zapisem historii, a na jego kształt wpływały warunki geograficzne, gospodarcze, osadnictwo i systemy polityczno-społeczne. Warunki naturalne doliny Biebrzy zawsze tworzyły granic ę trudn ą do przebycia nie tylko dla ludzi. Obszar gmin biebrza ńskich dzieliła rzeka, która wyznaczała zasi ęgi wpływów osadnictwa, języka, wyzna ń, a tak Ŝe granice administracyjne i pa ństwowe. Dolina Biebrzy w przeszło ści pełniła rol ę szlaku kulturowego, który ł ączył tereny i kultur ę rdzennej Polski z jej historycznymi

32 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______peryferiami na Litwie. Wzdłu Ŝ doliny przebiegał szlak ekspansji etnicznej Mazowszan na wschód i łącz ących si ę z tym polskich oraz zachodnioeuropejskich wpływów kulturowych. Dolina rzeki była w przeszło ści i jest obecnie terenem pogranicza. Od dawna stykały si ę tutaj plemiona Bałtów i Słowian. Poczynaj ąc od XIV stulecia docierało tu stałe osadnictwo polskie z Mazowsza oraz osadnictwo białoruskie z okolic Grodna. W ka Ŝdym z tych kierunków osadniczych dominowała okre ślona grupa społeczna osadników. W osadnictwie mazowieckim z zachodu przewa Ŝała drobna szlachta, która całymi rodami zamieszkiwała od kilku do kilkunastu wsi skupionych obok siebie. Najwi ęcej przysiółków drobnoszlacheckich znajdowało si ę na pograniczu mazowiecko-podlaskim. Drobna szlachta stanowiła najubo Ŝsz ą oraz najliczniejsz ą cz ęść warstwy szlacheckiej. Zobowi ązana była do słu Ŝby wojskowej, w zamian za co korzystała ze wszystkich praw osobistych, politycznych i ekonomicznych szlachty średnio zamo Ŝnej i bogatych feudałów. Niewielkie w porównaniu do innych ziem polskich gospodarstwa rolne, ju Ŝ we wczesnych okresach dziejów ulegały rozdrobnieniu, a warunki materialne najubo Ŝszej cz ęś ci warstwy szlacheckiej i chłopów były bardzo podobne. W osadnictwie z z kierunku południowego i wschodniego najliczniej migrowała ludno ść chłopska. Nurt osadnictwa białoruskiego zawierał domieszk ę ludno ści litewskiej i potomków dawnej Ja ćwie Ŝy, którzy wrócili na swoje dawne ziemie nad Biebrz ą. W śród osadników litewskich byli te Ŝ bojarzy, których osadzano pod grodami. Wsie litewskich bojarów powstały koło Goni ądza, a cz ęść z nich uznawana jest obecnie za wsie szlacheckie. Do tej mozaiki etnicznej doda ć nale Ŝy jeszcze ludno ść pochodzenia niemieckiego, północnoukrai ńskiego i Ŝydowskiego. W gminach nadbiebrza ńskich osadzano Tatarów, którzy b ędąc w słu Ŝbie wojskowej Wielkiego Ksi ęstwa Litewskiego i Rzeczpospolitej zajmowali si ę rzemiosłem wojskowym, a w okresach pó źniejszych głównie obróbk ą skór, upraw ą warzyw i transportem towarów. Wraz z kolonizacj ą le Ŝą cych nad Biebrz ą puszcz ziemie te stawały si ę terenem sporów granicznych najpierw Mazowszan, Litwinów i Krzy Ŝaków, a w nast ępnych stuleciach Polski, Rosji i Niemiec. Ziemie gmin le Ŝą cych nad Biebrz ą i jej dopływami nigdy nie tworzyły zwartego obszaru o wspólnej tradycji historycznej i kulturowej. Utworzone w okresie mi ędzywojennym województwo białostockie, a obecnie podlaskie kontynuuje tradycj ę historyczn ą cz ęś ci gmin biebrza ńskich poło Ŝonych pomi ędzy Augustowem i Tykocinem. Gminy le Ŝą ce nad górn ą Biebrz ą oraz na wschód od rzeki Brzozówki to dawna, historyczna Grodzie ńszczyzna, czyli powiat grodzie ński województwa trockiego w Wielkim Ksi ęstwie Litewskim, zwany czasami Czarn ą Rusi ą lub traktem zanieme ńskim. Gminy Wizna, Jedwabne, Przytuły, Radziłów, W ąsosz, Szczuczyn, Grajewo le Ŝą ce na zachód od Biebrzy i rzeki Ełk to dawna ziemia wiska historycznego Mazowsza, które do XVI stulecia było odr ębn ą dzielnica Polski. Zdecydowana wi ększo ść obecnych mieszka ńców gmin nadbiebrza ńskich uwa Ŝa si ę za Polaków. Jednak jeszcze na przełomie XIX/XX wieku ludno ść pochodzenia białoruskiego, zamieszkuj ąca północno-zachodni ą cz ęść dawnej guberni grodzie ńskiej takiego świadomo ści narodowej nie miała, nazywaj ąc siebie „lud źmi tutejszymi” i posługuj ąc si ę w mowie 33 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______codziennej j ęzykiem zwanym „po prostu”. Głównym kryterium odr ębno ści etnicznej była wówczas wiara prawosławna, katolicka lub tradycja unicka. Jeszcze w latach siedemdziesi ątych XX stulecia zachodni zasi ęg gwar wschodniosłowia ńskich obejmował cał ą dolin ę górnej Biebrzy na wschód od Sztabina oraz dolin ę Brzozówki i ziemie le Ŝą ce od niej na wschód. Znacznie wcze śniej gwary ruskie zwi ązane z osadnictwem podgrodzie ńskim obejmowały ziemie poło Ŝone na wschód i południe od Biebrzy, a Ŝ po Tykocin. Dominuj ąca obecnie i w przeszło ści sie ć parafii katolickich uzupełniona była nielicznymi świ ątyniami obrz ądku wschodniego, znajduj ącymi si ę w przeszło ści w Tykocinie, Boguszach i Knyszynie. Odr ębne środowisko kulturowe tworzyła diaspora Ŝydowska licznie zamieszkuj ąca miasteczka Podlasia. W niektórych miejscowo ściach śydzi stanowili do 70 % mieszka ńców, a ich głównym zaj ęciem był handel i rzemiosło. Najstarsze skupiska śydów na Podlasiu tworzyły si ę ju Ŝ w XIV stuleciu. Gwałtowny napływ ludno ści Ŝydowskiej nast ąpił w XVI wieku i był wynikiem akcji represyjnej skierowanej przeciw starozakonnym przez pa ństwa Europy Zachodniej. Bardzo dogodne warunki napływaj ącym na Podlasie osadnikom Ŝydowskim stwarzały lokacje nowych miast, panuj ący od połowy XVII wieku pokój oraz wła ściciele dóbr ziemskich i miast. W tym okresie napłyn ęły na Podlasie tak ogromne rzesze uchod źców Ŝydowskich z Korony i Litwy, Ŝe władze kahału tykoci ńskiego wysłały w 1667 roku skarg ę do sejmu śydów z Korony, którzy po rozpatrzeniu sprawy zezwolił na usuwanie z Podlasia przybyłych wyznawców religii moj Ŝeszowej. Nast ępna taka akcja, która zmusiła tysi ące śydów z Rosji do przesiedlenia, podj ęta została w drugiej połowie XIX wieku. W okresie mi ędzywojennym śydzi zamieszkuj ący Podlasie korzystali z szeregu przywilejów. Gminy Ŝydowskie posiadały swoje szkoły i organizacje, które prowadziły działalno ść kulturaln ą, społeczn ą i polityczn ą przerwan ą w brutalny sposób podczas drugiej wojny światowej. Obecnie śladów Ŝydowskiej przeszło ści i kultury jest ju Ŝ niewiele, a stan zachowania zabytków jest przewa Ŝnie tragiczny. Z ró Ŝnych wzgl ędów przeszło ść Ŝydowska małych miasteczek niech ętnie jest eksponowana, a wyj ątkiem jest Muzeum w Tykocinie. Podstawowym źródłem utrzymania ludno ści wiejskiej było rolnictwo i hodowla. Uwaga ta dotyczy te Ŝ znacznej cz ęś ci mieszka ńców podlaskich miasteczek, którzy utrzymywali si ę z rolnictwa b ądź uprawiali na swoje potrzeby niewielkie poletka. Podejmowane w ró Ŝnym czasie próby o Ŝywienia gospodarczego rolnictwa i gospodarki małych miasteczek nie zawsze przynosiły trwałe rezultaty. Znane z materiałów historycznych zakłady przemysłowe w Hucie Sztabi ńskiej, Szczuczynie, Jedwabnem zako ńczyły swoj ą działalno ść , gdy zabrakło pr ęŜ nych organizatorów. Podobnie zmiany układów komunikacyjnych stawały si ę przyczyn ą upadku miasteczek le Ŝą cych przy starych traktach drogowych, które traciły swoje znaczenie na rzecz kolei. Podobn ą rol ę pełnił Kanał Augustowski, którego budowa przyczyniła si ę do o Ŝywienia gospodarczego regionu, ale po spełnieniu swojej roli przetargowej w batalii o dost ęp do portów morskich, ten szlak komunikacyjny nie pełnił ju Ŝ przewidzianej dla niego roli gospodarczej.

34 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______

DZIEDZICTWO KULTURY MATERIALNEJ Północno-wschodni ą cz ęść Polski oddziela od reszty kraju oddziela rubie Ŝ północno- wschodnia, czyli granica wyznaczona przez historyczne zasi ęgi kultur archeologicznych i uchwytne współcze śnie lub w tradycji zjawiska kultury ludowej. Oddziela ona starsze elementy kultury, znajduj ące si ę na terenach nadbiebrza ńskich, których centra znajduj ą si ę na Litwie, Polesiu i Białorusi, od młodszych elementów kulturowych Polski centralnej i zachodniej. Najstarsze oddziaływania kulturowe uwidaczniaj ą si ę w cmentarzyskach, osadach i grodziskach pochodz ących z pierwszego tysi ąclecia naszej ery, kiedy to osadnictwo było stosunkowo g ęste i stabilne. Podstaw ą gospodarowania w przeszło ści i obecnie na terenie gmin biebrza ńskich było rolnictwo, hodowla i zwi ązana z tym eksploatacja lasów. Kultura materialna terenów pogranicza etniczno-wyznaniowo-językowego zdecydowanie podporz ądkowała si ę środowisku geograficznemu, czego wyrazem było wył ączne posługiwanie si ę drewnem, z wykorzystaniem jego form samorodnych. Podobny typ gospodarowania ludno ści wiejskiej i małych miasteczek, pokrywaj ących swoje potrzeby wyrobami własnej produkcji, zbli Ŝone środki techniczne, stosunki społeczne i warunki przyrodnicze sprzyjały tworzeniu wspólnej kultury materialnej na całym pograniczu. Pod wzgl ędem prymitywnych form obróbki drewna oraz podobnego typu gospodarki samowystarczalnej w gospodarstwach wiejskich nie wyst ępowały do niedawna wi ększe ró Ŝnice na Podlasiu i s ąsiednich rejonach le Ŝą cych za obecn ą granic ą wschodni ą. Najłatwiej dost ępnym, najta ńszym i podstawowym materiałem u Ŝywanym do wznoszenia budynków i wykonywania wszelkich narz ędzi oraz przedmiotów u Ŝywanych w gospodarstwie było drewno. Charakter budownictwa drewnianego znany jest z przekazów ikonograficznych i zachowanych najstarszych obiektów. Proces zanikania budownictwa drewnianego rozpocz ął si ę w połowie XIX wieku i w pocz ątkowej fazie obejmował głównie obiekty reprezentacyjne jak ko ścioły, bó Ŝnice, ratusze i dwory. W małych miasteczkach zjawisko to nasiliło si ę pod koniec XIX wieku, a kontynuowane było po zniszczeniach I wojny światowej. We wsiach budownictwo drewniane zacz ęło zanika ć znacznie pó źniej i zwi ązane to było ze zmianami społecznymi i gospodarczymi po 1945 r., a kontynuowane jest do dnia dzisiejszego. Zachowane do czasów współczesnych stare budynki drewniane i murowane przewa Ŝnie s ą bardzo zniszczone i od lat nie remontowane. Kresowy charakter województwa podlaskiego sprawił, Ŝe ta cz ęść Polski znalazła si ę poza głównym nurtem rozwoju architektury. Tutejsze budowle reprezentacyjne, dwory i świ ątynie s ą najcz ęś ciej powieleniem wzorów znajduj ących si ę i w innych cz ęś ciach Polski lub za granic ą. Świ ątynie katolickie i prawosławne otoczone s ą stał ą opiek ą, a zabytki sakralne s ą najstarszymi i najlepiej zachowanymi budowlami. Z okresu pomy ślnych lokacji i rozwoju miast na wschodnim Mazowszu pochodz ą najstarsze, dobrze zachowane pó źnogotyckie ko ścioły w Wi źnie, W ąsoszu i Nied źwiadnej. Wznoszono je z cegły na planie wydłu Ŝonego prostok ąta i nakrywano dachem dwuspadowym. Wymienione ko ścioły s ą jednymi z wi ększej liczby podobnych budowli sakralnych na wschodnim Mazowszu. Znacz ącą artystycznie i najliczniej reprezentowan ą grup ę reprezentuj ą ko ścioły barokowe i barokowo-klasyczne, 35 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______pochodz ące z XVIII wieku zachowane w Ró Ŝanymstoku, Sidrze, Starym Dolistowie. Najstarszym zabytkiem architektury drewnianej na Podlasiu jest drewniana kaplica z około 1615 roku, która była pierwotnie wzniesiona przy dworze Kamienna, obecnie Kamienna Stara. Obiektami szczególnymi, zwłaszcza dla wiernych i osób pochodz ących spoza województwa podlaskiego s ą świ ątynie obrz ądku wschodniego w Jacznie, Nowym Dworze, Siderce, D ąbrowie Białostockiej i Nowowoli. Na terenie gmin biebrza ńskich znajduj ą si ę dwa wyj ątkowej rangi obiekty. Jednym z nich jest zespół umocnie ń twierdzy w Osowcu, powstały w ko ńcu XIX i na pocz ątku XX wieku oraz pó źniejsza linia Mołotowa nad Biebrz ą nie uj ęta w spisie zabytków. Uzupełnieniem budowli fortecznych jest organizowany punkt muzealny po świ ęcony wojskowym dziejom twierdzy w Osowcu. Drugim obiektem jest Ŝeglowny odcinek Kanału Augustowskiego od jeziora Necko do Biebrzy. W dobrach sztabi ńskich na du Ŝą skal ę rozwini ęto wykonywania odlewów dla śluz kanałowych. W zasadzie jedynym śladem po warsztatach Huty Sztabi ńskiej jest Ŝeliwny pomnik J.L. Chreptowicza w Sztabinie oraz dziesi ątki ozdobnych, Ŝeliwnych krzy Ŝy cmentarnych i przydro Ŝnych stoj ących w s ąsiednich gminach, po obu stronach Biebrzy. W zastraszaj ącym tempie gin ą stare wiatraki i młyny wodne, które mogłyby zosta ć zagospodarowane dla celów rekreacyjnych i turystycznych. Materiały konserwatorskie wymieniaj ą jako istniej ące zabytki obiekty b ądź zniszczone w stopniu uniemo Ŝliwiaj ącym ich odbudow ę lub rozebrane. Budownictwo ludowe, najcz ęś ciej drewniane jest pochodn ą sytuacji gospodarczej wsi. Nie najlepsze ziemie, przewa Ŝnie małe gospodarstwa, brak rozwini ętego rzemiosła i przemysłu nie mogły sta ć si ę podstaw ą do tworzenia du Ŝych, bogatych gospodarstw wiejskich. Najstarsze obiekty wiejskiego budownictwa drewnianego maj ą troch ę wi ęcej ni Ŝ sto lat, a w wi ększo ści wypadków ich stan zachowania jest zły. Najstarsze chałupy i zabudowania gospodarcze zachowane do czasów współczesnych pochodz ą głównie z pocz ątku XX wieku. Budowane były przewa Ŝnie z drewna, o konstrukcji wie ńcowej, ze zr ębem ł ączonym w naro Ŝach na jaskółczy ogon. Kamie ń słu Ŝył te Ŝ do wznoszenia licznych krzy Ŝy przydro Ŝnych i nagrobnych, a ich wykonawcami od pocz ątku XIX wieku byli m.in. kamieniarze, którzy łupali takŜe kamie ń na fundamenty, drogi, ogrodzenia, studnie i przepusty drogowe. W tradycyjnych zagrodach zachowały si ę stare meble wykonywane przez wiejskich lub małomiasteczkowych rzemie ślników. Przewa Ŝnie s ą to drewniane szlabany, rozsuwane łó Ŝka, kufry, kredensy. We wsiach spotka ć mo Ŝna jeszcze narz ędzia i sprz ęty gospodarskie u Ŝywane powszechnie po 1945 roku czyli Ŝarna, pojemniki na zbo Ŝe, naczynia klepkowe, wozy, sanie, stare naczynia, kadłuby z drewna, narz ędzia do prz ędzenia i tkania. Strój ludowy na terenach nadbiebrza ńskich nie był ju Ŝ powszechnie u Ŝywany po 1920 roku, a ubierano si ę w ubrania fabryczne lub wzorowane na fabrycznych, lecz szyte z materiałów tkanych w domu. Istnieje tradycja wykonywania wyrobów haftowanych i zdobionych koronkami.

36 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______We wsiach poło Ŝonych wokół Puszczy Knyszy ńskiej w okresie mi ędzywojennym wyrabiano ły Ŝki drewniane, wozy i sanie, koła do wozów, kosze, półkoszki, grabie i beczki. Wyroby te sprzedawano na targach w okolicznych miasteczkach lub wywo Ŝono dalej na wschód. Tradycje tych rzemiosł, narz ędzia oraz umiej ętno ści ludzi zajmuj ących si ę obróbk ą drewna zachowały si ę do dnia dzisiejszego. Gmina Janów jest najwi ększym o środkiem tkactwa dywanów dwuosnowowych, które zacz ęło si ę rozwija ć w połowie XIX stulecia. Tkactwo, obróbka włókna, kowalstwo, stolarstwo, wyrób koszyków, bednarstwo, rzemiosła drzewne jeszcze całkowicie nie zagin ęły, gdy Ŝ praktycznie w ka Ŝdej gminie Ŝyj ą jeszcze ludzie, którzy tym si ę zajmowali.

DZIEDZICTWO KULTURY NIEMATERIALNEJ Rozbudowane zwyczaje zwi ązane z dorocznym cyklem świ ąt chrze ścija ńskich oraz obrz ędy rodzinne i gospodarcze ju Ŝ w okresie mi ędzywojennym nale Ŝały do tradycji, a obecnie s ą ju Ŝ przewa Ŝnie nieznane młodemu pokoleniu. Pogranicze Podlasia i Mazowsza Wschodniego ulegało wpływom kultur ruskich. Wnioskuj ąc z zachowanych informacji o dawnej obrz ędowo ści, mieszka ńcy pogranicza mazowiecko-podlaskiego w przeszło ści mieli podobny schemat obrz ędowy jak ludno ść pochodzenia ruskiego we wschodniej cz ęś ci Podlasia. Wiele wspólnych elementów wywodzi si ę ze słowia ńskiego, przedchrze ścija ńskiego podło Ŝa kulturowego, na przykład zwyczaje zwi ązane z magi ą wegetacyjn ą i kult zmarłych przodków w obrz ędach dorocznych. W grupie rodzinnej i społeczno ści wiejskiej kultywowane były tradycyjne obrz ędy i zwyczaje doroczne. W dorocznym kalendarzu obrz ędowym dawne elementy kultu przej ęli świ ęci chrze ścija ńscy. Tradycyjnie świ ętowano Zaduszki, wigili ę św. Andrzeja, Adwent, Gody z dniem św. Szczepana, Świ ęte Wieczory, świ ęta Trzech Króli, Matki Boskiej Gromnicznej, św. Agaty, Zapusty, ostatki, Popielec, półpo ście, cykl świ ąt wielkanocnych zaczynaj ący si ę od Kwietnej Niedzieli i ko ńcz ący si ę Niedziel ą Przewodni ą, Zielone Świ ątki, Bo Ŝe Ciało, świ ęta Matki Boskiej Zielnej i Siewnej. Wyznawcy obrz ądku wschodniego obchodzili swoje odpowiedniki tych świ ąt dodatkowo składaj ąc szczególn ą cze ść św. Eliaszowi, Mikołajowi, Jerzemu. Wszystkie te świ ęta miały rozbudowane obrz ędy i zwyczaje. Oprócz obrz ędów dorocznych jeszcze w okresie mi ędzywojennym praktykowane były rozbudowane zwyczaje gospodarskie: rolnicze, hodowlane, rybackie, strzeleckie, budowlane, zbierackie, zwi ązane z wykonywaniem rzemiosł i prac domowych, zwi ązane z jadłem. Zwyczaje weselne i pogrzebowe miały rozbudowane obrz ędy i tradycje. W cyklu zwyczajów zwi ązanych z obrz ędowo ści ą doroczn ą prezentowane s ą tradycyjne widowiska świ ąteczne. Najpopularniejszymi z nich były „Herody”, a postaci Heroda, Marszała, Adiutanta, śołnierza, Anioła, Śmierci, Kozy i śyda ubrane w kolorowe stroje poklejone z tektury i papieru szły przez wie ś i prezentowały w ka Ŝdej chacie widowisko osnute na motywach zwi ązanych z narodzeniem Chrystusa. Z pra Ŝonej m ąki pszennej gotowano „lemiech ę”. Zwano tak potraw ę obrz ędow ą, któr ą dla Ŝartu mazano sobie głowy, a

37 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______w sylwestrowy wieczór po dodaniu do niej popiołu, sadzy lub gliny chłopcy smarowali szyby w oknach. Jeszcze do dzisiaj zachowała si ę tradycja malowania szyb okiennych farb ą w Nowy Rok. Przebiera ńcy w ędrowali po wsiach i miasteczkach w wigili ę Nowego Roku, w Zapusty, Zielone Świ ątki. Dla okresu wielkanocnego charakterystyczne było zbieranie datków, najcz ęś ciej w postaci jaj i w ędlin. Zwyczaje gospodarcze zwi ązane s ą przewa Ŝnie z codziennymi pracami w obej ściu i na polu. Podobnie jak i w zwyczajach dorocznych główn ą nici ą przewodni ą była troska o chleb powszedni. Dla osi ągni ęcia wysokich plonów nie wystarczały tylko racjonalne czynno ści zwi ązane z uprawami, a według starszego pokolenia w równym stopniu na urodzaj miały wpływ zabiegi magiczne. Hodowla pszczół ma obecnie marginalne znaczenie gospodarcze, a zwyczaje i wierzenia z tym zwi ązane s ą nieliczne. Jeszcze dzisiaj pszczoła uchodzi w oczach starszych ludzi za „swentego robacka”, którego nie wolno zabija ć, a nale Ŝy si ę z nimi obchodzi ć łagodnie i delikatnie, bowiem pracuje ona na chwał ę bo Ŝą i po Ŝytek ludzi. Rybołówstwo jako gał ąź gospodarki ludowej wła ściwie nie istnieje, chocia Ŝ w dalszym ci ągu praktykowany jest połów ryb metodami stosowanymi dawniej przez pradziadków, a obecnie uwa Ŝanymi za kłusownicze. Nieliczne ju Ŝ dzisiaj zwyczaje rybackie i przes ądy praktycznie nie s ą ju Ŝ przestrzegane. Wznoszone z fundacji gromady lub pojedynczych mieszka ńców krzy Ŝe i kapliczki przydro Ŝne spotykane przy wiejskich drogach s ą wyrazem religijno ści ludowej. Upami ętniaj ą one tragiczne wydarzenia i intencje fundatorów. Pod krzy Ŝami odprawiano modły i do krzy Ŝa na ko ńcu wsi odprowadzaj ą ciało zmarłego mieszka ńcy społeczno ści wiejskiej. Tradycyjnie pod krzy Ŝami świ ęcone jest jadło w Wielk ą Sobot ę w obrz ądku wschodnim. Z wi ększo ści ą krzy Ŝy zwi ązane s ą jakie ś opowie ści o mieszka ńcach wsi lub zdarzeniach zwi ązanych z jego fundowaniem. Na obszarach nadbiebrza ńskich szczególn ą czci ą otaczane s ą sanktuaria maryjnych w Krasnymborze, Rajgrodzie, W ąsoszu, Krypnie i Ró Ŝanymstoku, które przyci ągaj ą tysi ące wiernych nie tylko z pobliskich parafii, ale i z s ąsiednich diecezji. Ka Ŝde z tych cudownych miejsc posiada swoj ą legend ę zwi ązan ą z pojawieniem si ę czczonego wizerunku oraz opowiadania dotycz ące cudownych uzdrowie ń i nawróce ń. Najbardziej archaiczne zwyczaje funkcjonuj ą w Krypnie. Z tym sanktuarium zwi ązany jest zwyczaj wykonywania i ofiarowania na rzecz ko ścioła świec i wot woskowych si ęgaj ący czasów przedchrze ścija ńskich. Tradycj ą z pogranicza sztuki ludowej i obrz ędowo ści s ą funkcjonuj ące do dnia dzisiejszego w Lipsku i s ąsiednich miejscowo ściach zwyczaje malowania pisanek batikowych szpilk ą. Malowane na wydmuszkach pisanki w przeszło ści pełniły wa Ŝną rol ę obrz ędow ą, bowiem do dnia dzisiejszego ka Ŝdy chrze śniak musi dosta ć od swojej matki chrzestnej po parze pisanek. W Lipsku i w s ąsiednich gminach zachowała si ę tradycja pieczenia „korowaja” czyli świ ątecznego ciasta na świ ęta doroczne i rodzinne. Zale Ŝnie od przeznaczenia ciasta było ono zdobione rózg ą weseln ą lub symbolicznymi figurkami zwierz ąt.

38 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______Do kultury niematerialnej nale Ŝą wszelkiego rodzaju opowiadania i legendy. Niektóre zwi ązane s ą z postaciami historycznymi, np. Bon ą, Zygmuntem Augustem, Ja ćwingami, Szwedami, Stefanem Batorym. Do dnia dzisiejszego na Podlasiu w opowiadaniach starszych ludzi funkcjonuj ą echa tradycji świ ętych źródeł, drzew i kamieni. Niektóre z nich, uwa Ŝane za prawdziwe relacje o wydarzeniach z odległej przeszło ści wyja śniaj ą dzieje starych cmentarzysk, grodzisk, krzy Ŝy czy miejsc uwa Ŝanych za świ ęte. Zdecydowana wi ększo ść nazwisk i nazw miejscowych jest pochodzenia słowiańskiego, chocia Ŝ istniej ą dawne nazwy pochodzenia bałtyckiego. Udział Litwinów w osadnictwie terenów nad Biebrz ą oraz przynale Ŝno ść terenu w ró Ŝnych okresach do Wielkiego Ksi ęstwa Litewskiego i s ąsiedztwo geograficzne z Bałtami sprawiły, Ŝe dzi ś obok nazw geograficznych wyst ępuj ą tu nazwy bałtyckie, głównie litewskie. Do dnia dzisiejszego zachowały si ę ślady osadnictwa litewskiego w nazwiskach mieszka ńców takich jak Biruta, Chilmon, Jodczyk, Szkił ądź, Kirej, Szkirel, Suprynowicz i nazwach geograficznych takich jak Butrymowce, Downary, Ginie, Guzy, Jadeszki, Jaginty, Ja świły, Ja ćwie Ŝ, Jurasze oraz w nazwach rzek oraz mniejszych obiektów terenowych takich jak nazwy pól, uroczysk, ł ąk. Pochodzenia litewskiego s ą równie Ŝ nazwy rezginii czyli nosideł u Ŝywanych powszechnie do transportu siana, świre ń czyli spichlerz, kraheli czyli jednego z narz ędzi do obróbki włókna czy przetworów mi ęsnych (kumpiaki, kindziuki). Na całym terenie powszechnie u Ŝywany jest j ęzyk polski, ale starsi ludzie w gminach le Ŝą cych w górnym biegu Biebrzy u Ŝywaj ą jako języka domowego gwary białoruskiej. Pochodzenia białoruskiego s ą tam te Ŝ nazwiska, nazwy miejscowo ści i nazwy obiektów terenowych oraz nazwy gwarowe narz ędzi i budynków gospodarskich.

DZIEDZICTWO KULTURY GOSPODAROWANIA PRZESTRZENI Ą Ró Ŝne formy własno ści prywatnej i ró Ŝnorodno ść społeczna osadników spowodowała powstanie osad ró Ŝnego typu. Kształty wsi, jako wypadkowe działania wielorakich wpływów są nadzwyczaj ró Ŝnorodne. Samorzutne osadnictwo, które na obszarze zajmowanym pierwotnie przez Puszcz ę Grodzie ńsk ą trwało do połowy XVI stulecia, charakteryzowało się nieregularn ą zabudow ą i rozproszonym układem pól w śród terenów le śnych. Wsie były rozrzucone, dobra skarbowe wymieszane z własno ści ą prywatn ą i ko ścieln ą, a wszystko to poł ączone z ró Ŝnym rodzajami świadcze ń nale Ŝnych wła ścicielowi gruntu utrudniało prowadzenie racjonalnej gospodarki. W drugiej połowie XVI w. i na pocz ątku wieku XVII w. przeprowadzono wielk ą reform ę agrarn ą, zwan ą pomiar ą włóczn ą, która uporz ądkowała stosunki prawne i administracyjne na nast ępne stulecia. Polegała ona na komasacji gruntów rozproszonych w śród ró Ŝnych wła ścicieli, oddzieleniu dóbr prywatnych od skarbowych i ko ścielnych, wprowadzeniu trójpolówki, scaleniu osadnictwa i wymierzeniu gruntów pod nowo zakładane wsie, folwarki i miasteczka. Wprowadzony wówczas system osadniczy na niektórych terenach dotrwał do dnia dzisiejszego.

39 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______Podczas pomiary grunty ka Ŝdej wsi dzielono na cztery pola, z których trzy przeznaczano pod upraw ę, a tzw. niw ę domow ą lub nawsie pod zabudow ę. Powstawały w ten sposób gospodarstwa o powierzchni około jednej włóki, czyli 30-36 morgów oraz sie ć folwarków feudalnych lokowanych na najlepszych gruntach. Zamiarem realizatorów reformy był równy podział pól pomi ędzy wła ścicieli. Osoby zamo Ŝne, dysponuj ące wi ększym inwentarzem brały po 2-3 włóki gruntu, a ubo Ŝsi mniej ni Ŝ włók ę. Nawsie pod zabudow ę dzielono na tyle pasów, ile wie ś miała włók lub osadników, tworz ąc w ten sposób działki siedliskowe o wymiarach 20-40 m na 100-150 m oparte węŜ szym ko ńcem o główn ą ulic ę wiejsk ą. Ten rodzaj rozplanowania wsi zwany szeregówk ą miał zabudow ę z jednej lub z obu stron drogi. Przy drodze znajdowała si ę chałupa, za któr ą wznoszono budynki gospodarcze dla zwierz ąt. Cało ść składała si ę z długiego ci ągu w ąskich budynków przykrytych wspólnym dachem, za którymi znajdował si ę ogród, podwórze i sad. Za podwórzem gromadzono pasz ę i zbo Ŝe najpierw w stogach, brogach i szopach, a w okresie pó źniejszym w stodołach. Za stodoł ą biegła droga zastodolna, która oddzielała nawsie od pól. W tym układzie zabudowy wsi po jednej stronie drogi dom mógł by ć oddzielony od chlewów i stodoły ogrodem. Wsie szeregówki mogły te Ŝ mie ć zagrody z zabudowaniami po obu stronach drogi. Z jednej strony drogi stały budynki mieszkalne z pomieszczeniami dla zwierz ąt, a z drugiej stodoła i pozostałe budynki gospodarcze. Siedliska mogły te Ŝ le Ŝeć przemiennie tj. naprzeciw zagrody zabudowanej jednostronnie było siedlisko bez budynków, a wolne place były obok zagrody z tej samej strony drogi. Wsie szeregówki powstawały w dobrach królewskich i w wielkich maj ątkach ziemskich, poło Ŝonych na terenie dawnego Wielkiego Ksi ęstwa Litewskiego. Nie było ich w okolicach zamieszkałych przez drobn ą szlacht ę mazowieck ą. Tworzenie gospodarstw kolonijnych spowodowało rozg ęszczenie siedlisk, a wi ększo ść wsi nie ma skupionej zabudowy. Szczególny rodzaj zabudowy ma wie ś Jagłowo poło Ŝona w śród bagien nad Biebrz ą. Linia stodół oddziela wie ś od rzeki, a domy nie stoj ą przy obecnej, głównej drodze wiejskiej, tylko oddalone s ą od drogi i odgrodzone polami i budynkami gospodarczymi. Zakładane po XVI wieku wsie miały zagrody z zabudowaniami po obu stronach drogi. W okresie pó źniejszym podziały i rozdrobnienie gospodarstw, które nast ąpiły po uwłaszczeniu chłopów, parcelacje maj ątków ziemskich, rozdrobnienie gruntów i komasacje zatarły pierwotne układy osadnicze. Pod wzgl ędem układów przestrzennych wsie maj ą przewa Ŝnie charakter ulicówek i wielodro Ŝnic. Sporadycznie wyst ępuje szeregówka. Po oczynszowaniu chłopów i tworzenie gospodarstw kolonijnych nast ąpiło rozg ęszczenie siedlisk, a wi ększo ść wsi oprócz zwartej zabudowy ma osady kolonijne. Wydzielano wówczas tereny wspólnot wiejskich, w śród których były wspólne pastwiska, lasy, grunty na szkoł ę, tereny do kopania Ŝwiru i gliny. Przysiółek zwi ązany z osadnictwem drobnoszlacheckim przybiera formę przysiółka bezkształtnego lub przysiółka placowego. Przysiółki zło Ŝone z paru lub wielu zagród tworzyły pojedyncze osiedla, niekiedy nosz ące nazw ę wła ściciela. W wyniku rozrastania si ę rodu tworzyły za ścianki posiadaj ące nazwy dwuczłonowe. Pierwszy człon nazwy, wspólny dla wszystkich przysiółków wywodz ących si ę od jednego zało Ŝyciela zawiera nazw ę rodu lub zawołania np. Łempice, Kulesze, Gnaty, Chojnowo, który z czasem stał si ę podstaw ą tworzenia nazwisk szlacheckich. Drugi człon nazwy okre ślał poło Ŝenie wsi np. Le śne, Strumianka, Awissa, brał nazw ę od przydomka gał ęzi rodu np. Michały, Marki lub okre ślał kolejno ść zakładania osad na

40 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______przykład: Stare, Nowa, Wypychy. Zagrody w przysiółkach nie zajmuj ą całego nawsia, ale pomi ędzy budynkami znajduj ą si ę wolne place przeznaczone na pastwiska, sady i ogrody. Stara zabudowa drewniana w przysiółkach drobnoszlacheckich wydawała si ę chaotyczna, ale w rzeczywisto ści tak nie było. Rozmieszczenie budynków podporz ądkowane było pewnym regułom, z których najwa Ŝniejsze to oddzielne stawianie budynków mieszkalnych od pozostałych budynków gospodarczych, frontowe lub szczytowe usytuowanie domu do ulicy oraz ustawienie frontu budynku mieszkalnego na stron ę nasłonecznion ą. Przy ró Ŝnorodnych kształtach przysiółków powstawały zagrody o szeroko ści 20-30 m i długo ści nawet do 100 m. Budynki mieszkalne wyodr ębnione od zabudowy gospodarczej były od niej oraz od ulicy oddzielone ogródkiem kwiatowym lub warzywnym i drzewami. Wielko ść zagrody oraz ilość i wielko ść budynków były miernikiem zamo Ŝno ści ich wła ścicieli. Zało Ŝenia dworskie, czyli o środki dóbr prywatnych, klucze dóbr królewskich, folwarki i osady pleba ńskie zwi ązane w przeszło ści z du Ŝą własno ści ą ziemsk ą, typow ą dla terenów rolniczych spotykane s ą głównie na terenach o starym osadnictwie. Dwór wraz z zabudowaniami tworzył jedn ą osad ę o du Ŝej powierzchni, która nie była poł ączona z zagrodami wsi. Dwory b ędące ośrodkami du Ŝych dóbr licz ących po par ę i wi ęcej wsi posiadały folwarki, które miały skromniejszy program przestrzenny. Zało Ŝenia dworskie składały si ę zazwyczaj z trzech wydzielonych zespołów: budynku mieszkalnego wła ściciela czyli dworu, zespołu budynków gospodarczych lokowanych w pewnym oddaleniu od dworu oraz oprawy krajobrazowej. Dwory lokowano na lekkich wzniesieniach od strony nasłonecznionej, a na przedłu Ŝeniu zbocza znajdował si ę sad otoczony szpalerem drzew, najcz ęś ciej lip, które chroniły drzewa w sadzie od przymrozków i wiatru. Układ dro Ŝny nie zawsze był regularny, a wychodz ące z dworu drogi obsadzone lipami prowadziły do najbli Ŝszej świ ątyni, miasteczka i sąsiadów. Przy dworze z reguły znajdował si ę zespół stawów rybnych, przy których czasem stał młyn wodny. Opraw ę krajobrazow ą uzupełniały stoj ące przy drogach murowane kapliczki fundowane przez wła ścicieli ziemskich. Na terenach nadbiebrza ńskich wyst ępuj ą miasteczka o zabudowie zakładanej na regularnym planie prostok ątnych placów i prostych ulic, czego przykładem jest układ urbanistyczny Lipska, W ąsosza, Radziłowa, Lipska, czasem z układem podwójnych rynków tak jak w Goni ądzu i Szczuczynie. Zawsze jednak dawne miasteczka, których układy urbanistyczne w wi ększo ści podlegaj ą ochronie konserwatorskiej kształtowane były przez okre ślone warunki historyczne. W przypadku Szczuczyna były to środki finansowe i wizja wła ścicieli miasta, w Lipsku o jego kształcie urbanistycznym decydowała władza króla i poło Ŝenie miasta przy dawnych traktach i rzece. W XIX stuleciu le Ŝą ce przy kolei miasteczka podlaskie zacz ęły rozbudowywa ć si ę w kierunku tego nowego środka transportu, a rozbudowa zmieniła pierwotne układy urbanistyczne z dominacj ą centralnego rynku lub placu. Podobny wpływ miała budowa zakładów przemysłowych. Regularne plany urbanistyczne miały miasteczka zakładane od podstaw lub w podobny sposób przebudowywane. Miejscowo ści powstaj ące w wyniku awansu administracyjnego przewa Ŝnie rozrastały si ę wzdłu Ŝ głównej ulicy.

41 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______

POCZUCIE TO śSAMO ŚCI KULTUROWEJ MIESZKA ŃCÓW Na ziemiach poło Ŝonych nad Biebrz ą wykształcił si ę wyra źny podział na trzy zasadnicze rejony, a kryterium tego wyboru okre śla historyczna przynale Ŝno ść polityczna, administracyjna i ko ścielna, pochodzenie osadników, stopie ń przemieszania etnicznego i dawna struktura społeczna. Cz ęść poło Ŝon ą na zachód od Biebrzy i rzeki Ełk, le Ŝą cą w granicach historycznego Mazowsza zasiedliła w XVI wieku drobna szlachta mazowiecka i mazowieccy chłopi. W przeszło ści i obecnie były to tereny jednolite etnicznie, zamieszkałe przez ludno ść wyznaj ącą jedn ą religi ę. Do tych terenów zaliczy ć mo Ŝna równie Ŝ gminy Bargłów Ko ścielny i Rajgród. Świadomo ść narodowa chłopów kształtowała si ę tutaj stopniowo. W zró Ŝnicowanym stanowo społecze ństwie znacznie wa Ŝniejsza była pozycja społeczna i maj ątkowa, ni Ŝ poczucie świadomo ści narodowej. Świat chłopa ograniczał si ę do granic parafii lub najbli Ŝszego miasteczka, a ludno ść wiejska identyfikowała si ę z grup ą lokaln ą, która obejmowała z reguły mieszka ńców kilku lub kilkunastu miejscowo ści. Nazwy tych grup nadawane przez s ąsiadów powstawały czasem od przezwisk, charakterystycznych cech gwary. Ziemie gmin biebrza ńskich le Ŝą ce na wschód od linii Biebrzy, biegn ącej od Wizny do Sztabina cechowało zró Ŝnicowane etnicznie i wyznaniowo osadnictwo. Mieszkańcy tych gmin uwa Ŝaj ą si ę za Polaków wyznania rzymskokatolickiego, a historyczne osadnictwo było wieloetniczne, zró Ŝnicowane wyznaniowo i społecznie. W świadomo ści starszych mieszka ńców funkcjonuje tradycja podziału na wsie zamieszkałe przez drobn ą szlacht ę i chłopów. Funkcjonuj ą równie Ŝ nazwy niektórych grup lokalnych, z których cz ęść nie jest zwi ązana z j ęzykiem polskim: Rusiny, Szkocie, Łabukie, Dziekały, śołtobruszniki. Z tradycj ą historyczn ą zwi ązane s ą nazwy Polszcza, Litwa, Krolestwo, Korona, Polska Strona i nie oznaczaj ą one bynajmniej pa ństwowej nazwy własnej, ale okre ślano w ten sposób grup ę kilku lub kilkunastu wsi le Ŝą cych za granic ą. Mieszka ńców tych wsi zwano Koruniakami, Podkoruniakami, Zapuszczanami, Puszczakami, Zapolcami, Mazurami. Trzeci ą grup ę stanowi ą mieszka ńcy poło Ŝonych najbardziej na wschód gmin biebrza ńskich, zró Ŝnicowanych etnicznie i wyznaniowo, czyli gmin Nowy Dwór, D ąbrowa Białostocka, Sidra i Janów. Niektórzy z mieszka ńców tych gmin w Ŝyciu codziennym posługuj ą si ę gwar ą j ęzyka białoruskiego i s ą wyznania prawosławnego. Ich przodkowie byli unitami. J ęzykiem „prostym”, „tutejszym”, czyli gwar ą białorusk ą posługuj ą si ę zarówno katolicy jak i prawosławni. Niektórzy z nich uwa Ŝaj ą si ę za Białorusinów, a cz ęść jest Polakami wyznania prawosławnego. Odr ębn ą grup ę, tragicznie do świadczon ą w czasie ostatniej wojny tworzyła diaspora Ŝydowska. Jej członkowie zawsze byli uwa Ŝani, z ró Ŝnych powodów za obcych. Ró Ŝnili si ę od chrze ścijan nie tylko wyznaniem, ale i rodzajem zaj ęć , j ęzykiem i zawsze rzucaj ącą si ę w oczy odr ębno ści ą. Dawniej podkre ślane i znacz ące poczucie to Ŝsamo ści kulturowej w czasach współczesnych nie straciło na znaczeniu. W małych społeczno ściach świat współczesnego

42 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______mieszka ńca podlaskiej wsi i miasteczka nie jest ju Ŝ małym światem dawnego wło ścianina, ale w dalszym ci ągu ceni si ę poczucie przynale Ŝno ści do wspólnoty grupy lokalnej.

WALORY KULTUROWE JAKO INSPIRACJA PRZEDSI ĘBIORCZO ŚCI LOKALNEJ Wykorzystanie walorów kulturowych gminy maj ące na celu rozwój przedsi ębiorczo ści powinny koncentrowa ć si ę na kultywowaniu tradycji i historii małych ojczyzn, kształtowaniu postaw tolerancji dla zró Ŝnicowania wyznaniowego, stanowego, etnicznego i j ęzykowego na terenach biebrza ńskich oraz przeciwdziałaniu zanikowi odr ębno ści regionalnej. Działalno ść tego rodzaju miałaby na celu kształtowanie poczucia wspólnoty lokalnej i regionalnej opartej o zasady tolerancji oraz doceniania przez nich atrakcyjno ści walorów przyrodniczych i kulturowych. Takie same działania skierowane poza obszar regionu maj ą podnosi ć atrakcyjno ść gmin, wyró Ŝnia ć i zaspokaja ć zainteresowanie terenami o wyra źnie okre ślonej odr ębno ści kulturowej, stanowej, etnicznej i wyznaniowej. Walory kulturowe powinny sta ć si ę produktem, który mieszka ńcy otrzymuj ą za darmo i który mo Ŝna sprzeda ć osobom z zewn ątrz w formie produktu ruchu turystycznego. Wyró Ŝni ć mo Ŝna nast ępuj ące grupy walorów kulturowych: architektura, zwyczaje, obrz ędy i umiej ętno ści, rzemiosło i kultywowanie tradycji. Architektura Wi ększo ść tradycyjnych budynków mieszkalnych i gospodarczych, równie Ŝ tych uj ętych w spisie Z abytków architektury i budownictwa osi ągn ęła lub przekroczyła wiek, który z technicznego punktu widzenia kwalifikuje je do rozbiórki. Obiekty budownictwa wiejskiego stanowi ące zdecydowan ą wi ększo ść zabytków s ą rozproszone. Budynki te znajduj ą si ę w złym stanie technicznym, a mo Ŝliwo ści ich adaptacji do współczesnych funkcji u Ŝytkowych są bardzo ograniczone. Warto ść zabytkowa wi ększo ści obiektów na obszarze biebrza ńskim ma wymiar lokalny, a ich wła ściciele i u Ŝytkownicy nie zawsze s ą zainteresowaniu w utrzymaniu tej zabudowy. Obecny stan techniczny budynków, technika ich wykonania, u Ŝyte materiały, brak wyposa Ŝenia i instalacji oraz mała kubatura sprawiaj ą, Ŝe mo Ŝliwo ści przetrwania wszystkich obiektów s ą znikome. Z dotychczasowych do świadcze ń wiadomo, Ŝe znajduj ące si ę na terenach wiejskich zabytki budownictwa ludowego maj ą niewielkie szanse na przetrwanie, a w miar ę skutecznej ochronie podlegaj ą budowle dworskie, sakralne i obiekty w zespołach miejskich. Nale Ŝy czyni ć starania, aby zachowa ć przynajmniej cz ęść zabytkowych budynków i adaptowa ć je dla potrzeb obsługi ruchu turystycznego lub jako obiekty letniskowe. W strefach obj ętych ochron ą konserwatorsk ą istniej ą ograniczenia zabudowy. Podobne zasady kształtowania architektury regionalnej powinny obowi ązywa ć na obszarach chronionych. Zwyczaje, obrz ędy, umiej ętno ści Obsługa ruchu turystycznego wymaga zaprezentowania ciekawostek regionalnych i stworzenie mo Ŝliwo ści uczestniczenia w pracach w gospodarstwie, pracach polowych i innych działaniach zwi ązanych z Ŝycie na wsi tj. wyrób serów, masła, wyplatanie koszy,

43 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______tkanie chodników ze szmat, ludowych dywanów, haftowanie, wyrób niecek, kadłubów, naczy ń ze słomy, prz ędzenie wełny, wyrób paj ąków ze słomy, wianków i równianek do świ ęcenia w ko ściele, barwienie jaj i wełny w barwnikach naturalnych. Zachowały si ę narz ędzia i sprz ęty do wykonywania tych prac i s ą ludzie, którzy potrafi ą je wykonywa ć. Dla potencjalnego turysty czy wczasowicza wa Ŝna jest mo Ŝliwo ść uczestniczenia w pracach dawno zapomnianych lub wykonanie własnor ęcznie pami ątkowego przedmiotu. Dziedzictwem kulturowym jest historia regionu pokazana na przykładzie konkretnych zabytków, w tym i tych zgromadzonych w Izbie Regionalnej, ró Ŝnego rodzaju legendy, opowiadania. Zapoznaniem si ę z tradycj ą jest inny rozkład dnia, cz ęsto poł ączony z rannym wstawaniem i pomoc ą w pracach gospodarskich. Odr ębn ą dziedzin ą umiej ętno ści s ą czynno ści zwi ązane z przygotowaniem potraw regionalnych, z miejscowych surowców i według starych technologii. Rzemiosło Spo śród tradycyjnych rzemiosł znaczenie gospodarcze mo Ŝe mie ć ciesielstwo i stolarstwo, które wykorzystuje materiały miejscowe posługuj ąc si ę w du Ŝej mierze tradycyjnymi technikami. Jako uzupełnienie tych dziedzin rzemiosła zwi ązanych z budownictwem na uwag ę zasługuje kamieniarstwo budowlane. Ka Ŝda gmina posiada zasoby głazów narzutowych, które mog ą słu Ŝyć jako materiał na fundamenty budynków i ogrodzenia. Na szczególn ą uwag ę zasługuj ą funkcjonuj ące do czasów współczesnych o środki rzemiosł ludowych tkactwo dwuosnowowe w okolicach Janowa, wyrób pisanek w Lipsku. Rzemiosła te stały si ę produktami markowymi, które wyró Ŝniaj ą te gminy spo śród innych. Kultywowanie dziedzictwa Zwyczaje, dawne obrz ędy oraz umiej ętno ści powoli s ą ju Ŝ zapominane i cz ęsto oceniane negatywnie przez członków społeczno ści wiejskiej. Wa Ŝne jest utrzymanie tego dziedzictwa i kultywowanie tradycji poprzez programy edukacyjne dla dzieci, organizowania festynów oraz pokazów obrz ędów i zanikaj ących rzemiosł, gromadzenie materiałów w postaci legend, opowie ści, opisów zwyczajów wiejskich. Odr ębnym zagadnieniem pozostaje nauka wykonywania tradycyjnych prac w gospodarstwie wiejskim dla wła ścicieli gospodarstw agroturystycznych.

44 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______2 ŚRODOWISKO SPOŁECZNE W obr ębie środowiska społecznego uwzgl ędnione zostały czynniki takie jak: charakterystyka ludno ści, warunki Ŝycia i środowisko kulturowe. Ludno ść została sklasyfikowana na podstawie struktury, w której uwzgl ędniono wiek, płe ć i aktywno ść zawodow ą, migracje i cechy psychospołeczne.

DEMOGRAFIA Rozpatruj ąc struktur ę demograficzn ą ludno ści zamieszkuj ącej obszar funkcjonalny dorzecza Biebrzy, wzi ęto pod uwag ę struktur ę płci, tempo przyrostu naturalnego, śmiertelno ść i starzenie si ę ludno ści oraz migracj ę. Analizuj ąc zjawisko migracji zwrócono uwag ę na przemieszczenia ludno ści w ruchu wewn ętrznym i z zagranicy. Obszar funkcjonalny dorzecza Biebrzy zajmuje 22.7 % powierzchni województwa podlaskiego, te za ś stanowi 6,5 % powierzchni Polski.

Tab.7 Demografia na obszarze dorzecza Biebrzy

obszar dorzecza DANE DEMOGRAFICZNE Polska województwo Biebrzy

powierzchnia w km 2 312 685 20 180 4 589

ludno ść na 1 km 2 124 61 36

ogółem 38 648 766 1 222 011 165 405

męŜ czy źni stan na 31 XII 18 776 881 600 495 83 370,0

kobiety stan na 31 XII 19 871 885 621 516 82 435

kobiety na 100 m ęŜ czyzn 106 103,5 99

przyrost naturalny 10 320 278 -148

ludno ść w wieku przedprodukcyjnym 9 304 735 313 100 44 869

ludno ść w wieku produkcyjnym 23 654 888 714 059 91 990

ludno ść w wieku poprodukcyjnym 5 684 588 193 969 28 844

ludno ść w wieku nieprodukcyjnym na 1000 osób w 634 710 801 wieku produkcyjnym

napływ - 15 748 1 978 Migracje odpływ - 16 722 2 808 1999 saldo - -974 -830

Źródło: Rocznik statystyczny Rzeczpospolitej Polskiej 2001 rok, GUS, Warszawa 2001; Rocznik statystyczny województwa podlaskiego 2000, GUS, Warszawa 2001; Ankieta informacyjna do „Programu ekorozwoju miast i gmin dorzecza Biebrzy” – Urz ąd Gminy

45 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______Saldo migracji na obszarze funkcjonalnym dorzecza Biebrzy wynosi –830, niewiele ró Ŝni ąc si ę od salda migracji w województwie, które wynosi –974. Patrz ąc na nast ępuj ące wielko ści: liczba ludno ści w wieku nieprodukcyjnym na 1000 osób w wieku produkcyjnym oraz przyrost naturalny nale Ŝy stwierdzi ć, i Ŝ ludno ść zamieszkuj ąca teren funkcjonalny dorzecza Biebrzy jest ludno ści ą starzej ącą si ę.

Rys.2 Prognoza demograficzna w latach 2005 – 2030

171 000 39 200 170 000 39 000

ca obszar 169 000 38 800 ą 168 000 38 600 ci w Polsce

167 000 38 400 ś 166 000 38 200 ci ci zamieszkuj ś 165 000 38 000 dorzecza dorzecza Biebrzy 164 000 37 800

163 000 37 600 Liczba ludno

Liczba ludno 162 000 37 400 1990 1995 2000 2005 2010 2015 2020 2025 2030

obszar Dorzecza Biebrzy Polska w tys

Źródło: Rocznik statystyczny Rzeczpospolitej Polskiej 2001 rok, GUS, Warszawa 2001; Ankieta informacyjna do „Programu ekorozwoju miast i gmin dorzecza Biebrzy” – Urz ąd Gminy

Współczynnik aktywno ści zawodowej obliczono jako udział aktywnych zawodowo w ogólnej liczbie ludno ści. Współczynnik ten dla obszaru funkcjonalnego dorzecza Biebrzy wynosi 55,62 %, za ś w województwie podlaskim – 58,43 % (współczynnik na poziomie krajowym). Najni Ŝszy współczynnik aktywno ści zawodowej maj ą gminy Wizna i Ja świły – do 51%, za ś najwy Ŝszy powy Ŝej 60 % gmina D ąbrowa Białostocka i miasto Grajewo.

BEZROBOCIE W strukturze zatrudnienia uwzgl ędniono aktywno ść zawodow ą mieszka ńców gmin dorzecza Biebrzy ze wzgl ędu na płe ć, wiek i wykształcenie. Nale Ŝy pami ęta ć, Ŝe stosunek liczby osób niepracuj ących do liczby osób zatrudnionych jest miernikiem obci ąŜ enia ekonomicznego regionu. Dane dotycz ąe poziomu bezrobocia na terenie obszaru dorzecza Biebrzy zestawiono w tabeli poni Ŝej (tab.8).

46 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______Tab.8 Bezrobocie na obszarze gmin dorzecza Biebrzy

obszar dorzecza wyszczególnienie Polska województwo Biebrzy

liczba bezrobotnych 2 825 000 84 000 11 396

liczba bezrobotnych kobiet 1 466 000 44 000 5 500

pracuj ący ogółem (bez rolnictwa 8 170 747 200 814 15 406 indywidualnego)

pracuj ący ogółem kobiety 3 939 310 104 257 3 151

stopa bezrobocia 11,94% 11,76% 12,39%

ogółem pracuj ący w 1999 (w tys.) 14 941 503 283

Źródło: Rocznik statystyczny Rzeczpospolitej Polskiej 2001 rok, GUS, Warszawa 2001; Rocznik statystyczny województwa podlaskiego 2000, GUS, Warszawa 2001; Ankieta informacyjna do „Programu ekorozwoju miast i gmin dorzecza Biebrzy” – Urz ąd Gminy

Stopa bezrobocia na obszarze dorzecza Biebrzy jest wy Ŝsza ni Ŝ w całym województwie i kraju wynosi 12,39%, w gminie Lipsk przekracza nawet 20 %.

POMOC SPOŁECZNA Głównymi problemami społecznymi wyst ępuj ącymi na obszarze funkcjonalnym dorzecza Biebrzy, wskazanym w ankietach wypełnianych przez władze gminne, s ą alkoholizm i zaniedbanie. Istotny wpływ na te problemy ma niezaradno ść Ŝyciowa mieszka ńców i spowodowane tym niskie dochody. Przest ępczo ść i bezdomno ść jest zjawiskiem marginalnym, wskazanym tylko przez niektóre władze gminne. Zakres zapotrzebowania na pomoc społeczn ą z roku na rok wzrasta w miar ę ubo Ŝenia społecze ństwa. W gminie pomoc społeczna staje si ę jednym z głównych priorytetów polityki samorz ądowej. Narastaj ącym problemem s ą ci ągle niedostateczne fundusze przeznaczone na tą działalno ść . W ka Ŝdej z 25 gmin dorzecza Biebrzy działaj ą Gminne i Miejskie O środki Pomocy Społecznej. Na terenie gminy Ja świły działa równie Ŝ Dom Spokojnej Staro ści Kombatantów we wsi Mociesze. Ośrodki Pomocy Społecznej udzielaj ą wsparcia osobom potrzebuj ącym w formie zasiłków stałych, okresowych i z tytułu macierzy ństwa. Współfinansuj ą równie Ŝ do Ŝywianie dzieci w szkołach oraz udzielaj ą pomocy rzeczowej. W Polsce najwi ęcej osób korzysta z pomocy w formie zasiłków jak równie Ŝ do Ŝywiania. Równie Ŝ gminy dorzecza Biebrzy udzielaj ą przede wszystkim pomocy w takiej

47 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______formie. Nieliczne gminy, takie jaki D ąbrowa Białostocka, Jasionówka, Knyszyn, Mo ńki posiadaj ą świetlice środowiskowe.

INFRASTRUKTURA SPOŁECZNA EDUKACJA Na obszarze funkcjonalnym dorzecza Biebrzy wychowanie dzieci ma miejsce przedszkolach, szkołach podstawowych, oddziałach przedszkolnych zlokalizowanych przy szkołach, gimnazjach i szkołach średnich. Z dniem 1 wrze śnia 1999 r. rozpocz ęto wprowadzanie reformy ustroju szkolnego, której zasady reguluje ustawa z dnia 8 stycznia 1999 r. W roku szkolnym 1999/2000 w miejsce dotychczasowych o śmioletnich szkół podstawowych powstały sze ścioletnie szkoły podstawowe i trzyletnie gimnazja, w których nauka jest obowi ązkowa. Dane liczbowe dotycz ące liczby placówek o światowych i liczby ucz ących si ę w nich dzieci i młodzie Ŝy zestawiono w tabeli poni Ŝej (tab.9):

Tab.9 Edukacja na obszarze dorzecza Biebrzy

obszar dorzecza wyszczególnienie Polska województwo Biebrzy

liczba placówek 428 6 2 śłobki liczba dzieci 29 866 663 39

liczba placówek 8 430 174 20

Przedszkola liczba miejsc w przedszk. 711 370 19 060 1 221

dost ęp do Internetu b.d b.d 1

liczba placówek 15 986 610 111

liczba dzieci 3 168 551 108 798 15 453 Szkoły liczba dzieci dowo Ŝonych b.d b.d 4 122 podstawowe Do Ŝywianie b.d b.d 4 589

dost ęp do Internetu b.d b.d 36

liczba placówek 5 542 180 29

liczba dzieci 1 159 578 40 043 7 679

Gimnazja liczba dzieci dowo Ŝonych b.d b.d 3 100

do Ŝywianie b.d b.d 1 434

dost ęp do Internetu b.d b.d 22

liczba placówek 2 292 72 14

Szkoły średnie liczba dzieci 1 159 578 32 794 5 787

dost ęp do Internetu b.d b.d 9 48 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______

Inne liczba placówek 7 907 222 4 liczba dzieci 1 495 497 47 490 303

Źródło: Rocznik statystyczny Rzeczpospolitej Polskiej 2001 rok, GUS, Warszawa 2001, Rocznik statystyczny województwa podlaskiego 2000, GUS, Warszawa 2001, Ankieta informacyjna do „Programu ekorozwoju miast i gmin dorzecza Biebrzy” – Urz ąd Gminy

W szkołach podstawowych średnia liczba dzieci ucz ąca si ę w jednej szkole wynosi 139, w województwie 178 dzieci, za ś w Polsce 198 dzieci. Sytuacja ta zwi ązana jest z mał ą wska źnikiem zaludnienia na 1 km 2, jak równie Ŝ faktem Ŝe na terenie obszaru dorzecza Biebrzy nie ma wi ększych skupisk ludno ści. Du Ŝa liczba dzieci jest dowo Ŝona do szkół. W gminie Bargłów Ko ścielny do szkół podstawowych dowo Ŝonych jest ponad 90 % dzieci, za ś w gminach Sztabin, Grajewo (gmina wiejska), Radziłów, Przytuły, Wizna, Janów i Korycin dowo Ŝonych jest ponad 50 % dzieci ucz ęszczaj ących do szkół podstawowych. W Bargłowie Ko ścielnym i Grajewie powy Ŝej 90 % dzieci ucz ęszczaj ących do gimnazjów korzysta gimnazjów korzysta z transportu szkolnego. Sztabin, Radziłów, W ąsosz, Przytuły, Wizna, Goni ądz, Jasionówka, Trzcianne, Korycin, Janów i Nowy Dwór dowo Ŝą do gimnazjów powy Ŝej 50 % dzieci. Z do Ŝywiania w szkołach podstawowych w obszarze Dorzecza Biebrzy korzysta około 30% uczniów, za ś w gimnazjach około 19%. Powy Ŝej 50 % dzieci ze szkół podstawowych jest do Ŝywiana w gminach: Grajewo (gmina wiejska), Przytuły, D ąbrowa Białostocka, Sztabin, Janów, Lipsk, Suchowola, oraz Korycin i Nowy Dwór. W gminach Sztabin i Korycin z do Ŝywiania w gimnazjum korzysta powy Ŝej 50 % dzieci, za ś w gminach Przytuły i Nowy Dwór korzysta wi ęcej ni Ŝ 90 % dzieci.

SŁU śBA ZDROWIA DąŜ enie do wzrostu skuteczno ści opieki nad pacjentem przy optymalnym wykorzystaniu środków finansowych, ludzkich i rzeczowych, powoduje Ŝe wzrasta znaczenie dost ępno ści i jako ści świadcze ń oraz ci ągło ść opieki. Z tego powodu wynika wzrastaj ące znaczenie instytucji lekarza rodzinnego. W wi ększo ści gmin obszaru funkcjonalnego dorzecza Biebrzy działaj ą ośrodki zdrowia oraz prowadz ą praktyk ę lekarze rodzinni (tab.10).

49 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______Tab.10 Słu Ŝba zdrowia na obszarze dorzecza Biebrzy

obszar dorzecza wyszczególnienie Polska województwo Biebrzy

Ośrodki zdrowia 2 503 124 30

Szpitale 716 24 5

Pogotowia b.d b.d 3

Gabinety lekarza rodzinnego b.d b.d 27

Prywatne praktyki lekarskie b.d b.d 49

Apteki 8 318 258 24

Źródło: Rocznik statystyczny Rzeczpospolitej Polskiej 2001 rok, GUS, Warszawa 2001, Rocznik statystyczny województwa podlaskiego 2000, GUS, Warszawa 2001, Ankieta informacyjna do „Programu ekorozwoju miast i gmin dorzecza Biebrzy” – Urz ąd Gminy

W wi ękoszo ści gmin wyposa Ŝenie o środków zdrowia jest niewystarczaj ące. Nieco lepiej sytuacja wygl ąda w gminach: Ja świły, Knyszyn, Korycin i Wizn ę. Pogotowie ratunkowe posiadaj ą gminy Grajewo, Nowy Dwór i Suchowola.

BEZPIECZE ŃSTWO Zapobieganie przest ępczo ści i jej zwalczanie oraz przywracanie ładu i poczucia bezpiecze ństwa nale Ŝy do podstawowych obowi ązków władz i policji. Głównym problemem nękaj ącym słu Ŝby dbaj ące o bezpiecze ństwo mieszka ńców s ą niedostateczne środki finansowe. Celem działalno ści władz gminnych w tym kierunku jest zwi ększanie poczucia bezpiecze ństwa społeczno ści lokalnych poprzez wzrost efektywno ści działania słu Ŝb publicznych i działania prewencyjne. O bezpiecze ństwo publiczne w gminach zlokalizowanych na obszarze funkcjonalnym dorzecza Biebrzy dbaj ą policja i Ochotnicza Stra Ŝ Po Ŝarna. Jednak wyposa Ŝenie tych słu Ŝb jest nadal niewystarczaj ące. Przest ępczo ść jest zauwa Ŝalnym problemem głównie w gminach Jedwabne, Krypno, Szczuczyn i Sztabin.

DZIAŁALNO ŚĆ KULTURALNA Istotnym aspektem strefy społecznej jest szeroko poj ęte środowisko kulturowe. Cechy przestrzeni kulturowej wyznaczaj ą kultywowane tradycje kulturalne, kompleksy kulturowe, pomniki dziedzictwa oraz obiekty o szczególnych warto ściach dla społeczno ści lokalnych. Na analizowanym obszarze we wszystkich gminach istniej ą biblioteki i gminne ośrodki kultury oraz boiska przy obiektach szkolnych. W wi ększo ści gmin działaj ą tak Ŝe zespoły folklorystyczne. 50 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______Mieszka ńcy gminy Goni ądz kultywuj ą tradycje lokalne. Działa Zespół Taneczny Folklorystyczny przy LO w Goni ądzu „Biebrza” oraz organizowane s ą jarmarki poniedziałkowe. Działaj ą tu równie Ŝ arty ści ludowi i rzemie ślnicy zajmuj ący si ę tkactwem dywanów, wikliniarstwem i rze źbą w drewnie. Na terenie gminy Ja świły organizowane s ą od kilku lat imprezy kulturalne, takie jak: zawody w ędkarskie o zasi ęgu wojewódzkim, zawody stra Ŝackie, obchody rocznicy powstania OSP. W Ja świłach działa zespół ludowy „K ądzielnica” i dzieci ęcy zespół kol ędniczy przy Szkole Podstawowej. Mieszka ńcy gminy Ja świły kultywuj ą obrz ęd kol ędniczy – chodzenie z gwiazd ą i z szopk ą oraz tradycyjne rzemiosło – tkactwo artystyczne (dywany, kilimy) –Ja świły, Brzozowa, Romejki, Rutkowskie Du Ŝe; kowalstwo artystyczne – Brzozowa, Dzi ęciołowo, Ja świły; plecionki ze słomy – Ja świły. W Ja świłach mieszka te Ŝ twórczyni ludowa – poetka Melania Burzy ńska. Na terenie gminy Jasionówka organizowane s ą imprezy kulturalne, takie jak: Wojewódzki Przegl ąd „Strachy w tradycji ludowej”, Powiatowy Przegl ąd Piosenki Przedszkolnej. Na terenie gminy działa Młodzie Ŝowa Orkiestra D ęta. W Jasionówce odbywaj ą si ę jarmarki: w poniedziałek przed środ ą popielcow ą, we wtorek po Św. Trójcy i we wtorek po Wszystkich Świ ętych. Jarmarki słyn ą z handlu ko ńmi, po które przyje ŜdŜaj ą kupcy nawet z drugiego kra ńca Polski. Najwa Ŝniejsze z imprez organizowanych w gminie Knyszyn to Dni Knyszyna, Sianokosy Poetyckie, Wojewódzki Konkurs Haftu i Koronki oraz Spotkania Konopielkowe. W gminie działa pi ęć zespołów artystycznych. Na terenie gminy twórczo ść artystyczn ą rozwijaj ą twórcy pisanek i innych ozdób wielkanocnych oraz choinkowych, tkaczki i tradycyjni pszczelarze. Mieszka ńcy Knyszyna i okolic kultywuj ą lokalne tradycje. Zespół ludowy „Kołowrotki” kultywuje folklor i obrz ędy ludowe (pie śni, obrazki obrz ędowe – „Rajki”, „Pieczenie chleba”, „Do Ŝynki”, „Wianki”). Na terenie gminy Lipsk sw ą twórczo ść artystyczn ą rozwijaj ą twórcy pisanek, tkaczki, kowale i plastycy obrz ędowi. Mieszka ńcy Lipska i okolic kultywuj ą lokalne tradycje takie jak tkactwo, malarstwo, pisankarstwo, koronkarstwo, śpiewactwo, pieczywo obrz ędowe, wikliniarstwo, obrz ędy okazjonalne i świ ąteczne. Najwa Ŝniejsze z imprez organizowanych w gminie to Dni Lipska, przegl ąd kol ędniczy, po Ŝegnanie lata i spływy tratw ą. Na terenie gminy Nowy Dwór swa twórczo ść artystyczn ą rozwija rze źbiarz i malarz ludowy Stanisław Wieliczko. Mieszka ńcy Nowego Dworu i okolic kultywuj ą lokalne tradycje poprzez wesela, działalno ść zespołu folklorystycznego i organiczne nawo Ŝenie ziemi. Najwa Ŝniejsze imprezy organizowane w gminie Wizna: − Zlot Pami ęci wrze śnia 1939, organizator - Zarz ąd Gminy Świetlica wiejska w Wi źnie i ZHP Komenda w Łom Ŝy, − Obchody nocy Świ ętoja ńskiej, organizator –Zarz ąd Gminy,

51 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______

− Mi ędzynarodowy Festiwal Filmów Przyrodniczych, organizator – Stowarzyszenie „Grupa Festiwalowa Narew”. Na terenie gminy Krypno działaj ą cztery zespoły śpiewacze w miejscowo ściach: Góra, Długoł ęka, Zastocze, Krypno. Kultywuj ą one tradycje obszaru. Wykonuj ą one miejscowy repertuar charakterystyczny dla regionu Podlasia, zwi ązany z obrz ędami ludowymi i religijnymi. Na terenie gminy Korycin organizowane s ą od kilku lat imprezy kulturalne, takie jak: Ogólnopolskie Dni Truskawki, „Półmaraton Mleczny Korycin Janów-Korycin”, „Dni Korycina”, Festiwal Pie śni Religijnej oraz Świ ęto Ochotniczej Stra Ŝy Po Ŝarnej. Do najwa Ŝniejszych imprez kulturalnych w gminie Mo ńki nale Ŝą : - Wojewódzki Przegl ąd p.n. „Zdobnictwo obrz ędowe cyklu wiosennego i Świ ąt Wielkanocnych – organizator Moniecki O środek Kultury. - Monieckie Dni Ziemniaka – organizator MOK, Urz ąd Miejski w Mo ńkach, - Podlaski Konkurs na choink ę Bo Ŝonarodzeniow ą, - Podlaski Weekend z Solidarno ści ą - organizator Moniecki O środek Kultury. Na terenie gminy Mo ńki działa artysta ludowy pan P.J. Grochowski – poeta ludowy i rzemie ślnicy: - rze źbiarstwo w drewnie – P. Kulikowski, - rze źbiarstwo – P.E. Szydłowski, - tkactwo gobelin – P. Mydlak, - hafciarstwo – P. Kulikowska, - gobeliny, tkactwo – P. Pło ńska. W gminie Szczuczyn działalno ść kulturaln ą prowadzi zespół ludowy Szczuczyniacy. Do obrz ędów ludowych, które kultywuj ą mieszka ńcy mo Ŝna zaliczy ć si ę do Ŝynki oraz rzemiosło – młynarstwo i sitarstwo. Na terenie gminy Sztabin organizowane s ą imprezy kulturalne, takie jak: Zawody sportowo- stra Ŝackie, Do Ŝynki-Gmina Sztabin, Zawody w ędkarskie organizowane przez Koło W ędkarskie.

AKTYWNO ŚĆ SPOŁECZNA Na terenie miast i gmin dorzecza Biebrzy działaj ą regionalne i ponadregionalne organizacje pozarz ądowe o charakterze kulturalnym, sportowym, organizacje producentów i gminne stowarzyszenia celowe (Zwi ązek Gmin Wiejskich Rzeczypospolitej Polskiej, Zwi ązek Gmin Wiejskich Województwa Podlaskiego, Stowarzyszenie Gmin Biebrza ńskich, Stowarzyszenie Samorz ądów Dorzecza Biebrzy, Stowarzyszenie Samorz ądów Ziemi Sokólskiej,Zwi ązek Gmin Kumiałka – Biebrza).

52 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______Przy bibliotece w Rudzie (gmina Grajewo) prowadzi działalno ść Klub Tradycji Bioregionu Biebrza. Patronat nad t ą działalno ści ą prowadzi Pracownia Architektury śywej. Na terenie gminy Knyszyn działaj ą dwie organizacje pozarz ądowe. Knyszy ńskie Towarzystwo Regionalne aktywizuje społeczno ści lokalne, promuje miasto i popularyzuje jego histori ę. Klub Sportowy promuje sport, turystyk ę i zdrowy styl Ŝycia. Na terenie gminy Lipsk działaj ą trzy ogólnokrajowe organizacje pozarz ądowe – TPL, Stowarzyszenie Twórców Ludowych i Ludowy Klub Sportowy. TPL aktywizuje społeczno ści lokalne. Stowarzyszenie Twórców Ludowych motywuje do kultywowania tradycji ludowych i zach ęca młodzie Ŝ do podtrzymywania kultury narodowej i lokalnej. Ludowy Klub Sportowy promuje sport, turystyk ę i zdrowy styl Ŝycia. W Trzciannem działa aktywnie Towarzystwo Miło śników Ziemi Trzcia ńskiej, którego cele statutowe zakładaj ą d ąŜ enie do rozwoju i promowania Trzcinnego i okolic. Na terenie gminy Korycin działa Zrzeszenie Producentów Truskawki maj ące zasi ęg ogólnopolski, które ma na celu: - tworzenie warunków sprzyjaj ących jako ściowemu wzrostowi upraw rolniczych (truskawki i innych owoców mi ękkich); - udział w krajowych i zagranicznych zjazdach, maj ących na celu rozwój upraw truskawki, usprawnienie i ułatwienie prac producentom poprzez wprowadzenie post ępu technicznego i biologicznego oraz nowoczesnych rozwi ąza ń agrotechnicznych; - upowszechnianie do świadcze ń przoduj ących producentów. Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Koryci ńskiej ma za zadanie organizowanie kursów, wystaw, pokazów, odczytów, dyskusji, upowszechnianie wiedzy o integracji osób niepełnosprawnych, szerzenie kultury wzajemnego poszanowania, współudział w inicjowaniu nowych przedsi ęwzi ęć samorz ądu Gminy Korycin na rzecz mieszka ńców gminy w celu podniesienia warunków socjalnych oraz opieki prywatnej, prowadzenie ró Ŝnych form szkolenia i doskonalenia głównie pracowników i działaczy samorz ądu Gminy Korycin. Działania na rzecz rozwoju miasta Mo ńki wspomaga Towarzystwo Przyjaciół Moniek, którego siedziba znajduje w Mo ńkach przy ulicy Słowackiego 5, natomiast na rzecz rozwoju wsi na terenie województwa podlaskiego - Monieckie Stowarzyszenie Wspierania Rozwoju Wsi w Mo ńkach przy ulicy Stra Ŝacka 3. Ponadto na terenie gminy Mo ńki działa Stowarzyszenie Rodziców Dzieci Niepełnosprawnych „Kłos” w Mo ńkach przy ulicy Wyzwolenia 12 maj ące za zadanie pomoc niepełnosprawnym, obejmuj ące swym działaniem teren całego kraju.

53 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______3 GOSPODARKA TERENAMI STRUKTURA U śYTKOWANIA ZIEMI Obszar gmin dorzecza Biebrzy jest poło Ŝony w środkowej cz ęś ci województwa podlaskiego i zajmuje 4590 km 2, tj. 22,7 % powierzchni całego województwa. Obejmuje w cało ści powiaty grajewski i moniecki oraz cz ęść powiatów łom Ŝyńskiego, augustowskiego i sokólskiego. Na północy graniczy z województwem warmi ńsko – mazurskim, a na wschodzie z Białorusi ą. Dominuj ącym kierunkiem wykorzystania przestrzeni geograficzno – przyrodniczej jest rolnicze u Ŝytkowanie ziemi.

Tab.11 U Ŝytkowanie gruntów (stan w dn. 1.01.2001 r.) województwo gminy dorzecza Biebrzy

wyszczególnienie ha % ha % % pow. woj.

powierzchnia ogólna 2 017 958 100,0 458 880 100,0 22,7

uŜytki rolne 1 205 132 59,7 298 483 65,0 24,8

grunty orne 800 221 39,7 179 182 39,0 22,4

w tym: łąki 206 771 10,2 65 695 14,3 31,8

pastwiska 191 866 9,5 51 768 11,3 27,0

lasy i grunty le śne 600 732 29,8 97 192 21,2 16,2

pozostałe grunty 212 094 10,5 63 205 13,8 29,8

Źródło: Główny Urz ąd Geodezji i Kartografii oraz obliczenia własne

UŜytki rolne, będące prawie w cało ści we władaniu indywidualnych gospodarstw rolnych, stanowi ą prawie 2/3 ogólnej powierzchni obszaru (o 5 punktów procentowych wi ęcej ni Ŝ średnio w województwie). Najwi ększym udziałem u Ŝytków rolnych charakteryzuj ą si ę tereny południowej i zachodniej cz ęś ci omawianego obszaru, w tym szczególnie gminy Jasionówka, Ja świły, Krypno, Korycin i Wizna (powy Ŝej 80 %). S ą to odsetki niezwykle wysokie w skali całego regionu i pozwalaj ą stwierdzi ć, Ŝe w uj ęciu historycznym proces ekstensywnej gospodarki terenami polegaj ący na wł ączaniu do produkcji rolnej coraz to nowych obszarów został ju Ŝ dawno zako ńczony, a w uj ęciu ilo ściowym nawet przekroczony. Świadcz ą o tym jednoznacznie spore obszary gruntów rolnych o niskiej jako ści produkcyjnej oraz niezwykle niski poziom lesisto ści, ponad trzykrotnie ni Ŝszy od poziomu ogólnowojewódzkiego. Najmniej u Ŝytków rolnych wyst ępuje w regionie Kotliny Biebrza ńskiej, głównie w gminach Goni ądz, Trzcianne i Sztabin.

54 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______Ogólny obraz przestrzennego rozmieszczenia u Ŝytków rolnych ustalony w przeszło ści, z jednej strony jako funkcja presji demograficznej o ró Ŝnym nasileniu, z drugiej za ś jako funkcja zró Ŝnicowanej przydatno ści rolniczej przestrzeni produkcyjnej podlegał dot ąd niewielkim zmianom. St ąd te Ŝ powy Ŝej okre ślony obszar najmniejszych zasobów ziemi rolniczej w dorzeczu Biebrzy skorelowany jest z relatywnie wysokim poziomem lesisto ści tych obszarów oraz najwi ększymi w całym województwie podlaskim obszarami nieu Ŝytków, przewa Ŝnie typu bagiennego.

Tab.12 U Ŝytki rolne w gminach dorzecza Biebrzy (stan w dn. 1.01.2001 r.)

gminy razem w tym: razem w tym:

grunty łąki pastwiska grunty łąki pastwiska orne orne

w ha w % pow. ogólnej

Bargłów Ko śc. 13 740 9 174 3 112 1 293 73,3 48,9 6,6 6,9 Lipsk 11 651 7 672 3 242 675 63,2 41,6 7,6 3,7 Sztabin 16 563 6 238 7 159 3 091 45,8 17,2 9,8 8,5 Grajewo – miasto 1 131 847 173 108 59,7 44,7 9,1 5,7 Rajgród 12 057 5 909 4 264 1 646 58,2 28,5 20,6 7,9 Szczuczyn 8 972 6 387 838 1 706 77,5 55,2 7,2 14,7 Grajewo – wie ś 19 096 9 956 5 954 3 101 62,0 32,3 19,3 10,1 Radziłów 14 000 8 225 3 161 2 594 70,2 41,3 15,9 13,0 Wąsosz 8 647 6 407 1 035 1 184 73,3 54,3 8,8 10,0 Jedwabne 12 294 9 435 823 1 999 77,1 59,2 5,2 12,5 Przytuły 5 548 4 108 131 1 300 77,9 57,7 1,8 18,3 Wizna 10 795 7 346 1 610 1 824 81,1 55,2 12,1 13,7 Goni ądz 13 058 6 615 3 764 2 644 34,7 17,6 10,0 7,0 Knyszyn 7 290 4 311 1 801 1 144 57,1 33,8 14,1 9,0 Mo ńki 12 782 9 057 1 471 2 179 79,1 56,1 9,1 13,5 Jasionówka 7 843 5 084 1 360 1 352 81,1 52,6 14,1 14,0 Ja świły 15 079 9 358 2 622 3 027 86,0 53,3 14,9 17,3 Krypno 9 105 3 966 2 603 2 499 80,8 35,2 23,1 22,2 Trzcianne 14 326 6 553 5 431 2 281 43,0 19,6 16,3 6,8 Dąbrowa Biał. 19 734 12 064 3 169 4 297 74,8 41,9 12,0 16,3 Suchowola 19 536 10 589 4 994 3 819 76,3 41,4 19,5 14,9 Janów 12 719 8 120 2 240 2 214 61,2 39,1 10,8 10,7 Korycin 9 969 6 407 1 485 1 988 85,0 54,6 12,7 16,9 55 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______

Nowy Dwór 9 547 6 877 1 344 1 255 79,0 56,9 11,1 10,4 Sidra 13 001 8 477 1 909 2 548 74,7 48,7 11,0 14,6

Razem: 298 483 179 182 65 695 51 768 65,0 39,0 14,3 11,3

Źródło: Główny Urz ąd Geodezji i Kartografii oraz obliczenia własne

Wewn ętrzna struktura wykorzystania przestrzeni rolniczej gmin biebrza ńskich do ść znacznie odbiega od proporcji ogólnowojewódzkich. Cech ą charakterystyczn ą tej struktury jest du Ŝo wy Ŝszy udział u Ŝytków zielonych (25,6 %, wobec 19,7 % średnio w województwie podlaskim). Stosunek areału gruntów ornych do powierzchni ł ąk i pastwisk wynosi 1,5:1 i jest du Ŝo ni Ŝszy od średniej wojewódzkiej (2:1). W niektórych rejonach u Ŝytki zielone stanowi ą bezwzgl ędn ą wi ększo ść u Ŝytków rolnych, m.in. w gminach Sztabin (relacje grunty orne: u Ŝytki zielone – 0,6:1), Krypno (0,8:1) i Trzcianne (0,8:1). Relatywnie najmniejszymi udziałami ł ąk i pastwisk charakteryzuj ą si ę obszary poło Ŝone na Wysoczy źnie Kolne ńskiej, w tym szczególnie gminy Jedwabne i Przytuły, gdzie omawiane proporcje wynosz ą odpowiednio: 3,3:1 i 2,9:1. Lasy, grunty le śne i zadrzewione w gminach dorzecza Biebrzy zajmują 97 192 ha, tj. 21,2 % powierzchni całkowitej, przy średniej wojewódzkiej wynosz ącej 29,8 %, co stawia ten obszar w rz ędzie rejonów o niskim poziomie lesisto ści. Mimo to, na 1 mieszka ńca przypada 0,58 ha lasów, tj. nieco wi ęcej ni Ŝ średnio w kraju (0,23 ha). Najwy Ŝsz ą lesisto ści ą charakteryzuj ą si ę gminy poło Ŝone na obszarach Puszczy Augustowskiej (Sztabin – 42,6 %), Puszczy Knyszy ńskiej (Janów – 33,3 %, Knyszyn – 32,3 %) i Kotliny Biebrza ńskiej (Grajewo – 30,2 %, Goni ądz – 29,8 %, Rajgród – 28,5 %). Zdecydowanie najmniej lasów jest w zachodniej cz ęś ci omawianego obszaru (gm. Radziłów – 8,7 %, Wizna – 10,3 %) oraz w cz ęś ci południowej (gm. Ja świły – 7,8 %, Krypno – 9,8 %, Korycin – 8 %, Suchowola – 11 %). Spo śród pozostałych gruntów szczególne znaczenie maj ą tereny zurbanizowane, których systematyczne powi ększanie si ę jest nieuniknionym skutkiem rozwoju gospodarczego i cywilizacyjnego. W ich skład wchodz ą tereny osiedlowe (mieszkaniowe, przemysłowo – składowe, wypoczynku i rekreacji), komunikacyjne i u Ŝytki kopalne. Ł ącznie zajmuj ą one 20,1 tys. ha, tj. 4,4 % ogólnej powierzchni całego obszaru (województwo podlaskie – 5,3 %). Ponad połow ę terenów zurbanizowanych stanowi ą grunty przeznaczone pod drogi i inne urz ądzenia komunikacyjne, a 1/3 pod zabudow ę mieszkaniow ą. Najwi ększa koncentracja tych terenów wyst ępuje w głównych jednostkach osadniczych. W dziesi ęciu miastach dorzecza Biebrzy zajmuj ą one 2 208 ha, co stanowi 13,2 % ich ogólnej powierzchni, z czego na trzy najwi ększe miasta przypada: w Grajewie – 607 ha, w Mo ńkach – 302 ha i w D ąbrowie Białostockiej – 300 ha. W pozostałych siedmiu miastach tereny zurbanizowane zajmuj ą z reguły powierzchni ę w granicach 100 – 200 ha, a w wiejskich o środkach gminnych poni Ŝej 100 ha.

56 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______Relatywnie najmniej terenów zurbanizowanych (poni Ŝej 3,5 % ich powierzchni ogólnej) wyst ępuje w gminach najsłabiej zaludnionych, odznaczaj ących si ę wzgl ędnie wysok ą lesisto ści ą i posiadaj ących du Ŝe obszary ziem nie nadaj ących si ę do u Ŝytkowania rolniczego. Procesy urbanizacji powoduj ące rozrost terytorialny obszarów zabudowanych mog ą prowadzi ć do konfliktów pomi ędzy poszczególnymi formami zagospodarowania terenów. Dotyczy to w szczególno ści zagospodarowania przestrzennego najwi ększych o środków osadniczych, obszarów wzdłu Ŝ głównych korytarzy transportowych oraz obszarów o najwy Ŝszych walorach przyrodniczych i kulturowych. Efekty tych konfliktów to m.in.: - degradacja środowiska przyrodniczego, uszczuplenie lokalnych systemów ekologicznych oraz naruszenie ich ci ągło ści; - zanieczyszczenia sanitarne środowiska przyrodniczego wskutek braku wyposa Ŝenia w infrastruktur ę techniczn ą; - ubytek ziemi rolniczej, cz ęsto o najwy Ŝszych warto ściach produkcyjnych; - obni Ŝenie warunków cywilizacyjnych zamieszkiwania i zakłócenia ładu przestrzennego. W strukturze wykorzystania przestrzeni geograficznej omawiany obszar wyró Ŝnia si ę znaczn ą powierzchni ą nieu Ŝytków, które zajmuj ą 35,4 tys. ha, tj. 7,8 % całego terytorium (województwo – 3,1 %). S ą to w wi ększo ści tereny zabagnione, o płytkim zaleganiu wód gruntowych. Obszar zaj ęty przez bagna jest wielokrotnie wi ększy od ł ącznej powierzchni wszystkich wód stoj ących i płyn ących (7,3 tys. ha). Wi ększo ść gruntów stanowi ących nieu Ŝytki le Ŝy w Kotlinie Biebrza ńskiej, w szczególno ści w nast ępuj ących gminach (tab.13):

Tab.13 Nieu Ŝytki na terenie gmin poło Ŝonych w Kotlinie Biebrza ńskiej

gmina powierzchnia w ha % powierzchni ogólnej gminy

Goni ądz 11 540 30,6 Trzcianne 9 969 29,9 Radziłów 3 255 16,3 Sztabin 2 698 7,5 Suchowola 1 749 6,8 Lipsk 1 556 8,4

W przeciwie ństwie do tego najmniejszymi obszarami nieu Ŝytków (poni Ŝej 100 ha) odznaczaj ą si ę gminy le Ŝą ce na wysoczyznach (Przytuły, Knyszyn, Jasionówka i Nowy Dwór).

57 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______JAKO ŚĆ U śYTKÓW ROLNYCH Obszar gmin dorzecza Biebrzy cechuj ą na ogół mało sprzyjaj ące warunki do produkcji rolnej. Najwa Ŝniejszym elementem warto ści rolniczej przestrzeni produkcyjnej s ą gleby. Na omawianym obszarze wyst ępuj ą nast ępuj ące rodzaje gleb: - gleby brunatne na Wysoczy źnie Kolne ńskiej (od Wizny po Grajewo), Wysoczy źnie Białostockiej (od Trzciannego do Nowego Dworu) oraz na Pojezierzu Ełckim (gm. Bargłów Ko ścielny i cz ęść gm. Rajgród); - gleby bielicowe i pseudobielicowe na Wysoczy źnie Białostockiej (niewielkie, południowe fragmenty gmin: Krypno, Knyszyn, Jasionówka i Janów), Wysoczy źnie Kolne ńskiej (głównie w gm. Jedwabne, W ąsosz, Grajewo) i Kotlinie Biebrza ńskiej (gm. Goni ądz i Rajgród); - gleby piaskowe i Ŝwirowe na Równinie Augustowskiej obejmuj ące znaczne obszary gminy Sztabin i w mniejszym stopniu gminy Lipsk; - gleby bagienne i torfowe w dolinach rzeki Biebrzy (największe obszary w gminach Goni ądz, Trzcianne, Radziłów, Suchowola, Sztabin i Lipsk), Brzozówki, Ełku, Wissy, Nere śli i Sidry; - gleby murszowe głównie w Kotlinie Biebrza ńskiej (gm. Trzcianne, Goni ądz, Grajewo, Suchowola i Sztabin); - mady w niezabagnionych cz ęsciach doliny Narwi (gm. Trzcianne). W strukturze bonitacyjnej dominuj ą gleby klasy IV – 45,3 % i klasy V – 31,5 %, a gleby klasy III zajmuj ą zaledwie 3 % ogólnej powierzchni u Ŝytków rolnych. Jako ść gleb obszaru gmin dorzecza Biebrzy jest gorsza ni Ŝ przeci ętnie w województwie (np. gleby klasy I – IV zajmuj ą tylko 48,3 %, podczas gdy w województwie podlaskim – 52,9 %). Gleby klasy V, VI i VI Rz w gminach biebrza ńskich stanowi ą około 52 %, a w całym województwie podlaskim tylko 47 % ogółu u Ŝytków rolnych. W układzie przestrzennym najlepsze warunki glebowe posiadaj ą gminy Bargłów Ko ścielny (69,9 % udziału gleb klas II – IV), Ja świły (69,7 %) i Janów (65,5 %), a najmniej korzystne Grajewo (27,7 %), Sztabin (32,1 %), Jedwabne (35,7 %), Trzcianne (36 %) i Goni ądz (39,7 %). Wska źnik jako ści rolniczej przestrzeni produkcyjnej, ujmuj ący cztery najwa Ŝniejsze elementy środowiska przyrodniczego tj. gleby, agroklimat, rzeźbę terenu i stosunki wodne wynosi około 53 punkty i kształtuje si ę wyra źnie poni Ŝej średniej wojewódzkiej wynosz ącej 54,3 punkta i znacznie poni Ŝej średniej krajowej wynosz ącej 66,6 punkta. Na obszarze dorzecza Biebrzy najwy Ŝszym wska źnikiem ogólnym jako ści rolniczej przestrzeni produkcyjnej, powy Ŝej 60 punktów odznaczaj ą si ę gminy Bargłów Ko ścielny i Jaświły. W wi ększo ści gmin (17 jednostek) wska źnik ten waha si ę w granicach 50 – 60 punktów, natomiast w gminach Grajewo, Goni ądz, Sztabin, Przytuły i Trzcianne obni Ŝa si ę poni Ŝej 50 punktów. 58 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______STRUKTURA WŁASNO ŚCIOWA Z analizy struktury własno ści gruntów wynika, Ŝe ponad 77 % ogólnej powierzchni gmin dorzecza Biebrzy stanowi ą grunty nale Ŝą ce do indywidualnych gospodarstw rolnych (w województwie podlaskim 68,8 %). Areał u Ŝytków rolnych nale Ŝą cych do sektora prywatnego jest jeszcze wy Ŝszy i przekracza 96 %. Najwy Ŝszymi wska źnikami u Ŝytków rolnych w gospodarstwach indywidualnych (powy Ŝej 97 %) odznaczaj ą si ę gminy rejonu monieckiego tj.: Mo ńki, Krypno, Jasionówka, Ja świły i Korycin, powiatu łom Ŝyńskiego: Jedwabne i Przytuły oraz gm. Bargłów Ko śc.

Tab.14 Struktura własno ściowa u Ŝytków rolnych (stan w dn. 1.01.2001 r.)

wyszczególnienie województwo gminy dorzecza Biebrzy

tys. ha % tys. ha %

powierzchnia ogólna 1 205,1 100,0 298,5 100,0

gospodarstwa indywidualne i osoby fizyczne 1 084,5 90,0 285,7 95,7

Skarb Pa ństwa 90,1 7,5 7,8 2,6

gminy i zwi ązki mi ędzygminne 7,0 0,6 0,9 0,3

spółdzielnie 4,1 0,3 0,6 0,2

wspólnoty gruntowe 8,4 0,7 1,3 0,4

pozostałe 11,0 0,9 2,2 0,8

Źródło: Główny Urz ąd Geodezji i Kartografii oraz obliczenia własne

Relatywnie najmniej uŜytków rolnych (88 – 90 %) skupiaj ą gospodarstwa indywidualne w gminach Sidra, Knyszyn i Rajgród. Zasadnicze zmiany we władaniu i u Ŝytkowaniu ziemi według sektorów własno ści w ubiegłym dziesi ęcioleciu doprowadziły do niemal całkowitej redukcji sektora publicznego. Obecnie zasoby gruntów Skarbu Pa ństwa obejmuj ą, na obszarze dorzecza Biebrzy zaledwie 7 810 ha u Ŝytków rolnych, w tym najwi ęcej w gminach Sidra – 1 147 ha, Trzcianne – 719 ha, Sztabin – 712 ha i Grajewo – 701 ha. W wiekszo ści gmin (15 jednostek) odsetek gruntów b ędących własno ści ą Skarbu Pa ństwa nie przekracza 2 % ogólnej powierzchni u Ŝytków rolnych. Na obszarze gmin dorzecza Biebrzy nieznaczn ą wi ększo ść powierzchni le śnej stanowi ą grunty Skarbu Pa ństwa, w tym około 14 % grunty Biebrza ńskiego Parku Narodowego. W województwie lasy pa ństwowe obejmuj ą średnio a Ŝ 2/3 całkowitej powierzchni lasów. Lasy prywatne stanowi ą około 42 % powierzchni le śnej (o 10 punktów procentowych wi ęcej ni Ŝ w województwie podlaskim) i w najwi ększym nasileniu wyst ępuj ą w gminach Korycin (97,4 %), Mo ńki (94,4 %), Jedwabne (93,2 %), Wizna (91,5 %) i Jaświły (91,5 %).

59 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______Tab.15 Struktura własno ściowa lasów i gruntów le śnych (stan w dn. 1.01.2001 r.)

Wyszczególnienie województwo gminy dorzecza Biebrzy

tys. ha % tys. ha %

powierzchnia ogólna 600,7 100,0 97,2 100,0

lasy Skarbu Pa ństwa 405,2 67,5 53,0 54,5

w tym: PGL – lasy pa ństwowe 369,0 61,4 36,8 37,9

parki narodowe 32,7 5,4 13,4 13,8

lasy osób fizycznych 187,3 31,2 40,3 41,5

lasy gminne 0,4 0,1 0,2 0,2

pozostałe 7,8 1,4 3,7 3,8

Źródło: Główny Urz ąd Geodezji i Kartografii, Urz ąd Statystyczny w Białymstoku oraz obliczenia własne

Wysokim odsetkiem lasów pa ństwowych odznaczaj ą si ę gminy Janów (87 %), Sztabin (76,6 %), Goni ądz (75,1 %), Rajgród (68,5 %) i Grajewo (66,5 %), le Ŝą ce na obrze Ŝach Puszczy Knyszy ńskiej i Augustowskiej.

4 DZIAŁALNO ŚĆ GOSPODARCZA OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA GOSPODARKI ORAZ AKTYWNO ŚCI GOSPODARCZEJ MIESZKA ŃCÓW Sektor gospodarki składa si ę z pi ęciu zasadniczych działów: rolnictwo, le śnictwo, przemysł, usługi i turystyka. W zakres problematyki przemysłu wchodz ą struktura bran Ŝowa, struktura własno ści wielko ść zakładów ich rozmieszczenie i koncentracja oraz liczba zatrudnionych osób. Z powodu niewielkiej liczby zakładów przemysłowych w powy Ŝszym obszarze funkcjonalnym usługi, obok rolnictwa i le śnictwa, stanowi ą główn ą gał ąź gospodarcz ą. Władze lokalne stymuluj ą rozwój ekonomiczny obszaru, oddziałuj ąc po średnio i bezpo średnio na jego struktur ę, tempo i kierunki ewolucji podmiotów gospodarczych, wydaj ąc akty prawa miejscowego i decyzje administracyjne. Mog ą równie Ŝ stymulowa ć rozwój gospodarczy poprzez stwarzanie warunków do dynamicznego wzrostu sektora usług i instytucji otoczenia biznesu. Szczególn ą uwag ę nale Ŝy zwróci ć na małe i średnie przedsi ębiorstwa (M ŚP), które zaspokajaj ą potrzeby rynku lokalnego, a ich rozwój mo Ŝe wypłyn ąć na zmniejszenie bezrobocia i oŜywienie gospodarczze na obszarze dorzecza Biebrzy. Na terenie obj ętym opracowaniem działalno ść gospodarcz ą prowadz ą 6263 jednotski. Struktur ę kierunków działalno ści przedsi ębiorstw zestawiono w tabeli poni Ŝej (tab.16):

60 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______Tab.16 Podmioty gospodarcze na obszarze dorzecza Biebrzy

wyszczególnienie obszar dorzecza Biebrzy

jednostki zarejestrowane w systemie REGON ogółem 6 263

rolnictwo, łowiectwo i le śnictwo 611

działalno ść produkcyjna 655

budownictwo 718

handel i naprawy 2 068

hotele i restauracje 170

transport, składowanie i ł ączno ść 412

po średnictwo finansowe 180

obsługa nieruchomo ści i firm 399

edukacja 240

ochrona zdrowia i opieka socjalna 306

pozostała działalno ść usługowa komunalna, socjalna i 367 indywidualna

Źródło: Rocznik statystyczny Rzeczpospolitej Polskiej 2001 rok, GUS, Warszawa 2001, Rocznik statystyczny województwa podlaskiego 2000, GUS, Warszawa 2001

ROLNICTWO Rolnictwo wraz z gospodark ą Ŝywno ściow ą na obszarze funkcjonalnym dorzecza Biebrzy stanowi dominuj ący sektor gospodarki. Od kierunków jego rozwoju, w tym ekologizacji, zale Ŝeć b ędzie w du Ŝej mierze rozwój ekonomiczny regionu. Na powy Ŝszym obszarze funkcjonalnym wyst ępuje znaczne przestrzenne zró Ŝnicowanie czynników przyrodniczych, klimatycznych, ekonomicznych i strukturalnych wpływaj ących na efektywno ść rolnictwa. Warunki produkcyjne rolnictwa na obszarze funkcjonalnym gmin s ą przeci ętnie gorsze ni Ŝ w skali województwa i kraju, co powoduje nisk ą konkurencyjno ść rolnictwa i przemysłu rolno-spo Ŝywczego. Istotnym problemem jest równie Ŝ restrukturyzacja i prywatyzacja gospodarstw pa ństwowych, a co za tym idzie wzrost bezrobocia, spadek produkcji oraz ekonomiczna i cywilizacyjna degradacja ludno ści popegeerowskiej. Diagnoza rolnictwa analizowanego obszaru okre ślona została poprzez jako ść przestrzeni produkcyjnej wynikaj ącą z poło Ŝenia geograficznego, jako ść gleb, agroklimat, rze źbę terenu i warunki wodne. Nast ępnymi elementami oceny są struktura obszarowa gospodarki rolnej, czyli wielko ść gospodarstw oraz liczba osób zatrudnionych w gospodarstwach ró Ŝnej wielko ści. 61 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______Czynnikiem wpływaj ącym na poziom i kierunki produkcji rolnej oraz warunki cywilizacyjno- bytowe jest infrastruktura społeczna i techniczna. Tworzy j ą zespół podstawowych urz ądze ń inwestycji usługowych oraz rodzajów działalno ści niezb ędnej do funkcjonowania produkcji rolnej i zaspokajania potrzeb ludno ści, tj.: uzbrojenie terenu, zwodoci ągowanie, kanalizacja, energetyka, łączno ść i komunikacja oraz zaopatrzenie rolnictwa w środki produkcji i zbytu. Dane dotycz ące powierzchni u Ŝytków rolnych, struktury własno ściowej gruntów ornych oraz wielko ści gospodarstw rolnych zestawiono w tabelach poni Ŝej (tab.17, tab.18):

Tab.17 U Ŝytki rolne na obszarze dorzecza Biebrzy

uŜytki rolne Polska województwo obszar dorzecza Biebrzy

powierzchnia w ha 18 523 732 1 205 132 298 489

% powierzchni ogólnej 59,2 59,7 65,0

Źródło: Rocznik statystyczny Rzeczpospolitej Polskiej 2001 rok, GUS, Warszawa 2001, Rocznik statystyczny województwa podlaskiego 2000, GUS, Warszawa 2001, Ankieta informacyjna do „Programu ekorozwoju miast i gmin dorzecza Biebrzy” – Urz ąd Gminy

Tab.18 Własno ść gruntów ornych

wyszczególnienie województwo obszar dorzecza Biebrzy uŜytki rolne: gosp. indywidualne ha 1 068 492 284 119

% pow. u Ŝytków rolnych 88,7 95,2

Skarbu Pa ństwa [ha] 90 114 7 810

osób fizycznych [ha] 15 956 1 635

gmin [ha] 7 008 881

spółdzielni [ha] 4 139 645

wspólnot grunt. [ha] 8 411 1 287

Źródło: Rocznik statystyczny Rzeczpospolitej Polskiej 2001 rok, GUS, Warszawa 2001, Rocznik statystyczny województwa podlaskiego 2000, GUS, Warszawa 2001, Ankieta informacyjna do „Programu ekorozwoju miast i gmin dorzecza Biebrzy” – Urz ąd Gminy

Tab.19 Wielko ść gospodarstw rolnych na obszarze dorzecza Biebrzy

wyszczególnienie wielko ść gospodarstw liczba gospodarstw rolnych

ogółem 28 511

Gospodarstwa rolne według do 15 ha 20 534 powierzchni gospodarstwa 15 - 50 ha 8 025

powy Ŝej 50 ha 96

Źródło: Rocznik statystyczny Rzeczpospolitej Polskiej 2001 rok, GUS, Warszawa 2001, Rocznik statystyczny województwa podlaskiego 2000, GUS, Warszawa 2001, Ankieta informacyjna do „Programu ekorozwoju miast i gmin dorzecza Biebrzy” – Urz ąd Gminy

62 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______Najwi ększe rozdrobnienie gospodarstw jest na terenie gmin Jedwabne, Knyszyn, Krypno, Mo ńki, Rajgród, Sidra, Suchowola. Dane dotycz ące powierzchni zasiewów i pogłowia bydła zostały przedstawione w tabeli (tab.20):

Tab.20 Powierzchnia zasiewów i wielko ści chowu

wyszczególnienie Polska województwo obszar dorzecza Biebrzy

zbo Ŝa 7 789 000 537 068 131 797

ziemniaki 1 254 000 97 105 27 608

pow. w ro śliny pastewne 859 000 3 551 900 ha rośliny przemysłowe 632 000 5 454 236

warzywa b.d b.d. 1 192

inne uprawy 492 000 7 421 1 229

pogłowie bydła ogółem 6 150 000 659 081 162 132

w tym krowy 3 258 000 332 280 83 904

pogłowie trzody chlewnej 16 512 000 940 210 254 165 liczba sztuk w tym lochy 1 553 000 83 527 23 217

konie 542 000 39 427 9 068

owce 33 000 38 032 6 462

drób b.d. 1 627 331 329 691

Źródło: Spis rolny 1997

Przedstawione powy Ŝej dane statystyczne sugeruj ą konieczno ść restrukturyzacji rolnictwa w kierunku jego ekologizacji i wzrost ró Ŝnorodno ści produkcji rolnej, co jednak wymaga do ść znacznego zaanga Ŝowania środków finansowych, sprawnego zarz ądzania i sporych nakładów pracy.

LE ŚNICTWO Le śnictwo stanowi wa Ŝny sektor gospodarki publicznej, jest te Ŝ alternatywnym źródłem dochodów dla mieszka ńców obszarów wiejskich. Obszar funkcjonalny dorzecza Biebrzy w 21,2% pokryty jest lasami. 41,5% obszarów le śnych stanowi własno ść osób fizycznych. 63 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______Najwi ększy procent obszarów le śnych posiadaj ą gminy Janów i Knyszyn (ponad 30 %). Najmniej lasów posiada gmina miejska Grajewo i gmina Ja świły. Powierzchni ę lasów i struktur ę własno ści gruntów le śnych przedstawiono w tabelach poni Ŝej (tab.21, 22):

Tab.21 Lasy na terenie dorzecza Biebrzy

obszar dorzecza Lasy Polska województwo Biebrzy

powierzchnia w hektarach 9 130 719 600 732 97 192

% powierzchni ogólnej 29,2 29,8 21,2

Źródło: Rocznik statystyczny Rzeczpospolitej Polskiej 2001 rok, GUS, Warszawa 2001, Rocznik statystyczny województwa Podlaskiego 2000, GUS, Warszawa 2001, Ankieta informacyjna do „Programu Ekorozwoju Miast i Gmin Dorzecza Biebrzy” – Urz ąd Gminy

Tab.22 Własno ść gruntów le śnych na obszarze dorzecza Biebrzy

obszar dorzecza wyszczególnienie województwo Biebrzy

osób fizycznych [ha] 187 310 40 301

osób fizycznych [% ogólnej pow. lasów] 31,2 41,5

Skarbu Pa ństwa [ha] 405 189 53 035

Skarbu Pa ństwa [% ogólnej pow. lasów] 67,4 54,6

w tym PGL [ha] 368 952 36 819

Źródło: Rocznik statystyczny Rzeczpospolitej Polskiej 2001 rok, GUS, Warszawa 2001, Rocznik statystyczny województwa podlaskiego 2000, GUS, Warszawa 2001, Ankieta informacyjna do „Programu ekorozwoju miast i gmin dorzecza Biebrzy” – Urz ąd Gminy

Dominuj ącymi siedliskami le śnymi wyst ępuj ącymi na terenie dorzecza Biebrzy s ą siedliska boru świe Ŝego i mieszanego oraz lasu mieszanego świe Ŝego przy udziale olsu. W strukturze gatunkowej lasów dominuje sosna (około 2/3 ogółu drzewostanu) przy du Ŝo mniejszych udziałach (w granicach 5 – 10 %) świerku, olchy, brzozy, d ębu i jesionu. Z dnia na dzie ń wzrasta stopniowe podporz ądkowywanie produkcyjnych funkcji lasów funkcjom społecznym i ekologicznym. Odbywa si ę ono zgodnie z zasad ą zakładaj ącą kształtowanie biologiczne zdrowych, ekologiczne zróŜnicowanych, społeczne i gospodarczo wielofunkcyjnych obszarów le śnych. Zapewnia ć to ma pełne wykorzystanie siedlisk zielonych i korzystne zrównowa Ŝone oddziaływanie na elementy środowiska przyrodniczego przy utrzymaniu ci ągło ści produkcji drewna i innych surowców le śnych. Głównymi kierunkami proekologicznej gospodarki le śnej s ą:

64 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______- hodowla seminaturalnych ekosystemów le śnych o zachowanej zgodno ści siedliskowej, - zwi ększenie odporno ści biologicznej drzewostanów, - przebudowa drzewostanów w celu dostosowania do warunków siedliskowych i zwi ększenia produktywno ści, - ochrona ró Ŝnorodno ści biologicznej. W województwie podlaskim realizowany jest Krajowy program zwi ększenia lesisto ści wynikaj ący z operatów ustalenia granic polno – le śnych, z priorytetem zalesienia gruntów marginalnych dla produkcji rolniczej. Program ten obejmuje nast ępuj ące gminy omawianego obszaru: D ąbrow ę Białostock ą, Suchowol ę, Goni ądz, Grajerwo, Jedwabne, Radziłów, Trzcianne, Wizn ę, Lipsk i Sztabin.

PRZEMYSŁ I BUDOWNICTWO Na obszarze funkcjonalnym dorzecza Biebrzy działalno ść gospodarcz ą prowadz ą w wi ększo ści małe i średnie przedsi ębiorstwa, zatrudniaj ące od 5 do 10 osób. Wi ększe zakłady przemysłowe działaj ą w mie ście Grajewie, gminie Jedwabne, gminie Lipsk, gminie Korycin, gminie Suchowola, gminie Mo ńki i gminie Krypno. Na terenie miasta Grajewa działaj ą nast ępuj ące wi ększe zakłady przemysłowe: - Zakłady Płyt Wiórowych S.A., - Spółdzielnia Mleczarska „MLEKPOL”, - Produkcyjno-Usługowa Spółdzielnia Pracy „ZAKREM”. W gminie Jedwabne znajduj ą si ę zakłady przemysłowe zatrudniaj ące od 25 do 100 osób. Minimalna płaca wynosi 750 zł, a maksymalna do 2000 zł. Zakłady przemysłowe funkcjonuj ące w gminie to: − Zakład Produkcji Kruszywa i Betonów, − Zakład Produkcji Okien „SONAROL ”. Na terenie gminy Lipsk funkcjonuj ą cztery zakłady przemysłowe, w tym najwi ększy Przedsi ębiorstwo Produkcyjno-Usługowo-Handlowe „ELKOP”. W Lipsku działa równie Ŝ targowisko. W gminie Suchowola głównym zakładem przemysłowym jest Okr ęgowa Spółdzielnia Mleczarska. Wa Ŝną rol ę gospodarcza odgrywa równie Ŝ Wytwórnia Mas Bitumicznych. Pozostałe zakłady to piekarnie, masarnie, O środek Maszynowy, baza magazynowo–składowa, baza techniczna „Spółdzielni Transportu Wiejskiego”, baza techniczna Rejonu Dróg Publicznych i cegielnia w Nowej Wsi. Na terenie gminy Korycin wi ększymi zakładami przemysłowymi s ą:

65 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______- PPH „KONAR”, - Młyn w Romaszkówce, - przedsi ębiorstwo„ALEX”, - PPHU”EMER” oraz działaj ące na terenie gminy, lecz w niej nie zarejestrowane: - PPHU „PRODMECH”, - Gminna Spółdzielnia „Samopomoc Chłopska”, - spółka „ROLSAD”. Do najwa Ŝniejszych zakładów na terenie gminy Mo ńki nale Ŝą : Moniecka Spółdzielnia Mleczarska; Przedsi ębiorstwo Usługowo–Produkcyjno–Handlowe „MONROL” w Mo ńkach, którego przedmiotem działalno ści jest produkcja cz ęś ci do maszyn i urz ądze ń rolniczych, firmy świadcz ące usługi remontowo-budowlane, remontowe środków transportu i maszyn oraz handel artykułami rolno-spo Ŝywczymi i olejem nap ędowym; Przedsi ębiorstwo Produkcyjno-Handlowe „REVMOD” w Mo ńkach zajmuj ące si ę wypiekiem pieczywa (3 piekarnie – Mo ńki, Knyszyn, Trzciane) oraz handlem artykułami spo Ŝywczymi i przemysłowymi; Zakład Rze źniczo–Wędliniarski „Potoczyzna”; Zakład Produkcji W ędlin „PEKSAD” w Mo ńkach; Przedsi ębiorstwo Produkcyjne Materiałów Budowlanych „Wilamowski” w śodziach k/Moniek, produkuj ący cegły i bloczki silikatowe; „Budromat” produkuj ący kostk ę brukow ą i galanteri ę betonow ą – Kuprel w śodziach, AGROHURT sc. Dojrzewalnia Serów, Piekarnia Sobieski. Do zakładów o najwi ększym znaczeniu w gminie Krypno nale Ŝy Zakład Przetwórstwa Drobiu „Agrikur” oraz przedsi ębiorstwo przemysłu zbo Ŝowo-młynarskiego. W ci ągu ostatnich lat na terenie dorzecza Biebrzy intensywnie rozwija si ę budownictwo. Szczególn ą role tu odgrywaj ą inwestorzy indywidualni w budownictwie mieszkaniowym. Rosn ące zapotrzebowanie w mieszkalnictwie sprzyja dynamicznemu rozwojowi przedsi ębiorstw budowlanych.

USŁUGI Istotn ą rol ę w sferze gospodarczej odgrywaj ą przedsi ębiorstwa usługowe, które słu Ŝą zaspokajaniu podstawowych potrzeb ludno ści lokalnej. Poziom rozwoju działalno ści usługowej w województwie podlaskim jest zdecydowanie ni Ŝszy ni Ŝ w wi ększo ści województw. Podobnie na obszarze funkcjonalnym dorzecza Biebrzy udział sektora usług jest niski. Udział pracuj ących w sektorze usług w podlaskim wynosi 37,1 %. W skali kraju udział pracuj ących w sektorze usług wynosi 42,2 %. Z powodu niewielkiej liczby zakładów przemysłowych na obszarze funkcjonalnym usługi, obok rolnictwa i le śnictwa, stanowi ą główn ą gał ąź gospodarcz ą. Władze lokalne stymuluj ą rozwój ekonomiczny obszaru oddziałuj ąc po średnio i bezpo średnio na jego struktur ę, tempo i kierunki ewolucji podmiotów gospodarczych, w postaci aktów prawa miejscowego i decyzji 66 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______administracyjnych. Mog ą równie Ŝ stymulowa ć rozwój gospodarczy poprzez stwarzanie warunków do dynamicznego wzrostu sektora usług i instytucji otoczenia biznesu.

TURYSTYKA Cenne i unikatowe walory przyrodnicze dorzecza Biebrzy oraz liczne obszary chronione stanowi ą o tym, Ŝe turystyka przyrodnicza i wodna oraz agroturystyka stanowi ą potencjalne koło nap ędowe rozwoju tego obszaru. Turystyka przyrodnicza intensywnie rozwija si ę na obszarze Biebrza ńskiego Parku Narodowego. Obiekty i miejsca wypoczynku, sportu i turystyki wchodz ą w zakres oceny infrastruktury społecznej wy Ŝszego rz ędu. Obszar funkcjonalny dorzecza Biebrzy posiada szczególne walory krajobrazowe do rozwoju turystyki. By wykorzysta ć ten potencjał trzeba jednak znacznie rozwin ąć infrastruktur ę rekreacyjn ą i wypoczynkow ą. Warto inwestowa ć w kierunku tworzenia gospodarstw agroturystycznych. Przyroda obszaru funkcjonalnego dorzecza Biebrzy stwarza mo Ŝliwo ści wszechstronnego rozwoju ekoturystyki, w tym m.in.: - typu „szkoły przetrwania” kwalifikowanej przeznaczonej do w ędrówek na obszarach parków krajobrazowych, o minimalnym zagospodarowaniu turystycznym; - wędrownej l ądowej; - wędrownej wodnej; - agroturystyki; - turystyki stacjonarnej; - turystyki leczniczej. Rejonem intensywnego rozwoju turystyki s ą obszary poło Ŝone wokół Jeziora Rajgrodzkiego, Dr ęstwo i Tajno, rzeki Jegrzni oraz Kotliny Biebrza ńskiej. Obszar poło Ŝony nad Jeziorem Rajgrodzkim jest znanym i od wielu lat odwiedzanym atrakcyjnym rejonem wypoczynkowym (pierwszy o środek wypoczynkowy powstał tu w latach sze ść dziesi ątych). Nad Jeziorem Dr ęstwo poło Ŝone s ą tak Ŝe o środki wypoczynkowe oraz kolonie wsi letniskowych, głównie wzdłu Ŝ zachodniego brzegu jeziora. Dane dotycz ące wielko ści bazy turystycznej zestawiono w tabeli poni Ŝej (tab.23):

67 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______Tab.23 Infrastruktura turystyczna

obszar wyszczególnienie Polska województwo dorzecza Biebrzy

hotele, motele i pensjonaty liczba obiektów 1 449 29 6

kwatera agroturystyczna liczba obiektów b.d. b.d 49

kempingi i pola biwakowe liczba obiektów 510 21 8

Zespoły ogólnodost ępnych liczba obiektów 514 26 1 domków turystycznych zakwaterowania pozostałe obiekty zbiorowego

Inne obiekty zbiorowego liczba obiektów 5 345 147 88 zakwaterowania

Źródło: Rocznik statystyczny Rzeczpospolitej Polskiej 2001 rok, GUS, Warszawa 2001, Rocznik statystyczny województwa podlaskiego 2000, GUS, Warszawa 2001, Ankieta informacyjna do „Programu ekorozwoju miast i gmin dorzecza Biebrzy” – Urz ąd Gminy

Przez obszar gmin dorzecza Biebrzy prowadz ą nast ępuj ące szlaki turystyczne: - piesze: 1. Ŝółty szlak turystyczny - Bargłów Dworny – Bargłów Ko ścielny – Rozalin – Pomiany – Łab ętnik – Reszki. 2. szlak czerwony - Terenowy O środek Edukacyjny (około 3,5 km) Osowiec - Twierdza. Główne atrakcje: Terenowy O środek Edukacyjny - zespół kładek, platform i wie Ŝ widokowych z opisami przyrodniczo-historycznymi. O środek usytuowany jest w centralnej cz ęś ci Parku. Mo Ŝna si ę tu zapozna ć z typow ą ro ślinno ści ą bagienn ą, licznymi gatunkami ptaków, a z wie Ŝ widokowych podziwia ć panoram ę bagien biebrza ńskich. Są tu ruiny Fortu II Zarzecznego z XIX w., carskiej twierdzy Osowiec. 3. Szlak czerwony Barwik – Gugny. Długo ść 9.5 km. Szlak prowadzi w gł ąb bagien. Pokazuje ich pi ękno i strefowy układ ro ślinno ści doliny Biebrzy.

4. Szlaki Czerwonego Bagna (Grz ędy). Jedne z najpi ękniejszych w Biebrza ńskim Parku Narodowym. Bardzo zró Ŝnicowane krajobrazowo. Prowadz ą przez lasy gr ądowe, torfowiska wysokie, piaszczyste wydmy i bagna. 5. Szlak im. Łukasza Górnickiego o długo ści 40 km: Tykocin – Morusy – Góra – Pogorzałki – Kozi ńce – Dobrzyniewo – Le ńce – Jurowce – Wasilków. Szlak jest po świ ęcony pami ęci sekretarza czterech królów polskich, starosty tykoci ńskiego i wasilkowskiego. 6. Szlak Chwały Or ęŜ a Polskiego o długo ści 20 km: Tykocin – Tatary – Słomianka – Zajki – Str ękowa Góra. Pierwotnie prowadził przez miejsca zwi ązane z walkami polskiego Ŝołnierza, obecnie zmienił znaczenie na korzy ść BPN. 7. Szlak pieszy ci ągnie si ę od wsi Domuraty przez Horodniank ę, Podhorodniank ę, śakle, Ciemne, Rutkowszczyzn ę przez torfowiska nazwane Bielami Suchowolskimi a Ŝ do

68 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______rzeki Biebrzy. Szlak pieszy przebiegaj ący przez gmin ę jest cz ęś ci ą trasy szlaku turystycznego wytyczonego przez Lipsk, Trzyrzeczki, D ąbrow ę i Goni ądz. - rowerowe: 1. Bargłów Ko ścielny – Brzozówka – Karpa – Tajno Stare – Tajno Łanowe – Śluza Sosnowo. 2. Goni ądz - Wólka Piaseczna - wie ś Osowiec - Twierdza Osowiec - Goni ądz Trasa dł. ok. 18 km. Na trasie wie Ŝe widokowe, Terenowy O środek Edukacyjny Biebrza ńskiego Parku Narodowego, główna siedziba BPN. 3. Goni ądz - Wólka Piaseczna - Kapice - Przechody - Białogrądy - wie ś Osowiec - Wólka Piaseczna – Goni ądz. Trasa dł. ok. 30 km. Na trasie bobrze tamy, łowiska ptaków drapie Ŝnych, pi ękne Brzeziny Kapickie. 4. Szlak czerwony (29 km) Goni ądz - Wólka Piaseczna - Brzeziny Kapickie - Dębiec - Modzelówka - Ruda. Główne atrakcje: Goni ądz - neobarokowy ko ściół z pocz ątku XX w., kapliczka Św. Floriana z 1864r., kaplica cmentarna z 1904r. oraz stary młyn wodny nad Czarn ą Strug ą. Z wie Ŝy widokowej, usytuowanej za mostem na Biebrzy, łatwo zaobserwowa ć ptactwo wodno -błotne i drapie Ŝne, m.in. kszyka, rycyka, brod źca krwawodziobego, liczne bociany białe, Ŝurawie, poluj ące błotniaki czy nawet bieliki. Na trasie ponadto: Brzeziny Kapickie - zwarty kompleks brzozy brodawkowatej i omszonej; tamy i Ŝeremia bobrowe na Kanale Kapickim; wie ś Kapice z drewnian ą kaplic ą; siedlisko Dębiec z ruinami dawnych zabudowa ń i widokiem na dolin ę Ełku. - samochodowe: 1. Biebrza ńaski Park Narodowy o długo ści 200 km: Białystok – Tykocin – Krypno – Knyszyn – Osowiec – Str ękowa Góra – Je Ŝewo – Białystok. Szlak umo Ŝliwia zwiedzanie dolnego basenu BPN, siedziby parku w Osowcu oraz carski trakt 2. Biebrza ńska p ętla: Goni ądz - Osowiec - Str ękowa Góra - Wizna - Burzyn - Brzostowo - Radziłów - Osowiec - Goni ądz. Odcinek o długo ści ok. 110 km. Liczne wie Ŝe widokowe, z których rozci ągaj ą si ę wspaniałe krajobrazy na biebrza ńskie bagna. 3. Szlak Maryjny o długo ści 200 km: Białystok – Hodyszewo – Płonka Ko ścielna – Krypno – Ró Ŝanystok – Świ ęta Woda – Białystok. Tras ą t ą poruszaj ą si ę pielgrzymki autokarowe do Sanktuarium Matki Boskiej w Archidiecezji Białostockiej; 4. Szlak Królewski o długo ści 100 km: Białystok – Choroszcz – Tykocin – Krypno – Knyszyn – Białystok. Szlak nawi ązuje do przebiegu starych traktów; - kajakowe: 1. Dolistowo - Goni ądz długo ści ok. 16 km oraz Goni ądz - Osowiec, dł. ok. 8 km. Biebrza jest rzek ą typowo nizinn ą o niewielkim spadku. W zwi ązku z czym tworzy liczne zakola (meandry), starorzecza. Jest na całej długo ści rzek ą spławn ą.

69 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______2. Szlak Narwi o długo ści 150 km: Bondary – Narew – Ploski – Sura Ŝ – Bokiny – Kurowo – Złotoria – Góra – Tykocin – Kiermusy. Jest to popularna trasa ogólnopolskich spływów kajakowych. 3. Szlak Nare śl – Narew – Jaskranka o długo ści 60 km: Jezioro Zygmunta Augusta – Bajki – Tykocin – Góra – Knyszyn. 4. Kamienna Nowa - Sztabin 15,5 km. We wsi Krasnybór z gotycko-renesansowym ko ściołem z 1589r.; prywatne pole namiotowe na lewym brzegu; pole biwakowe przy ul. Rybackiej w Sztabinie; w szkole ekspozycja po świ ęcona Rzeczpospolitej Sztabi ńskiej i jej twórcy Karolowi Brzostowskiemu. 5. Sztabin - Dębowo 17,6 km. Atrakcj ę turystyczn ą stanowi ą: - w korycie rzeki widoczne pale po dawnym mo ście; na prawym brzegu kompleks torfowisk „Biele Suchowolskie”; - we wsi drewniana architektura z ozdobnymi szczytami domów; - Dębowo prywatne pole biwakowe przy poł ączeniu Biebrzy z kanałem Augustowskim; śluza budowana w latach 1826-27.

INSTYTUCJE Z „OTOCZENIA BIZNESU” Istotna rol ę w sferze produkcyjnej odgrywa infrastruktura ekonomiczna - instytucje z otoczenia biznesu, na któr ą składaj ą si ę banki i inne instytucje finansowe, inkubatory innowacyjno ści i przedsi ębiorczo ści, parki naukowo-produkcyjne, a tak Ŝe agencje rozwoju, instytucje doradcze, konsultingowe i szkoleniowe oraz organizacje wystawowe i promocyjne. Na obszarze funkcjonalnym dorzecza Biebrzy istnieje niewiele instytucji ekonomicznych, głównie s ą to banki i agencje ubezpieczeniowe. Ich powstawanie i rozwój są konieczne do wzrostu i rozwoju gospodarczego obszaru. W procesie restrukturyzacji i rozwoju ekonomicznego oraz tworzenia nowej przedsi ębiorczo ści w warunkach gospodarki wolnorynkowej instytucje finansowe i organizacje gospodarcze pełni ą szczególnie istotn ą rol ę. Wspieraj ą działalno ść administracji samorz ądowej, tworz ą lokalne środowisko działalno ści gospodarczej i stymuluj ą rozwój regionu. Gminy obszaru dorzecza Biebrzy charakteryzuj ą si ę niedostateczn ą sieci ą instytucji otoczenia biznesu. Głównymi o środkami gospodarczymi dorzecza Biebrzy s ą Grajewo, Rajgród, D ąbrowa Białostocka i Mo ńki. W Mo ńkach znajduje si ę Big Bank Gda ński S.A. Oddział w Mo ńkach, Bank Spółdzielczy. Na terenie miasta działa równie Ŝ Monieckie Centrum Wspierania Biznesu. Na terenie gminy Dąbrowa Białostocka działa Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego - placówka terenowa, Bank Spółdzielczy w Sokółce Oddział w D ąbrowie Białostockiej, Powszechna Kasa Oszcz ędno ści Bank Polski S.A. Oddział w Sokółce Ekspozytura w D ąbrowie Białostockiej, Powszechny Bank Kredytowy S.A. Oddział w Sokółce Filia w D ąbrowie Białostockiej.

70 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______Wśród organizacji handlowych w D ąbrowie Białostockiej działa Gminna Spółdzielnia „Samopomoc Chłopsk ą”. Na terenie gminy działalno ść gospodarcz ą prowadzi równie Ŝ siedem agencji ubezpieczeniowych.

5 ZAGOSPODAROWANIE PRZESTRZENNE UKŁAD OSADNICZY UWARUNKOWANIA HISTORYCZNE ROZWOJU OSADNICTWA Obszar gmin biebrza ńskich w rozwoju historycznym charakteryzuje si ę znacznym zró Ŝnicowaniem i przenikaniem si ę wpływów kulturowych zachodu i wschodu. Prawie do ko ńca XIII wieku północna cz ęść obszaru była zamieszkana przez Ja ćwingów, a na zachodzie przez ludno ść rusk ą. Na pograniczu etnicznym, jake stanowiła rzeka Biebrza rozci ągały si ę prawie niezaludnione puszcze i bagna, które były stopniowo zasiedlane w XV i XVI wieku. Nad rzekami, w miejscu przepraw rzecznych lokowano punkty osadnicze – grody, pełni ące funkcje stra Ŝnicze i handlowe, stwarzaj ące podstaw ę dla organizuj ących si ę pó źniej miast. Najstarszymi grodami, a nast ępnie miastami na omawianym obszarze były Wizna, Goni ądz i Rajgród. W wieku XVI powstały W ąsosz, Radziłów, Grajewo, Sidra, Nowy Dwór, Lipsk i Knyszyn. W nast ępnych wiekach dokonuj ą si ę zmiany w procesach osadniczych. Powstaj ą nowe miasta: Szczuczyn, Trzcianne i Korycin (w XVII w.), Jasionówka, Jedwabne, D ąbrowa Biał., Osowiec, Suchowola i Janów (w XVIII w.). Wa Ŝnym etapem w rozwoju sieci osadniczej było uwłaszczenie chłopów w latach 1861– 1864. Rozwój kapitalistycznych form produkcji w miastach i wsiach po uwłaszczeniu spowodował szereg zmian w układzie sieci osadniczej. Dawny, do ść regularny układ przestrzenny o środków lokalnych został zdeformowany przez nowe procesy społeczno– ekonomiczne. Na czoło rozwoju wysun ęły si ę o środki produkcyjne, szczególnie maj ące dogodne poł ączenia komunikacyjne, a tak Ŝe o środki administracyjne i siedziby garnizonów wojskowych. W pó źniejszym okresie, ale dopiero po II wojnie światowej, powstało tylko jedno miasto – Mo ńki, organizowane niemal od podstaw, jako centrum administracyjne nowo tworzonego powiatu. W ci ągu licz ącej sze ść wieków historii prawa miejskie uzyskało ł ącznie 21 miast poło Ŝonych w dorzeczu Biebrzy. Niektóre z nich traciły status miast po czym uzyskiwały go ponownie, inne za ś pozostały do dzi ś wsiami. Wi ększo ść spo śród byłych miast stanowi obecnie o środki gminne o stosunkowo du Ŝej liczbie mieszka ńców (Radziłów, W ąsosz, Wizna, Nowy Dwór), natomiast całkowicie zatraciła cechy miejskie wie ś Osowiec. Wiejska sie ć osadnicza powstała w wyniku powolnej ewolucji gospodarki rolnej. Ró Ŝne formy własności i stosunków prawnych okre ślaj ących u Ŝytkowanie ziemi wywierały 71 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______wpływ na osadnictwo wiejskie i na powstawanie rozmaitych typów osiedli. Ich rozwój przebiegał cz ęsto w sposób Ŝywiołowy, prowadz ący w konsekwencji do ukształtowania zró Ŝnicowanych, cz ęsto nieregularnych układów przestrzennych. Niemniej jednak w wi ększo ści podstaw ę ich aktualnej struktury stanowi ą historyczne typy wsi, w wielu przypadkach si ęgaj ące okresu feudalnego.

UKŁADY PRZESTRZENNE ZABUDOWY I TYPY OSADNICTWA Miasta dorzecza Biebrzy ró Ŝni ą si ę mi ędzy sob ą pod wzgl ędem warunków topograficznych, wielko ści zaludnienia, obszaru zainwestowania miejskiego, w tym wielko ści i struktury zabudowy mieszkaniowej, przebiegu tras komunikacyjnych, poło Ŝenia terenów rekreacyjno – wypoczynkowych, itp. Większo ść miast uzyskała prawa miejskie w XVI – XVIII wieku, a ich układ przestrzenny kształtował si ę zawsze wokół o środka centralnego, który stanowił np.: - rynek lub plac targowy (Knyszyn, Goni ądz, Jedwabne, Szczuczyn), - skrzy Ŝowanie wa Ŝnych dróg handlowych (Grajewo, D ąbrowa Biał.), - ko ściół (Suchowola), - pobli Ŝe starego grodu średniowiecznego (Rajgród), - dogodne miejsce przeprawy przez rzek ę (Goni ądz, Lipsk). Ulice wokół placu centralnego były rozplanowane najcz ęś ciej według schematu czworobocznej szachownicy (kratownicy), który musiał by ć jednak dostosowany do istniej ących warunków fizjograficznych. W zwi ązku z tym szachownica ulegała czasem rozczłonkowaniu, szczególnie w przypadku o środków wi ększych tj. np. Grajewo. Dynamiczny rozwój kształtowany pod wpływem róŜnych czynników prowadził te Ŝ cz ęsto do zatarcia dawnych zało Ŝeń urbanistycznych, a pierwotny plan miasta ulegał zmianom wskutek rozrastania si ę dzielnic peryferyjnych. Czasami odbywało si ę to poprzez wchłanianie najbli Ŝszych osiedli wiejskich. Przykładem jest D ąbrowa Białostocka, w której granicach administracyjnych znalazły si ę cz ęś ci s ąsiednich wsi Małyszówka i Jasionówka. Najbardziej czytelnym do dzisiaj, kratowym układem zabudowy, posiadaj ącym kształt prostok ąta (o bokach 2,5 x 1 km) i kilkana ście przecinaj ących si ę pod k ątem prostym ulic wyró Ŝnia si ę Lipsk. Najmłodsze miasto – Mo ńki, zbudowane od podstaw w II połowie XX wieku pod wzgl ędem układu urbanistycznego ma cechy zarówno schematu kratowego (rozczłonkowanego), jak te Ŝ schematu promienisto – koncentrycznego, w którym od centrum rozchodz ą si ę promieni ście arterie, z przecinaj ącymi je ulicami. Ulice te w cz ęś ci maj ą charakter kolisty, w cz ęś ci za ś charakter liniowy. Pomi ędzy nimi zbudowano ulice przecinaj ące si ę pod k ątem prostym, tworz ące wewn ętrzne, nieregularne układy szachownicowe.

72 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______Ten układ przestrzenny mo Ŝna uzna ć za wzgl ędnie nowoczesny, bowiem charakteryzuje si ę zwart ą zabudow ą i tym, Ŝe z wszystkich punktów miasta mo Ŝna łatwo i sprawnie dotrze ć do niezbyt odległego centrum handlowo – usługowego. Najwi ększy o środek osadniczy gmin biebrza ńskich – Grajewo posiada najbardziej wszechstronnie rozwini ętą struktur ę przestrzenn ą, w której wydzieli ć mo Ŝna nast ępuj ące strefy: - strefa śródmiejska, w której wyst ępuje koncentracja usług o zasi ęgu gminnym i powiatowym w zakresie administracji, szkolnictwa, lecznictwa, komunikacji i handlu; - strefa miejska obejmuj ąca bezpo średnie otoczenie centrum z osiedlami zabudowy mieszkaniowej wielorodzinnej i o niskiej intensywności, zakładami usługowymi i przemysłowymi, szkołami, terenami zieleni, itp.; - strefa przemysłowa poło Ŝona w południowej cz ęś ci miasta, której struktur ę wewn ętrzn ą tworz ą najwi ększe zakłady przemysłowe, bazy transportowe i składy budowlane, rozproszona zabudowa mieszkaniowa i tereny otwarte; - strefa ekologiczna poło Ŝona we wschodniej cz ęś ci miasta w obr ębie doliny rzeki Ełk z zabudow ą rozproszon ą i terenami zieleni; - strefa otwarta otaczaj ąca zainwestowanie miejskie od strony zachodniej, której struktur ę wewn ętrzn ą tworz ą głównie u Ŝytki rolne oraz rozproszona zabudowa rolnicza. Przedstawiona struktura przestrzenna miasta odznacza si ę uporz ądkowanym układem stref funkcjonalnych, sprawnym systemem komunikacyjnym oraz zabudow ą dostosowan ą do pełnionych funkcji. Wiejska sie ć osadnicza powstała w historycznym procesie rozwoju rolnictwa. Na układ przestrzenny wsi, oprócz wielko ści zaludnienia miały wpływ warunki przyrodnicze, struktura agrarna, procesy demograficzne i społeczno–gospodarcze, stopie ń zainwestowania oraz charakter wsi (np. typ produkcyjny, usługowy, turystyczny ewentualnie mieszany). Czynniki te spowodowały, Ŝe najcz ęstszym układem osadniczym w całym województwie podlaskim oraz w dorzeczu Biebrzy s ą wsie skupione, typu liniowego w postaci szeregówek i ulicówek. Typ wsi zwartych reprezentuj ą równieŜ stare formy osadnicze, rozpowszechnione jednak w znacznie mniejszym stopniu, t.j.: owalnice, widlice, rz ędówka lub wie ś wielodro Ŝna. Obok tego powstały mniejsze i bardziej lu źne formy przestrzenne maj ące przewa Ŝnie kształt przysiółków (bezkształtnych lub placowych), mniejszych wsi sołeckich, a tak Ŝe rozproszonej wsi samotniczej. W dorzeczu Biebrzy wyró Ŝnia si ę cztery zasadnicze typy osadnictwa wiejskiego 1: I. Sie ć wsi małych i przysiółków o śródpolnym poło Ŝeniu zabudowa ń, pochodz ąca z ró Ŝnych okresów historycznych i obejmuj ąca tereny: a) Wysoczyzny Kolne ńskiej (gminy: Jedwabne, Przytuły, W ąsosz, Radziłów (cz ęść ) i Szczuczyn);

1Źródło: Narodowy Atlas Polski, Zakład Narodowy im. Ossoli ńskich PAN, Warszawa, 1973 - 1978

73 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______b) środkow ą cz ęść Wysoczyzny Białostockiej (wi ększo ść terenów gminy Korycin i cz ęś ciowo gmina Suchowola i Janów); c) północn ą cz ęść gm. Sztabin i Lipsk na pograniczu Puszczy Augustowskiej. II. Sie ć wsi średniej wielko ści (20 – 100 domów mieszkalnych) o śródpolnym poło Ŝeniu zabudowa ń i w ęzłowym układzie dróg, przewa Ŝnie feudalnego pochodzenia i obejmuj ąca przewa Ŝaj ącą cz ęść obszaru dorzecza Biebrzy. III. Sie ć wsi średniej wielko ści, skupionych o w ęzłowym układzie dróg starszego pochodzenia, z domieszk ą osiedli rozproszonych i rz ędówek nowszych (z XIX i XX w.) obejmuj ąca tereny: a) północn ą cz ęść gminy Rajgród i prawie cał ą gmin ę Bargłów Ko ścielny; b) środkow ą cz ęść Wysoczyzny Białostockiej z gminami: Ja świły, Jasionówka, Knyszyn i fragmentami gmin: Mo ńki i Krypno. IV. Sie ć rz ędówek lu źnych, długich i osiedli rozproszonych nowszego pochodzenia powstała w wyniku reform agrarnych i wylesienia (XIX i XX w.), obejmuj ące głównie tereny gmin D ąbrowa Białostocka i Sidra.

UWARUNKOWANIA PRZEKSZTAŁCE Ń SYSTEMU OSADNICZEGO Gęsto ść zaludnienia na terenie gmin dorzecza Biebrzy wynosi 36 osób/km 2 (średnia wojewódzka – 61, krajowa – 124 osoby/km 2, w tym terenów wiejskich – 24 osoby/km 2). Poziom urbanizacji (35,2 %) znacznie odbiega od poziomu ogólnowojewódzkiego (58,5 %), przy czym około 40 % ludno ści miejskiej zamieszkuje w Grajewie, a dalszych 19 % w Mo ńkach.

Tab.24 Rozmieszczenie ludno ści na obszarze gmin dorzecza Biebrzy (wg stanu na 31.12.2000 r.)

gminy liczba mieszka ńców liczba mieszka ńców na 1 przeci ętna liczba wsi km 2 liczba na 100 ludno ści km 2 ogółem miasto wie ś ogółem miasto wie ś miejsc. wiejskich

Bargłów Ko śc. 5 854 - 5 854 31 - 31 158 20 Lipsk 6 261 2 766 3 495 34 557 19 117 17 Sztabin 5 853 - 5 853 16 - 16 119 14 Grajewo – miasto 23 060 23 060 - 1 218 1 218 - - - Rajgród 5 686 1 694 3 992 27 48 23 117 20 Szczuczyn 6 871 3 640 3 231 59 275 32 95 33 Grajewo – wie ś 6 408 - 6 408 21 - 21 114 18

74 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______

Radziłów 5 405 - 5 405 27 - 27 135 20 Wąsosz 4 174 - 4 174 35 - 35 190 19 Jedwabne 5 947 2 005 3 942 37 167 27 88 30 Przytuły 2 269 - 2 269 32 - 32 113 28 Wizna 4 495 - 4 495 34 - 34 160 21 Goni ądz 5 499 1 878 3 621 15 439 10 125 8 Knyszyn 5 139 2 910 2 229 40 123 21 111 19 Mo ńki 16 300 10 936 5 364 101 1 428 35 128 27 Jasionówka 3 224 - 3 224 33 - 33 179 19 Ja świły 5 841 - 5 841 33 - 33 243 14 Krypno 4 479 - 4 479 40 - 40 299 13 Trzcianne 4 931 - 4 931 15 - 15 183 8 Dąbrowa Biał. 13 669 6 617 7 052 52 292 29 138 21 Suchowola 7 878 2 479 5 399 31 96 23 108 22 Janów 4 704 - 4 704 23 - 23 109 21 Korycin 3 634 - 3 634 31 - 31 96 32 Nowy Dwór 3 154 - 3 154 26 - 26 150 17 Sidra 4 158 - 4 158 24 - 24 104 23

Razem: 164 893 57 985 106 908 36 343 24 131 18

Źródło: Urz ąd Statystyczny w Białymstoku oraz obliczenia własne

Wśród 25 jednostek gminnych najwi ększ ą liczb ą ludno ści wyró Ŝnia si ę gmina miejska Grajewo (23,1 tys.) oraz gminy miejsko–wiejskie: Mońki i D ąbrowa Białostocka (16,3 i 13,7 tys.). W 7 gminach miejsko–wiejskich oraz 5 gminach wiejskich liczba mieszka ńców waha si ę w granicach 5 – 8 tys. osób. Pozostałych 10 gmin wiejskich liczy poni Ŝej 5 tys. ludno ści, przy czym najmniejsze z nich to gminy: Przytuły, Nowy dwór i Jasionówka. Średnio w gminie dorzecza Biebrzy zamieszkuje 6,6 tys. osób (w województwie podlaskim – 10,4 tys., w kraju – 15,5 tys.), w tym w gminach wiejskich – 4,6 tys. (województwo podlaskie – 5 tys. osób). Gęsto ść zaludnienia terenów wiejskich jest silnie zró Ŝnicowana i zale Ŝna od struktury gruntów rolnych, a głównie od warunków fizjograficznych i waha si ę od 10 osób/km 2 w gminie Goni ądz do 40 osób/km 2 w gminie Krypno. Ogólnie bior ąc najsłabiej zaludniony jest obszar Kotliny Biebrzańskiej, za ś g ęś ciej zaludnione s ą obszary Wysoczyzny Kolne ńskiej i Białostockiej, posiadaj ące lepsze warunki do rozwoju rolnictwa i ni Ŝszy stopie ń zalesienia.

75 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______Sie ć miejska składa si ę z 10 miast (województwo podlaskie – 36) ró Ŝnej wielko ści. Średnio na jedno miasto przypada 5,8 tys. osób (przy średniej w województwie – 20 tys. osób, z wył ączeniem najwi ększych o środków tj. Białegostoku, Łom Ŝy i Suwałk – 8,9 tys.). Struktur ę funkcjonaln ą miejskiej sieci osadniczej tworz ą: - powiatowe o środki rozwoju – Grajewo, Mo ńki; - miejskie i gminne o środki rozwoju – Dąbrowa Białostocka, Szczuczyn, Knyszyn, Lipsk, Suchowola, Jedwabne, Goni ądz, Rajgród. Wszystkie miasta wyposa Ŝone s ą w sie ć wodoci ągow ą i kanalizacyjn ą oraz oczyszczalnie ścieków. Z sieci wodoci ągowej korzysta 70,3 % mieszka ńców (miasta w województwie – 88 %), a z sieci kanalizacyjnej – 57,9 % (miasta w województwie – 76,4 %). Przeci ętna wie ś na terenie dorzecza Biebrzy liczy 131 mieszka ńców i jest zbli Ŝona do przeci ętnej wielko ści wsi w województwie podlaskim (128 mieszka ńców). Sie ć osadnicza jest niezmiernie rozdrobniona o czym świadczy dominacja wsi najmniejszych, przy znikomym udziale miejscowo ści licz ących powy Ŝej 1 tys. mieszka ńców. Struktura miejscowo ści wiejskich według wielko ści zaludnienia przedstawia si ę nast ępuj ąco (tab.25):

Tab.25 Struktura miejscowo ści wiejskich liczba mieszka ńców liczba wsi % ogółu

do 100 411 24,2 100 – 299 332 40,9 300 – 499 47 5,8 500 – 999 19 2,3 powy Ŝej 1 000 4 0,5

W grupie wsi najwi ększych, licz ących powy Ŝej 500 mieszka ńców znajduj ą si ę wszystkie wiejskie o środki gminne (z wyj ątkiem Przytuł) oraz Wo źna Wie ś i Biebrza w gminie Rajgród, Klimaszewnica i Słucz w gminie Radziłów, Ławsk w gminie W ąsosz, Mikicin i Zabiele w gminie Ja świły, Długoł ęka i Ruda w gminie Krypno oraz Nowa Wie ś w gminie Trzcianne. Najwi ększym potencjałem demograficznym (powy Ŝej 1000 mieszka ńców) wyró Ŝniaj ą si ę cztery wiejskie o środki gminne: Wizna (około 1600 osób), W ąsosz (1400), Radziłów (1300) i Sztabin (nieznacznie ponad 1000 mieszka ńców).

76 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______Tab.26 Sie ć osadnicza gmin dorzecza Biebrzy według liczby mieszka ńców w 2000 r.

gminy liczba jednostek osadniczych

miasta miejscowo ści wiejskie

ogółem wg liczby mieszka ńców

do 50 50 – 99 100-299 300-499 500- 1000 i 999 w.

Bargłów Ko śc. - 37 8 5 20 3 1 - Lipsk 1 30 8 8 13 1 - - Sztabin - 49 15 15 16 2 - 1 Grajewo – miasto 1 ------Rajgród 1 34 8 10 13 1 2 - Szczuczyn 1 34 9 15 9 1 - - Grajewo – wie ś - 56 15 18 18 5 - - Radziłów - 40 14 11 11 1 2 1 Wąsosz - 22 6 4 9 1 1 1 Jedwabne 1 45 7 18 20 - - - Przytuły - 20 - 7 13 - - - Wizna - 28 9 6 11 1 - 1 Goni ądz 1 29 8 5 13 3 - - Knyszyn 1 20 7 3 10 - - - Mo ńki 1 42 9 8 22 3 - - Jasionówka - 18 2 6 5 4 1 - Ja świły - 24 4 1 12 4 3 - Krypno - 15 1 4 3 4 3 - Trzcianne - 27 6 2 15 2 2 - Dąbrowa Biał. 1 51 7 13 27 4 - - Suchowola 1 50 12 17 17 4 - - Janów - 43 14 11 16 1 1 - Korycin - 38 13 11 13 - 1 - Nowy Dwór - 21 3 7 10 - 1 - Sidra - 40 12 9 16 2 1 - Razem: 10 813 197 214 332 47 19 4

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Urz ędu Statystycznego w Białymstoku oraz materiałów Urz ędów Gmin

77 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______W układzie funkcjonalnym wiejskie jednostki osadnicze tworz ą do pewnego stopnia usystematyzowan ą struktur ę hierarchiczn ą, na któr ą składaj ą si ę: - wiejskie o środki gminne z rozwini ętymi funkcjami usługowymi przypisanymi do tej funkcji wraz z funkcjami gospodarczymi (obsługa rolnictwa, lokalny przemysł, obsługa komunikacji i turystyki, le śnictwa) – 15 miejscowo ści; - jednostki osadnicze o podstawowym i poszerzonym programie usługowym (w zakresie szkolnictwa podstawowego, handlu, usług dla ludno ści i rolnictwa) – około 100 miejscowo ści (od 2 do 6 w ka Ŝdej gminie); - jednostki wyspecjalizowane w zakresie funkcji turystyczno – wypoczynkowych, szkolnictwa ponadpodstawowego oraz miejsca kultu religijnego o znaczeniu regionalnym – około 20 miejscowo ści; - pozostałe jednostki osadnicze o dominuj ącej funkcji rolniczej, z funkcjami uzupełniaj ącymi, najcz ęś ciej w zakresie usług elementarnych lub produkcyjnych. Przeprowadzona analiza rozmieszczenia ludno ści i zmian sieci osadniczej w przeszło ści oraz aktualna sytuacja społeczno–gospodarcza kraju i województwa pozwala stwierdzi ć, Ŝe do głównych uwarunkowa ń rozwoju osadnictwa gmin dorzecza Biebrzy nale Ŝą : - bariery słabego potencjału demograficznego i społeczno – gospodarczego, w tym rynku pracy; - sukcesywne zmniejszanie si ę zatrudnienia w rolnictwie; - bariery ochrony środowiska przyrodniczego i rolniczej przestrzeni produkcyjnej; - bariery zasobów terenów budowlanych komunalnych, korzystnych do zabudowy w głównych o środkach miejskich; - bariery infrastrukturalne rozwoju, wymagaj ących dla ich pokonania znacznych nakładów finansowych; - szanse poło Ŝenia w stosunku do głównych ci ągów infrastruktury komunikacyjnej i technicznej; - szanse poło Ŝenia w stosunku do najbardziej cennych walorów przyrodniczych przydatnych dla rozwoju turystyki i rekreacji, w tym turystyki kwalifikowanej.

6 KOMUNIKACJA

UWARUNKOWANIA KOMUNIKACYJNE OBSZARU Na system transportowy obszaru dorzecza Biebrzy składaj ą si ę elementy sieci drogowej (drogi krajowe i mi ędzynarodowe, drogi wojewódzkie, drogi powiatowe, drogi gminne i le śne oraz dojazdy niepubliczne i zakładowe), zaplecza komunikacji samochodowej (techniczne i miejsca obsługi podró Ŝnych tzw. MOP-y, parkingi i stacje paliw), system komunikacji

78 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______kolejowej z infrastruktur ą kolejow ą, system komunikacji zbiorowej autobusowej, komunikacja wodna i lotnicza. Dla obszaru dorzecza Biebrzy najistotniejszymi elementami systemu transportowego jest system komunikacji drogowej z zapleczem i komunikacja kolejowa. System drogowy północno-wschodniej Polski jest słabo rozwini ęty. Obszar ten jest zdecydowanie nie doinwestowany, a dost ępno ść komunikacyjna miast i innych elementów sieci osadniczej i regionów gospodarczych jest stosunkowo niska. Nale Ŝy jednak zauwa Ŝyć, Ŝe obszar dorzecza Biebrzy jest tak Ŝe stosunkowo słabo rozwini ęty gospodarczo, a źródła i cele ruchu s ą rozproszone i małe. Z powy Ŝszymi uwarunkowaniami zwi ązane jest istnienie stosunkowo małej liczby kolizji komunikacyjnych na analizowanym obszarze. Najistotniejszymi problemami komunikacyjnymi obszaru dorzecza Biebrzy są:

• du Ŝe obci ąŜ enie tras tranzytowych przy niskich parametrach technicznych i przestrzennych dróg nr 61 i nr 8;

• niska no śno ść konstrukcji dróg krajowych, skoleinowanie nawierzchni, wyeksploatowanie techniczne warstw ścieralnych dróg krajowych i cz ęś ci dróg wojewódzkich;

• obudowa dróg tranzytowych i brak obej ść miast, bezpo średnie wjazdy z dróg tranzytowych wy Ŝszych tras na posesje i działki rolne;

• brak zaplecza obsługi turystycznej – typowych MOP-ów z baz ą hotelow ą i parkingami rekreacyjnymi;

• brak izolacji ruchów pieszych od jezdni wi ększo ści dróg wy Ŝszych klas;

• zły stan nawierzchni dróg powiatowych i gminnych, liczne odcinki nieutwardzone szczególnie w rejonie przygranicznym i na terenach leśnych,

• niska g ęsto ść dróg gminnych i dojazdowych oraz dróg o nawierzchni twardej na terenach rozwini ętej gospodarki gmin;

• niekorzystne oddziaływanie komunikacji, t.j.: nadmierne nat ęŜ enie hałasu, wibracje i spaliny na obszarach zainwestowanych mieszkaniowo i obszarach chronionych,

• niedorozwój infrastruktury technicznej miast, w tym sieci ulic z o świetleniem, odwodnieniem i stref ą ruchu pieszego oraz rowerowego na terenach zamieszkania;

• wyj ątkowo niska (w stosunku do średniej krajowej) dost ępno ść do komunikacji kolejowej.

79 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______DROGI KRAJOWE I WOJEWÓDZKIE Podstawow ą sieci ą komunikacyjn ą obszaru dorzecza Biebrzy tworz ą nast ępuj ące drogi krajowe i wojewódzkie: - droga krajowa nr 8 (E-67) przebiega przez miejscowości gminne i miasta Korycin, Suchowola Sztabin (relacja od Białegostoku do Augustowa i Suwałk), ł ącznie w obszarze analizowanym ok. 55 km; - droga krajowa nr 61 przebiega przez miejscowo ści gminne i miasta Szczuczyn, Grajewo, Rajgród i Bargłów Ko ścielny (relacja od Łom Ŝy do Augustowa i Suwałk, wa Ŝna droga ruchu turystyczno-rekreacyjnego letniego dla obszaru pojezierza suwalsko-augustowskiego, ł ącznie w obszarze analizowanym ok. 57 km; - droga krajowa nr 65 przebiega przez miejscowo ści gminne i miasta Knyszyn, Mo ńki, Grajewo i gmin ę Goni ądz, Korycin, Suchowola Sztabin (relacja od Białegostoku do Ełku i dalej do przej ścia granicznego Gołdap), wa Ŝna droga dla obszaru Mazur i ruchu turystyczno-rekreacyjnego letniego, ł ącznie w obszarze analizowanym ok. 52 km; - droga krajowa nr 58 – na analizowaneym obszarze odcinek pomocniczy od Szczuczyna w kierunku Białej Piskiej, droga przebiega od drogi nr 61 do Olsztynka, wa Ŝna droga dla obszaru Mazur i letniego rucuh turystyczno-rekreacyjnego, ł ącznie w obszarze analizowanym ok. 7 km; - droga krajowa nr 64 – na analizowanym obszarze odcinek mo Ŝe by ć traktowany jako element uzupełniaj ący i pomocniczy o relacji od Pi ątnicy do Wizny, w kierunku Starego Je Ŝewa i do drogi nr 8, droga przebiega przez obszar gminy Wizna, stycznie do miejscowo ści gminnej i docelowo stanowi istotne poł ączenie gospodarcze z kierunku Białegostoku do drogi nr 61 na odcinku od Łom Ŝy do Ostroł ęki i Warszawy lub Płocka ł ącznie w obszarze analizowanym ok. 8 km. Łącznie w obszarze analizowanym przebiega ok. 179 km dróg krajowych. Droga krajowa nr 8 (E-67) to wa Ŝny ci ąg mi ędzynarodowy od przej ścia granicznego w Kudowie do przej ścia granicznego w Budzisku. Jest ona kwalifikowana jako przyszły przebieg drogi ekspresowej Via Baltica. Alternatywnym przebiegiem drogi Via Baltica jest ci ąg drogi krajowej nr 61 Augustów - Łom Ŝa – Zambrów – droga nr 8 do Warszawy z omini ęciem Białegostoku. Oba przebiegi drogi mi ędzynarodowej (tras ą nr 8 lub nr 61) b ędą silnie, równolegle obci ąŜ one ruchem i funkcj ą drogi Via Baltica oraz ruchem samochodów najci ęŜ szych typu TIR niezale Ŝnie od formalnego zakwalifikowania dróg. Obecna klasa funkcjonalna drogi nr 8 – „Gp” to droga główna ruchu przyspieszonego, docelowo klasa S (droga ekspresowa) (wg klas wskazanych w Rozporz ądzeniu Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej z dnia 2 marca 1999 r., Dz.U. Nr 43, poz.430). Według ustale ń II Pan Europejskiej Konferencji Ministrów Transportu (Kreta, 1994 r.) dla Europy Środkowej i Wschodniej uzgodniono 10 korytarzy transportowych z których I – Helsinki – Talin- Ryga- Kowno-Warszawa („Via Baltica”) dotyczy w cz ęś ci terenu dorzecza 80 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______Biebrzy. Powy Ŝszy korytarz dotyczy przebiegu drogi ekspresowej (z ew. przebiegiem drogi pomocniczej równoległej) i linii kolejowej na odcinku Trakliszki - Białystok. Obszar dorzecza Biebrzy jest obci ąŜ ony na drogach nr 61, nr 8 i nr 65 ruchem tranzytowym, mi ędzynarodowym o parametrach ruchu ci ęŜ kiego tj. ruchu KR-5 naciski normatywne (obecnie) do 80 i 100 KN/o ś. Nale Ŝy zauwa Ŝyć, Ŝe drogi te b ędą obci ąŜ ane ruchem kategorii KR-6 i powinny by ć dostosowane do nacisków 115 KN/o ś. Przewidywane maksymalne obci ąŜ enie ruchem (kategoria ruchu) na pozostałych drogach o znaczeniu regionalnym i lokalnym w tym na drogach powiatowych nie przekroczy kategorii KR 3. W Strategii rozwoju województwa podlaskiego wskazano, Ŝe na trasie nr 8 (Korycin, Suchowola, Sztabin), na trasie nr 61 (Szczuczyn, Grajewo, Rajgród) oraz na trasie 65 (w rejonie Knyszyna i Goni ądza) zostan ą zlokalizowane Miejsca Obsługi Podró Ŝnych (MOP-y typu II i III). Drogi krajowe przebiegaj ące przez obszar województwa podlaskiego nale Ŝą do dróg najsłabiej obci ąŜ onych ruchem w kraju. Wi ększo ść odcinków jest obci ąŜ ona ruchem o wielko ści poni Ŝej 5000 poj./dob ę. Nie dotyczy to jednak drogi nr 61 i drogi nr 8 (dawniej nr 19) gdzie według Generalnego Pomiaru Ruchu z roku 2000 SRD si ęgało na niektórych odcinkach 6500 poj/dob ę. ( średnio na drogach mi ędzynarodowych 6261 poj./dob ę przy wska źniku wzrostu 2000/1995 w=1,54, na pozostałych drogach krajowych 3557 poj./dob ę przy wska źniku wzrostu 2000/1995 w=1,18). Pozostałe drogi wojewódzkie i powiatowe s ą obci ąŜ one odpowiednio ruchem poni Ŝej 2000 poj./dob ę i 800 poj./dob ę co oznacza, Ŝe na wymienionych drogach nie jest wyczerpywana przepustowo ść dróg dwupasowych szeroko ści jezdni 7,0 - 6,0 m. Przez obszar gmin dorzecza Biebrzy przebiegaj ą nast ępuj ące drogi wojewódzkie: - droga wojewódzka nr 668 – na analizowanym obszarze przebiega przez miejscowo ści gminne i miasta Jedwabne, Przytuły, Radziłów (relacja od Łom Ŝy do drogi nr 65 na terenie gminy Goni ądz), ł ącznie w obszarze analizowanym ok. 42 km; - droga wojewódzka nr 648 – na analizowanym obszarze odcinek od miejscowo ści gminnej Przytuły w kierunku Stawisk i drogi nr 61 (relacja od Przytuł do Nowogrodu i drogi nr 61), ł ącznie w obszarze analizowanym ok. 7 km; - droga wojewódzka nr 670 – na analizowanym obszarze przebiega przez miejscowo ści gminne i miasta Goni ądz, gmina Suchowola, D ąbrowa Białostocka, Nowy Dwór - granica pa ństwa obecnie bez przej ścia granicznego w rejonie Grodna (relacja od drogi 65 do drogi nr 8 i dalej jw.), ł ącznie w obszarze analizowanym ok. 71 km; - droga wojewódzka nr 671 – na analizowanym obszarze przebiega przez miejscowo ści gminne i miasta Krypno, Knyszyn, Jasionówka do Korycina i do drogi nr 8, ł ącznie w obszarze analizowanym ok. 37 km; - droga wojewódzka nr 672 – na analizowanym obszarze przebiega przez od Korycina przez Janów do Sokolan do drogi wojewódzkiej Sokółka-Dąbrowa Białostocka nr 673 m. Sokolany, ł ącznie w obszarze analizowanym ok. 27 km;

81 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______- droga wojewódzka nr 673 – na analizowanym obszarze przebiega przez miejscowo ści gminne i miasta gmina D ąbrowa Białostocka, Lipsk do drogi nr 644 prowadz ącej do przej ścia granicznego dla ruchu turystycznego i tzw. „uproszczonego - małego ruchu granicznego” w rejonie Grodna (relacja wzdłu Ŝ wschodniej granicy pa ństwa), ł ącznie w obszarze analizowanym ok. 35 km, w Strategii rozwoju województwa droga nr 673 jest przewidywana do modernizacji z budow ą obej ścia m.in. miejscowo ści Lipsk; - droga wojewódzka nr 644 – na terenie analizowanego obszaru nie przebiega przez miejscowo ści gminne i miasta, tylko przez obszar gminy Sztabin i Lipsk do przej ścia granicznego dla ruchu turystycznego i tzw. „małego ruchu granicznego” w rejonie Grodna (relacja od Augustowa do wschodniej granicy pa ństwa), ł ącznie w obszarze analizowanym ok. 25 km. Łącznie w obszarze obj ętym opracowaniem przebiega ok. 244 km dróg wojewódzkich. W zało Ŝeniach rozwoju sieci drogowej województwa podlaskiego drogi wojewódzkie powinny by ć docelowo wzmocnione z dostosowaniem do obci ąŜ eń 100 KN/o ś.

DROGI POWIATOWE I GMINNE Drogi powiatowe i gminne stanowi ą bardzo wa Ŝnymi elementami systemu transportowego gmin obszaru gmin dorzecza Biebrzy, szczególnie z punktu widzenia gospodarki i funkcji lokalnych. Zapewniaj ą one realizacj ę dogodnych poł ącze ń z układem zewn ętrznym tj. układem dróg wojewódzkich i krajowych opisanych powy Ŝej. Wi ększo ść odcinków dróg zaliczonych do lokalnego systemu drogowego gmin tj. drogi powiatowe i gminne nie spełniaj ą wymaga ń (dla swego poziomu klasy) Rozporz ądzenia Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej z dnia 2 marca 1999 r (Dz.U. Nr 43, poz.430 w zakresie parametrów technicznych i u Ŝytkowych, liczby wł ącze ń, zasad obsługi terenów przyległych itp. Wyj ątkiem s ą niektóre odcinki dróg dojazdowych, dla których wymagania normatywne s ą liberalne. Na terenie o środków gminnych i miast analizowanego obszaru brak wymaganego docelowo systemu parkowania w postaci zatok i wydzielonych stref parkowania. Uzupełnieniem sieci dróg powiatowych i gminnych s ą drogi i ulice dojazdowe oraz gospodarcze o funkcji „D” o szeroko ściach jezdni min 5,50 m z izolowanym ruchem pieszym i rowerowym, przy szeroko ści w liniach rozgraniczaj ących minimum 12,0 - 10,0 m (wg Rozporz ądzenia Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej z dnia 2 marca 1999 r (Dz.U. Nr 43, poz.430 ). Obecnie w rejonie obszaru gmin dorzecza Biebrzy brak istotniejszych ci ągów wydzielonych ście Ŝek rowerowych. Docelowo na obszarach rekreacyjnych i w rejonie miejscowo ści gminnych zakłada si ę konieczno ść realizacji systemu wydzielonych ście Ŝek

82 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______rowerowych przez wsie, do terenów zieleni i na odcinkach dróg wylotowych, a tak Ŝe wsz ędzie tam gdzie wyst ępuje nasilony ruch pojazdów samochodowych. W Strategii rozwoju województwa podlaskiego przewidywana jest budowa ponadlokalnych tras rowerowych, mi ędzy innymi trasy Borzymy- Bargłów Ko ścielny - Augustów z odgał ęzieniem do m. Rajgród, tras rekreacyjnych w rejonie Goni ądza, puszczy Knyszy ńskiej z odgał ęzieniami w kierunku północnym, trasy le śnej wzdłu Ŝ drogi 664 (od Augustowa w kierunku miejscowo ści Lipsk). Naturalnymi ci ągami turystycznymi rowerowymi s ą drogi wzdłu Ŝ dolnego odcinka Biebrzy – droga z Goni ądza do Wizny i z Goni ądza do Str ękowej Góry.

KOMUNIKACJA KOLEJOWA Najwa Ŝniejsza dla makroregionu, istniej ąca linia kolejowa Warszawa – Białystok jest zlokalizowana poza obszarem gmin dorzecza Biebrzy. Przez obszar obj ęty opracowaniem przebiegaj ą nast ępuj ące linie kolejowe z głównymi stacjami w miastach i miejscowo ściach według wykazu: - linia kolejowa Białystok – Ełk, przebieg przez gminy Krypno, Knyszyn, Mo ńki, Goni ądz (stacja Osowiec), Grajewo; - linia kolejowa Białystok - Sokółka – Augustów, przebieg przez gminy Sidra – Dąbrowa Białostocka, Sztabin (bez obsługi miejscowo ści gminnej). Łącznie przez gminy dorzecza Biebrzy przebiega ok. 127 km linii kolejowych. Stan torów i podtorza linii mo Ŝna okre ślic jako średni. Pas terenu własno ści PKP jest prawidłowy w stosunku do obecnych potrzeb i pozwala na ewentualn ą rozbudow ę i modernizacj ę urz ądze ń kolejowych. Tereny stacyjne s ą nie doinwestowane, w wi ększo ści brak nowoczesnych zabezpiecze ń ruchu, stref przeładunkowych i magazynów stacyjnych, budynki i infrastruktura s ą wyeksploatowane i w złym lub średnim stanie technicznym. Z uwagi nierównomierny rozwój sieci kolejowej w regionie, dominuj ący charakter komunikacji kołowej w obszarze gmin dorzecza Biebrzy i rolniczy profil gospodarczy obszaru udział transportu kolejowego w ilo ści zada ń przewozowych gmin jest i b ędzie nieznaczny. Na szczególn ą uwag ę zasługuje rozwój funkcji turystycznych (relacje rekreacyjne na terenach le śnych) i obsługa gospodarki le śnej obszaru. Główna linia kolejowa przebiegaj ąca przez Grajewo pełni typowe funkcje transportowe w zakresie przewozów ładunków masowych i transportu osobowego w sieci krajowej. W przypadku wzrostu znaczenia transportu kolejowego ci ąg dróg powiatowych prowadz ących do stacji powinien by ć odpowiednio wzmocniony do no śno ści min 10 t/o ś. Obecnie udział transportu kolejowego PKP w systemie transportowym rejonu szacuje si ę na ok. 5%. Linia kolejowa Białystok – Sokółka – Augustów i dalej do Suwałk i granicy pa ństwa jest obecnie jednotorow ą II rz ędna lini ą o dopuszczalnej pr ędko ść poci ągów 80 km/godzin ę. W Strategii rozwoju województwa podlaskiego linia ta przewidywana jest do elektryfikacji. Ponadto linia kolejowa Białystok – Sokółka – Augustów - Suwałki i dalej do 83 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______granicy pa ństwa jest docelowo przewidywana do pełnej modernizacji jako linia mi ędzynarodowa magistralna, z dostosowaniem parametrów do standardów europejskich. Wymaga to jednak kosztownej przebudowy torowisk i zapewnienia pełnej izolacji od terenów przyległych mi ędzy innymi przez budow ę wiaduktów drogowych nad kolej ą lub wiaduktów kolejowych (etapowo lub wyj ątkowo przejazdów strze Ŝonych). Na podstawie wst ępnej analizy przebiegu trasy mo Ŝna tak Ŝe przyjmować, Ŝe konieczna b ędzie korekta niektórych łuków poziomych istniej ącego przebiegu linii kolejowej. Według ustale ń II Pan Europejskiej Konferencji Ministrów Transportu (Kreta, 1994 r.) dla Europy Środkowej i Wschodniej uzgodniono 10 korytarzy transportowych z których I – Helsinki–Talin-Ryga-Kowno-Warszawa („Via Baltica”) przebiega w cz ęś ci terenu przez obszar gmin dorzecza Biebrzy. Powy Ŝszy korytarz dotyczy przebiegu drogi ekspresowej ( z ew. przebiegiem drogi pomocniczej równoległej ) i linii kolejowej na odcinku Trakliszki – Białystok ( odcinek E-75). Wy Ŝej wymieniony odcinek linii kolejowej b ędzie dostosowany do parametrów dwutorowej linii ekspresowej (V = 160 km/godz., skrzy Ŝowania z drogami dwupoziomowe – bezkolizyjne).

7 INFRASTRUKTURA TECHNICZNA – STAN WYPOSA śENIA W SIECI I URZ ĄDZENIA WODOCI ĄGI Podstawowym źródłem zaopatrzenia ludno ści w wod ę s ą wysokiej jako ści zasoby wód podziemnych. Ich pobór wynosi ponad 62 % ogólnej ilo ści zu Ŝywanej wody. Zdecydowana wi ększo ść wód nadaje si ę po prostym uzdatnieniu do wykorzystania do spo Ŝycia i do wykorzystania na potrzeby gospodarcze. Pod wzgl ędem składu chemicznego s ą to wody wodoro- węglanowe-wapniowe i wodorow ęglanowo-magnezowe. Blisko 10 % pobieranych wód podziemnych przeznaczanych jest na cele lekkiego przemysłu, w tym przemysłu spo Ŝywczego. Wody powierzchniowe wykorzystywane s ą równie Ŝ na potrzeby rolnictwa i le śnictwa. Stopie ń wyposa Ŝenia gospodarstw domowych w wodoci ągi i kanalizacj ę nale Ŝy do najni Ŝszych w kraju. Na omawianym obszarze wyst ępuje ra Ŝą ca dysproporcja mi ędzy niemal pełnym zwodoci ągowaniem miast i znacz ącym zwodoci ągowaniem terenów wiejskich, a brakiem zorganizowanego odprowadzania i oczyszczania ścieków. Stopie ń zwodoci ągowania sieci ą wodoci ągów komunalnych jest dosy ć du Ŝy w miastach, a zró Ŝnicowany na terenach wiejskich. Długo ść czynnej sieci wodoci ągowej całego obszaru dorzecza Biebrzy wynosi 1594,3 km. Z sieci wodoci ągowej korzysta ok. 75 % ludno ści, przy średniej krajowej 91,3 %. W 25 gminach wyst ępuje ł ącznie 65 stacji wodoci ągowych ,z czego 4 wymagaj ą modernizacji a 5 jest w planach do wybudowania.

84 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______KANALIZACJA I OCZYSZCZANIE ŚCIEKÓW Niekorzystnie kształtuj ą si ę relacje pomi ędzy długo ści ą sieci wodoci ągowej a długo ści ą sieci kanalizacyjnej, szczególnie na obszarach wiejskich. Ł ączna długo ść sieci kanalizacyjnej na obszarze dorzecza Biebrzy wynosi 207,2 km. Na 25 gmin, 5 nie posiada kanalizacji, ani oczyszczalni ścieków. Szereg miejscowo ści posiada mechaniczno-biologiczne oczyszczalnie ścieków w cz ęś ci nie spełniaj ące wymogów, jakie obowi ązuj ą od l stycznia 2000 roku, szczególnie w zakresie redukcji zwi ązków biogennych. Podj ęte zostały działania inwestycyjne maj ące na celu rozbudow ę b ądź modernizacj ę istniej ących urz ądze ń. Planowana jest budowa 4 nowych oczyszczalni ścieków. W wyniku realizacji budowy oczyszczalni ścieków zmniejsza si ę udział wód nie odpowiadaj ących normatywom na korzy ść ilo ści wód II i III klasy czysto ści, a z ogólnej ilo ści ścieków odprowadzanych do wód powierzchniowych lub do ziemi 95,5 % podlega mechaniczno–biologicznemu oczyszczeniu.

GOSPODARKA ODPADAMI W tabelach poni Ŝej zestawiono dane dla miast i gmin dorzecza Biebrzy dotycz ące składowisk odpadów komunalnych obejmuj ące stan formalno-prawny i parametry technicznych zalegalizowanych składowisk, ocen ę mo Ŝliwo ści eksploatacji oraz ocen ę ich stanu technicznego.

Tab.27 Stan formalno-prawny i parametry techniczne zalegalizowanego składowiska odpadów komunalnych

Jednostka Parametry techniczne składowiska Stan formalno – prawny Wła ściciel / Zarz ądca administracyjna składowiska / Lokalizacja składowiska

Gmina Bargłów ⇒ powierzchnia obiektu: 1,72 ha • pozwolenie na Urz ąd Gminy Ko ścielny / uŜytkowanie składowiska Bargłów ⇒ powierzchnia eksploatowana: 1,1 ha Nr OA-II.7351.b/3/98, Ko ścielny / grunty wsi Kroszówka ZGK w ⇒ obj ęto ść całkowita: 9 800 m 3 wydane 30.03.1998 r. przez Urz ąd Rejonowy w Bargłowie ⇒ obj ęto ść wykorzystana: 1 400 m 3 (14,3 %) Augustowie Ko ścielnym ⇒ obj ęto ść pozostała do eksploatacji: 8 400 m 3

Miasto i Gmina ⇒ powierzchnia składowiska: 3 ha, w tym komór • obiekt zalegalizowany Gmina Dąbrowa składowych: 1,2 ha Dąbrowa Białostocka / Białostocka / 3 Dąbrowa Białostocka ⇒ całkowita pojemno ść składowiska: 55 000 [m ] PGKiM Sp.z o.o. w ⇒ pojemno ść wykorzystana: 20 000 [m 3] Dąbrowie B. ⇒ wypełnienie składowiska: 36 % ⇒ pojemno ść pozostała do eksploatacji: 35 000 [m 3]

Miasto i Gmina ⇒ powierzchnia terenu przewidziana pod składowisko • lokalizacja zgodna z Urz ąd Miasta Goni ądz / m.Łazy stanowi ok. 2,2 ha, a z wysypiskiem istniej ącym 2,8 ha planem zagospodarowania i Gminy w przestrzennego gminy Goni ądzu / ⇒ pojemno ść u Ŝytkowa składowiska ogółem wynosi 18 900 Goni ądz, zatw. Uchwał ą ZUK w 85 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______

m3, a całkowita ok. 21 000 m3 (w tym odpowiednio I etap RN Nr 56/XIX/82 z 1982r. Goni ądzu 9 000 m 3 i 10 050 m 3 oraz II etap 9 900 m 3 i 10 900 m 3 • decyzja UANB/8331/5- ⇒ powierzchnia czaszy w rzucie ogółem 5 530 m 2, w tym 2/86 z 16.07.1986 r. etap I - 2 920 m 2 i etap II - 2 610 m 2, ustalaj ąca lokalizacj ę składowiska odpadów na ⇒ ilo ść odpadów nagromadzonych na składowisku wynosi 3 dz. Nr 706/5, 706/6, ok. 2,5 tys. m , co stanowi ok. 28 % wypełnienia I etapu 706/7, 707/1, 708/4, 708/5 składowiska

Gmina Grajewo / ⇒ powierzchnia składowiska: 3 ha, w tym komór • lokalizacja zgodna z Urz ąd Miasta składowych: 1,9 ha planem Grajewo / ś wie Koszarówka zagospodarowania PUK Sp. z ⇒ powierzchnia wykorzystana: 1,3 ha przestrzennego gminy o.o. w ą Grajewie ⇒ całkowita pojemno ść składowiska: 232 500 [m 3] Grajewo zatw. Uchwał Nr IX/63/85 z 1985r. ⇒ pojemno ść wykorzystana: 162 500 [m 3] • w dn. 26.01.1994 r. ⇒ wypełnienie składowiska: 70 % pomiędzy Miastem Grajewo a Gmin ą ⇒ pojemno ść pozostała do eksploatacji: 70 000 [m 3] Grajewo zostało zawarte porozumienie przej ęcia składowiska w Koszarówce przez Urz ąd Miasta, na mocy ww. porozumienia władze miejskie umo Ŝliwiaj ą mieszka ńcom Gminy Grajewo korzystanie z ww. składowiska na ogólnych warunkach

Miasto Grajewo / ⇒ powierzchnia składowiska: 3 ha, w tym komór • lokalizacja zgodna z Urz ąd Miasta wie ś Koszarówka składowych: 1,9 ha planem zagospodarowania Grajewo / przestrzennego gminy PUK Sp. z ⇒ powierzchnia wykorzystana: 1,3 ha Grajewo zatw. Uchwał ą Nr o.o. w Grajewie ⇒ całkowita pojemno ść składowiska: 232 500 [m 3] IX/63/85 z 1985r.

3 • ⇒ pojemno ść wykorzystana: 162 500 [m ] w dn. 26.01.1994 r. pomi ędzy Miastem ⇒ wypełnienie składowiska: 70 % Grajewo a Gmin ą Grajewo zostało zawarte ⇒ pojemno ść pozostała do eksploatacji: 70 000 [m 3] porozumienie przej ęcia składowiska w Koszarówce przez Urz ąd Miasta, na mocy ww. porozumienia władze miejskie umo Ŝliwiaj ą mieszka ńcom Gminy Grajewo korzystanie z ww. składowiska na ogólnych warunkach

Gmina Janów / ⇒ powierzchnia składowiska 1,7 ha, w tym komór • obiekt zalegalizowany Zarz ąd Gminy składowych 0,7 ha Janów / m. Janów • spełnia wymogi ustawy o Zwi ązek 3 ⇒ całkowita pojemno ść składowiska: 50 000 [m ] odpadach Gmin „Kumiałka- ⇒ pojemno ść wykorzystana: ok. 40 000 [m 3] Biebrza” ⇒ wypełnienie składowiska ok. 80 % ⇒ pojemno ść pozostała do eksploatacji: 10 000 [m 3]

Gmina Jasionówka / ⇒ powierzchnia obiektu: 0,8 ha, • obiekt zalegalizowany Urz ąd Gminy Jasionówka / m. Jasionówka ⇒ pozostałe parametry - brak danych • nie spełnia wymogów PUH MPO okre ślonych w Ustawie o Sp. z o.o. w odpadach Białymstoku

Gmina Ja świły / ⇒ powierzchnia obiektu: 0,45 ha • obiekt nie spełnia Urz ąd Gminy wymogów Ustawy o Ja świły ś ⇒ grunty wsi Ja wiły w tym komór składowych: 0,35 ha odpadach ⇒ wypełnienie: szacunkowo około 40 % ⇒ pozostałe parametry - brak danych

Miasto i Gmina ⇒ powierzchnia składowiska: 4 ha • obiekt zalegalizowany Urz ąd Miejski Jedwabne / w Jedwabnem 86 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______

/ KZB w ⇒ • m. Korytki Borowe powierzchnia wykorzystana: 1 ha posiada odpowiednie Jedwabnem decyzje ⇒ całkowita pojemno ść składowiska: 120 000 [m 3] ⇒ pojemno ść wykorzystana: 40 000 [m 3] ⇒ wypełnienie składowiska: 30 % ⇒ pojemno ść pozostała do eksploatacji: 80 000 [m 3]

Miasto i Gmina ⇒ powierzchnia składowiska: 2,0 ha, w tym komór • obiekt zalegalizowany Urz ąd Miasta Knyszyn / kol. składowych: 1,2 ha, i Gminy Knyszyn Knyszyn / ⇒ powierzchnia wykorzystana: 0,6 ha, ZGKiM w Knyszynie ⇒ całkowita pojemno ść składowiska: 60 000 [m 3], ⇒ pojemno ść wykorzystana: 7500 [m 3]; wypełnienie składowiska: 12,5 %, ⇒ pojemno ść pozostała do eksploatacji: 52 500 [m 3]

Gmina Korycin / ⇒ powierzchnia składowiska: 1,7 ha, w tym komór • obiekt zalegalizowany Zarz ąd Gminy składowych: 0,7 ha Janów / składowisko • spełnia wymogi Ustawy Zwi ązek 3 mi ędzygminne w ⇒ całkowita pojemno ść składowiska: 50 000 [m ] o odpadach Gmin Janowie (na terenie „Kumiałka- ⇒ pojemno ść wykorzystana: ok. 40 000 [m 3] gminy Janów) Biebrza" ⇒ wypełnienie składowiska ok. 80 % ⇒ pojemno ść pozostała do eksploatacji: 10 000 [m 3]

Gmina Krypno / wie ś ⇒ powierzchnia obiektu: 1,25 ha, w tym komór • obiekt zalegalizowany Urz ąd Gminy Zastocze składowych: 0,6 ha Krypno • spełnia wymogi Ustawy ⇒ powierzchnia wykorzystana: 0,3 ha o odpadach ⇒ całkowita pojemno ść składowiska: 24 000 m 3 ⇒ pojemno ść wykorzystana: 6 000 m 3, wypełnienie składowiska: 25 % ⇒ pojemno ść pozostała do eksploatacji: 18 000 m 3

Miasto i Gmina ⇒ powierzchnia składowiska: 1,02 ha, w tym komór • lokalizacja zgodna z Urz ąd Miejski Lipsk / m. Kol. Lipsk składowych: 0,8 ha planem w Lipsku / zagospodarowania ZGK w ⇒ powierzchnia wykorzystana: 0,3 ha przestrzennego Lipska Lipsku ą ⇒ całkowita pojemno ść składowiska: 35 700 [m 3] zatw. Uchwał GRN Nr XIV/38/80 z 1980 r. ⇒ pojemno ść wykorzystana: 20 000 [m 3]; wypełnienie • składowiska: 56 % decyzja GTK.I.222- 4/87/C z 15.06.1987 r. ⇒ pojemno ść pozostała do eksploatacji: 15 700 [m 3] ustalaj ąca lokalizacj ę składowiska odpadów na dz. nr 112 • decyzja UW w Suwałkach nr UAn- N2/8381/15/6/87 z 31.08.1987 r. - pozwolenie na budow ę wysypiska

Miasto i Gmina ⇒ powierzchnia składowiska: 3,03 ha, powierzchnia • obiekt zalegalizowany Miasto i Mo ńki / m. wykorzystana: 1,44 ha Gmina Mo ńki Świerzbienie / ZGKiM w 3 ⇒ całkowita pojemno ść składowiska: 286 000 [m ] Mo ńkach ⇒ pojemno ść wykorzystana: ok. 143 000 [m 3] ⇒ wypełnienie składowiska: 50 % ⇒ pojemno ść pozostała do eksploatacji: 143 000 [m 3]

Gmina Nowy Dwór / ⇒ powierzchnia składowiska: 1,04 ha • obiekt zalegalizowany Urz ąd Gminy grunty wsi Nowy Nowy Dwór / Dwór ⇒ powierzchnia wykorzystana 0,22 ha • lokalizacja zgodna z Zakład miejscowym planem Komunalny ⇒ całkowita pojemno ść składowiska: 11 976 [m 3], zagospodarowania Nowy Dwór 3 przestrzennego ⇒ pojemno ść wykorzystana: 5 400 [m ] 87 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______

⇒ wypełnienie składowiska: 45 % ⇒ pojemno ść pozostała do eksploatacji: 6 576 [m 3] Gmina Przytuły / Gmina Przytuły nie posiada zalegalizowanego składowiska gminnego komunalnych odpadów stałych. Odpady te wywo Ŝone s ą z terenu gminy Przytuły na zalegalizowane składowisko w m. Radziłów - na terenie s ąsiedniej brak gminnego gminy Radziłów (w odległo ści ok. 10 km od Przytuł). składowiska

Gmina Radziłów / m. ⇒ powierzchnia składowiska: 1,1 ha • obiekt zalegalizowany, wła ścicielem i Radziłów posiada odpowiednie zarz ądc ą jest ⇒ powierzchnia wykorzystana: 0,7 ha decyzje Urz ąd Gminy Radziłów ⇒ całkowita pojemno ść składowiska: 18 000 [m 3] ⇒ pojemno ść wykorzystana: 5 400 [m 3] ⇒ wypełnienie składowiska: 30 % ⇒ pojemno ść pozostała do eksploatacji: 12 600 [m 3]

Miasto i Gmina ⇒ powierzchnia: 2,9 ha • lokalizacja zgodna z Urz ąd Miasta Rajgród / planem i Gminy ⇒ pozostałe parametry - brak danych zagospodarowania Rajgród / wie ś Wojdy przestrzennego miasta ZGKiM Rajgród • Uchwała Nr XXX/139/97 RM w Rajgrodzie z 16.09.1997 r. - zmiana miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego • decyzja Nr WAB-7353- 6-1/2000 - pozwolenie na u Ŝytkowanie składowiska

Gmina Sidra / m. ⇒ powierzchnia składowiska: 0,9 ha - cały obiekt, z tego • obiekt zalegalizowany Urz ąd Gminy Sidra-Zalesie 0,35 ha - do bezpo średniego składowania odpadów Sidra / • lokalizacja zgodna z ZOGKiM w 3 ⇒ całkowita pojemno ść składowiska: 9 600 [m ] planem Sidrze zagospodarowania ⇒ 3 pojemno ść wykorzystana: 1 000 [m ] przestrzennego ⇒ wypełnienie składowiska: ok. 10 % ⇒ pojemno ść pozostała do eksploatacji: 8 600 [m 3] Miasto i Gmina Urz ąd Miasta Suchowola / i Gminy Suchowola - wysypisko w Suchowoli wysypisko w Suchowoli : - wysypisko gminne w Suchowoli: - powierzchnia: 0,44 ha obiekt nie spełnia wymogów ustawy o odpadach - wył ączenie z eksploatacji w 2001r., do rekultywacji w 2002r. - nowe składowisko z MZUiSOS w Po świ ętnym : - MZUiSOS w Po świ ętnym: MZUiSOS w m. - powierzchnia obiektu: 1,8 ha obiekt zalegalizowany, Po świ ętne posiada odpowiednie decyzje - komory składowiska: 0,82 ha na lokalizacj ę i budow ę; po - pojemno ść geometryczna: 76 tys. m 3 uzyskaniu decyzji na uŜytkowanie zostanie uruchomiony

Miasto i Gmina ⇒ powierzchnia składowiska: 1,5 ha, w tym komór • obiekt zalegalizowany, Urz ąd Miejski Szczuczyn / m. składowych: 0,9 ha posiada odpowiednie w Szczuczyn Szczuczynie / 3 decyzje ⇒ całkowita pojemno ść składowiska: 50 000 [m ] WPK Sp. z o.o. w ⇒ pojemno ść wykorzystana: 5000 [m 3]; wypełnienie Szczuczynie składowiska: 10 % ⇒ pojemno ść pozostała do eksploatacji: 45 000 [m 3] Gmina Sztabin / Brak jest zalegalizowanego gminnego składowiska odpadów. Eksploatowany obiekt we wsi Kunicha został zamkni ęty w 1996r., odpady przykryte warstw ą ziemi, wykonano nasadzenia drzew. Urz ąd Rejonowy w 88 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______

Augustowie nie wniósł zastrze Ŝeń do przeprowadzonego sposobu zagospodarowania gruntów (Nr OG.II.6014- brak gminnego 1/1/98 z 4.08.1998 r.). składowiska

Gmina Trzcianne / ⇒ powierzchnia obiektu: 1 ha, w tym komór składowych: • obiekt zalegalizowany Urz ąd Gminy 0,432 ha Trzcianne m. Nowa Wie ś ⇒ powierzchnia wykorzystana 0,2 ha ⇒ całkowita pojemno ść : 21 600 [m 3] ⇒ pojemno ść wykorzystana: 6 000 [m 3] ⇒ wypełnienie: ok. 28 % ⇒ pojemno ść pozostała do eksploatacji: 15 600 [m 3]

Gmina Wąsosz / m. ⇒ powierzchnia obiektu: 1,49 ha, w tym komór • lokalizacja obiektu Urz ąd Gminy Wąsosz Komosewo składowych: 1,15 ha zgodna z miejscowym Wąsosz planem ⇒ powierzchnia wykorzystana: 1 ha zagospodarowania ⇒ całkowita pojemno ść składowiska: 24 000 m 3 przestrzennego ⇒ pojemno ść wykorzystana: 9 100 m 3, wypełnienie składowiska: 38 % ⇒ pojemno ść pozostała do eksploatacji: 14 900 m 3

Gmina Wizna / ⇒ powierzchnia wysypiska: 1,12 ha • brak decyzji o Urz ąd Gminy pozwoleniu na budow ę Wizna ⇒ na pograniczu wsi powierzchnia wykorzystana: 1,12 ha dostosowanej do Wizna i Małachowo ⇒ całkowita pojemno ść : 4 800 [m 3] wymogów ustawy o odpadach ⇒ pojemno ść wykorzystana: 3 600 [m 3]; wypełnienie: 75 % • lokalizacja jest zgodna z ⇒ pojemno ść pozostała do eksploatacji: 1 200 [m 3] miejscowym planem zagospodarowania przestrzennego • wg informacji uzyskanych z Urz ędu Miasta / Gminy z ankiet i w trakcie wizji lokalnych

Tab.28 Ocena mo Ŝliwo ści eksploatacji zalegalizowanego składowiska odpadów komunalnych

Jednostka Rozpocz ęcie i Ocena mo Ŝliwo ści eksploatacji do 2010r. (konieczno ść Składowanie Monitorin przewidywane modernizacji, rekultywacji, zamkni ęcia obiektu) selektywne g / dozór administracyjna zako ńczenie odpadów składowisk / lokalizacja eksploatacji a składowiska

Gmina Bargłów 1998 – 2010 r. • mo Ŝliwa eksploatacja do 2010 r., cz ęść piezometry Ko ścielny / grunty wsi odpadów jest 3szt., • Kroszówka składowisko podzielone jest na 2 sektory, obecnie segregowana φ=100mm, wykorzystywany jest sektor I - przewidziana gł. 4,5-5m / eksploatacja do 2010r., dozór jest • po 2010r. planowane powi ększenie składowiska o 7.00-17.00 przyległy teren - nie jest to wskazane; po 2010r. zaleca si ę współu Ŝytkowanie PZUOK w Augustowie

Miasto i Gmina 1997 – 2011 r. • obiekt nie wymaga modernizacji, b.d. jest dozór Dąbrowa Białostocka / Dąbrowa Białostocka • eksploatacja b ędzie prowadzona etapowo: kwatera I - 8 lat (1997-2005 r.), kwatera II - 6 lat (2006-2011 r.), • mo Ŝliwe jest tu wydłu Ŝenie czasu eksploatacji do 2015 r. poprzez zastosowanie składowania nadpoziomowego

Miasto i Gmina 1996- 2010 r. • okres u Ŝytkowania składowiska w Łazach przewidziany brak dozór od Goni ądz / m. Łazy w dokumentacji: 14 lat, w tym etap I - 7 lat i etap II - 7 8.00 do lat; zrealizowano etap I (eksploatacj ę przewiduje si ę do 17.00 roku 2002), • przewidywany rok zako ńczenia eksploatacji składowiska - II etapu: 2010 r. • obiekt wymaga modernizacji i rozbudowy oraz rekultywacji wyeksploatowanej cz ęś ci 89 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______

Gmina Grajewo / wie ś 1992 – 2005 r. • 2005-6 r. rekultywacja wyeksploatowanej cz ęś ci brak monitoring Koszarówka obiektu (techniczna i biologiczna) -brak / dozór - jest • do 2005 r. rozbudowa obiektu z lokalizacj ą tu MZUOK

Miasto Grajewo / wie ś 1992 – 2005 r. • 2005-06 r. rekultywacja wyeksploatowanej cz ęś ci brak monitoring Koszarówka obiektu (techniczna i biologiczna) -brak / • do 2005 r. rozbudowa obiektu z lokalizacj ą tu MZUOK dozór - jest

Gmina Janów / 1992 – 2004 r. • do 2004 r. eksploatowa ć składowisko mi ędzygminne w w boksach na badania Janowie; mo Ŝliwe wydłu Ŝenie eksploatacji do 2007 r. odpady składu m. Janów poprzez zastosowanie składowania nadpoziomowego segregowane odcieków - wykonywa • po 2004 r. wył ączy ć składowisko z eksploatacji i ne / dozór - zrekultywowa ć jest • po 2004 r. przyst ąpi ć do wspólnej eksploatacji z gminami Zwi ązku Gmin "Kumiałka-Biebrza" składowiska w MZUiSOS w Po świ ętnym (gmina Suchowola)

Gmina Jasionówka / 1984 – 2005 r. • wskazane zapełni ć do 2005 r. komor ę składowania, a po brak brak m. Jasionówka 2005 r. wysypisko wył ączy ć z eksploatacji i zrekultywowa ć

Gmina Ja świły / 1986 – 2010 r* • wskazane byłoby do 2005 r. obiekt wył ączy ć z brak brak eksploatacji i zrekultywowa ć; wykonanie modernizacji monitoring ś na gruntach wsi Ja wiły wysypiska w celu dostosowania do wymogów u / brak do 2005 r. - z prawnych byłoby znacznym obci ąŜ eniem dla bud Ŝetu dozoru uwagi na brak gminy (ponad 300 tys. zł), a ponadto nie jest wskazane zabezpiecze ń z uwagi na regionalizacj ę gospodarki odpadami, środowiska i • po 2005 r. zaleca si ę współu Ŝytkowanie przez gmin ę infrastruktury najbli Ŝszego MZUOK technicznej

Miasto i Gmina 1992 – 2032 r. • składowisko po modernizacji mo Ŝe by ć wykorzystane brak prowadzon Jedwabne / m. Korytki do dalszej eksploatacji e s ą Borowe badania • wskazane przyspieszenie zapełniania obiektu poprzez składu wspólne u Ŝytkowanie z s ąsiednimi gminami odcieków / • sugeruje si ę zapełnienie obiektu do 2010r., wył ączenie brak z eksploatacji i rekultywacj ę oraz przyst ąpienie do dozoru współu Ŝytkowania najbli Ŝszego MZUOK ze składowiskiem regionalnym

Miasto i Gmina 1995 – 2015 r. • obiekt spełnia wymogi ochrony środowiska, mo Ŝliwa wydzielane są Knyszyn / kol. dalsza eksploatacja, są złom, piezometry Knyszyn makulatura, / dozór - • pojemno ść pozostała do eksploatacji wystarczy na folia jest potrzeby miasta i gminy

Gmina Korycin / 1992 – 2004 r. • do 2004 r. eksploatowa ć składowisko mi ędzygminne w w boksach na prowadzon Janowie; mo Ŝliwe wydłu Ŝenie czasu eksploatacji do odpady e badania składowisko 2007r. poprzez zastosowanie składowania segregowane składu ę mi dzygminne w nadpoziomowego odcieków / Janowie (na terenie jest dozór gminy Janów) • po 2004 r. wył ączy ć składowisko w Janowie z eksploatacji i zrekultywowa ć • po 2004 r. przyst ąpi ć do wspólnej eksploatacji z gminami Zwi ązku Gmin "Kumiałka-Biebrza" składowiska w MZUiSOS w Po świ ętnym (na terenie gminy Suchowola)

Gmina Krypno / 1997 – 2007 r. • mo Ŝliwa eksploatacja do 2007 r., boksy na piezometry surowce i badania wie ś Zastocze • pojemno ść obiektu wystarczaj ąca na potrzeby gminy na wtórne odcieków - przewidziany okres eksploatacji, są / jest dozór • po 2007r. składowisko wył ączy ć z eksploatacji i zrekultywowa ć i przyst ąpi ć do współu Ŝytkowania najbli Ŝszego MZUOK

Miasto i Gmina Lipsk 1990 – 2005 r. • konieczno ść rekultywacji i modernizacji brak brak / m. Kol. Lipsk • docelowo wskazane korzystanie z najbli Ŝszego MZUOK

90 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______

Miasto i Gmina Mo ńki 1980 – 2008 r. • w 2004 r. modernizacja z rekultywacj ą cz ęś ci brak monitoring / m. Świerzbienie zapełnionej i realizacja rozbudowy z wykonaniem - brak / odpowiednich zabezpiecze ń środowiska, dozór - jest • w celu przedłu Ŝenia mo Ŝliwo ści eksploatacji wskazane doposa Ŝenie w kompaktor, segregacja odpadów i kompostowanie bioodpadów; • mo Ŝliwa lokalizacja MZUOK

Gmina Nowy Dwór / 1991 – 2008 r. • eksploatacja do 2008 r., po 2008 r. obiekt wył ączy ć z brak brak grunty wsi Nowy Dwór eksploatacji i zrekultywowa ć, • w l. 2006-2008 nie jest wskazana budowa nowego składowiska gminnego, a partycypacja w utworzeniu MZUOK ze składowiskiem mi ędzygminnym Gmina Przytuły / Gmina Przytuły nie posiada zalegalizowanego składowiska gminnego komunalnych odpadów stałych. Odpady te wywo Ŝone s ą z terenu gminy Przytuły na zalegalizowane składowisko w m. Radziłów - na terenie s ąsiedniej brak gminnego gminy Radziłów (w odległo ści ok. 10 km od Przytuł). składowiska

Gmina Radziłów / m. 1996 – 2016 r.* • przy braku stałego u Ŝytkowania na składowisku brak brak Radziłów odpowiedniego sprz ętu do zag ęszczania odpadów oraz zbiórki selektywnej odpadów nast ąpi szybsze ni Ŝ *z oblicze ń zało Ŝono zapełnienie składowiska wynika 2008 r. • z uzyskanych danych obliczono czas eksploatacji obiektu do 2008 r.

Miasto i Gmina 2000 – 2020 r.* • stan techniczny dobry, mo Ŝliwa eksploatacja do 2010 r., boksy na piezometry, Rajgród / wie ś Wojdy surowce badania *mo Ŝliwo ści • po 2010 r. wskazane współu Ŝytkowanie MZUOK w wtórne składu terenowe 20 lat Grajewie ze składowiskiem regionalnym odcieków

Gmina Sidra / 1996 – 2016 r. • mo Ŝliwa eksploatacja przez gmin ę do 2016 r. zgodnie z w boksach na brak bada ń zało Ŝeniami dokumentacji technicznej (dobry stan surowce odcieków / m. Sidra techniczny obiektu i znaczna rezerwa pojemno ści), wtórne jest dozór jednak z uwagi na koszty eksploatacyjne i regionalizacj ę gospodarki odpadami wskazane jest przyspieszenie zapełniania obiektu poprzez udost ępnienie na zasadach komercyjnych gminom sąsiednim, • po 2010 r. wskazane wył ączy ć składowisko z eksploatacji, zrekultywowa ć i przyst ąpi ć do współu Ŝytkowania najbli Ŝszego MZUOK Miasto i Gmina Suchowola /

• wysypisko: m. • Suchowola w Suchowoli do rekultywacji w 2002 r. brak brak do 2001r.

w Po świ ętnym • przewidziane piezometry • nowe składowisko obiekt w budowie: MZUiSOS z mi ędzygminnym - realizacja / budynek z MZUiSOS w składowiskiem odpadów 2004 – 2032 r. sortowni adm.- Po świ ętnym socjalny

badania boksy na • składowisko odcieków / • eksploatacja do 2004 r., mo Ŝliwe wydłu Ŝenie odpady mi ędzygminne w w Janowie dozór - jest eksploatacji o 3 lata (do 2007 r.) poprzez składowanie segregowane Janowie do 2004 r. nadpoziomowe

Miasto i Gmina 2000 – 2010 r. • mo Ŝliwa eksploatacja, nie wyst ępuje konieczno ść wydzielane prowadzon Szczuczyn / m. modernizacji, surowce e s ą Szczuczyn wtórne badania • pojemno ść pozostała do eksploatacji wystarczaj ąca na składu potrzeby miasta i gminy do 2010 r. odcieków / jest dozór Gmina Sztabin / Brak zalegalizowanego gminnego składowiska odpadów komunalnych stałych. Dotychczasowe składowisko 91 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______

gminne w m. Kunicha zostało zamkni ęte w 1996 r., odpady przykryte warstw ą ziemi, wykonane nasadzenia brak gminnego drzew. Urz ąd Rejonowy w Augustowie nie wniósł zastrze Ŝeń do przeprowadzonego sposobu składowiska zagospodarowania gruntów (Nr OG.II.6014-1/1/98 z 4.08.1998r.).

Gmina Trzcianne / 1992 – 2010 r. • wskazane byłoby do 2005 r. zako ńczy ć eksploatacj ę i brak brak wykona ć rekultywacj ę obiektu, monitoring m. Nowa Wie ś u / jest • kontynuacja eksploatacji wymagałaby modernizacji dozór obiektu, co nie jest wskazane z uwagi na: znaczny koszt dla gminy (0,5 mln zł) oraz regionalizacj ę gospodarki odpadami

Gmina Wąsosz / m. 1995 –2015 r. • I - w celu kontynuacji eksploatacji niezb ędna jest brak brak bada ń Wąsosz modernizacja obiektu i rekultywacja wyeksploatowanej odcieku / cz ęś ci, pojemno ść pozostała do eksploatacji wystarczy dozór jest dla gminy do 2015 r. • II – z uwagi na regionalizacj ę gospodarki odpadami wskazane jest przyspieszenie zapełnienia składowiska, wył ączenie z eksploatacji po 2005 r. i rekultywacja • po 2005 r. wskazane jest przyst ąpi ć do współu Ŝytkowania MZUOK w Grajewie

Gmina Wizna / 1985 – 2003 r. • obiekt nie spełnia obowi ązuj ących wymogów ochrony brak brak środowiska na pograniczu wsi Wizna i Małachowo • po 2003 r. obiekt do wył ączenia z eksploatacji i rekultywacji

• wg informacji uzyskanych z Urz ędu Miasta / Gminy z ankiet i w trakcie wizji lokalnych

• MZUOK - Mi ędzygminny Zakład Utylizacji Odpadów Komunalnych, MZUiSOS - Mi ędzygminny Zakład Utylizacji i Składowania Odpadów Stałych

Tab.29 Ocena stanu technicznego zalegalizowanego składowiska odpadów komunalnych

Jednostka Wyposa Ŝenie techniczne, zaopatrzenie w media / Zastosowane bariery Ocena stanu technicznego obiektu ochronne administracyjna / lokalizacja składowiska

Gmina Bargłów • wyposa Ŝenie składowiska: brodzik dezynfekcyjny, budynek • dobry stan techniczny obiektu Ko ścielny / grunty portierni, utwardzony betonem plac manewrowy, doprowadzona • wsi Kroszówka woda, pr ąd - linia napowietrzna (o świetlenie), uszczelnienie niecki nie wymaga modernizacji 2 ą Ŝ 4600m foli PEHD 2mm, drena d=50 i 100mm, zbiornik odcieków • wskazane wykonanie boksów 3 ń 10m , wały osłonowe, ogrodzenie, ziele ochronna, piezometry na segregowane odpady • sprz ęt do zag ęszczania odpadów - ci ągnik DT-75 uŜytkowe

Miasto i Gmina • uszczelnienie składowiska: zwały gliny naturalne • stan techniczny obiektu dobry, Dąbrowa nie wymaga modernizacji Białostocka / • składowisko wyposa Ŝono w: drena Ŝ odcieków, zbiornik na odcieki, Dąbrowa Białostocka instalacj ę odgazowuj ącą, rowy opaskowe, ogrodzenie, ziele ń • realizacja II etapu - ochronn ą, wały osłonowe, budynek socjalno-biurowy, brodzik wykonanie: rozbudowy dezynfekcyjny infrastruktury technicznej i uszczelnienia geomembran ą • przyjmowane na składowisko odpady nie s ą wa Ŝone (brak wagi samochodowej) • sprz ęt u Ŝytkowany na składowisku do zag ęszczania odpadów: 2 spychacze g ąsienicowe typu DT-75 • składowisko jest odpowiednio oznakowane • długo ść drogi dojazdowej: 5 km; odległo ść od składowiska: wodoci ągu: 1,5 km, kanalizacji sanitarnej: 5 km, linii elektrycznej: 1,5 km, stacji transformatorowej: 1,5 km

Miasto i Gmina • kwatery składowiska (dno i skarpy czaszy) uszczelnione s ą • stan techniczny dobry, Goni ądz / m. Łazy atestowan ą foli ą PEHD • konieczno ść wykonania • drena Ŝ z rur PEHD d=160 mm drenarskich do odprowadzania boksów na odpady odcieku - realizowany etapowo wraz z czasz ą wysypiska z dwiema segregowane studniami na ko ńcówkach drena Ŝu do odprowadzania biogazu do atmosfery, zbiornik odcieku o pojemno ści 28 m 3, zbiornik ścieków 92 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______

deszczowych i p.po Ŝ., brodzik dezynfekcyjny, plac gromadzenia surowców wtórnych - zasieki na kontenery surowców wtórnych, zbiornik ścieków sanitarnych dwukomorowy o poj. 4,31 m 3, zbieraj ący równie Ŝ ścieki popłuczne z brodzika dezynfekcyjnego, wiata na sprz ęt, adaptacja istniej ącego budynku administracyjno- socjalnego, drogi i place manewrowe na składowisku, o świetlenie, ogrodzenie z siatki, • na wyposa Ŝeniu składowiska znajduje si ę spychacz g ąsienicowy i prasa do makulatury

Gmina Grajewo / • dno składowiska i skarpy s ą uszczelnione warstw ą gliny (dno - 50 • stan techniczny obiektu nie wie ś Koszarówka cm, skarpy - 20 cm), spełnia wymogów ochrony środowiska • teren obiektu jest odwadniany drena Ŝem do czasowych rowów z odstojnikami, • do 2005r. konieczne b ędzie: zako ńczenie eksploatacji i • składowisko jest odpowiednio oznakowane, rekultywacja zapełnionej ęś • przyjmowane na składowisko odpady nie s ą wa Ŝone (brak wagi cz ci oraz rozbudowa samochodowej), obiektu z wykonaniem odpowiednich zabezpiecze ń • sprz ęt u Ŝytkowany na składowisku do zag ęszczania odpadów: chroni ących środowisko, spychacz g ąsienicowy DT-75, m.in.: uszczelnienie foli ą, drena Ŝ, odgazowanie, • brak odpowiedniej infrastruktury technicznej, w tym brak zbiornik odcieków, brodzik infrastruktury umo Ŝliwiaj ącej segregacj ę i kompostowanie odpadów, dezynfekcyjny, pas zieleni ochronnej, piezometry i in. • brak odpowiednich zabezpiecze ń chroni ących środowisko, • zaleca si ę tu zrealizowa ć • ś brak monitoringu rodowiska, MZUOK z kompostowni ą i • długo ść drogi dojazdowej wynosi 3,5 km; odległo ść od składowiska sortowni ą odpadów i punktem wodoci ągu: 0,5 km, linii elektrycznej 0,1 km okresowego gromadzenia odpadów niebezpiecznych

Miasto Grajewo / • dno składowiska i skarpy s ą uszczelnione warstw ą gliny (dno - 50 • stan techniczny obiektu nie wie ś Koszarówka cm, skarpy - 20 cm), spełnia wymogów ochrony środowiska • teren obiektu jest odwadniany drena Ŝem do czasowych rowów z odstojnikami, • do 2005r. konieczne b ędzie: zako ńczenie eksploatacji i • składowisko jest odpowiednio oznakowane, rekultywacja zapełnionej cz ęś ci oraz rozbudowa • przyjmowane na składowisko odpady nie s ą wa Ŝone (brak wagi samochodowej), obiektu z wykonaniem odpowiednich zabezpiecze ń • sprz ęt u Ŝytkowany na składowisku do zag ęszczania odpadów: chroni ących środowisko, spychacz g ąsienicowy DT-75, m.in.: uszczelnienie foli ą, drena Ŝ, odgazowanie, • brak odpowiedniej infrastruktury technicznej, w tym brak zbiornik odcieków, brodzik infrastruktury umo Ŝliwiaj ącej segregacj ę i kompostowanie odpadów, dezynfekcyjny, pas zieleni ochronnej, piezometry i in. • brak odpowiednich zabezpiecze ń chroni ących środowisko, • zaleca si ę tu zrealizowa ć • ś brak monitoringu rodowiska, MZUOK z kompostowni ą i • długo ść drogi dojazdowej wynosi 3,5 km; odległo ść od składowiska sortowni ą odpadów i punktem wodoci ągu: 0,5 km, linii elektrycznej 0,1 km okresowego gromadzenia odpadów niebezpiecznych

Gmina Janów / • obiekt posiada uszczelnienie foli ą polietylenow ą dwuwarstwow ą, • stan techniczny dobry, m. Janów • składowisko wyposa Ŝono w: drena Ŝ odcieków, zbiornik na odcieki, • obiekt posiada odpowiednie ogrodzenie, budynek gospodarczy, brodzik dezynfekcyjny, przył ącze wyposa Ŝenie w infrastruktur ę wodoci ągowe i kanalizacji sanitarnej, o świetlenie, instalacj ę techniczn ą i zabezpieczenia elektryczn ą, utwardzony plac manewrowy, boksy na surowce wtórne, środowiska, brak wagi samochodowej, • spełnia wymogi ustawy o • sprz ęt uŜytkowany na składowisku do zag ęszczania odpadów: odpadach spychacz DT-80, • składowisko jest odpowiednio oznakowane, • długo ść drogi dojazdowej: 0,5 km; odległo ść od składowiska: wodoci ągu: 0 km, kanalizacji sanitarnej: 0 km, linii elektrycznej 0 km, stacji transformatorowej 0,9 km

Gmina Jasionówka / • rodzaj uszczelnienia: glina • brak odpowiedniej infrastruktury i zabezpiecze ń • m. Jasionówka obiekt wyposa Ŝono w: ogrodzenie, ziele ń ochronn ą, wały osłonowe, chroni ących środowisko, pomieszczenie gospodarcze, • po 2005r. nale Ŝałoby obiekt 93 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______

wył ączy ć z eksploatacji i • brak jest sprz ętu do zag ęszczania odpadów, zrekultywowa ć • długo ść drogi dojazdowej: 0,2 km, odległo ść od wysypiska: wodoci ągu, kanalizacji sanitarnej, linii elektrycznej - brak danych, stacji transformatorowej: 2 km

Gmina Ja świły / • komora składowania nie posiada uszczelnienia dna i skarp, • stan techniczny obiektu nie spełnia wymogów ś • grunty wsi Ja wiły brak infrastruktury technicznej i zabezpiecze ń środowiska, obiekt obowi ązuj ących przepisów wyposa Ŝono jedynie w ogrodzenie i ziele ń ochronn ą ochrony środowiska • brak sprz ętu do zag ęszczania odpadów, • wskazane byłoby wysypisko wył ączy ć z eksploatacji i • obiekt jest odpowiednio oznakowany, zrekultywowa ć do 2005r. • odległo ść od wodoci ągu: 1 km, kanalizacji sanitarnej: 2 km, linii elektrycznej: 1 km, stacji transformatorowej: 2 km

Miasto i Gmina • składowisko wyposa Ŝono w: drena Ŝ odcieków, zbiornik na odcieki, • obiekt wymaga modernizacji, Jedwabne / m. rowy opaskowe, wały osłonowe powinno si ę przy tym Korytki Borowe uwzgl ędni ć wykonanie • przyjmowane na składowisko odpady nie s ą wa Ŝone (brak wagi kompostowni płytowej typu samochodowej) pryzmowego i gminnego punktu segregacji odpadów • sprz ęt u Ŝytkowany na składowisku do zag ęszczania odpadów: spychacz g ąsienicowy • obiekt jest odpowiednio oznakowany • odległo ść od składowiska infrastruktury technicznej - wodociągu: 2 km, kanalizacji sanitarnej: 4 km, linii elektrycznej: 2 km, stacji transformatorowej: 2 km

Miasto i Gmina • składowisko jest uszczelnione foli ą PCV typ AT-3676, • stan techniczny dobry, Knyszyn / kol. Knyszyn • składowisko wyposa Ŝono w: drena Ŝ odcieków, zbiornik na odcieki, • obiekt posiada odpowiedni ą rowy opaskowe, ogrodzenie, ziele ń ochronn ą, wały osłonowe, infrastruktur ę i zabezpieczenia budynek socjalno-magazynowy, o świetlenie, instalacj ę elektryczn ą, chroni ące środowisko, piezometry, • wskazana jest likwidacja • przyjmowane na składowisko odpady nie s ą wa Ŝone (brak wagi mogilników i utylizacja samochodowej), środków ochrony ro ślin przez wyspecjalizowan ą firm ę • sprz ęt u Ŝytkowany na składowisku do zag ęszczania odpadów stanowi: spycharka DT-75, koparko-ładowarka "Ostrówek" • mogilniki zast ąpi ć np. kontenerem hermetycznym • składowisko jest odpowiednio oznakowane typu KE-7 • długo ść drogi dojazdowej: 1,5 km; odległo ść od składowiska: wodoci ągu - 4 km, kanalizacji sanitarnej - 4 km, linii elektrycznej - 0,3 km, stacji transformatorowej - 0,3 km • na terenie obiektu znajduj ą si ę betonowe studnie (5 szt.), w których są opakowania po środkach ochrony ro ślin

Gmina Korycin / • obiekt posiada uszczelnienie foli ą polietylenow ą dwuwarstwow ą, • składowisko zostało zmodernizowane w 1997r., składowisko • składowisko wyposa Ŝono w: drena Ŝ odcieków, zbiornik na odcieki, mi ędzygminne w ogrodzenie, budynek gospodarczy, brodzik dezynfekcyjny, przył ącze • stan techniczny dobry, Janowie (na terenie wodoci ągowe i kanalizacji sanitarnej, o świetlenie, instalacj ę • gminy Janów) elektryczn ą, utwardzony plac manewrowy, boksy na surowce wtórne, obiekt posiada odpowiedni ą infrastruktur ę techniczn ą i • przyjmowane na składowisko odpady nie s ą wa Ŝone (brak wagi zabezpieczenia środowiska samochodowej), • sprz ęt u Ŝytkowany na składowisku do zag ęszczania odpadów: spychacz DT-80, • składowisko jest odpowiednio oznakowane, • długo ść drogi dojazdowej: 0,5 km; odległo ść od składowiska: wodoci ągu: 0 km, kanalizacji sanitarnej: 0 km, linii elektrycznej 0 km, stacji transformatorowej 0,9 km

Gmina Krypno / • dno i skarpy kwater składowiska uszczelnione s ą geomembran ą • dobry stan techniczny obiektu, (folia PEHD 1,5 mm), spełnia wymogi ochrony ś wie Zastocze środowiska, • składowisko wyposa Ŝono w: drena Ŝ odcieków, zbiornik na odcieki, instalacj ę odgazowuj ącą, ogrodzenie, ziele ń ochronn ą, wały • odpowiednie wyposa Ŝenie w osłonowe, budynek socjalno-gospodarczy, brodzik dezynfekcyjny, infrastruktur ę techniczn ą i utwardzony plac manewrowy, boksy na surowce wtórne, piezometry, zabezpieczenia środowiska

94 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______

• odcieki ze składowiska odprowadzane s ą systemem drena Ŝu do zbiornika, sk ąd s ą okresowo wywo Ŝone taborem asenizacyjnym do punktu zlewnego w oczyszczalni ścieków • przyjmowane na składowisko odpady nie s ą wa Ŝone (brak wagi samochodowej), • sprz ęt u Ŝytkowany na składowisku do zag ęszczania odpadów stanowi spycharka DT-75, • składowisko jest odpowiednio oznakowane, • długo ść drogi dojazdowej do składowiska: 1,2 km, brak danych dotycz ących odległo ści od składowiska: wodoci ągu, kanalizacji sanitarnej i stacji transformatorowej

Miasto i Gmina • brak jest odpowiedniej: infrastruktury technicznej oraz zabezpiecze ń • brak odpowiednich Lipsk / m. Kol. Lipsk chroni ących środowisko, zabezpiecze ń środowiska, • składowisko wyposa Ŝono w: ogrodzenie, utwardzony plac • brak infrastruktury i urz ądze ń manewrowy, boksy na surowce wtórne, do segregacji i obróbki odpadów oraz kompostowania • doprowadzenie energii elektrycznej - jest (nieczynne), wodoci ąg i frakcji organicznej kanalizacja - w odległo ści ok. 3 km, • obiekt wymaga: modernizacji • dno uszczelnione warstw ą gliny 0,5 m (glina została przywieziona); i ew. rozbudowy, ziele ń izolacyjna - wyst ępuj ąca naturalnie oraz sadzonki drzew uszczelnienia foli ą, wykonania wzdłu Ŝ ogrodzenia składowiska, drena Ŝu, zbiornika odcieków i in.; doposa Ŝenia w m.in. pras ę • przyjmowane na składowisko odpady nie s ą wa Ŝone (brak wagi ę samochodowej), do belowania, kompostowni płytow ą • sprz ęt u Ŝytkowany na składowisku do zag ęszczania odpadów: DT-75 - 1 szt.

Miasto i Gmina • składowisko - częś ciowo uszczelnione, jest wyposa Ŝone w instalacj ę • wykonano rekultywacj ę Mo ńki / m. odgazowuj ącą i odprowadzaj ącą odcieki - drena Ŝ odcieków, zbiornik miejsko-gminnego Świerzbienie na odcieki, ogrodzenie, wały osłonowe, budynek socjalno-biurowy, składowiska na powierzchni oświetlenie, instalacj ę elektryczn ą, utwardzony plac manewrowy 1,44 ha; w 1997r. zrealizowano I etap • przyjmowane na składowisko odpady nie s ą wa Ŝone (brak wagi rozbudowy składowiska samochodowej) odpadów stałych; II etap planowany jest w 2004r. • sprz ęt u Ŝytkowany na składowisku do zag ęszczania odpadów stanowi spycharka DT-75 • obiekt wymaga modernizacji z ą ęś • składowisko jest odpowiednio oznakowane rekultywacj cz ci zapełnionej i realizacji • długo ść drogi dojazdowej: 0,50 km; odległo ść od składowiska: rozbudowy z wykonaniem wodoci ągu 4 km, kanalizacji sanitarnej 4 km, linii elektrycznej 0 km, odpowiednich zabezpiecze ń stacji transformatorowej ok. 2 km środowiska (m.in. uszczelnienie geomembran ą, drena Ŝ odcieków, waga sam.)

Gmina Nowy Dwór / • rodzaj uszczelnienia: folia izolacyjna • stan techniczny obiektu grunty wsi Nowy pozwala na dalsz ą • Dwór składowisko wyposa Ŝono w: drena Ŝ odcieków, zbiornik na odcieki, eksploatacj ę do 2008r. po rowy opaskowe, ogrodzenie, ziele ń ochronn ą, utwardzony plac zrealizowaniu boksów na manewrowy, mogielniki na opakowania po środkach ochrony ro ślin odpady segregowane (3 szt. - studzienki) • urz ądzenia stanowi ące • przyjmowane na składowisko odpady nie s ą wa Ŝone (brak wagi wyposa Ŝenie składowiska samochodowej) powinny by ć utrzymane w ą • sprz ęt u Ŝytkowany na składowisku do zag ęszczania odpadów: sposób zapewniaj cy jego ś spychacz g ąsienicowy typu DT-75 wła ciwe funkcjonowanie • • obiekt jest odpowiednio oznakowany wskazana jest: likwidacja mogilników opakowa ń i nie • długo ść drogi dojazdowej 1 km; odległo ść od składowiska: wodoci ągu 1 zu Ŝytych środków ochrony km, linii elektrycznej 1 km, stacji transformatorowej 2 km ro ślin

Gmina Przytuły / • Gmina Przytuły nie posiada zalegalizowanego składowiska gminnego komunalnych odpadów stałych; odpady te wywo Ŝone s ą z terenu gminy Przytuły na zalegalizowane składowisko w m. Radziłów - na brak gminnego terenie s ąsiedniej gminy Radziłów (w odległo ści ok. 10 km od Przytuł) składowiska

Gmina Radziłów / • składowisko uszczelnione jest foli ą PEHD • stan techniczny obiektu m. Radziłów umo Ŝliwia dalsz ą eksploatacj ę • składowisko wyposa Ŝono w: drena Ŝ odcieków, zbiornik na odcieki, ogrodzenie, budynek socjalno - biurowy, brodzik dezynfekcyjny, • nale Ŝy przewidzie ć utwardzony plac manewrowy, boksy na surowce wtórne kompostowni ę płytow ą typu 95 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______

pryzmowego oraz • przyjmowane na składowisko odpady nie s ą wa Ŝone (brak wagi samochodowej) • zorganizowa ć gminny punkt segregacji odpadów z • sprz ęt u Ŝytkowany na składowisku do zag ęszczania odpadów: MTZ podstawowym wyposa Ŝeniem 82M ci ągniki (m.in. prasa uniwersalna) • obiekt jest odpowiednio oznakowany • długo ść drogi dojazdowej: 1 km; odległo ść od składowiska - wodoci ągu: 2 km, kanalizacji sanitarnej: 2 km, linii elektrycznej: 1 km, stacji transformatorowej: 2 km

Miasto i Gmina • rodzaj uszczelnienia: geomembrana, • dobry stan techniczny obiektu, Rajgród / wieś Wojdy • przyjmowane na składowisko odpady nie s ą wa Ŝone (brak wagi • odpowiednie zabezpieczenia samochodowej), środowiska • składowisko wyposa Ŝono w: drena Ŝ odcieków, ogrodzenie, ziele ń ochronn ą, wały osłonowe, brodzik dezynfekcyjny, o świetlenie, utwardzony plac manewrowy, boksy na surowce wtórne, piezometry

Gmina Sidra / • rodzaj uszczelnienia: folia, geomembrana PEHD • stan techniczny dobry, odpowiednie wyposa Ŝenie w • m. Sidra-Zalesie składowisko wyposa Ŝono w: drena Ŝ odcieków, zbiornik na odcieki, infrastruktur ę techniczn ą i instalacj ę odgazowuj ącą, rowy opaskowe, ogrodzenie, ziele ń zabezpieczenia środowiska, ochronn ą, wały osłonowe, budynek socjalno-biurowy, brodzik dezynfekcyjny, utwardzony plac manewrowy, boksy na surowce • eksploatacja jest zgodna z wtórne wytycznymi w dokumentacji, • przyjmowane na składowisko odpady nie s ą wa Ŝone (brak wagi • składowisko spełnia samochodowej) obowi ązuj ące wymogi ochrony środowiska, • sprz ęt u Ŝytkowany na składowisku do zag ęszczania odpadów: spycharka DT-75 • obiekt posiada znaczne rezerwy pojemno ści w skali • składowisko jest odpowiednio oznakowane gminy • długo ść drogi dojazdowej: 0,2 km; odległo ść od składowiska: wodoci ągu: 0,9 km, linii elektrycznej 0,3 km, stacji transformatorowej: 0,9 km

Miasto i Gmina Suchowola /

- wysypisko gminne • • w m. Suchowola dotychczasowe wysypisko gminne w Suchowoli - nie posiada Ŝadnej wysypisko w Suchowoli - stan formy zabezpieczenia środowiska; brak jest sprz ętu do zag ęszczania techniczny nie spełnia odpadów wymogów ochrony środowiska - obiekt do rekultywacji • nowy obiekt MZUiSOS ze składowiskiem - w budowie, • nowy obiekt MZUiSOS w zrealizowano I kwater ę - o pojemno ści 48 tys. m 3, realizowana jest - nowe składowisko z Poświ ętnym - będzie spełnia ć infrastruktura techniczna (drena Ŝ, zbiornik Ŝelbetowy na odciek, MZUiSOS obowi ązuj ące normy ochrony brodzik dezynfekcyjny, piezometry, plac manewrowy) i Po świ ętne środowiska; projektowana i uszczelnienie geomembran ą PEHD 2 mm, przewidziana linia do realizowana infrastruktura segregacji odpadów i kompostownia płytowa, pomieszczenia techniczna i zabezpieczenia magazynowe, boksy na odpady segregowane; druga kwatera o środowiska wg 3 pojemno ści 28 tys. m - do realizacji w II etapie obowi ązuj ących wymogów; rozpocz ęcie eksploatacji po uzyskaniu decyzji na - składowisko • uszczelnione foli ą polietylenow ą dwuwarstwow ą, wyposa Ŝone w: uŜytkowanie mi ędzygminne w drena Ŝ odcieków, zbiornik na odcieki, ogrodzenie, budynek • Janowie gospodarczy, brodzik dezynfekcyjny, przył ącze wodoci ągowe i stan techniczny dobry, obiekt kanalizacji sanitarnej, o świetlenie, instalacj ę elektryczn ą, utwardzony posiada odpowiedni ą plac manewrowy, boksy na surowce wtórne, brak wagi infrastruktur ę i zabezpieczenia samochodowej, sprz ęt do zag ęszczania odpadów: spychacz DT-80 środowiska

Miasto i Gmina • rodzaj uszczelnienia: geomembrana i geowłóknina • dobry stan techniczny obiektu Szczuczyn / m. Szczuczyn • składowisko wyposa Ŝono w: drena Ŝ odcieków, zbiornik na odcieki, • obiekt spełnia wymogi ogrodzenie, budynek socjalno-biurowy, brodzik dezynfekcyjny, przepisów ochrony przył ącze wodoci ągowe, o świetlenie, instalacj ę elektryczn ą, środowiska utwardzony plac manewrowy, boksy na surowce wtórne, piezometry • konieczna b ędzie realizacja • przyjmowane na składowisko odpady nie s ą wa Ŝone (brak wagi kompostowni płytowej typu samochodowej) pryzmowego do 2003r., w obr ębie obiektu przewidziano • sprz ęt u Ŝytkowany na składowisku do zag ęszczania odpadów: teren pod kompostowni ę spycharka typu DT 96 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______

• istniej ą mo Ŝliwo ści rozbudowy obiektu • realizacja punktu czasowego przechowywania odpadów niebezpiecznych kontener KE-7

Gmina Sztabin / • brak zalegalizowanego składowiska gminnego (dotychczasowe składowisko w m. Kunicha - zamkni ęte w brak składowiska 1996r., odpady przykryte warstw ą ziemi, wykonane nasadzenia drzew)

Gmina Trzcianne / • obiekt wyposa Ŝono w: ogrodzenie, ziele ń ochronn ą, brodzik • brak odpowiednich m. Nowa Wie ś dezynfekcyjny, o świetlenie, instalacj ę elektryczn ą, utwardzony plac zabezpiecze ń środowiska i manewrowy, boksy na surowce wtórne pełnego wyposa Ŝenia technicznego • wwo Ŝone odpady nie s ą wa Ŝone (brak wagi samochodowej) • sprz ęt do zag ęszczania odpadów - brak • długo ść drogi dojazdowej 2,5 km, odległo ść od: wodoci ągu 2,5 km, kanalizacji sanitarnej 2,5 km, linii elektrycznej 0 km, stacji transformatorowej 0 km

Gmina Wąsosz / m. • uszczelnienie składowiska stanowi warstwa gliny • brak odpowiednich Wąsosz Komosewo zabezpiecze ń środowiska i • składowisko wyposa Ŝono w: ogrodzenie, ziele ń ochronn ą, wały pełnej infrastruktury osłonowe, budynek socjalno-gospodarczy, brodzik dezynfekcyjny, technicznej utwardzony plac manewrowy • z uwagi na przewidywane • przyjmowane na składowisko odpady nie s ą wa Ŝone (brak wagi przepisy oraz znaczne koszty samochodowej) modernizacji wskazane jest ą • sprz ęt do zag ęszczania odpadów: ci ągnik DT-75 wył czenie składowiska z eksploatacji po 2005r. i jego • składowisko jest odpowiednio oznakowane rekultywacja • długo ść drogi dojazdowej 0,7 km; odległo ść od składowiska wodoci ągu: 3,5 km, kanalizacji sanitarnej - brak danych, linii elektrycznej: 3,5 km, stacji transformatorowej: 4 km

Gmina Wizna / • wysypisko zlokalizowane jest w wyrobisku Ŝwirowym, nie posiada • brak jest odpowiedniej Ŝadnego wyposa Ŝenia ani uszczelnienia podło Ŝa infrastruktury technicznej i na pograniczu wsi zabezpiecze ń środowiska Wizna i Małachowo • sprz ęt do zag ęszczania odpadów - brak • obiekt do likwidacji i • nagromadzone na wysypisku odpady s ą na bie Ŝą co rekultywowane rekultywacji po 2003r. • obiekt jest odpowiednio oznakowany • długo ść drogi dojazdowej: 4 km; odległo ść od wysypiska - wodoci ągu: 8 km, linii elektrycznej: 2 km, stacji transformatorowej: 5 km • wg informacji uzyskanych z Urz ędu Miasta / Gminy z ankiet i w trakcie wizji lokalnych

ZAOPATRZENIE W ENERGI Ę CIEPLN Ą W wi ększo ści miast i gmin dorzecza Biebrzy zaopatrzenie w ciepło w budownictwie jednorodzinnym na potrzeby grzewcze i ciepłej wody jest realizowane wył ącznie w sposób indywidualny przez mieszka ńców. Dotyczy to ponad 95 % zabudowy jednorodzinnej i zagrodowej. Źródłem ciepła s ą głównie piece w ęglowe i trzony kuchenne. Szacuje si ę, Ŝe jedynie 5 % ciepła wytwarzaj ą kotłownie olejowe, a około 3 % zapotrzebowania ciepła pokrywaj ą źródła opalane drewnem, za ś pozostałe s ą opalane w ęglem. Wyj ątkami s ą tu gminy Sztabin, Trzcianne, Knyszyn i Grajewo, gdzie ze wzgl ędu na korzystne uwarunkowania lokalne wykorzystanie drewna mo Ŝe by ć 2-3 krotnie wi ększe. Z reguły potrzeby cieplne mieszka ńców gospodarstw indywidualnych s ą ograniczone wzgl ędami finansowymi i nie w pełni koresponduj ą z obliczeniowym zapotrzebowaniem ciepła.

97 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______W zakresie zabudowy wielorodzinnej i u Ŝyteczno ści publicznej w poszczególnych gminach wyst ępuje du Ŝe zró Ŝnicowanie sposobu zaopatrzenia w ciepło i paliwa stosowanego w źródłach. Poni Ŝsza tabela przedstawia orientacyjne zapotrzebowanie mocy i udział stosowanych paliw.

Tab.30 Udział stosowanych paliw w gminach

budownictwo wielorodzinne zabudowa u Ŝyteczno ści publicznej

moc udziały paliw moc udziały paliw miasto/gmina [MW] węgiel olej drewno [MW] węgiel olej drewno [%] [%] [%] [%] [%] [%]

łącznie 39,0 64% 34% 2% 70,2 82% 17% 1%

Bargłów Ko ścielny - - - - 1,0 90% 10% -

Dąbrowa Białostocka 8,3 35 % 65% - 6,3 73% 27% -

Goni ądz 2,5 50% 50% - 1,5 70% 30% -

Grajewo gm. 0,5 100% - - 2,0 60% 40% -

Grajewo m. 27,1 100% - - 5,0 95% 5% -

Janów 0,3 100% - - 0,7 100% - -

Jasionówka 0,2 70% 30% - 0,4 20% 80% -

Ja świły 0,3 100% - - 0,7 20% 80% -

Jedwabne 0,6 50% 50% - 1,2 75% 25% -

Knyszyn 1,0 100% 0% - 1,7 70% 30% -

Korycin 0,2 90% 0% 10% 0,5 25% 75% -

Krypno 0,2 30% 70% - 1,0 20% 80% -

Lipsk 3,2 65% 35% - 1,6 50% 50% -

Mo ńki 14,0 99% 1% - 1,8 95% 5% -

Nowy Dwór 0,4 - 100% - 0,7 17% 83% -

Przytuły 0,1 100% - - 0,4 100% - -

Radziłów 0,6 50% 50% - 1,2 15% 85% -

Rajgród 1,7 30% 60% 10% 1,0 60% 40% -

Sidra 0,6 100% - - 1,1 6% 94% -

Suchowola 0,2 65% 35% - 2,1 50% 50% -

Szczuczyn 6,2 75% 25% - 3,0 90% 10% -

Sztabin 0,5 20% - 80% 1,2 20% 40% 40%

Trzcianne 0,7 90% 10% - 1,0 65% 25% 10%

Wąsosz 0,6 90% - 10% 1,0 40% 50% 10%

Wizna 0,2 70% 30% - 0,9 40% 60% 0%

98 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______Na obszarze gmin wiejskich (Bargłów Ko ścielny, Grajewo, Janów, Jasionówka, Ja świły, Korycin, Krypno, Nowy Dwór, Przytuły, Radziłów, Sidra, Sztabin, Trzcianne) i cz ęś ci gmin miejsko-wiejskich (Jedwabne, Knyszyn, Suchowola) zabudowa wielorodzinna blokowa wyst ępuje sporadycznie. Z reguły wyst ępuj ą kilkurodzinne domy nauczyciela, b ądź przybudówki czy te Ŝ poddasza przy budynkach gminnych. Obiekty u Ŝyteczno ści publicznej: placówki o światowe, obiekty administracyjne i kultury oraz placówki usługowe i handlowe s ą zaopatrywane w ciepło z lokalnych kotłowni (sporadycznie wspólnych np. w zespołach szkół) węglowych, olejowych i wyj ątkowo z wykorzystaniem kotłów o konstrukcji przystosowanej do spalania drewna. Przeprowadzone modernizacje (z reguły wymiana kotłów w ęglowych na olejowe) dotycz ą głównie obiektów o światy i opieki zdrowotnej. Istniej ące źródła ciepła zaspokajaj ą potrzeby odbiorców, ale te wykorzystuj ące jako paliwo w ęgiel i koks, charakteryzuj ą si ę nisk ą sprawno ści ą i wysokim poziomem emisji zanieczyszcze ń do atmosfery. Niewielkie zapotrzebowanie ciepła poszczególnych obiektów i rozproszenie zabudowy nie sprzyjaj ą tworzeniu scentralizowanej gospodarki cieplnej na wi ększa skal ę. W kilku gminach przewiduje si ę modernizacje źródeł ciepła, w celu wykorzystania energii z biomasy, geotermalnej i słonecznej lub oleju opałowego. Brak w tym rejonie gazoci ągu uniemo Ŝliwia korzystanie z tego medium. W pi ęciu gminach miejsko-wiejskich (D ąbrowa Białostocka, Goni ądz, Lipsk, Rajgród, Szczuczyn), gdzie w miastach wyst ępuje kilka do dwudziestu kilku bloków mieszkalnych typowym rozwi ązaniem gospodarki cieplnej s ą małe systemy bazuj ące na jednej lub kilku kotłowniach niskoparametrowych (głównie olejowych), administrowanych przez lokaln ą spółdzielni ę mieszkaniow ą. Sieci cieplne (w znacznej cz ęś ci wykonane w technologii preizolacji) maj ą długo ść odpowiednio 0,2 - 2 km. Regulacja parametrów czynnika grzewczego (z reguły pogodowa) i przygotowanie ciepłej wody odbywa si ę wył ącznie w obr ębie kotłowni, a instalacje w budynkach nie zawsze są wyposa Ŝone w zawory termostatyczne i w podzielniki ciepła. Kotłownie zaspokajaj ą potrzeby cieplne mieszka ńców bloków (c.o. i c.w.) i niekiedy obiekty u Ŝyteczno ści publicznej zlokalizowane na parterze bloków, a pozostałe obiekty na terenie miasta i gminy posiadaj ą indywidualne źródła ciepła na potrzeby centralnego ogrzewania. Ciepła woda jest przygotowywana tam centralnie, b ądź miejscowo z u Ŝyciem bojlerów elektrycznych. Najwi ększy system ciepłowniczy z kotłowni ą o mocy 5,9 MW zasilan ą olejem opałowym znajduje si ę w D ąbrowie Białostockiej i obsługuje 100 % blokowej zabudowy miasta. Mo Ŝliwo ści rozwoju tych systemów s ą niewielkie. Podobnie jak w poprzedniej grupie gmin, w nielicznych przypadkach planowane są modernizacje pojedynczych źródeł ciepła na olej opałowy lekki. Typowe miejskie systemy ciepłownicze wyst ępuj ą jedynie w najwi ększych miastach - Grajewie i Mo ńkach. Oba działaj ą w oparciu o pojedyncze kotłownie w ęglowe. Na obszarze miasta Mo ńki niemal wszystkie budynki wielorodzinne s ą podł ączone do miejskiej sieci cieplnej zaopatruj ącej mieszka ńców w ciepło na potrzeby c.o. i c.w. z ciepłowni miejskiej o mocy 14,5 MW, administrowanej przez Przedsi ębiorstwo Energetyki Cieplnej spółka z o.o. w Mo ńkach. Dwa budynki wielorodzinne zlokalizowane najdalej od

99 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______kotłowni zaopatruje w ciepło lokalna kotłownia olejowa o mocy 0,2 MW. Zabudowa jednorodzinna w obr ębie miasta oraz w gminie jest zaopatrywana w ciepło z własnych źródeł lokalnych. Kotłownia PEC w niewielkim stopniu zaopatruje w ciepło cz ęść obiektów uŜyteczno ści publicznej oraz usługowo-handlowych. Kotłownia PEC w Mo ńkach jest wyposa Ŝona w 3 kotły wodne, z rusztem mechanicznym oraz cyklonowe urz ądzenia odpylaj ące. Nie posiada rezerwy ciepła. Istniej ąca sie ć cieplna ma długo ść 6,5 km, w tym sieć preizolowana 0,9 km. System zasila 90 budynków podł ączonych do 32 w ęzłów cieplnych wyposa Ŝonych w automatyk ę pogodow ą i liczniki ciepła. Obsługuje ok. 5,9 tys. mieszka ńców miasta. Rozwój tego systemu jest zahamowany przez brak rezerwy ciepła w źródle. W najbli Ŝszych latach planowane s ą jedynie modernizacje niewielkich odcinków sieci cieplnej – kanałowej na preizolowan ą. Przewiduje si ę budow ę nowego źródła ciepła i mo Ŝliwo ść wykorzystania biomasy z terenu Biebrza ńskiego Parku Narodowego dla potrzeb grzewczych osiedla mieszkaniowego w Mo ńkach. W Grajewie zabudowa wielorodzinna niemal w 100 % (129 budynków) jest zaopatrywana w ciepło na potrzeby c.o. i c.w. z Ciepłowni Miejskiej PEC o mocy 43,6 MW. Kotłownia równie Ŝ zaopatruje w ciepło ok.90% obiektów u Ŝyteczno ści publicznej i usługowo-handlowych (ł ącznie ok. 127 budynków). Pozostałe obiekty s ą zaopatrywane w ciepło z kotłowni lokalnych opalanych węglem lub olejem opałowym lekkim, o ł ącznej szacowanej mocy ok. 1 MW. W sektorze zabudowy jednorodzinnej tylko 4 % z 2209 budynków jest podł ączonych do miejskiego systemu ciepłowniczego. W pozostałych zaopatrzenie w ciepło na potrzeby c.o. i c.w. jest realizowane w sposób indywidualny – wykorzystuje si ę instalacje c.o. i c.w. zasilane z własnych kotłowni oraz trzonów kuchennych i pieców kaflowych opalanych w ęglem oraz (w niewielkim stopniu) kotłowni olejowych lub na gaz płynny. Zakłady produkcyjne posiadaj ą kotłownie indywidualne, tj. ok. 20 obiektów o ł ącznej mocy ok.60 MW. W mie ście brak jest sieci gazowej. Scentralizowane źródło ciepła - kotłownia PEC jest wyposa Ŝona w 7 kotłów z rusztem mechanicznym, opalanych w ęglem, w tym dwa parowe (pracuj ące na potrzeby technologiczne szpitala powiatowego). Oczyszczanie spalin z pyłów odbywa si ę z u Ŝyciem urz ądze ń cyklonowych. System obsługuje ł ącznie ok.12 tys. mieszka ńców Grajewa. Długo ść istniej ącej sieci cieplnej 16,6 km, w tym preizolowana 5,4 km. Liczba w ęzłów wynosi ogółem 182 szt., z czego 86 % posiada automatyk ę pogodow ą. Wszystkie obiekty s ą opomiarowane. Bie Ŝą ce potrzeby cieplne miasta s ą zaspokojone. Zapas mocy w źródle wynosz ący ok. 12,5 MW pozwala na rozbudow ę sieci i kolejne podł ączenia budynków. Plany dotycz ą osiedli domków jednorodzinnych: os. Szkolne, os. Jana Pawła, os. Słoneczna i os. Huta korzystaj ących obecnie z mniej efektywnych indywidualnych źródeł ciepła. Niezb ędne b ędą wówczas inwestycje zwi ązane z budow ą sieci cieplnej i w ęzłów cieplnych. Ponadto przewiduje si ę wymian ę jednego kotła wodnego WR-5, na kocioł o mocy 4 MW opalany drewnem. 100 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______W najwi ększych miastach Grajewie i Mo ńkach funkcjonuj ą systemy ciepłownicze korzystaj ące ze źródeł w ęglowych. Wi ększo ść obiektów zasilanych z sieci posiada automatyk ę pogodow ą, a rozprowadzenie ciepła jest opomiarowane. Mo Ŝliwo ść rozwoju systemów w tych miastach stanowi zabudowa jednorodzinna. W pozostałych miastach, ze wzgl ędu na rozproszenie i niewielk ą liczb ę znacz ących odbiorców, zaopatrzenie w ciepło realizowane jest w sposób scentralizowany jedynie wzgl ędem zabudowy wielorodzinnej blokowej. Inne obiekty posiadaj ą indywidualne źródła ciepła. Zaopatrzenie w energi ę ciepln ą na obszarze dorzecza Biebrzy prawie w 90 % bazuje na paliwie stałym - węglu i koksie. Znacz ący jest udział oleju opałowego ok.7 % i drewna ok.3 %. Wykorzystanie paliw szybkoodnawialnych, bardziej przyjaznych dla środowiska, nale Ŝy uzna ć za niewystarczaj ące. Spalanie drewna odbywa si ę głównie w kotłach w ęglowych, jakkolwiek zdarzaj ą si ę fabryczne instalacje kotłowe do tego przeznaczone. Ch ęć wykorzystania drewna jako paliwa deklaruj ą nieliczne jednostki samorz ądowe i firmy. Wykorzystanie na wi ększ ą skal ę słomy jako paliwa ma miejsce w kotłowni jednego gospodarstwa ogrodniczego i nie wi ąŜ e si ę z tym paliwem wi ększych perspektyw. Kolejn ą mo Ŝliwo ść stanowi wdro Ŝenie programu gospodarki biomas ą z terenu Biebrza ńskiego Parku Narodowego zr ębków drewna z usuwania zakrzacze ń i biomasy zielonej z koszenia ł ąk turzycowych, które mog ą stanowi ć paliwo dla lokalnej kotłowni osiedlowej. Znaczne jest zainteresowanie samorz ądów mo Ŝliwo ści ą prowadzenia upraw wierzby i malwy pensylwa ńskiej na cele energetyczne, jednak do świadczenia w tym zakresie wymagaj ą rozpowszechnienia. Niekonwencjonalne źródła energii (kolektory słoneczne i pompy ciepła) praktycznie nie wyst ępuj ą, cho ć bierze si ę pod uwag ę przy planowanych modernizacjach szkół. Do paliw przyjaznych środowisku zalicza si ę równie Ŝ gaz ziemny i w przypadku doprowadzenia gazoci ągu na te obszary, przewiduje si ę znaczne zmiany w strukturze wykorzystania paliw.

ZAOPATRZENIE W ENERGI Ę ELEKTRYCZN Ą STAN ISTNIEJ ĄCY Zaopatrzenie w energi ę elektryczn ą miast i gmin dorzecza Biebrzy opiera si ę na systemie sieci 110 kV. Na obszarze obj ętym opracowaniem zlokalizowanych jest 7 stacji trasformatorowo-rozdzielczych RPZ 110/15kV. Dane dotycz ące w/w RPZ-tów przedstawia poni Ŝsza tabela (tab.31):

101 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______Tab.31 Stacje transformatorowo-rozdzielcze zlokalizowane na obszarze opracowania (2001 r.)

moce transformatorów obci ąŜ enia T (MW) Lp nazwa stacji T1 T2 T1 T2

1 Dąbrowa Białostocka 16 16 4,2 3,5

2 Osowiec 6,3 6,3 0,9 1,0

3 Mo ńki 6,3 10 3,1 3,3

4 Knyszyn 6,3 10 0,4 3,4

5 Grajewo 1 10 - 5,0 -

6 Grajewo 2 25 25 7,5 8,5

7 Wizna 10 - 3,5 -

Jak wynika z powy Ŝszego zestawienia we wszystkich stacjach istnieje du Ŝy zapas mocy. Z analizy posiadanych danych na lata 1994-2000 wynika, Ŝe obci ąŜ enie poszczególnych transformatorów ma wyra źną tendencje spadkow ą. Wynika to z likwidacji upadku lub zmniejszenia produkcji danych zakładów przemysłowych, które s ą najwi ększymi odbiorcami energii elektrycznej. Linie WN 110 kV, zasilaj ące poszczególne stacje RPZ s ą elementami systemu elektroenergetycznego województwa podlaskiego i stanowi ą cz ęść sieci krajowej współpracuj ącej ze sob ą. Informacje dotycz ące linii WN 110 kV zestawiono w tabeli (tab.32):

Tab.32 Linie WN 110 kV na terenie dorzecza Biebrzy

Lp nazwa linii długo ść linii (km)

1 Augustów – Dąbrowa Białostocka 40,1

2 Dąbrowa Białostocka – Sokółka 29,3

3 Białystok – Knyszyn 27,3

4 Knyszyn – Mo ńki 11,3

5 Mo ńki – Osowiec 15,4

6 Osowiec – Grajewo 2 26,1

7 Grajewo 2 – Grajewo 1 - Ełk 25,8

Stan techniczny linii WN 110 kV na terenie dorzecza Biebrzy jest zró Ŝnicowany. Niektóre odcinki wymagaj ą modernizacji. Dotyczy ty w szczególno ści linii: – Knyszyn – Mo ńki,

102 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______– Grajewo – Ełk, – Sokółka – Dąbrowa Białostocka, – Dąbrowa Białostocka – Augustów. Zakład Energetyczny Białystok S.A. w najbli Ŝszych 5-ciu latach przewiduje modernizacje stacji 110/15kW w Mo ńkach i Grajewie. W Szczuczynie jest zlokalizowana rozdzielnia sieciowa 15/15kW. Wymaga ona równie Ŝ modernizacji. ZEB S.A. przyj ął w swoich planach rozwoju, Ŝe nast ąpi to równie Ŝ w ci ągu 5-ciu lat. Rozprowadzenia energii elektrycznej do poszczególnych odbiorców odbywa si ę poprzez systemu sieci SN 15 kV napowietrznej b ądź kablowej. Na opracowanym terenie istnieje 62 linie głównych wraz z odgał ęzieniami. W miastach: D ąbrowa Białostocka, Knyszyn, Mo ńki i Grajewo oraz w o środku gminnym Wizna zostały zamkni ęte pier ścienie sieci 15 kV. Daje to pewno ść zasilania tych miejscowo ści. Z istniej ących sieci SN 15 kV s ą zasilane poszczególne stacje transformatorowe słupowe, wie Ŝowe, parterowe oraz kontenerowe. Stan techniczny urz ądze ń średniego napi ęcia jest bardzo zró Ŝnicowany. Sie ć wymaga sukcesywnej modernizacji i rozbudowy. Zbyt długie obwody SN z poszczególnych RPZ-tów, przeci ąŜ one linie powoduj ą, Ŝe konieczna jest budowa nowych RPZ-tów i ci ągów linii 110 kV. Dotyczy to gmin Suchowoli, Sztabina i Szczuczyna. Powstanie w tych miejscowo ściach stacji 110/15 kV poprawi stan systemu w tych gminach, ale równie Ŝ b ędzie miało znaczenie dla odbiorców gmin s ąsiednich. Liczba odbiorców oraz zu Ŝycie energii elektrycznej ogółem i na jednego mieszka ńca praktycznie utrzymuje si ę na jednakowym poziomie z mał ą tendencj ą wzrostow ą. Dane liczbowe przedstawiaj ące zu Ŝycie energii elektrycznej na opracowywanym obszarze przestawia poni Ŝsza tabela (tab.33):

Tab.33 Zu Ŝycie energii elektrycznej na obszarze dorzecza Biebrzy

odbiorcy energii zu Ŝycie energii elektrycznej elektrycznej (stan z wyszczególnienie na 1 mieszka ńca w dn 31.12.1999- ogółem w MWh 2000) KWh

1999 8502700 15746500 658,6 Polska 2000 8572200 15826400 662,3

1999 240913 380213 533,9 województwo 2000 244805 383937 537,5

powiaty 1999 2000 1999 2000 1999 2000

AUGUSTOWSKI 10710 10878 19408 19472 587,8 586,7

Lipsk 652 652 1163 1155 401,2 411,9

SOKÓLSKI 8318 8351 14472 14745 495,3 507,5 103 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______

Dąbrowa Białostocka 1753 1761 3329 3285 449,3 494,3

Suchowola 563 565 966 1037 385,6 415,1

MONIECKI 4895 4902 8133 8177 512,7 516,5

Goni ądz 586 582 959 1006 505,0 528,1

Knyszyn 836 838 1509 1511 510,1 513,2

Mo ńki 3473 3482 5665 5660 514,7 515,3

GRAJEWSKI 8459 8586 14814 14920 521,7 525,4

Grajewo 6979 7102 12164 12240 528,7 531,0

Rajgród 409 408 731 758 429,7 444,3

Szczuczyn 1071 1076 1919 1922 520,1 527,7

ŁOM śYŃSKI 1002 1028 1592 1642 406,5 415,7

Jedwabne 513 520 863 817 429,8 409,5

W systemie energetycznym województwa uwzgl ędniono źródła energii odnawialnej (moc zainstalowana 1,3 kW). W warunkach polskich przedmiotowe technologie znajduj ą si ę w pocz ątkowej fazie wdra Ŝania. Wykorzystywanie lokalnych odnawialnych źródeł energii wpisane jest w podstawowe, własne i obligatoryjne działanie samorz ądu terytorialnego, odpowiedzialnego za tworzenie planów, programów rozwojowych na swoim obszarze gminy. Obszar dorzecza Biebrzy ma dobre warunki do rozwoju energii odnawialnej. Du Ŝe ilo ści biomasy mog ą by ć wykorzystywane do produkcji ciepła, natomiast zbiorniki wodne istniej ące i projektowane poprzez elektrownie wodne mog ą by ć źródłem energii elektrycznej np. w gminie Sidra, Janów czy Mo ńki. W planach inwestycyjnych na obszarze dorzecza Biebrzy w zakresie zaopatrzenie w energi ę elektryczn ą zastała zaprojektowana trasa linii elektroenergetycznej WN 400 kV relacji GPZ „NAREW” w Turo śni Ko ścielnej – GPZ EŁK. Linia ta jest wa Ŝnym elementem krajowego i wojewódzkiego systemu energetycznego z punktu widzenia pewno ści zasilania województwa i poprawy konfiguracji sieci krajowej. Budowa tej linii znalazła si ę w programie rz ędowym realizacji ponad lokalnych celów publicznych, a tras ę wyznaczono ju Ŝ w niektórych planach miejscowych zagospodarowania przestrzennego.

OCENA DOTYCHCZASOWEGO ROZWOJU SYSTEMU ELEKTROENERGETYCZNEGO ORAZ GŁÓWNE PROBLEMY DO ROZWI ĄZANIA System elektroenergetycznych obszaru dorzecza Biebrzy rozwija si ę na przestrzeni lat zgodnie z ustaleniami zawartymi w planach zagospodarowania przestrzennego gmin oraz programami rozwoju Zakładu Energetycznego Białystok S.A. i Polskich Sieci

104 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______Energetycznych S.A. Pomimo rozbudowy systemu, pozostał do rozwi ązania i zrealizowania szereg problemów i zada ń, a mianowicie: • zsynchronizowanie potrzeb wynikaj ących z zagospodarowania przestrzennego i jego rozwoju w poszczególnych obszarach gmin z mo Ŝliwo ściami systemu elektroenergetycznego; • rozwijanie współpracy samorz ądów z gestorami sieci, szczególnie przy tworzeniu zało Ŝeń do planów zaopatrzenia w energi ę elektryczn ą (opracowanych przez samorz ądy gmin) i planów rozwoju (opracowanych przez Zakład Energetyczny Białystok S.A.); • niedoinwestowanie szczególnie sieci SN i NN jest czynnikiem utrudniaj ącym prawidłowy rozwój gospodarczy poszczególnych obszarów, a potencjał mocy nagromadzony w poszczególnych RPZ-tach 110/15kV nie mo Ŝe by ć przesłany w odpowiednich ilo ściach i jako ści do poszczególnych odbiorców; • dotychczas sposób rozbudowy systemu sieci SN i NN (poprzez ł ącznie poszczególnych odcinków istniej ącej i nowo wybudowanych) w kolejnych przedziałach czasowych winien by ć kontynuowany; • utrzymanie prawidłowego funkcjonowania i rozwoju sieci powinno by ć wspomagane przez tworzenie rezerw terenów pod urz ądzenia elektroenergetyczne w postaci pasów ochronnych mimo cz ęstych konfliktów szczególnie z sieci ą osadnicz ą i terenami chronionymi; • poprawa standardów zasilania, stopnia pewno ść zasilania oraz jako ści przesłanej mocy, przy jednoczesnym zachowaniu wymogów ekologii oraz polityki oszcz ędno ściowej terenu; • zastosowanie nowych technologii przy budowie linii SN np. LSN – SAXKA lub LSN – Pas, które pozwol ą na: - oszcz ędno ść zaj ęto ści terenu, - mniejsz ą degradacj ę środowiska, - mniejsze koszty odszkodowa ń za wyci ęcie drzew, - mo Ŝliwo ść instalowania linii SN, NN i telefonicznych na jednym słupie, - mo Ŝliwo ść instalowania linii w trudno dost ępnym terenie.

TELEFONIZACJA STAN ISTNIEJ ĄCY W ostatnich latach nast ąpił dynamiczny rozwój systemu telekomunikacyjnego w województwie podlaskim, a tym samym na obszarze dorzecza Biebrzy. Stan techniczny, wyposa Ŝenie ilo ściowe i jako ściowe nie odbiega od średnich wska źników krajowych.

105 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______Przestarzałe centrale zostały zast ąpione nowymi centralami cyfrowymi. Obszar obj ęty opracowaniem został pokryty sieci ą światłowodowa. Zapewniane zostało poł ączenie w ruchu automatycznym wewn ątrz wojewódzkie, krajowe i mi ędzynarodowe. Na obszarze dorzecza Biebrzy działa dwóch operatorów sieci telekomunikacyjnych: Telekomunikacja Polska S.A. oraz SZEPTEL S.A. Najwy Ŝsz ą liczb ą abonentów telefonicznych na 1000 mieszka ńców charakteryzuj ą si ę gminy Mo ńki, Knyszyn i Korycin (około 200-250 abonentów/1000 mieszk.) oraz Krypno, Jasionówka, Janów, Suchowola, Ja świły, D ąborowa Białastocka i Lipsk (około 181-200 abonentów/1000 mieszka ńców). Najni Ŝsze warto ść wska źnika telefonizacji maj ą gminy Sidra i Przytułu (do 50 abonentów/1000 mieszk.). Poza tradycyjn ą sieci ą telekomunikacyjn ą dynamicznie rozwin ęła si ę równie Ŝ ł ączno ść za pomoc ą telefonii komórkowej, obsługiwana przez operatorów CENTERTEL, ERA GSM i PLUS GSM. Sieci ta pokrywa prawie cały obszar gmin dorzecza Biebrzy. Niedostateczny zasi ęg wyst ępuje przy du Ŝych nierówno ściach terenu i na obszarach le śnych. Lawinowo ro śnie liczba abonentów sieci telefonii komórkowej i zwi ększa si ę oferta usług np.: dost ęp do Internetu, czy poczty elektronicznej. Przez obszar dorzecza Biebrzy przebiega pas ochronny radiokomunikacji i teletransmisji pomi ędzy stacj ą RTCN (centrum nadawcze) KRZEMIENIUCHA (w gminie JeŜewo) – stacj ą SLR KAMIE Ń (gmina Sztabin), a stacje RTCN KRYNICA (gmina Dobrzyniewo Ko ścielne). Nie stwarza on uci ąŜliwo ści na tym obszarze, jedynie ogranicza inwestycje o du Ŝych wysoko ściach czy lokalizacj ę urz ądze ń zakłócaj ących ich prac ę np. stacj ę elektroenergetyczne WN/SN.

OCENA FUNKCJONOWANIA SYSTEMU Niezale Ŝnie od du Ŝych dokona ń w zakresie telekomunikacji na obszarze gmin dorzecza Biebrzy wskazany jest dalszy rozwój systemu telekomunikacyjnego, stosowanie do potrzeb wynikaj ących z rozwoju tych obszarów. Ograniczenia rozwoju systemu mog ą wyst ępowa ć na obszarach parków narodowych i krajobrazowych, na których obowiązuje zakaz budowy wie Ŝ z przeka źnikami telefonii cyfrowej, gdy Ŝ rodzi to dysharmoni ę w krajobrazie. Sukcesywnie powinno si ę d ąŜ yć do przebudowy linii napowietrznych na kablowe, a nowe sieci budowa ć jako podziemne. Wskazane jest równie Ŝ wykorzystywanie istniej ących słupów wysokiego napi ęcia w celu podwieszenia linii telekomunikacyjnych oraz prowadzenie linii telefonicznych wzdłu Ŝ dróg. Wysoki stopie ń rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej jest czynnikiem podnosz ącym atrakcyjno ść inwestowania i przyspieszaj ącym rozwój działalno ści gospodarczej. Wykorzystania najnowszych technologii w dziedzinie ł ączno ści na obszarze gmin dorzecza Biebrzy pozwoli zapewni ć rozwój tego systemu a zarazem nie stworzy zagro Ŝenia dla środowiska o wysokich walorach przyrodniczych.

106 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______Telekomunikacja jest priorytetowym obszarem postanowie ń Układu Europejskiego. Narodowy Program przygotowania do członkostwa w Unii Europejskiej okre śla najwa Ŝniejsze działania podejmowanie wspólnie ze stron ą polsk ą i unijn ą, w celu rozwoju u umocnienia współpracy w dziedzinie ł ączno ści.

8 ZARZ ĄDZANIE JEDNOSTKAMI ADMINISTRACYJNYMI SYSTEM WŁADZY Na obszarze gmin dorzecza Biebrzy funkcjonuje 25 jednostek samorz ądu terytorialnego, w tym 1 miasto, 9 gmin miejsko-wiejskich i 15 gmin. W gminach tych mieszka 94170 osób. Podstaw ę ich funkcjonowania stanowi Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorz ądzie gminnym (Dz.U.96.13.74 tekst jedn.- z pó źn. zm. – ost. zm. 2001.09.12 Dz.U.01.89.971) oraz uchwalone w oparciu o ni ą statuty miast i gmin. Rozwi ązania ustrojowe oraz organizacja wykonywania zada ń własnych gmin s ą we wszystkich jednostkach samorz ądowych zgodne z ustaw ą o samorz ądzie terytorialnym. Wszystkie jednostki samorz ądu terytorialnego - obj ęte opracowaniem – utworzyły jednostki pomocnicze w postaci sołectw w gminach wiejskich i miast w gminach miejsko- wiejskich. Miasta - jako jednostki pomocnicze - istniej ą w 9 jednostkach samorz ądowych. Liczba sołectw w poszczególnych gminach jest ró Ŝna i wynosi: - od 16 - w gminie Krypno, gminie Knyszyn, - do 49 - w gminie Grajewo, 48 w Suchowoli, 47 sołectw w Jedwabnem. Władz ę w gminie sprawuj ą mieszka ńcy podejmuj ąc rozstrzygni ęcia w głosowaniu powszechnym lub za po średnictwem organów gminy : -rady gminy i zarządu gminy. W gminach obj ętych opracowaniem organa gmin działaj ą zgodnie z Ustaw ą i w swoim statutowym składzie. Liczba radnych jest zale Ŝna od liczby mieszka ńców i w gminach obj ętych opracowaniem przedstawia si ę nast ępuj ąco: - najmniejsze s ą Rady Gmin Jasionówka (14 radnych), Nowy Dwór (15 radnych), Korycin (15 radnych), Przytuły (15 radnych); - najwi ększe s ą Rady Miejskie gmin Mo ńki (24 radnych), Suchowola (20 radnych), Szczuczyn (20 radnych); - pozostałe Rady Gmin licz ą 16- 18 radnych. Zarz ądy Gmin w jednostkach obj ętych opracowaniem s ą wieloosobowe: - najmniejsze licz ą 5 członków - gminy Radziłów, Bargłów Ko ścielny, Sidra, Mo ńki, Przytuły, miasta Grajewo (5 członków, w tym 3 nieetatowych); 107 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______- najwi ększe licz ą 7 członków – w gminach miejskich: Szczuczyn, Knyszyn, Jedwabne, w gminach wiejskich: Wizna,W ąsosz, Janów, Krypno, Trzcianne. Komunalne zadania własne gminy realizuj ą w wi ększo ści indywidualnie, nie podejmuj ąc działa ń wspólnych w ramach zwi ązków komunalnych. Jedynie w zakresie gospodarki odpadami trzy gminy (Janów, Korycin i Suchowola) utworzyły Zwi ązek Gmin „Kumiałka – Biebrza”. Do zada ń Zwi ązku nale Ŝy: - prowadzenie wysypiska odpadów w Janowie i jego rekultywacja po zako ńczeniu eksploatacji, - unieszkodliwianie odpadów i ich gospodarcze wykorzystanie, - budowa i eksploatacja nowych wysypisk odpadów.

ROLA I ZADANIA STOWARZYSZE Ń MIAST I GMIN Gminy dorzecza Biebrzy, które zostały obj ęte Programem nale Ŝą do dwóch stowarzysze ń – Stowarzyszenia Samorz ądów Dorzecza Biebrzy i Stowarzyszenia Gmin Biebrza ńskich. Do Stowarzyszenia Samorz ądów Dorzecza Biebrzy nale Ŝy 11 miast i gmin: miasto Grajewo, miasto i gmina Jedwabne, miasto i gminaKnyszyn, gmina Krypno, gmina Przytuły, gmina Radziłów, miasto i gmina Rajgród, miasto i gmina Szczuczyn, gmina W ąsosz, gmina Wizna, gmina Grajewo. Celem Stowarzyszenia, powołanego 13.VIII.1999 r., jest: - reprezentowanie interesów członków Stowarzyszenia wobec władz pa ństwowych, administracji publicznej, innych instytucji oraz osób fizycznych, - turystyczne promowanie terenów Dorzecza Biebrzy (wydawanie folderów turystycznych, akcje promocyjne w środkach masowego przekazu, pomoc w nawi ązywaniu kontaktów z partnerami krajowymi i zagranicznymi chc ącymi inwestowa ć na tym terenie), - ochrona walorów krajobrazowych i przyrodniczych (zebranie, opracowanie i popularyzacja projektów budownictwa mieszkaniowego, rekreacyjnego, oczyszczalni ścieków), - współdziałanie w rozwoju infrastruktury technicznej (poprawa stanu dróg, telekomunikacji, rozwój gazownictwa, ochrona środowiska), - konsultowanie planów rozwojowych gmin, - dąŜ enie do pozyskiwania pomocy finansowej dla realizacji celów Stowarzyszenia, - prowadzenie działalno ści gospodarczej. Do Stowarzyszenia Gmin Biebrza ńskich nale Ŝy 14 gmin: gmina Bargłów Ko ścielny, miasto i gmina D ąbrowa Białostocka, miasto i gmina Goni ądz, gmina Janów, gmina

108 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______Jasionówka, gmina Ja świły, gmina Korycin, miasto Lipsk, miasto i gmina Mo ńki, gmina Nowy Dwór, gmina Sidra, miasto i gmina Suchowola, gmina Sztabin, gmina Trzcianne. Główne cele statutowe Stowarzyszenia to: • tworzenie warunków rozwoju działalno ści gospodarczej podmiotów z ukierunkowaniem na wzrost rozwoju gospodarczego poprzez: - rozwój przemysłu terenowego, a w szczególno ści rolno-spo Ŝywczego, - rozwój rolnictwa, a w szczególno ści produkcji zdrowej Ŝywno ści z gospodarstw ekologicznych, - rozwój dróg, infrastruktury technicznej i telekomunikacji - rozwój handlu i usług, w szczególno ści w dziedzinie turystyki, sportu i rekreacji; • integracja gospodarki regionu z gospodark ą naszego i innych krajów, w szczególno ści poprzez wprowadzenie europejskich standatdów wytwarzania i usług oraz norm jakosci, rozówj na poziomie europejskim infrastruktury technicznej wsi regionu, wł ączenie regionalnej bazy danych do centralnego systemu informacyjnego; • wspomaganie procesów restrukturyzacji i procesów prywatyzacyjnych; • promowanie regionu i zabieganie o pozykanie środków finansowych lub pomocy rzeczowej ze źródeł krajowych i zagranicznych; • efektywne, zgodne z potrzebami i specyfik ą regionu wykorzystywanie funduszy krajowych i zagranicznych dost ępnych w ramach programów pomocowych; • tworzenie systemów gospodarczych finansuj ących i udzielaj ących gwarancji kredytowych w szczególno ści: spółdzielczych kas oszcz ędno ściowo-po Ŝyczkowych, funduszy rolnych, lokalnych funduszy inwestycyjnych i gwarancyjnych. Na terenie gmin dorzecza Biebrzy działa równie Ŝ Stowarzyszenie Gmin Górnej Narwi, Stowarzyszenie Gmin „Ekorozwój Gmin Dorzecza Narwi”, Stowarzyszenie Samorz ądów Ziemi Sokólskiej, Zwi ązek Gmin Wiejskich Województwa Podlaskiego, Zwi ązek Gmin Wiejskich Rzeczpospolitej Polskiej.

GOSPODARKA FINANSOWA Sytuacja finansowa samorz ądów gminnych na terenie dorzecza Biebrzy jest silnie zró Ŝnicowana, zale Ŝy zarówno od wielko ści miast i gmin (liczba ludno ści) i poło Ŝenia gospodarczego. Dane charakteryzuj ące t ę sytuacj ę (na tle województwa i kraju) zawarto w tabeli 34, a dodatkowo zaprezentowano w formie graficznej na rysunkach 3-10.

109 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______

Tab.34 Dochody i wydatki bud Ŝetowe miast i gmin dorzecza Biebrzy Wyszczególnienie dochody dochody dochody dochody dochody dochody dochody udział stosunek wydatki wydatki ydatki wydatki udział nakłady bud Ŝetowe bud Ŝetowe średnie w bud Ŝetowe średnie w własne na średnie w dochodów dochodów do inwestycyjne średnie w inwestycyjne średnie w wydatków inwestycyjne na ogółem na ogółem na miastach i ogółem w miastach i mieszka ńca w miastach i własnych w wydatków przeci ętne w miastach i przeci ętne w miastach i inwesty- ochron ę gmin ę w mieszka-ńca gminach przeliczeniu na gminach 2000r. [zł] gminach dochodach bud Ŝetowych w latach 1998- gminach latach 1998- gminach cyjnych w środowiska i 2000r. [mln w 2000r., [zł] dorzecza km2 [tys zł] dorzecza dorzecza ogółem [%] latach 1998- 2000 na gmin ę dorzecza 2000 na dorzecza wydatkach gosp. wodn ą zł] Biebrzy = Biebrzy = Biebrzy = 2000r. [%] [tys zł] Biebrzy = mieszka ńca Biebrzy = 100 ogółem w przeci ętnie w 100 100 100 100 [zł] latach 1998- latach 1998-2000: 2000 [%] na na gmin ę miesz- [tys zł] ka ńca [zł] Polska x) 14,3 1272 115 113 284 646 200 50,8 96,9 3030 278 270 165 22 2490 222 wojew. podlaskie x) 7,7 1106 100 44,4 112 396 123 35,8 97,6 1515 140 217 133 20,6 928 133 gminy i miasta dorzecza 7,3 1107 100 39,8 100 322 100 29,1 98,9 1085 100 163 100 15,9 652 98 Biebrzy Gmina Bargłów 6,4 1096 99 34,2 86 304 94 27,7 97,5 2230 205 378 232 29 1753 297 M. i G D ąbrowa Biał. 14,5 1055 95 54,7 137 317 98 30 99,5 2325 214 170 104 16,9 600 44 M. i G Goni ądz 6 1070 97 15,8 40 291 90 27,2 92,6 855 79 153 94 14 526 94 Gmina Grajewo 6,6 1031 93 21,4 54 257 80 24,9 102,6 1245 115 193 118 21,7 756 118 Miasto Grajewo 25,3 1100 99 1334 3352 564 175 51,3 100,6 1615 149 70 43 7 1128 49 Gmina Janów 5,8 1245 112 28 70 340 105 27,2 96,6 1170 108 248 152 22,2 1136 240 Gmina Jasionówka 4,2 1290 116 42,9 108 290 90 22,5 87,7 1805 166 557 342 41 1070 329 Gmina Ja świty 5,9 1022 92 33,9 85 243 75 23,8 100,4 1655 152 285 175 26 972 167 M. i G Jedwabne 6,4 1071 97 39,9 100 161 50 15 101,1 665 61 112 68 11,5 63 11 M. i G Knyszyn 6,4 1245 112 50,2 126 380 118 30,5 98,1 825 76 160 98 14,1 1514 293 Gmina Korycin 5,1 1407 127 43,5 109 360 112 25,5 106,5 785 72 215 132 19 415 114 Gmina Krypno 4,9 1106 100 43,6 109 305 95 27,6 100,8 530 49 118 72 12,4 264 59 M. i G Lipsk 7,2 1147 104 39 98 247 77 21,5 99 535 49 85 52 7,6 115 18 M. i G Mo ńki 15,5 952 86 95,8 241 317 98 33,3 101,5 995 92 61 37 7,1 1302 80 Gmina Nowy Dwór 3,7 1164 105 30,5 77 220 68 18,9 100,2 435 40 135 83 13,1 180 56 Gmina Przytuły 2,6 1156 104 37 93 156 48 13,5 97,2 410 38 180 110 17,7 54 24 Gmina Radziłów 6,5 1197 108 32,5 82 294 91 24,6 101 1350 124 250 153 24,5 616 114 M. i G Rajgród 6,8 1196 108 32,7 82 400 124 33,5 99,9 630 58 112 68 9,7 397 70 Gmina Sidra 4,6 1109 100 26,5 66 340 106 30,6 103,4 615 57 147 90 15 160 38 M. i G Suchowola 8 1019 92 31,3 79 255 79 25 99 1305 120 165 101 17,6 1250 158 M. i G Szczuczyn 8 1157 106 68,8 173 266 83 23 97,9 1250 115 180 110 16,1 572 83 Gmina Sztabin 6,7 1152 105 18,6 47 313 97 27,2 99,6 895 82 153 94 15 522 89 Gmina Trzcianne 5,6 1132 102 16,8 42 225 70 19,9 83,6 1890 174 380 233 31,8 718 144 Gmina W ąsosz 4,8 1143 103 40,3 101 205 64 17,9 101,2 650 60 155 95 16 145 35 Gmina Wizna 5,1 1138 103 38,6 97 190 59 16,8 99,6 470 43 104 64 10,4 161 35

______110 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______

Rys.3 Dochody bud Ŝetowe ogółem na gmin ę w 2000 r. w miastach i gminach dorzecza Biebrzy mln zł

30,0

25,0

20,0

15,0

10,0

5,0

0,0 ki dz ń ą sosz wity ś ą Polska Polska x) browa browa Biał. ą Gmina Sidra M. i G Lipsk Gmina Janów M. i G Mo Gmina Wizna Gmina Ja Gmina Krypno Gmina Sztabin Gmina W Gmina Korycin M. i G Goni Gmina Przytuły M. i G Rajgród Gmina Grajewo Miasto Grajewo Gmina Bargtów M. i G Knyszyn M. i G Jedwabne Gmina Radziłów Gmina Trzcianka M. i G Szczuczyn M. i G Suchowola Gmina Jesionówka Gmina Dwór Nowy wojew. podlaskie x) M. i G D gminy i miasta dorzecza Biebrzy

______111 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______

Rys.4 Dochody własne na mieszka ńca w 2000r. w miastach i gminach dorzecza Biebrzy

zł 700,0

600,0

500,0

400,0

300,0

200,0

100,0

0,0 ki dz ń ą sosz wity ą ś Polska x) browa Biał. Gmina Sidra ą M. i Lipsk G Gmina Janów Gmina Wizna M. i Mo G Gmina Ja Gmina Sztabin Gmina Krypno Gmina W Gmina Korycin M. i Goni G Gmina Przytuły Gmina Grajewo M. i RajgródG M. i Knyszyn G Gmina Bargtów Miasto Grajewo Gmina Radziłów M. i Jedwabne G Gmina Trzcianka M. i Szczuczyn G M. i Suchowola G Gmina Jesionówka Gmina Nowy Dwór wojew. podlaskie x) M. i D G gminy i miasta dorzecza Biebrzy

______112 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______

Rys.5 Stosunek wydatków do dochodów bud Ŝetowych w 2000r. w miastach i gminach dorzecza Biebrzy.

250,0

200,0

150,0 [%]

100,0

50,0

0,0 ki dz ń ą sosz wity ą ś Polska x) browa Biał. Gmina Sidra ą M. i Lipsk G Gmina Janów Gmina Wizna M. i Mo G Gmina Ja Gmina Sztabin Gmina Krypno Gmina W Gmina Korycin M. i Goni G Gmina Przytuły Gmina Grajewo M. i RajgródG M. i Knyszyn G Gmina Bargtów Miasto Grajewo Gmina Radziłów M. i Jedwabne G Gmina Trzcianka M. i Szczuczyn G M. i Suchowola G Gmina Jesionówka Gmina Nowy Dwór wojew. podlaskie x) M. i D G gminy i miasta dorzecza Biebrzy

______113 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______

Rys.6 Udział dochodów własnych w dochodach ogółem miast i gmin dorzecza Biebrzy.

60,0

50,0

40,0

30,0 [%]

20,0

10,0

0,0 ki dz ń ą sosz wity ą ś Polska x) browa Biał. Gmina Sidra ą M. i Lipsk G Gmina Janów Gmina Wizna M. i Mo G Gmina Ja Gmina Sztabin Gmina Krypno Gmina W Gmina Korycin M. i Goni G Gmina Przytuły Gmina Grajewo M. i RajgródG M. i Knyszyn G Gmina Bargtów Miasto Grajewo Gmina Radziłów M. i Jedwabne G Gmina Trzcianka M. i Szczuczyn G M. i Suchowola G Gmina Jesionówka Gmina Nowy Dwór wojew. podlaskie x) M. i D G gminy i miasta dorzecza Biebrzy

______114 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______

Rys.7 Przeci ętne wydatki inwestycyjne w latach 1998-2000 w gminach i miastach dorzecza Biebrzy.

3 500,0

3 000,0

2 500,0

2 000,0

[tys zł] 1 500,0

1 000,0

500,0

0,0 ki dz ń ą sosz wity ą ś Polska x) browa Biał. Gmina Sidra ą M. i Lipsk G Gmina Janów Gmina Wizna M. i Mo G Gmina Ja Gmina Sztabin Gmina Krypno Gmina W Gmina Korycin M. i Goni G Gmina Przytuły Gmina Grajewo M. i RajgródG M. i Knyszyn G Gmina Bargtów Miasto Grajewo Gmina Radziłów M. i Jedwabne G Gmina Trzcianka M. i Szczuczyn G M. i Suchowola G Gmina Jesionówka Gmina Nowy Dwór wojew. podlaskie x) M. i D G gminy i miasta dorzecza Biebrzy

______115 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______

Rys.8 Przeci ętne wydatki inwestycyjne w latach 1998-2000 na mieszka ńca w gminach i miastach dorzecza Biebrzy

600,0

500,0

400,0

300,0 [zł]

200,0

100,0

0,0 ki dz ń ą sosz wity ą ś Polska x) browa Biał. Gmina Sidra ą M. i Lipsk G Gmina Janów Gmina Wizna M. i Mo G Gmina Ja Gmina Sztabin Gmina Krypno Gmina W Gmina Korycin M. i Goni G Gmina Przytuły Gmina Grajewo M. i RajgródG M. i Knyszyn G Gmina Bargtów Miasto Grajewo Gmina Radziłów M. i Jedwabne G Gmina Trzcianka M. i Szczuczyn G M. i Suchowola G Gmina Jesionówka Gmina Nowy Dwór wojew. podlaskie x) M. i D G gminy i miasta dorzecza Biebrzy

______116 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______

Rys.9 Udział wydatków inwestycyjnych w wydatkach ogółem w latach 1998-2000 w miastach i gminach dorzecza Biebrzy

45,0

40,0

35,0

30,0

25,0 [%] 20,0

15,0

10,0

5,0

0,0 ki dz ń ą sosz wity ą ś Polska x) browa Biał. Gmina Sidra ą M. i Lipsk G Gmina Janów Gmina Wizna M. i Mo G Gmina Ja Gmina Sztabin Gmina Krypno Gmina W Gmina Korycin M. i Goni G Gmina Przytuły Gmina Grajewo M. i RajgródG M. i Knyszyn G Gmina Bargtów Miasto Grajewo Gmina Radziłów M. i Jedwabne G Gmina Trzcianka M. i Szczuczyn G M. i Suchowola G Gmina Jesionówka Gmina Nowy Dwór wojew. podlaskie x) M. i D G gminy i miasta dorzecza Biebrzy

______117 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______

Rys.10 Przeci ętne nakłady inwestycyjne na ochron ę środowiska i gospodark ę wodn ą w latach 1998-2000 w miastach i gminach dorzecza Biebrzy.

1 800,0

1 600,0

1 400,0

1 200,0

1 000,0

800,0

600,0

400,0

200,0

0,0 ki dz ń ą sosz wity ą ś browa Biał. Gmina Sidra ą M. i Lipsk G Gmina Janów Gmina Wizna M. i Mo G Gmina Ja Gmina Sztabin Gmina Krypno Gmina W Gmina Korycin M. i Goni G Gmina Przytuły Gmina Grajewo M. i RajgródG M. i Knyszyn G Gmina Bargtów Miasto Grajewo Gmina Radziłów M. i Jedwabne G Gmina Trzcianka M. i Szczuczyn G M. i Suchowola G Gmina Jesionówka Gmina Nowy Dwór wojew. podlaskie x) M. i D G gminy i miasta dorzecza Biebrzy

- na gmin ę, tys zł - na mieszka ńca, zł

______118 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______

W 2000 roku najwi ększymi dochodami bud Ŝetowymi dysponowały miasto Grajewo – 23,5 mln zł, miasto i gmina Mo ńki – 15,5 mln zł oraz miasto i gmina D ąbrowa Białostocka – 14,5 mln zł, najmniejszymi za ś gminy Przytuły – 2,6 mln zł i Nowy Dwór – 3,7 mln zł. Przewa Ŝały gminy o dochodach rz ędu 5-7 mln zł, a wi ęc stosunkowo niskodochodowe. W gminach miejsko- wiejskich średnie dochody bud Ŝetowe wyniosły 8,7 mln zł, podczas gdy w całym województwie podlaskim (bez miast na prawach powiatu) – 10 mln zł, a w całym kraju (bez miast na prawach powiatu) - 17,1 mln zł. W gminach wiejskich przeci ętne dochody wyniosły 5,2 mln zł, podczas gdy w województwie – 5,6 mln zł, a w kraju – 7,9 mln zł. Niew ątpliwie w wielu gminach mała skala dochodów bud Ŝetowych mo Ŝe stanowi ć czynnik istotnie ograniczaj ący mo Ŝliwo ści działania samorz ądów, zwłaszcza w dziedzinie inwestycyjnej. Stosunkowo małe jest zró Ŝnicowanie gmin pod wzgl ędem wysoko ści dochodów bud Ŝetowych w przeliczeniu na mieszka ńca. W 2000 r. najni Ŝsze były w gminach miejsko- wiejskich: Mo ńki (952 zł) i Suchowola (1019 zł) oraz w gminach wiejskich Ja świły (1022 zł) i Grajewo (1031 zł), a najwy Ŝsze – w gminach wiejskich Korycin (1407 zł) i Jasionówka (1290 zł). W wi ększo ści gmin dochody te kształtowały si ę w przedziale 1050-1200 zł. Według klasyfikacji ogólnokrajowej stosowanej przez NFO ŚiGW przy ustalaniu preferencji po Ŝyczkowych 11 gmin dorzecza mo Ŝna zaliczy ć do grupy jednostek niskodochodowych, a 12 gmin – do grupy jednostek średniodochodowych. Przeci ętne dochody na mieszka ńca na terenie ogółu badanych miast i gmin wyniosły 1107 zł i były prawie takie same jak w całym województwie podlaskim; były zarazem znacz ąco ni Ŝsze ni Ŝ w całym kraju (o 13%). Dochody bud Ŝetowe gmin w wi ększej cz ęś ci opieraj ą si ę na dotacjach i subwencjach, nie s ą wi ęc wła ściwym miernikiem zdolno ści jednostek samorz ądowych do samofinansowania ich działalno ści. Na badanym obszarze dochody własne tych jednostek stanowiły w r. 2000 zaledwie 29% dochodów bud Ŝetowych ogółem, podczas gdy w całym województwie podlaskim – blisko 36%, a w całym kraju – blisko 51%. Jedynie w gminie miejskiej Grajewo ich udział przekroczył 50%. W pozostałych gminach zawierał si ę w przedziale od 13,5% (gm. Przytuły) do 33,5% ( gm. Rajgród). W przeliczeniu na mieszka ńca na terenie gmin wiejskich najwi ększe dochody własne miała gmina Korycin (360 zł) oraz w Sidrze i Janowie (340 zł), a najmniejsze – w Przytułach (156 zł) i Wi źnie (190 zł), na terenie za ś gmin miejsko-wiejskich najwy Ŝsze były w Rajgrodzie (400 zł) i Knyszynie (380 zł), a najniŜsze – w Jedwabnem (161 zł). Na całym badanym terenie dochody te wyniosły średnio 322 zł, podczas gdy w województwie – 396 zł, w kraju – 646 zł. Głównymi źródłami dochodów własnych były w badanych gminach wpływy z podatków od nieruchomo ści (27,5%), od osób fizycznych (29,3%) i gospodarstw rolnych (11,3%). Udział przychodów z podatków od osób prawnych wyniósł niespełna 2%. Fakty te dowodz ą, Ŝe badany rejon jest jeszcze w przewa Ŝaj ącej cz ęś ci słabo rozwini ęty gospodarczo, a jego mieszka ńcy s ą na ogół mało zamo Ŝni. Dochody bud Ŝetowe badanych jednostek samorz ądowych wykazywały w ostatnich kilku latach w sumie tendencje wzrostow ą, tak w uj ęciu nominalnym, jak i realnym. Dochody ogółem wzrosły w okresie 1996-2000 w uj ęciu nominalnym o 63%, a w uj ęciu realnym – o blisko 9%. Wzrost ten był podobny jak w całym województwie i wy Ŝszy ni Ŝ w całym kraju

119 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______(w uj ęciu realnym – o niecałe 6%). Jeszcze silniejszy był wzrost dochodów własnych – w uj ęciu realnym wzrosły one o blisko 20%. Wzrost ten był jednak du Ŝo wolniejszy ni Ŝ w województwie (33%) i w kraju (53%). Oznacza to, Ŝe na badanym terenie słabiej ni Ŝ w innych gminach województwa i kraju zaznaczyło si ę oddziaływanie wewn ętrznych czynników dynamizacji dochodów bud Ŝetowych, zwi ązanych z o Ŝywieniem gospodarczym i popraw ą warunków bytowych ludno ści. Przy tym wyst ąpiło silne zró Ŝnicowanie dynamiki zmian dochodów własnych. W licznych gminach nie tylko nie wzrosły one w uj ęciu realnym, ale wr ęcz zmalały, na przykład w gminach Suchowola, Goni ądz, Bargłów Ko ścielny, Przytuły i Sidra, w innych za ś ich wzrost był silniejszy ni Ŝ w całym województwie, na przykład w gminach Radziłów, Grajewo-miasto, Krypno, Sztabin i Grajewo-wie ś. Prawdopodobnie w r. 2001 w wi ększo ści badanych jednostek samorz ądowych wyst ąpił spadek dochodów bud Ŝetowych nie tylko w uj ęciu realnym, ale tak Ŝe nominalnym; tak nale Ŝy s ądzi ć na podstawie zaprojektowanych na ten Ŝe rok bud Ŝetów gminnych. Porównanie dochodów i wydatków bud Ŝetowych badanych jednostek samorz ądowych w trzyleciu 1998-2000 wskazuje, Ŝe ich bud Ŝety były w sumie niezrównowa Ŝone. Ł ączny deficyt był stosunkowo niewielki, stanowił nieco ponad 1% ogólnych dochodów bud Ŝetowych, był przy tym mniejszy ni Ŝ w województwie podlaskim (2,4%) i w kraju (3,1%). Niepokoj ące jest jednak to, Ŝe deficyt bud Ŝetowy wykazuje tendencj ę rosn ącą, dochodz ąc w r. 2000 do 2,4%, jeszcze gł ębszy był zapewne w r. 2001. Największy niedobór miały w analizowanym okresie gminy Trzcianne (ponad 16%), Jasionówka (12%) i Goni ądz (7,5%), a najwi ększe nadwy Ŝki bud Ŝetowe - gminy Korycin (6,5%) i Sidra (3,5%). Wi ększo ść badanych gmin (15 z 25) była na koniec 2000 r. zadłu Ŝona, głównie z tytułu po Ŝyczek i kredytów. Ł ączne zadłu Ŝenie wyniosło 15,5 mln zł, co stanowiło 8,5% dochodów bud Ŝetowych ogółu badanych jednostek samorz ądowych, a zarazem 13,2% dochodów b ędących w dyspozycji gmin zadłu Ŝonych na koniec 2000 r. Do najbardziej zadłu Ŝonych gmin nale Ŝały: Trzcianne (43%), Jasionówka (36%), Janów (24,5%), Knyszyn (24%) i Goni ądz (20%), a do umiarkowanie zadłu Ŝonych – Lipsko (14%), Mo ńki (13%), Rajgród (11,5%), Sztabin (11,5%) i Suchowola (11%). śadnego zadłu Ŝenia nie wykazały gminy D ąbrowa Białostocka, Jedwabne, Krypno, Nowy Dwór, Radziłów, Sidra, Szczuczyn, W ąsosz, Wizna i gmina wiejska Grajewo. Tylko niewielk ą cz ęść rozporz ądzalnych środków bud Ŝetowych badane jednostki samorz ądowe przeznaczyły na finansowanie działalno ści inwestycyjnej. W trzyleciu 1998-2000 wydatki na ten cel stanowiły przeci ętnie niespełna 16% wydatków ogółem, podczas gdy w województwie – blisko 21%, a w kraju – 22%. Stosunkowo najwi ęcej środków na inwestycje przeznaczyły gminy Jasionówka (41%), Trzcianne (32%), Bargłów (29%) i Radziłów (25%), a najmniej – gminy Mo ńki (7%), Lipsk (8%), miasto Grajewo (7%) i Rajgród (10%). W przeliczeniu na gmin ę wydatki te wyniosły średnio niespełna 1,1 mln zł, podczas gdy w województwie – 1,5 mln zł, a w kraju – ponad 3 mln zł. W niektórych gminach – przewa Ŝnie niskobud Ŝetowych – kształtowały si ę one zaledwie w granicach 400-600 tys. zł – do grupy tej nale Ŝały Przytuły, Nowy Dwór, Wizna, Krypno i Lipsk. W niektórych gminach wydatki inwestycyjne przekroczyły 1800 tys. zł – do grupy tej nale Ŝały Jasionówka, Trzcianne, Bargłów i 120 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______Dąbrowa Białostocka. W przeliczeniu na mieszka ńca wydatki inwestycyjne wyniosły w badanej zbiorowo ści przeci ętnie 163 zł, podczas gdy w województwie podlaskim – 217 zł, a w Polsce – 270 zł. Do najbardziej wyró Ŝniaj ących si ę pod tym wzgl ędem nale Ŝały gminy: Jasionówka (560 zł), Bargłów Ko ścielny (380 zł), Trzcianne (380 zł) i Ja świły (285 zł), a do najbardziej pasywnych – gminy Mo ńki (60 zł), Grajewo – miasto (70 zł), Lipsk ( 85 zł), Wizna (105 zł), Jedwabne (110 zł) i Rajgród (110 zł). Silne zró Ŝnicowanie tego wska źnika przy do ść wyrównanych dochodach bud Ŝetowych na mieszka ńca dowodzi, Ŝe aktywno ść inwestycyjna – bardzo wa Ŝny wyznacznik atrakcyjno ści i pr ęŜ no ści społeczno-gospodarczej miast i gmin – zale Ŝy nie tylko od uwarunkowa ń bud Ŝetowych, ale tak Ŝe od aktywno ści i zapobiegliwo ści władz samorz ądowych i społeczno ści lokalnych. Podobnie jak całkowite wydatki inwestycyjne silnie zró Ŝnicowane s ą nakłady inwestycyjne na ochron ę środowiska i gospodark ę wodn ą, b ędące na ogół głównymi dziedzinami zaanga Ŝowania inwestycyjnego jednostek samorz ądowych. Cz ęsto o poziomie tych nakładów decyduj ą nie tylko własne środki bud Ŝetowe, ale tak Ŝe zewn ętrzne środki pomocowe (z krajowych i zagranicznych instytucji finansowych), których udział w finansowaniu tego rodzaju inwestycji zwykle przekracza 50%. St ąd te Ŝ du Ŝe znaczenie ma umiej ętno ść pozyskiwania takich środków przez władze samorz ądowe. W badanym regionie stan inwestowania w ochronę środowiska i gospodark ę wodn ą jest, przeci ętnie biorąc, bardzo niezadawalaj ący. W trzyleciu 1998 – 2000 nakłady na te dziedziny wyniosły w przeliczeniu na gmin ę średnio 650 tys. zł, podczas gdy w województwie – 930 tys. zł, a w kraju – blisko 2500 tys. zł. W niektórych gminach nakłady te nie przekraczały rocznie 200 tys. zł, jak w Przytułach, Jedwabnem, Lipsku, W ąsoszy, Wi źnie i Nowym Dworze, z drugiej strony były gminy, gdzie wyniosły ponad 1250 tys. zł, t.j. w Bargłowie Ko ścielnym, Knyszynie, Mo ńkach i Suchowoli. W przeliczeniu na mieszka ńca nakłady inwestycyjne wyniosły w badanych gminach średnio niespełna 100 zł, podczas gdy w województwie – blisko 135 zł, a w kraju – ponad 220 zł. Najwy Ŝsz ą aktywno ści ą inwestycyjn ą odznaczały si ę gminy Jasionówka (330 zł), Bargłów (295 zł), Knyszyn (295 zł) i Janów (240 zł), a najni Ŝsz ą – gminy Jedwabno, Lipsk, Przytuły, W ąsosz, Wizna i Sidry, gdzie wska źnik nakładów na mieszka ńca zawierał si ę zaledwie w przedziale 10-40 zł. Podsumowuj ąc sytuacja finansowe miast i gmin dorzecza Biebrzy jest – ogólnie bior ąc – gorsze ni Ŝ w całym województwie podlaskim i w kraju. Niedorozwój gospodarczy ogranicza mo Ŝliwo ści pozyskiwania dochodów ze źródeł własnych, zarazem systematycznie limitowane jest wsparcie finansowe ze strony władz pa ństwowych. Niski jest stopie ń urbanizacji i uprzemysłowienia, mało korzystne s ą warunki dla prowadzenie intensywnej gospodarki rolnej, a przy tym słabo jest rozwini ęta infrastruktura techniczna. Niekorzystne jest równie Ŝ silne zró Ŝnicowanie przestrzenne stanu gospodarczego i standardu bytowego ludno ści. Stosunkowo niska jest aktywno ść inwestycyjna jednostek samorz ądowych, cho ć jest kilka gmin nale Ŝą cych pod tym wzgl ędem do wyró Ŝniaj ących si ę w skali nie tylko województwa, ale całego kraju. Niew ątpliwie poziom dochodów bud Ŝetowych w wi ększo ści miast i gmin na terenie Biebrzy jest i b ędzie w przyszło ści zbyt niski w stosunku do potrzeb rozwojowych, w tym do potrzeb inwestycyjnych zwi ązanych z ochron ą środowiska. Tote Ŝ niezb ędne jest wi ększe ni Ŝ dot ąd wspieranie przedsi ęwzi ęć inwestycyjnych tych gmin za pomoc ą środków zewn ętrznych, pochodz ących tak z krajowych jak i zagranicznych instytucji finansowych.

121 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______9 OCENA WARUNKÓW śYCIA ORAZ PLANÓW śYCIOWYCH MIESZKA ŃCÓW Obszar funkcjonalny dorzecza Biebrzy poło Ŝony jest w województwie podlaskim, które zajmuje obszar 20180 km 2 (6,4 % powierzchni kraju – 6 miejsce) i jest zamieszkane przez 1224 tys. mieszka ńców. Ludno ść województwa stanowi 3,2 % ludno ści Polski, co daje 14 miejsce w kraju. Ponad 700 tys. ludno ści, czyli 57,3 % populacji, to mieszka ńcy miast. Niski stopie ń urbanizacji regionu powoduje, Ŝe wska źnik liczby ludno ści na 1 km 2 jest najni Ŝszy w kraju i wynosi 61 osób ( średnia w Polsce - 124). Struktura wiekowa ludno ści województwa podlaskiego nieznacznie tylko odbiega od średniej krajowej. Wy Ŝszy jest tu odsetek ludno ści w wieku przedprodukcyjnym (województwo 27,8 %, kraj 26,3 %) i poprodukcyjnym (województwo 15,4 %, kraj 14,2 %). Na przestrzeni ostatnich kilku lat zauwa Ŝalne jest sukcesywne zmniejszanie si ę liczby ludno ści wiejskiej i starzenie si ę tej cz ęś ci populacji. Prowadzi to nie tylko do pogł ębiania deformacji struktury demograficznej, ale równie Ŝ do wielu negatywnych zjawisk w sferze społecznej i ekonomicznej. Zagra Ŝa to m.in. funkcjonowaniu gospodarstw rolnych oraz wywiera niekorzystny wpływ na tempo rozwoju gospodarczego i poziom Ŝycia ludno ści całego regionu. Do ujemnych zjawisk demograficznych zaliczy ć nale Ŝy nadmiern ą migracj ę ze wsi do miast wykształconej młodzie Ŝy, przewag ę m ęŜ czyzn na obszarach wiejskich, co powoduje spadek zawierania zwi ązków mał Ŝeńskich, zwi ększanie si ę udziału rodzin niepełnych, spadek przyrostu naturalnego. Podlaskie to region o charakterze rolniczym. Rolnicza przestrze ń produkcyjna cechuje si ę nisk ą przeci ętn ą jako ści ą gleb i wysok ą niestabilno ści ą klimatu. W produkcji ro ślinnej przewa Ŝa, podobnie jak w kraju, uprawa ro ślin mało pracochłonnych, w tym głównie zbó Ŝ i ziemniaków. Rolnictwo prawie w cało ści zwi ązane jest z sektorem prywatnym (93% ogólnej liczby gospodarstw). Przeci ętna powierzchnia gospodarstwa rolnego wynosi ok. 12 ha. Jest to wielko ść stosunkowo wysoka w porównaniu do innych regionów kraju. Charakterystyczn ą cech ą rolnictwa jest to, Ŝe na przeci ętnego mieszka ńca województwa przypada najwi ęcej uŜytków rolnych – 0,98 ha, tj. ponad dwa razy wi ęcej ni Ŝ w kraju (0,48 ha). Czynniki obiektywne powoduj ą, Ŝe wska źnik waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej, który uwzgl ędnia jako ść gleb, warunki klimatyczne (temperatura, opady), długo ść okresu wegetacji oraz ukształtowanie powierzchni, plasuje województwo na ostatnim miejscu w kraju. W województwie funkcjonuje ponad 290 obiektów turystycznych dysponuj ących 14,8 tys. miejscami noclegowymi, w tym 6346 całorocznymi. Baza ta charakteryzuje si ę w wi ększo ści niskimi standardami. Istniej ące poł ączenia transportowe nie zapewniaj ą turystom mo Ŝliwo ści szybkiego i bezpiecznego przemieszczania si ę. Poziom kwalifikacji kadry, pracuj ącej w zawodach zwi ązanych z obsług ą turystów oraz w sektorze usług towarzysz ących, nie zawsze odpowiada potrzebom go ści, co w decyduj ący sposób ogranicza ilo ść klientów. Zbyt mało jest kempingów i pól biwakowych, zwłaszcza w rejonach Parku Biebrzańskiego, Puszczy Augustowskiej i Knyszy ńskiej.

122 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______Struktura przemysłu województwa zdominowana jest przez produkcj ę i przetwórstwo artykułów spo Ŝywczych (przemysł mleczarski, mi ęsny, owocowo-warzywny, piwowarski, spirytusowy i młynarski). Wa Ŝne znaczenie ma równie Ŝ produkcja maszyn i urz ądze ń, produkcja tkanin oraz drewna i wyrobów z drewna. Okres transformacji przyniósł stały wzrost sektora prywatnego. Aktualnie w województwie podlaskim zarejestrowanych jest ponad 81,9 tys. podmiotów gospodarczych, z czego 79,3 tys. to jednostki prywatne. Województwo podlaskie charakteryzuje wysoki udział osób pracuj ących w rolnictwie (37,4 %). Aktualnie struktura przygotowania zawodowego rolników jest niekorzystna. Ludno ść rolnicza posiadaj ąca wykształcenie wy Ŝsze stanowi zaledwie 1,5 % ogółu rolników, wykształceniem średnim zawodowym legitymuje si ę ok. 11 %, a 63 % to osoby z wykształceniem podstawowym i bez wykształcenia. Struktura taka nie sprzyja rozwojowi i racjonalizacji produkcji, przeobra Ŝaniu i przystosowaniu gospodarstw rolnych do warunków gospodarki rynkowej, jak równie Ŝ utrudnia reorientacj ę zawodow ą i podejmowanie nowych inicjatyw gospodarczych . Poziom Ŝycia ludno ści obszaru gmin dorzecza Biebrzy jest do ść niski w stosunku do innych regionów kraju. Odzwierciedla on sytuacj ę charakterystyczn ą dla całego województwa podlaskiego. Głównymi czynnikami powoduj ącymi obecny stan rzeczy s ą: kryzys ekonomiczny w sektorze gospodarki, brak rozwoju przemysłu i wzrastaj ące w zwi ązku z tym bezrobocie. Mimo to, standardy Ŝyciowe mieszka ńców w ostatnich latach wzrosły. Świadcz ą o tym, dane dotycz ące zwi ększenia długo ści sieci wodoci ągowej i kanalizacyjnej, wzrostu jako ści wody pitnej, wzrostu długo ści utwardzonej powierzchni dróg, zmiany metod wytwarzania ciepła na bardziej przyjazne środowisku i rozwój telekomunikacji. Poprawie równie Ŝ uległo wyposa Ŝenie placówek o światowych i medycznych, a co za tym idzie wzrosła jako ść świadczonych przez te instytucje usług. W porównaniu do pocz ątku lat dziewi ęć dziesi ątych rysuje si ę tendencja wzrostu zakupu dóbr konsumpcyjnych, np. wzrost zarejestrowanych nowych pojazdów mechanicznych. Pomimo to sytuacja Ŝyciowa mieszka ńców gmin obszaru funkcjonalnego dorzecza Biebrzy nie jest dobra. W wyniku analizy bada ń monograficznych stwierdzono, Ŝe najmniej korzystnie przedstawia si ę stopie ń skanalizowania obszarów wiejskich i liczb ę oczyszczalni ścieków. Gminy dorzecza Biebrzy, jak wi ększo ść gmin województwa podlaskiego, nie posiada dost ępu do gazu sieciowego. Wi ąŜ e si ę to z pogorszeniem stanu środowiska naturalnego. W celu pobudzenia i podniesienia atrakcyjno ści regionu konieczne s ą dalsze inwestycje poprawiaj ące infrastruktur ę techniczn ą gmin. Mieszka ńcy gmin obszaru funkcjonalnego dorzecza Biebrzy, w przewa Ŝaj ącej cz ęś ci zajmuj ący si ę rolnictwem, wi ąŜą swoje plany Ŝyciowe i dalsze perspektywy rozwoju z agroturystyk ą i rozkwitem Małych i Średnich Przedsi ębiorstw (M ŚP). Do osi ągni ęcia tych celów konieczne s ą inwestycje w infrastrukturze gminnej.

123 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______C PODSTAWOWE KIERUNKI ROZWOJU REGIONU W ŚWIETLE ISTNIEJ ĄCYCH DOKUMENTÓW STRATEGICZNYCH Rozwój gminy jest w du Ŝym stopniu zdeterminowany zapisami zawartymi w ró Ŝnego rodzaju dokumentach strategiczno-programowych o zasi ęgu zarówno ogólnokrajowym jak i regionalnym. Precyzuj ą one na ró Ŝnym poziomie szczegółowo ści po Ŝą dane działania, jakie nale Ŝy podejmowa ć w celu zapewniania trwałego i harmonijnego rozwoju społeczno ści lokalnych. Spo śród dokumentów przyj ętych na poziomie krajowym, które wskazuj ą kierunki rozwoju regionu, na szczególn ą uwag ę zasługuj ą: 1. Polska 2025 - Długookresowa strategia trwałego i zrównowa Ŝonego rozwoju Cele i główne kierunki długookresowego rozwoju Polski zostały okre ślone w dokumencie rz ądowym pod nazw ą Polska 2025 – Długookresowa strategia trwałego i zrównowa Ŝonego rozwoju . Najwa Ŝniejsze kierunki działa ń obejmuj ą:

• dąŜ enie do zmniejszenia dystansu w rozwoju społeczno – gospodarczym wobec krajów wysoko rozwini ętych, zarówno pod wzgl ędem materialnym, jak i pod wzgl ędem jako ści Ŝycia mieszka ńców;

• osi ągni ęcie poziomu jako ści Ŝycia porównywalnego ze średnim poziomem w krajach Unii Europejskiej;

• tworzenie społecze ństwa ludzi wykształconych i rozwoju gospodarki opartej na wiedzy. Osi ągni ęcie wyznaczonych celów oznacza ć b ędzie przy śpieszenie tempa wzrostu gospodarczego, wzrost konkurencyjno ści i innowacyjno ści polskiej gospodarki, stały wzrost poziomu wykształcenia i szybkie dostosowanie kwalifikacji do dynamicznie zmieniaj ących si ę potrzeb rynku. Głównym czynnikiem rozwoju stan ą si ę wówczas zasoby wiedzy, informacje i umiej ętno ści ich wykorzystania. Przyjmuje si ę, Ŝe rozwarstwienie dochodowe ludno ści nie ulegnie powi ększeniu. Długotrwały i wzgl ędnie wysoki wzrost gospodarczy doprowadzi do znacznego ograniczenia bezrobocia i złagodzenia jego skutków. Polska pozostanie pa ństwem demokratycznym, opartym na zasadach równo ści wobec prawa. Demokracja polega ć b ędzie nie tylko na przestrzeganiu odpowiednich procedur, ale tak Ŝe na zachowaniu interesów ogólnospołecznych w podejmowanych decyzjach przez władze publiczne ró Ŝnych szczebli. Utrzyma si ę podział ról mi ędzy władzami centralnymi a regionalnymi i lokalnymi, w którym b ędzie zapewniona nadrz ędno ść interesów ogólnokrajowego i jednocze śnie poszanowanie samorz ądno ści regionalnej i lokalnej. 2. II Polityka ekologiczna pa ństwa W dokumencie tym przyj ęto zadania w sferze ekologicznej, które w znacznym stopniu okre ślaj ą równie Ŝ kierunki działa ń w sferze gospodarczej i społecznej. Najwa Ŝniejsze z nich to: 124 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______

• dalsza poprawa jako ści powietrza, przede wszystkim przez zmniejszenie emisji pyłów i gazów do atmosfery;

• poprawa jako ści wód powierzchniowych;

• zmniejszenie uci ąŜ liwo ści odpadów;

• realizacj ę programu zalesiania obszarów wododziałowych terenów o niskiej przydatno ści rolniczej;

• utrwalenie proekologicznych warto ści kulturowych oraz prowadzenie edukacji ekologicznej społecze ństwa;

• rozpocz ęcie realizacji programu oczyszczania ścieków we wszystkich miejscowo ściach licz ących 2 tys. i wi ęcej mieszka ńców;

• zmniejszenie materiałochłonno ści, wodochłonno ści i odporno ści produkcji przemysłowej;

• wymuszenie proekologicznych modernizacji technik i technologii wytwarzania w gospodarce. 3. Spójna polityka rozwoju obszarów wiejskich i rolnictwa Spójna polityka rozwoju obszarów wiejskich i rolnictwa zakłada działania ukierunkowane na popraw ę warunków pracy i poziomu Ŝycia ludno ści wiejskiej, przebudow ę struktur sektora rolnego oraz kształtowanie warunków rozwoju zrównowa Ŝonego na obszarach wiejskich i zwi ększenie konkurencyjno ści wyrobów polskiego przemysłu spo Ŝywczego. Polityka rozwoju regionalnego pa ństwa musi wspomaga ć integracj ę działa ń prowadzonych w ramach polityki rozwoju obszarów wiejskich z przedsi ęwzi ęciami ogólnorozwojowymi i restrukturyzacyjnymi podejmowanymi na poziomie regionalnym. W pierwszym rz ędzie działania te powinny by ć ukierunkowane na podniesienie poziomu edukacji i liczby dost ępnych szkole ń oraz mo Ŝliwo ści przekwalifikowania dla mieszka ńców wsi, przyspieszenia procesów modernizacji rolnictwa oraz rozwoju infrastruktury społecznej i technicznej, w szczególno ści zwi ększaj ącej atrakcyjno ść inwestowania na danym obszarze, wspomaganie koncentracji funkcji gospodarczych w o środkach miejskich poło Ŝonych na obszarach rolniczych, wspomaganie tworzenia w tych miejscach pozarolniczych miejsc pracy (tak Ŝe w małych i średnich przedsi ębiorstwach). 4. Narodowa Strategia Rozwoju Regionalnego Celem strategicznym Narodowej Strategii Rozwoju Regionalnego jest: Tworzenie warunków wzrostu konkurencyjno ści regionów oraz przeciwdziałanie marginalizacji niektórych obszarów w taki sposób, aby sprzyja ć długofalowemu rozwojowi gospodarczemu kraju, jego spójno ści ekonomicznej, społecznej i terytorialnej oraz integracji z Uni ą Europejsk ą. Wzrost konkurencyjno ści nale Ŝy rozumie ć jako popraw ę sytuacji wszystkich regionów w Polsce wzgl ędem regionów europejskich, w zakresie produktywno ści gospodarki, tworzenia i absorpcji innowacji, wykształcenia mieszka ńców, dochodów ludno ści oraz ilo ści i jako ści infrastruktury technicznej, a wi ęc tych czynników, które decyduj ą obecnie o sile 125 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______gospodarek pa ństw i regionów. Kompleksowym miernikiem wzrostu konkurencyjno ści polskich regionów b ędzie tempo wzrostu poziomu PKB na mieszka ńca poszczególnych województw w Polsce w stosunku do średniej Wspólnotowej. Przeciwdziałanie marginalizacji niektórych obszarów nale Ŝy rozumie ć jako podj ęcie działa ń interwencyjnych na obszarach o najmniejszych mo Ŝliwo ściach rozwojowych oraz najtrudniejszej sytuacji społeczno-gospodarczej. Miernikiem powodzenia polityki rozwoju regionalnego w tym zakresie b ędzie niedopuszczenie do znacz ącego wzrostu zró Ŝnicowania, w układzie województw, poziomu PKB na mieszka ńca oraz poprawa wzgl ędem średniej krajowej warto ści podstawowych wska źników społeczno-gospodarczych mierzonych na poziomie wojewódzkim i powiatowym - w pierwszym rz ędzie stopy bezrobocia, poziomu wykształcenia oraz wyposa Ŝenia infrastrukturalnego. Zmierzaj ąc do realizacji celu strategicznego polityka rozwoju regionalnego pa ństwa sprzyja ć b ędzie wzrostowi gospodarczemu, decentralizacji zarz ądzania pa ństwem, przekształceniom strukturalnym regionów, wzrostowi urbanizacji, zwi ększaniu mobilno ści przestrzennej ludno ści, zwi ększaniu poziomu wiedzy i dost ępu do najnowocze śniejszych technologii społecze ństwa i podmiotów gospodarczych. Realizacja strategicznego celu NSRR w konsekwencji prowadzi ć b ędzie tak Ŝe do poprawy warunków rozwoju rodzin. Cel strategiczny Narodowej Strategii Rozwoju Regionalnego zostanie osi ągni ęty poprzez koncentracj ę interwencji pa ństwa w kilku priorytetach polityki rozwoju regionalnego do roku 2006: A. Rozbudowa i modernizacja infrastruktury słu Ŝą cej wzmacnianiu konkurencyjno ści regionów: • rozbudowa i modernizacja sieci transportowo-logistycznych, • rozbudowa sieci telekomunikacyjnych i informatycznych, • rozbudowa i modernizacja infrastruktury ochrony środowiska, • rozwój funkcji metropolitalnych najwi ększych miast i zespołów miejskich. B. Restrukturyzacja bazy ekonomicznej regionów i tworzenie warunków jej dywersyfikacji: • rozwój małych i średnich miast w regionach o dominacji rolnictwa, • tworzenie i rozwój małych i średnich przedsi ębiorstw, • podnoszenie atrakcyjno ści inwestycyjnej regionów, • rozwój sektora turystyki. C. Rozwój zasobów ludzkich: • rozwój potencjału edukacyjnego szkolnictwa średniego i wy Ŝszego w regionach, • rozwój szkolenia zawodowego i kształcenia ustawicznego w powi ązaniu z restrukturyzacj ą gospodarek regionalnych i post ępem technicznym,

126 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______

• mobilizacja potencjału przedsi ębiorczo ści w regionach, • szkolenie kadr administracji publicznej, • zwi ększenie mobilno ści zawodowej, sektorowej i przestrzennej zasobów pracy. D. Wsparcie obszarów wymagaj ących aktywizacji i zagro Ŝonych marginalizacj ą: • aktywizacja gospodarcza obszarów wiejskich, • aktywizacja obszarów popegeerowskich, • aktywizacja miast dotkni ętych upadkiem przemysłu, • aktywizacja ludno ści na obszarach wielkomiejskich zagro Ŝonych marginalizacj ą społeczno-gospodarcz ą. E. Rozwój współpracy regionów. Prowadzenie polityki rozwoju regionalnego przez pa ństwo b ędzie realizowane przez udzielanie wsparcia finansowego zada ń przedstawianych w programach wojewódzkich. Oznacza to, Ŝe mo Ŝliwo ść realizacji powy Ŝej sformułowanych priorytetów polityki regionalnej pa ństwa w konkretnym województwie b ędzie zale Ŝała od wyniku negocjacji zwi ązanych z zawarciem kontraktu wojewódzkiego. Od sprawno ści przeprowadzenia negocjacji oraz pełnego zrozumienia propozycji obu stron zale Ŝeć b ędzie pełna realizacja Narodowej Strategii Rozwoju Regionalnego. Zdefiniowane priorytety rozwoju regionalnego pa ństwa stanowi ą bowiem punkt odniesienia dla ubiegania si ę województw o wsparcie ze środków krajowych i wspólnotowych. 5. Koncepcja polityki przestrzennego zagospodarowania kraju Koncepcja polityki przestrzennego zagospodarowania kraju jest podstawowym dokumentem okre ślaj ącym zasady polityki Pa ństwa w dziedzinie przestrzennego zagospodarowania kraju w perspektywie najbli Ŝszych kilkunastu lat. Wynika ona z ustawy o zagospodarowaniu przestrzennym z dn. 07.07.1994 roku. Jednym z zada ń artykułowanych w koncepcji jest potrzeba ekologizacji przestrzennego zagospodarowania kraju przez: - promowanie i upowszechnianie ekorozwoju jako nadrz ędnej idei kształtowania trwałego rozwoju, - aktywna ochron ę zasobów unikatowych i najcenniejszych dla zachowania i utrwalania ró Ŝnorodno ści biologicznej polskiej przestrzeni przyrodniczej i jej to Ŝsamo ści w przestrzeni europejskiej. Na szczeblu gminy realizacja koncepcji polityki przestrzennego zagospodarowania kraju odbywa si ę poprzez: - studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy, - miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego (dla całej gminy lub dla jej cz ęś ci) do planu miejscowego doł ącza si ę prognoz ę skutków wpływu ustale ń planu na środowisko przyrodnicze.

127 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______

6. Narodowa Strategia Edukacji Ekologicznej Narodowa Strategia Edukacji Ekologicznej została przygotowana jako dokument, który identyfikuje i hierarchizuje główne cele edukacji środowiskowej, wskazuj ąc jednocze śnie mo Ŝliwo ści ich realizacji. Podstawowe cele strategii s ą nast ępuj ące: A. Upowszechnienie idei ekorozwoju we wszystkich sferach Ŝycia uwzgl ędniaj ąc równie Ŝ prac ę i wypoczynek człowieka, czyli obj ęcie permanentn ą edukacj ą ekologiczn ą wszystkich mieszka ńców Rzeczypospolitej Polskiej. B. Wdro Ŝenie edukacji ekologicznej jako edukacji interdyscyplinarnej na wszystkich stopniach edukacji formalnej i nieformalnej. C. Promowanie dobrych do świadcze ń z zakresu metodyki edukacji ekologicznej. Do szczególnie istotnych dokumentów, w których zostały zapisane kierunki rozwoju regionu nale Ŝy zaliczy ć: 1. Strategia Rozwoju Województwa Podlaskiego W dokumencie tym misj ę województwa sformułowano nast ępuj ąco: Województwo podlaskie jest obszarem przedsi ębiorczo ści gospodarczej, unowocze śnienia rolnictwa oraz rozwoju: turystyki i wypoczynku, infrastruktury społecznej, wielokierunkowej edukacji oraz nowoczesnej infrastruktury technicznej – z aktywnym wykorzystaniem poło Ŝenia przygranicznego, walorów środowiska kulturowego i przyrodniczego w d ąŜ eniu do osi ągni ęcia średnich wska źników rozwoju i poziomu Ŝycia w Polsce . Okre ślony w ten sposób nadrz ędny cel rozwoju województwa jest uj ęty w formie pi ęciu celów strategicznych: A. Województwo podlaskie obszarem rozwoju nowoczesnej infrastruktury technicznej, otwartym i dost ępnym dla otoczenia. B. Województwo podlaskie obszarem rozwoju gospodarczego, unowocze śniania rolnictwa w dostosowaniu do specyfiki przestrzeni produkcyjnej, tworz ącym sprzyjaj ące warunki do rozwoju małej i średniej przedsi ębiorczo ści. C. Województwo podlaskie obszarem rozwoju regionalnej infrastruktury społecznej stosownie do potrzeb i aspiracji mieszka ńców z poszanowaniem odr ębno ści narodowych, kulturowych i religijnych oraz wzmocnienie o środków miejskich o znaczeniu krajowym i regionalnym. D. Województwo podlaskie obszarem racjonalnego wykorzystania walorów środowiska przyrodniczego oraz wspierania rozwoju turystyki, kultury fizycznej i sportu E. Województwo podlaskie obszarem wykorzystuj ącym poło Ŝenie przygraniczne, wielokulturow ą tradycj ę oraz unikatowe walory przyrodnicze do rozwoju współpracy mi ędzynarodowej. W ramach ogólnych celów strategicznych wyró Ŝniono nast ępuj ące priorytety i kierunki rozwoju: 128 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______A. Podniesienie atrakcyjno ści inwestycyjnej i turystycznej województwa: a) rozwój systemu transportowego, w tym: - budow ę i modernizacj ę dróg krajowych (Nr S 8, 19, 65, 66) i wojewódzkich zapewniaj ących prawidłowe funkcjonowanie mi ędzynarodowego, krajowego i regionalnego ruchu kołowego; - rozbudow ę i modernizacj ę istniej ących oraz budow ę nowych miejsc obsługi podró Ŝnych (MOP); - modernizacj ę linii i urz ądze ń kolejowych w dostosowaniu do mi ędzynarodowych potrzeb przewozowych, w szczególno ści linii Warszawa – Białystok – Ku źnica i Sokółka – Suwałki – Trakiszki; - tworzenie warunków do poprawy obsługi ludno ści w zakresie komunikacji zbiorowej; - tworzenie warunków terenowych, infrastrukturalnych i finansowych do realizacji lotniska regionalnego w rejonie Białegostoku, rozbudowy lotniska lokalnego k/Suwałk oraz modernizacji i budowy lotnisk sportowo – sanitarnych; - modernizacj ę i rozbudow ę miejskich układów komunikacyjnych; b) rozwój systemów energetycznych, w tym: - zapewnienie dwustronnego zasilania z sieci krajowej GPZ 400/110 kV „Narew”; - zwi ększenie moŜliwo ści wymiany mi ędzynarodowej nadwy Ŝek energii elektrycznej now ą, dwutorow ą lini ę WN 400 kV Ełk – Alytus (Litwa) i lini ę WN 400 kV GPZ „Narew” – Białoru ś; - wspieranie budowy niekonwencjonalnych, proekologicznych źródeł energii, takich jak elektrownie wodne i wiatrowe; - rozwój systemu gazowniczego; - rozwój systemów ciepłowniczych miast, stosownie do potrzeb i standardów ochrony środowiska; - rozwój systemu telekomunikacyjnego poprzez wyrównanie poziomu technicznego urz ądze ń poszczególnych obszarów oraz rozbudow ę linii światłowodowych i systemów telefonii komórkowej; - popraw ę systemów zaopatrzenia w wod ę, odprowadzenia i oczyszczania ścieków oraz usuwania i utylizacji odpadów stałych; B. Wzmocnienie bazy ekonomicznej: a) rozwój rolnictwa i obszarów wiejskich, w tym: - tworzenie warunków do poprawy jako ści i struktury rolniczej przestrzeni produkcyjnej (scalanie i wymiana gruntów, modernizacja infrastruktury technicznej i dróg rolniczych, regulacja stosunków wodnych, itp.);

129 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______- wspieranie specjalizacji i intensyfikacji produkcji rolniczej dostosowanej do potrzeb rynku Ŝywno ściowego, przetwórstwa rolno – spo Ŝywczego i eksportu; - stymulowanie rozwoju otoczenia rolnictwa w zakresie: organizacji i zbytu produkcji rolniczej, obsługi finansowej, weterynaryjnej oraz o światy i doradztwa rolniczego; - wspomaganie przedsi ęwzi ęć zmierzaj ących do poprawy warunków Ŝycia i pracy ludno ści rolniczej; b) rozwój turystyki i lecznictwa uzdrowiskowego, w tym: - koncentracja działa ń na kompleksowym zagospodarowaniu turystycznym jednostek osadniczych, obszarów o najwy Ŝszych walorach turystycznych i kulturowych; - tworzenie warunków lokalizacyjnych oraz preferencji finansowych i prawnych sprzyjaj ących pozyskiwaniu inwestorów do modernizacji i realizacji bazy turystycznej; - wspieranie rozwoju agroturystyki; - wspomaganie wzrostu atrakcyjno ści i rozwoju bazy materialnej uzdrowisk w Augustowie i Supra ślu; - organizacja regionalnego systemu informacji i promocji turystycznej, tworzenie warunków do uzyskania „markowych” produktów turystycznych oraz opracowanie długofalowego programu ró Ŝnych form turystyki i lecznictwa uzdrowiskowego; c) rozwój produkcji i usług, w tym: - restrukturyzacja maj ątku produkcyjno – usługowego, w szczególno ści zagro Ŝonego degradacj ą i nieefektywnie u Ŝytkowanego; - tworzenie korzystnych i konkurencyjnych warunków infrastrukturalnych, finansowych i organizacyjnych sprzyjaj ących pozyskiwaniu krajowych i zagranicznych inwestorów oraz rozwojowi otoczenia gospodarki i biznesu; - wspieranie wymiany handlowej i kooperacji z zagranic ą, zwłaszcza z Litw ą, Białorusi ą i Rosj ą oraz krajami Unii Europejskiej; - tworzenie warunków do modernizacji i budowy zakładów przetwórczych, powi ązanych z lokaln ą baz ą surowcow ą; - wspomaganie małych i średnich przedsi ębiorstw; - rozwój zaplecza naukowo – badawczego i zacie śnienie współpracy mi ędzy uczelniami, jednostkami naukowo – badawczymi, a podmiotami gospodarczymi; - rozwój technologii informacyjnych; C. Rozwój infrastruktury społecznej: a) poprawa warunków zamieszkiwania ludno ści, w tym: - poprawa stanu technicznego i standardu cywilizacyjnego zabudowy, w tym rewaloryzacji zabudowy zabytkowej zdegradowanej i zdekapitalizowanej;

130 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______- tworzenie warunków terenowych i infrastrukturalnych do zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych na poziomie 400 mieszka ń na 1 000 mieszka ńców – co wymaga ć będzie znacznego zwi ększenia ilo ści oddawanych do u Ŝytku mieszka ń; - rozwój budownictwa komunalnego i socjalnego; - zapewnienie mieszka ńcom dobrego dost ępu do urz ądze ń infrastruktury społecznej, wysokiego standardu usług oraz warunków do rozwoju lokalnych wi ęzi społecznych; b) rozwój rodziny i wychowania młodego pokolenia c) rozwój lecznictwa i opieki socjalnej, w tym: - restrukturyzacja zakładów opieki zdrowotnej poprzez racjonalizacj ę wykorzystania i modernizacj ę istniej ącej bazy zakładów opieki zdrowotnej; - upowszechnienie nowych form opieki zdrowotnej; - rozwój stosownej do potrzeb ilo ści miejsc w placówkach stacjonarnej opieki socjalnej dzieciom, ludziom starszym oraz osobom niepełnosprawnym i uzale Ŝnionym; d) rozwój kultury i ochrony dziedzictwa kulturowego, w tym: - podwy Ŝszenie standardów bazy materialnej placówek kultury, szczególnie w siedzibach powiatów; - utrzymanie i organizacja nowych imprez kulturalnych o zasi ęgu krajowym i regionalnym; - inspirowanie i wspieranie rozwoju kultury ludowej i amatorskiej z uwzgl ędnieniem zró Ŝnicowania etnicznego i religijnego; - ochrona i utrzymanie dobrego stanu technicznego i form historycznych obiektów zabytkowych; - zachowanie to Ŝsamo ści krajobrazu kulturowego i utrzymanie ci ągło ści rozwoju przestrzennego historycznych zespołów osadniczych; - udost ępnienie i racjonalne dostosowanie do nowych funkcji, zwłaszcza do potrzeb turystyki i działalno ści kulturalnej, obiektów zabytkowych; - twórcze kontynuowanie lokalnych tradycji budowlanych; e) rozwój sportu i rekreacji, w tym: - utrzymanie, rozbudowa istniej ących i budowa nowych obiektów sportowych; - wspieranie zagospodarowania obszarów rekreacyjno – sportowych w miastach i strefach podmiejskich z priorytetem najwi ększych miast regionu; - utrzymanie rezerw terenów pod realizacj ę nowych obiektów i urz ądze ń sportowych oraz ochrona ich przed przeznaczeniem na inne cele; D. Zrównowa Ŝone gospodarowanie przestrzeni ą a) ochrona i kształtowanie środowiska, w tym: 131 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______- tworzenie warunków prawnych do zachowania ci ągło ści przestrzennej i prawidłowego funkcjonowania elementów środowiska przyrodniczego poprzez: podniesienie statusu ochronnego m.in. Puszczy Białowieskiej i cz ęś ci Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszy ńskiej, obj ęcie ochron ą transgranicznych elementów systemu przyrodniczego, obj ęcie ochron ą prawn ą Niecki Michałowsko – Gródeckiej i niektórych dolin rzecznych oraz uwzgl ędnienie zasad ochrony prawnej w planach zagospodarowania przestrzennego miast i gmin; b) wzbogacenie systemu przyrodniczego, poprzez: - zalesienie gruntów marginalnych dla produkcji rolniczej zgodnie ze stosowanymi programami zwi ększenia stopnia lesisto ści województwa; - sukcesywne zwi ększanie ilo ści zieleni przeciwerozyjnej na terenach rolniczych; - modernizacj ę i budow ę zbiorników wodnych wg programu rozwoju małej retencji; c) ochrona wód powierzchniowych i podziemnych, w szczególno ści: - obj ęcie ochron ą prawn ą głównych zbiorników wód podziemnych pradolin rzek: Supra śli, Biebrzy oraz Sandru Kurpie; - aktualizacj ę porozumie ń mi ędzynarodowych dotycz ących gospodarki wodnej w zlewniach transgranicznych Narwi, Bugu i Świsłoczy d) ochrona powierzchni ziemi i powietrza oraz wykorzystanie surowców mineralnych, w tym: - ochron ę warto ściowej rolniczej przestrzeni produkcyjnej przed nieuzasadnionym przeznaczeniem na cele nierolnicze w planach zagospodarowania przestrzennego; - racjonaln ą eksploatacj ę złó Ŝ surowców mineralnych i rekultywacj ę; - wspieranie zwi ększania udziału proekologicznych no śników energetycznych w źródłach ciepła i nowoczesnych systemów przetwarzania i utylizacji odpadów stałych z priorytetem na obszarach chronionych; e) ochrona ludzi i środowiska przed hałasem, wibracjami i elektromagnetycznym promieniowaniem niejonizuj ącym; f) ochrona przed nadzwyczajnymi zagro Ŝeniami środowiska, w tym: - system monitoringu niebezpiecznych obiektów i urz ądze ń; - planowanie i przygotowanie środków przeciwdziałania tym zagro Ŝeniom; g) sporz ądzanie opracowa ń studialnych zagospodarowania przestrzennego dla wyodr ębniaj ących si ę obszarów województwa; E. Rozwój współpracy mi ędzynarodowej, w tym: - wspieranie rozwoju wymiany handlowej i kooperacji produkcyjnej z zagranic ą - rozwój funkcji targowych i kongresowych oraz kontaktów kulturalnych o zasi ęgu mi ędzyregionalnym i mi ędzynarodowym; 132 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______- rozwój współpracy w dziedzinie ochrony transgranicznych walorów środowiska przyrodniczego; - promocja województwa poprzez wykreowanie specyficznego dla regionu produktu turystycznego. F. Rozwój systemu edukacji

a) rozwój szkolnictwa średniego, wy Ŝszego oraz kształcenia ustawicznego, w tym: - zwi ększenie dost ępno ści do studiów wy Ŝszych poprzez rozwój wy Ŝszego szkolnictwa zawodowego i tworzenie wydziałów zamiejscowych; - tworzenie warunków do perspektywicznej rozbudowy bazy materialnej wy Ŝszych uczelni; - wspieranie rozwoju kształcenia średniego do wska źnika 85 % roczników gimnazjów oraz podwy Ŝszenie jego poziomu, a tak Ŝe poprawa jako ści bazy materialnej; - wspieranie rozwoju systemu o światy niepublicznej i form kształcenia ustawicznego ludno ści wiejskiej; b) edukacja osób zagro Ŝonych bezrobociem i pozostaj ących bez pracy, w tym: - edukacja zwi ększaj ąca szanse zatrudnienia osób bezrobotnych; - kształcenie osób zagro Ŝonych bezrobociem (w szczególno ści na terenach wiejskich) w celu przygotowania ich do rozwijania własnych, małych przedsi ębiorstw. Ogólnie mo Ŝna stwierdzi ć, Ŝe kierunki rozwoju regionu s ą spójne z długookresow ą strategi ą zrównowa Ŝonego rozwoju kraju i wynikaj ą bezpo średnio z zasady nadrz ędno ści tej strategii wobec innych programów pa ństwowych, sektorowych i regionalnych. Zasadniczym punktem odniesienia strategii rozwoju województwa były tak Ŝe zało Ŝenia i kierunki działania zawarte w strategii „Zielonych Płuc Polski”. 2. Strategia rozwoju obszaru funkcjonalnego Zielone Płuca Polski, okre śla trzy podstawowe cele rozwoju: • stworzenie warunków do zachowania i wzmocnienia ekosystemów oraz ochrony wód i zasobów naturalnych; • stworzenie mo Ŝliwo ści awansu cywilizacyjnego społeczno ści lokalnych; • aktywizacj ę gospodarcz ą zharmonizowan ą z wymaganiami ochrony środowiska przyrodniczego.

Główne kierunki działa ń słu Ŝą ce realizacji przyj ętych celów s ą nast ępuj ące: - przeciwstawienie si ę eutrofizacji jezior i zanieczyszcze ń wód powierzchniowych przez kompleksow ą racjonalizacj ę gospodarki wodnej oraz prawidłowe prowadzenie gospodarki komunalnej;

133 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______- systematyczne powi ększanie i wzmocnienie systemu obszarów chronionych o zró Ŝnicowanym statusie i rygorach ochronnych; - stałe podnoszenie poziomu wykształcenia i kwalifikacji ludno ści jako podstawowego sposobu opanowania bezrobocia i patologii społecznej, wzmocnienia aktywno ści i przedsi ębiorczo ści oraz samoorganizacji struktur społecznych; - oparcie rozwoju gospodarczego o wysokie technologie produkcji, rozwój małych i średnich przedsi ębiorstw oraz turystyki i rolnictwa ekologicznego, tworzenia infrastruktury technicznej otoczenia biznesu.

D MO śLIWO ŚCI I OGRANICZENIA ROZWOJU SPOŁECZNO-GOSPODARCZEGO MIAST I GMIN DORZECZA BIEBRZY Wybór wła ściwej drogi rozwoju musi si ę opiera ć na rzetelnej analizie oddziaływania na rozwój miast i gmin ró Ŝnych czynników społecznych i ekonomicznych zarówno na rozwój w aktualnej sytuacji, jak i w okresie obj ętym opracowaniem. Zgromadzenie wszelkich dost ępnych i istotnych danych przy opracowaniu strategii rozwoju oraz ich analiza poł ączona z wnioskowaniem stanowi podstaw ę przy opracowaniu tego typu dokumentów. Sformułowanie Strategii rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy zostało poprzedzone wskazaniem i zestawieniem walorów i słabych stron zaplecza społeczno- ekonomicznego w odniesieniu do uwarunkowa ń zewn ętrznych i wewn ętrznych. Analiza mo Ŝliwo ści i zagro Ŝeń wynikaj ących z uwarunkowa ń zewn ętrznych oraz mocnych i słabych stron warunków wewn ętrznych gmin posłu Ŝyła do okre ślenia misji i strategicznych celów rozwoju społeczno-gospodarczego miast i gmin dorzecza Biebrzy. Ocena mo Ŝliwo ści i ogranicze ń rozwoju społeczno-gospodarczego gmin dorzecza Biebrzy została przeprowadzona podczas warsztatów z udziałem zespołów autorskich przygotowuj ących Strategi ę i przedstawicieli władz miast i gmin obj ętych Programem .

134 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______1 UWARUNKOWANIA ZEWN ĘTRZNE ROZWOJU MIIAST I GMIN DORZECZA BIEBRZY W ramach uwarunkowa ń zewn ętrznych rozwoju społeczno-gospodarczego analizowano nast ępuj ące obszary zagadnie ń: poło Ŝenie, finanse, turystyka, rolnictwo, przedsi ębiorczo ść , infrastruktura techniczna, potencjał ludzki, środowisko naturalne.

Czynnik rozwojowy Mo Ŝliwo ści * ** Zagro Ŝenia * ** Poło Ŝenie poło Ŝenie na wa Ŝnym szlaku komunikacyjnym – Via Baltica + 3 peryferyjne poło Ŝenie w skali kraju = 3

poło Ŝenie w strefie przygranicznej (nadgranicznej) = 3 kolizyjny przebieg mi ędzynarodowych tras = 2 komunikacyjnych przez jednostki osadnicze poło Ŝenie przy zewn ętrznej granicy Unii Europejskiej + 2 oraz obszary o najwy Ŝszych walorach przyrodniczo-krajobrazowych poło Ŝenie na obszarze funkcjonalnym „Zielone Płuca = 3 Polski” wysokie walory środowiska przyrodniczego i mo Ŝliwo ść + 2 Utrata wa Ŝno ści planów miejscowego = 1 ich wykorzystanie dla rozwoju turystyki zagospodarowania przestrzennego mi ędzynarodowej i krajowej przebieg krajowych i regionalnych szlaków + 3 komunikacyjnych i turystycznych Finanse uzyskanie dodatkowych środków finansowych w - 3 brak środków finansowych dla samorz ądów - 3 zwi ązku z wykorzystaniem walorów przyrodniczych na małe inwestycje obszaru nowe zadania w kompetencji jednostek = 1 samorz ądów terytorialnych bez dodatkowych środków finansowych niski udział gminy w dochodach bud Ŝetu - 3 pa ństwa skomplikowane procedury pozyskiwania + 2 środków z funduszy celowych niska opłacalno ść wi ększo ści kredytów = 3 komercyjnych Turystyka rosn ące zainteresowanie regionami o wyra źnie okre ślonej + 2 unifikacja i upowszechnianie kultury masowej + 1 odr ębno ści kulturowej-wyznaniowej, stanowej, etnicznej, obni Ŝenie dochodów ludno ści i ich siły + 3 historycznej nabywczej powrót do korzeni i tradycji + 1 du Ŝa konkurencja na rynku usług + 3 turystycznych = 3 zainteresowanie turystyk ą i rekreacj ą + 3 du Ŝa atrakcyjno ść turystyczna terenów sąsiaduj ących z dorzeczem Biebrzy produkty markowe + 3 niski standard bazy turystycznej i mała liczba = 2 miejsc noclegowych rosn ące zainteresowanie regionami cennymi przyrodniczo + 3 sprzyjaj ące warunki środowiska przyrodniczego + 3 niewystarczaj ące przygotowanie terenów - 2 pod inwestycje rekreacyjne i letniskowe sprzyjaj ące warunki środowiska kulturowego = 2 nadmierna koncentracja ruchu turystycznego w + 1 sąsiaduj ących regionach (np. Mazury) Rolnictwo programy rolno-środowiskowe + 2 brak dopłat - 3 WPR na takich samych warunkach w Polsce - 3 silne o środki produkcji rolnej poza regionem = 2

135 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______

zewn ętrzne rynki zbytu (wielko ść ) + 2 bariery ilo ściowe UE + 3

podniesienie poziomu wykształcenia rolników + 2 brak restrukturyzacji systemu kontraktacji i = 3 dostaw - ograniczona mo Ŝliwo ść sprzeda Ŝy produktów rolnych blisko ść potencjalnie chłonnego rynku wschodniego - 2 trudno ści w uzyskaniu atrakcyjnych + 2 kredytów dla rolników wsparcie dla rolnictwa ekologicznego + 3 dekapitalizacja budynków gospodarczych - 3

wspólna Polityka Rolna UE wypieraj ąca drobne + 2 niewystarczaj ąca infrastruktura techniczna = 3 gospodarstwa chłopskie na terenach wiejskich produkcja mleczna na bazie istniej ącej infrastruktury + 2 poziom wykształcenia rolników = 1

Przedsi ębiorczo ść zainteresowanie zewn ętrzne: ale → + 3 brak rozwi ąza ń systemowych - 3

rosn ące zainteresowanie inwestorów obszarami o + 2 zubo Ŝenie społecze ństwa + 3 wysokiej jako ści środowiska i atrakcyjnymi pod obni Ŝenie dochodów ludno ści i ich siły + 3 przydatnymi dla rozwoju turystyki nabywczej słabo ść ekonomiczna małych i średnich = 3 przedsi ębiorstw (MP Ś) i wysoki wska źnik „umieralno ści” firm Infrastruktura techniczna fundusze strukturalne + 2 brak infrastruktury na poziomie krajowym i - 3 wojewódzkim brak środków finansowych na realizacj ę nowych inwestycji rozwój telefonii komórkowej, du Ŝa dynamika przyrostu + 1 niewystarczaj ąca współpraca regionalna w - 3 liczby abonentów zakresie rozwi ązywania problemów ochrony środowiska dekapitalizacja sieci kolejowej i zły jej stan + 2 techniczny prorozwojowa polityka powiatowa + 2 słabe wyposa Ŝenie wsi w infrastruktur ę - 3 techniczn ą (wodno-ściekow ą) i zły stan urz ądze ń melioracyjnych napływ środków pomocowych = 2 mało nowoczesna sie ć utrudniaj ąca - 2 poł ączenia teleinformatyczne upowszechnienie kontraktów wojewódzkich = 2 zły stan techniczny cz ęś ci infrastruktury - 2 energetycznej uniemo Ŝliwiaj ący

zatrudnienie miejscowej ludno ści w zakładach segregacji + 2 zastosowanie energooszcz ędnych, wysoko odpadów sprawnych, przyjaznych środowisku technologii wpływ bezpo średnich inwestycji zagranicznych + 2 rozdrobnienie gospodarstw rolnych + 3

wysokie koszty budowy składowisk = 2 wprowadzenie rozwi ąza ń prawnych maj ących docelowo + 3 odpadów komunalnych, spełniaj ących wszystkie wymogi obowi ązuj ących spowodowa ć opłacalno ść selektywnej zbiórki odpadów przepisów prawnych wysokie koszty transportu odpadów - wywóz = 2 odpadów na „dzikie wysypiska” mo Ŝliwo ść uzyskania środków finansowych za + 3 prowadzenie selektywnej zbiórki (sprzeda Ŝ firmom niewystarczaj ąca współpraca regionalna (lub - 3 skupuj ącym surowce wtórne; środki z WFO ŚiGW) jej brak) w zakresie rozwi ązywania problemów gospodarki odpadami

brak zorganizowanego, spójnego systemu - 3 preferencje krajowe regionalnej gospodarki odpadami w + 2 gospodarki odpadami w skali kraju i zwi ązkach gmin w celu obni Ŝenia kosztów jednostkowych województwa

poł ączenie gmin biebrza ńskich w zwi ązek w celu + 3 136 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______

prowadzenia wspólnej gospodarki odpadami oraz pozyskiwania środków finansowych na realizacj ę obiektów infrastruktury w zakresie gospodarki odpadami rosn ące zainteresowanie jednostek organizacyjnych + 2 prowadzeniem działalno ści gospodarczej w zakresie skupu surowców wtórnych oraz odbioru i utylizacji odpadów niebezpiecznych Potencjał ludzki wzrastaj ące zapotrzebowanie na potencjał intelektualny – + 3 odpływ potencjału ludzkiego do o środków + 2 kapitał ludzki zewn ętrznych wzrastaj ący proces starzenia si ę ludno ści + 2 Środowisko naturalne europejska ranga obszaru doliny Biebrzy + 1 brak polityki rozwoju kultury i = 1 kultywowania tradycji regionalnej zainteresowanie unikalnymi walorami środowiska + 2 intensyfikacja produkcji rolnej = 2

poło Ŝenie w obr ębie obszaru Zielone Płuca Polski = 2 nowe instrumenty kształtowania i ochrony środowiska + 2 przyrodniczego (programy rolno-środowiskowe, sie ć peryferyjne poło Ŝenie w skali kraju = 2 natura 2000, dofinansowywanie rolnictwa ekologicznego) unifikacja i upowszechnianie kultury + 2 masowej rozwój regionalnej infrastruktury + 3 komunikacyjnej i sieci przesyłowych * Trend mierzony w skali: ** Stopie ń oddziaływania mierzony w skali: + nasilenie zjawiska 1 wysokie nat ęŜ enie zjawiska = zachowanie wła ściwo ści zjawiska 2 średnie nat ęŜ enie zjawiska - zanikanie zjawiska 3 niskie nat ęŜ enie zjawiska

2 UWARUNKOWANIA WEWN ĘTRZNE ROZWOJU MIAST I GMIN DORZECZA BIEBRZY Uwarunkowania wewn ętrzne tworz ą zestaw mocnych i słabych stron gmin, które s ą rozpatrywane w sferze gospodarczej, ekologicznej, infrastruktury technicznej i społecznej. W ramach uwarunkowa ń wewn ętrznych analizowano nast ępuj ące obszary: jako ść środowiska przyrodniczego, walory kulturowe, rolnictwo i le śnictwo, mała i średnia przedsi ębiorczo ść , turystyka i rekreacja, zagospodarowanie przestrzenne, infrastruktura komunalna (ochrona atmosfery, gospodarka wodno-ściekowa, gospodarka odpadami), infrastruktura techniczna (komunikacja, energetyka, telefonia), infrastruktura społeczna, gospodarka finansowa.

Czynnik rozwojowy Mocne strony * ** Słabe strony * ** Jako ść środowiska przyrodniczego wysoka jako ść środowiska przyrodniczego = 3 fragmentacja ekosystemów le śnych + 2 obszar ochronny o walorach o mi ędzynarodowym + 3 ekosystemy le śne silnie przekształcone = 2 znaczeniu (BPN) przekształcenia sieci hydrograficznych i + 3 stosunkowo wysokie walory przyrodnicze = 2 degradacja ekosystemów dolin rzecznych krajobrazu wiejskiego degradacja gleb organicznych + 3 walory przyrodnicze o odmiennym charakterze ni Ŝ = 2 nieefektywna edukacja ekologiczna - 1 terenów przyległych niski poziom świadomo ści ekologicznej - 2 137 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______

poprawa jako ści wód powierzchniowych + 3 brak faktycznego zainteresowania ochron ą - 2 zasobów przyrody i niewykorzystanie prawnych niski stopie ń zanieczyszczenia powietrza - 3 mo Ŝliwo ści jej ochrony atrakcyjne zasoby przyrodnicze = 3 brak pełnej inwentaryzacji zasobów - 1 tereny łowieckie = 2 przyrodniczych wzrost zanieczyszcze ń spalinami oraz nat ęŜ enie + 3 surowce le śne = 2 hałasu w zwi ązku z nasileniem ruchu nieznaczny stopie ń ska Ŝenia terenu - 3 brak kompleksowego rozwi ązania gospodarki - 3 odpadami brak kompleksowego rozwi ązania gospodarki - 3 ściekowej na terenach wiejskich słabe zintegrowanie przedsi ęwzi ęć na rzecz = 3 środowiska z działalno ści ą gospodarcz ą. Zagospodarowanie przestrzenne lepsze wykorzystanie istniej ącego zainwestowania i + 2 brak odr ębno ści przestrzennej - 1 terenów produkcyjno-usługowych w miastach i rozproszenie i post ępuj ące rozdrobnienie wiejskiej + 1 ośrodkach gminnych sieci osadniczej

posiadanie rezerw terenowych do rozwoju - 2 słabo rozwini ęta sie ć miast - 2 inwestycji malej ące zasoby gruntów budowlanych, + 1 komunalnych i skarbu pa ństwa mo Ŝliwo ść rozszerzenia eksploatacji surowców = 2 mineralnych , zwłaszcza zasobów kruszywa mało funkcjonalny układ drogowy i brak obwodnic - 3 naturalnego miejskich

wzrost lesisto ści obszaru przez zagospodarowanie + 2 brak pełnoprogramowych Miejsc Obsługi - 2 gleb klasy V i VI Podró Ŝuj ących obni Ŝaj ący standard obsługi podró Ŝnych na głównych trasach drogowych uruchomienie nowych przej ść granicznych w + 3 Chworo ścianach i Lipszczanach niedostosowanie parametrów technicznych dróg - 2 kołowych i kolejowych do funkcji i nat ęŜ enia ruchu brak dostatecznej bazy turystycznej i rekreacyjno- - 3 sportowej Walory kulturowe działaj ące o środki sztuki ludowej i rzemiosła = 2 brak obiektów kulturalnych licz ących si ę w skali - 1 kraju Ŝywa tradycja rzemiosł wiejskich = 1 bardzo zły stan obiektów uznawanych za + 2 du Ŝy udział budownictwa drewnianego w = 1 zabytkowe zabudowie wsi i miasteczek zmniejszenie si ę liczby obiektów zabytkowych - 3 du Ŝe zasoby wolnych obiektów budownictwa = 2 wiejskiego do zagospodarowania letniskowego brak programu ochrony zabytków = 1 zanik poczucia odr ębno ści regionalnej + 2 zró Ŝnicowanie etniczne, wyznaniowe i stanowe = 3 brak programów kształcenia regionalnego = 1 mieszka ńców gmin biebrza ńskich oraz ich młodzie Ŝy odr ębno ść w stosunku do mieszka ńców innych regionów kraju (wyznaniowa, j ęzykowa, mentalna) brak kultywowania tradycji rzemiosł wiejskich = 1

brak promocji produktów lokalnych = 3 kultywowanie tradycji regionalnej i historii regionu - 3 przez o środki kultury w gminach znaczna liczba charakterystycznych obiektów o + 3 du Ŝej unikatowo ści (obiekty sakralne, miejsca tradycji historycznych, miejsca przyrodnicze) Zabudowa mieszkaniowa jednorodzinna + 1

Rolnictwo

138 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______

dobre warunki dla produkcji mleczarskiej + 3 słaba jako ść gleb = 3 podnoszenie jako ści produktów + 3 niskie wykształcenie - 1 naturalna Ŝywno ść wytwarzana przez ekstensywne + 3 brak lokalnego przetwórstwa rolno-spo Ŝywczego = 2 gospodarstwa rolne racjonalne wykorzystanie przestrzeni rolniczej i + 2 trudno ści w uzyskiwaniu atrakcyjnych kredytów - 3 maj ątku produkcyjnego w tym warunków do dla rolników rozwoju rolnictwa ekologicznego dekapitalizacja sprz ętu rolniczego + 3 racjonalna gospodarka le śna i rozwój przemysłu + 2 drzewnego dekapitalizacja budynków gospodarczych + 3

niewystarczaj ąca infrastruktura techniczna na - 3 terenach wiejskich nieefektywne funkcjonowanie systemów = 2 melioracyjnych rozdrobnienie gospodarstw rolnych + 2

Mała i średnia przedsi ębiorczo ść tworzenie grup interesu + 3 brak kooperacji : producent –przetwórca = 2 brak markowego produktu = 2 przestarzałe technologie w produkcji rolniczej i = 3 przetwórstwie Ŝywno ści.

bardzo trudna sytuacja gospodarcza niektórych = 1 obszarów wiejskich niedobór kapitału na rozwój rolnictwa = 3 przedsi ębiorczo ść i dynamika mieszka ńców + 2

Turystyka i rekreacja wysokie walory przyrodnicze = 3 słaba promocja - 3 podniesienie atrakcyjno ści terenów + 1 niski standard = 3 ośrodki kultowe ( Osowiec, Ró Ŝanystok, Krypno) = 2 nieprzygotowany personel (brak szkole ń) = 1

słabo rozwini ęta, o niskim standardzie, baza = 3 korzystne warunki środowiska przyrodniczego i = 3 turystyczna kulturowego gmin bezpo średnio s ąsiaduj ących z słabe przystosowanie dla potrzeb turystyki = 2 BPN specjalistycznej (kajakowej, Ŝeglarskiej). zły stan wielu obiektów zabytkowych + 2 unikatowe walory krajobrazowo-przyrodnicze = 3 brak dotychczas wykształconego produktu = 1 turystycznego niepełna informacja turystyczna - 2 cenne zabytki architektury = 2 brak narz ędzi stymulacji rozwoju turystyki = 2 zasoby mo Ŝliwe do wykorzystania dla turystyki = 3 brak przygotowania do prowadzenia działalno ści = 3 agroturystycznej wła ściwe wykorzystanie wysokich walorów + 3 środowiska przyrodniczego na potrzeby turystyki, agroturystyki i wypoczynku

Infrastruktura komunalna rozwój wspólnych struktur zagospodarowania + 2 brak kanalizacji - 3 odpadów słabe wyposa Ŝenie wsi w infrastruktur ę - 3 techniczn ą (wodno-ściekow ą) i zły stan urz ądze ń melioracyjnych. niska świadomo ść ekologiczna miejscowej - 2 ludno ści

139 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______

brak zorganizowanego systemu selektywnej - 3 gospodarki odpadami niewystarczaj ąca obsługa w zakresie wywozu = 2 odpadów zmieszanych (około 50 % mieszka ńców) brak motywacji mieszka ńców do segregacji = 1 odpadów nieopłacalno ść systemu zbiórki selektywnej = 2

znaczne koszty opłat za wywóz odpadów w = 2 stosunku do bud Ŝetów domowych mieszka ńców (negatywne nastawienie społecze ństwa do konieczno ści ponoszenia dodatkowych opłat) brak specjalistów w urz ędach gminnych (brak = 1 konieczno ść utrzymania na obszarze BPN terenów = 2 odr ębnych stanowisk) ds. gospodarki odpadami otwartych (wykaszanie ł ąk) prowadzi do wytworzenia du Ŝej ilo ści biomasy, co uzasadnia mo Ŝliwo ść budowy kompostowni funkcjonowanie na analizowanym terenie dwóch + 2 Stowarzysze ń, mog ących poł ączy ć si ę w Zwi ązek, który mo Ŝe przej ąć wszystkie zadania samorz ądów gminnych w zakresie gospodarki odpadami unikatowo ść analizowanego obszaru i = 3 przewidywany wzrost rangi ochronnej stanowi silny brak składowisk spełniaj ących wymogi - 2 argument w pozyskiwaniu środków finansowych na obowi ązuj ących przepisów uporz ądkowanie tu gospodarki odpadami nieprawidłowe nawyki mieszka ńców w - 3 post ępowaniu z odpadami (palenie ich, zakopywanie, wywóz na "dzikie wysypiska") brak odpowiedniej infrastruktury, bazy, = 3 specjalistycznego taboru do wywozu odpadów funkcjonowanie zakładów gospodarki komunalnej - 1 jako jednostek bud Ŝetowych , nieefektywno ść zarz ądzania zaniedbania wynikaj ące z braku działa ń - 2 uprzednich latach w zakresie gospodarki odpadami konieczno ść poniesienia wysokich nakładów w = 3 celu dostosowania gospodarki w gminach do obowi ązuj ących wymogów brak środków finansowych w bud Ŝetach gmin = 3

protesty społeczne w przypadku budowy nowych = 2 składowisk

Infrastruktura techniczna telefonizacja + 1 dekapitalizacja sieci kolejowej i zły jej stan + 2 rozwój telefonii komórkowej. + 1 techniczny du Ŝa dynamika przyrostu liczby abonentów + 1 korytarz komunikacyjny drogi Warszawa – + 3 Białystok – Suwałki linie kolejowe z głównymi stacjami w miastach i + 2 miejscowo ściach wg wykazu : linia kolejowa mało nowoczesna sie ć utrudniaj ąca poł ączenia = 2 Białystok - Ełk – przebieg przez gminy Krypno, teleinformatyczne Knyszyn , Mo ńki, Goni ądz ( stacja Osowiec) , Grajewo, linia kolejowa Białystok - Sokółka – zły stan techniczny cz ęś ci infrastruktury - Augustów – przebieg przez gminy Sidra – Dąbrowa energetycznej uniemo Ŝliwiaj ący zastosowanie energooszcz ędnych, wysoko sprawnych, Białostocka, Sztabin ( bez obsługi miejscowo ści gminnej) przyjaznych środowisku technologii mały rozwój sieci drogowej i sieci kolejowej = 1

140 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______

obszar zdecydowanie nie doinwestowany = 3 dost ępno ść miast i innych elementów sieci - 2 osiedle ńczej i regionów gospodarczych do sieci dróg krajowych lub wojewódzkich jest stosunkowo niska obszar stosunkowo słabo rozwini ęty gospodarczo = 3 a źródła i cele ruchu s ą rozproszone i małe du Ŝe obci ąŜ enie tras tranzytowych przy niskich = 1 parametrach technicznych i przestrzennych dróg nr 61 i nr 8 niskie no śno ści konstrukcji dróg krajowych, = 2 skoleinowanie nawierzchni, wyeksploatowanie techniczne warstw ścieralnych dróg krajowych i cz ęś ci dróg wojewódzkich obudowa dróg tranzytowych i brak obej ść miast, = 2 bezpo średnie wjazdy z dróg tranzytowych wy Ŝszych tras na posesje i działki rolne brak zaplecza obsługi turystycznej – typowych = 3 MOP-ów z baz ą hotelow ą i parkingami rekreacyjnymi brak izolacji ruchów pieszych od jezdni = 2 wi ększo ści dróg wy Ŝszych klas,

złe nawierzchnie dróg powiatowych i gminnych, - 3 liczne odcinki nieutwardzone szczególnie w rejonie przygranicznym i na terenach leśnych

niska g ęsto ść dróg gminnych i dojazdowych oraz - 3 dróg o nawierzchni twardej na terenach rozwini ętej gospodarki gmin ujemne wpływy komunikacji takich jak = 2 nadmierne nat ęŜ enie hałasu, wibracje i spaliny na obszarach zainwestowanych mieszkaniowych i obszarach chronionych niedorozwój infrastruktury technicznej miast w - 3 tym sieci ulicznej z o świetleniem, odwodnieniem i stref ą ruchu pieszego oraz rowerowego na terenach zamieszkania wyj ątkowo niska (w stosunku do średniej + 1 krajowej) dost ępno ść do komunikacji kolejowej Infrastruktura społeczna dobry dost ęp do szkolnictwa średniego i wy Ŝszego + 3 zdrowie – brak pomocy pa ństwa - 3 zdrowie - brak specjalistów = 2 niski wska źnik osób z wy Ŝszym wykształceniem + 3

zbyt du Ŝy udział zasadniczego szkolnictwa - 1 zawodowego Gospodarka finansowa standard ogólnokrajowy - 3 standard ogólnokrajowy + 3

* Trend mierzony w skali: ** Stopie ń oddziaływania mierzony w skali: + nasilenie zjawiska 1 wysokie nat ęŜ enie zjawiska = zachowanie wła ściwo ści zjawiska 2 średnie nat ęŜ enie zjawiska - zanikanie zjawiska 3 niskie nat ęŜ enie zjawiska

141 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______3 PODSUMOWANIE ANALIZY SWOT Z przeprowadzonych bada ń społecznych wynika, Ŝe wzrost gospodarczy gmin dorzecza Biebrzy mo Ŝe nast ąpi ć poprzez promowanie nowoczesnego rolnictwa ekologicznego i konwencjonalnego, wykorzystywanie potencjału turystycznego, rozwój infrastruktury technicznej i dobr ą współprac ę gmin. Wa Ŝna jest równie Ŝ jasna polityka rz ądu w stosunku do obszarów chronionych o szczególnych walorach turystycznych, stworzenie odpowiednich warunków wzrostu dochodu gmin i ich mieszka ńców. W celu zapewnienia realizacji powy Ŝszych celów na terenie dorzecza Biebrzy powstały dwa stowarzyszenia Stowarzyszenie Gmin Biebrza ńskich i Stowarzyszenie Gmin Dorzecza Biebrzy jako najkorzystniejsza forma organizacji skupiaj ących gminy współpracuj ące ze sob ą i z Biebrza ńskim Parkiem Narodowym. Zarz ądy tych stowarzysze ń pełni ą funkcj ę koordynuj ącą i kontrolna w zakresie wypracowanych wspólnie celów i przedsi ęwzi ęć strategicznych. Przytoczone w tabeli główne obszary tematyczne mocnych i słabych stron, a tak Ŝe szans i zagro Ŝeń oddziałuj ących na obszar funkcjonalny dorzecza Biebrzy s ą kwintesencj ą wypracowanej w dyskusji listy szans i problemów. Wła ściwe ich odczytanie i pogrupowanie tematyczne doprowadziło do powstania skondensowanej listy zagadnie ń, z którymi nale Ŝy si ę upora ć w d ąŜ eniu do osi ągni ęcia sukcesu podczas realizacji strategii. Rezultat analizy SWOT pozwolił wypracowa ć misj ę, priorytety i cele bezpo średnie Strategii zrównowa Ŝonego rozwoju miast i gmin dorzecza Biebrzy . Na pierwszy plan w przedstawionej analizie SWOT wysuwa si ę słabo ść ekonomiczna i niski potencjał inwestycyjny regionu. Ma to swoje podło Ŝe w zapó źnieniach rozwoju infrastruktury technicznej, szczególnie za ś w dost ępno ści komunikacyjnej i nowoczesnych mediów w tym telekomunikacji, niskim poziomie promocji inwestycyjnej w latach ubiegłych, a tak Ŝe słabym powi ązaniu sektora małych i średnich przedsi ębiorstw z placówkami naukowymi w celu podniesienia ich konkurencyjno ści poprzez wdra Ŝanie rozwi ąza ń innowacyjnych. Dorzecze Biebrzy dysponuje wieloma atutami, które racjonalnie wykorzystane mog ą stanowi ć podstaw ę powodzenia podejmowanych działa ń w ramach okre ślonych celów strategicznych i operacyjnych. W śród najwi ększych atutów obszaru obj ętego opracowaniem wymienia si ę przygraniczne poło Ŝenie naszego regionu. Wi ąŜ e si ę to z mo Ŝliwo ści kontaktów handlowych i kooperacyjnych z naszymi wschodnimi s ąsiadami Litw ą, Rosj ą i Białorusi ą. Obserwacja procesów rynkowych w Rosji pozwala mie ć nadziej ę na szersze otwarcie tego rynku na współprac ę z Polsk ą, a wi ęc i z naszym województwem – w tym gminami obszaru funkcjonalnego dorzecza Biebrzy. Współpraca przygraniczna zawsze odgrywała wa Ŝną rol ę zarówno w dziedzinie ekonomicznej, jak i społecznej. Istnienie w regionie mniejszo ści narodowych i kultywowanie tradycji poprzez wymian ę osobow ą, organizacj ę imprez kulturalnych i innych działa ń, pozwala wciela ć w Ŝycie zasad ę tolerancji i przyjaznego współistnienia mieszka ńców województwa o ró Ŝnych korzeniach narodowo ściowych. Wiele z mocnych stron wskazuje w jednoznaczny sposób na mo Ŝliwo ść turystycznego wykorzystania regionu. Zaliczaj ą si ę do nich w szczególno ści walory przyrodniczo – krajobrazowe, a tak Ŝe mało zmienione działalno ści ą człowieka środowisko naturalne. 142 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______Województwo podlaskie, a w tym gminy obszaru dorzecza Biebrzy, znane jest z wytwarzania produktów mleczarskich o wysokiej jako ści. Wynika to z czysto ści środowiska naturalnego, maj ącego bezsprzeczny wpływ na jako ść i wprowadzenia wysokich standardów w gospodarstwach rolnych produkuj ących mleko. Wewn ętrzne mo Ŝliwo ści rozwojowe przynios ą tak Ŝe restrukturyzacja rolnictwa i id ący z ni ą w parze wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich, tworz ący warunki do powstawania nowych miejsc pracy w produkcji i usługach poza rolnictwem. Przeprowadzona analiza SWOT umo Ŝliwiła rozpoznanie i ocen ę oraz przedstawienie potencjalnych zagro Ŝeń rozwojowych jak i potencjalnych szans. Przyszłe tendencje rozwoju obszaru funkcjonalnego dorzecza Biebrzy, b ędą wypadkow ą działania ró Ŝnych czynników wzrostu i regresu. Najwa Ŝniejsze jest, aby wzajemne stosunki pomi ędzy s ąsiaduj ącymi gminami poł ączone były z prowadzeniem wspólnej polityki rozwojowej jednostek samorz ądów terytorialnych dorzecza.

E STRATEGIA ROZWOJU SPOŁECZNO- GOSPODARCZEGO 1 MISJA I STRATEGICZNE CELE ROZWOJU SPOŁECZNO-GOSPODARCZEGO REGIONU Przedstawione powy Ŝej „słabe” i „mocne” strony obszaru gmin dorzecza Biebrzy pozwoliły na sformułowanie misji i strategicznych celów realizacji Strategii zrównowa Ŝonego rozwoju miast i gmin dorzecza Biebrzy. Misja stanowi zapis intencji tego, w wyniku realizacji zało Ŝeń Strategii mog ą uzyska ć władze miast i gmin dorzecza Biebrzy.

MISJA

ZRÓWNOWA śONY ROZWÓJ DORZECZA BIEBRZY ZE SZCZEGÓLNYM UWZGL ĘDNIENIEM OCHRONY I WYKORZYSTANIA ZASOBÓW PRZYRODNICZYCH

143 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______

CELE STRATEGICZNE (PRIORYTETY):

Cel strategiczny 1 Rozbudowa i modernizacja infrastruktury w celu podniesienia konkurencyjno ści obszaru i ochrony środowiska naturalnego.

Rozwój infrastruktury jest procesem ci ągłym i podlegaj ącym modyfikacjom. Wdra Ŝanie nowych technologii w celu sprostania normon w dziedzinie ochrony środowiska, zaopatrzenia w wod ę, racjonalnego gospodarowania zasobami przyrody oraz wprowadzaniu nowych rozwi ąza ń w zakresie komunikacji to jedne z wa Ŝniejszych zada ń, które stoj ą przed realizatorami Strategii . Niski poziom wyposa Ŝenia w urz ądzenia infrastruktury technicznej jest jednym z zasadniczych barier rozwoju obszaru. Działania podejmowane w dziedzinie poprawy infrastruktury technicznej maj ą decyduj ące znaczenie dla podniesienia atrakcyjno ści wsi jako miejsca zamieszkania i działalno ści gospodarczej. Szczególnie istotne jest inwestowanie w popraw ę stanu zaopatrzenia w wod ę, energi ę, rozwój komunikacji i sieci telekomunikacyjnej ze szczególnym uwzgl ędnieniem ochrony środowiska naturalnego.

Cel strategiczny 2 Stymulowanie rozwoju gospodarczego.

Nadrz ędnym celem rozwoju gospodarczego obszaru gmin dorzecza Biebrzy jest rozwój turystyki, nieuci ąŜ liwej działalno ści produkcyjnej, handlu i usług oraz rolnictwa. Podj ęcie tych działa ń wymaga przeprowadzenie restrukturyzacji tych dziedzin, a ich skuteczno ść będzie sprzyjała obni Ŝeniu stopy bezrobocia. Finanse publiczne nie słu Ŝą ju Ŝ bezpo średniemu wspieraniu konkretnych przedsi ębiorstw czy gał ęzi gospodarki, ale s ą wykorzystane do zapewnienia im jak najlepszych warunków rozwoju, na zasadach równo ści. W zwi ązku z tym działania samorz ądu terytorialnego powinny by ć skupione na rozwijaniu zaplecza technicznego oraz infrastrukturalnego, wspieraniu zada ń z zakresu o światy i wychowania, ochrony zdrowia, kultury, sportu, rekreacji, jako po średnich inwestycji w przyszły potencjał regionu. W sposób bezpo średni samorz ąd terytorialny stymuluje przedsi ębiorczo ść poprzez m.in. przeciwdziałanie bezrobociu, wspieranie M ŚP oraz rozwój placówek otoczenia biznesu i zasobów ludzkich.

Cel strategiczny 3 Rozwój infrastruktury społecznej.

Niski poziom wyposa Ŝenia w instrumenty infrastruktury społecznej jest jednym z zasadniczych barier rozwoju obszaru. Działania podejmowane w dziedzinie rozbudowy i 144 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______funkcjonowanie obecnie istniej ącej infrastruktury społecznej maj ą decyduj ące znaczenie dla podniesienia atrakcyjno ści wsi jako miejsca zamieszkania i działalno ści gospodarczej, a w szczególno ści agroturystycznej. Istotne jest inwestowanie w wzrost dost ępno ści i jako ści usług medycznych, społecznych i kulturalno – oświatowych.

Cel strategiczny 4 Rozwój zasobów ludzkich.

Rozwijanie i wspieranie zasobów ludzkich jest jednym z głównych składników polityki regionalnej, zwa Ŝywszy na wysokie bezrobocie, niedostosowania kwalifikacyjne potencjału ludzkiego do aktualnych trendów. Transformacja gospodarki, jej uwolnorynkowienie oraz skomplikowane reformy kraju ujawniaj ą nowe zasady działania rynku pracy. W warunkach ci ągle zmieniaj ących si ę czynników zewn ętrznych zarówno przedsi ębiorca jak i pracownik musz ą wci ąŜ poszukiwa ć sposobów na dostosowanie si ę do aktualnej sytuacji na rynku pracy.

2 KIERUNKI REALIZACJI CELÓW STRATEGICZNYCH

Cel strategiczny 1 Rozbudowa i modernizacja infrastruktury w celu podniesienia konkurencyjno ści obszaru i ochrony środowiska naturalnego.

Działanie 1. Budowa i modernizacja infrastruktury wodoci ągowej i sanitacyjnej

Celem powy Ŝszego działania jest poprawa jako ści wody pitnej i zwi ększenie liczby gospodarstw domowych obj ętych systemem zagospodarowania ścieków komunalnych. Standardy Ŝyciowe mieszka ńców w ostatnich latach wzrosły. Świadcz ą o tym, dane dotycz ące zwi ększenia długo ści sieci wodoci ągowej i kanalizacyjnej i polepszenie si ę jako ści wody pitnej. Powy Ŝsze działanie powinno prowadzi ć do wzrostu dost ępno ści i jako ści świadczonych w tym zakresie usług, których poziom nie jest dostateczny.

Działanie 2. Rozwój telekomunikacji

Głównym celem powy Ŝszego działania jest zwi ększenie liczby abonamentów telefonicznych i dost ępu do internetu, a co za tym idzie rozwój telekomunikacyjny społecze ństwa, z u Ŝyciem nowoczesnych technologii. Styl Ŝycia i pracy społecze ństw 145 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______rozwini ętej cywilizacji technologicznej radykalnie si ę zmienia. Coraz silniejsza jest potrzeba współdzielenia informacji oraz uzyskania dost ępu do niej o dowolnej porze i w dowolnym miejscu. Jednocze śnie - jak pokazuj ą badania - rozwój aktywno ści gospodarczej i społecznej (w tym mo Ŝliwo ść generowania i akumulacji kapitału) zaleŜy od przyjaznego otoczenia prawno - administracyjnego oraz sprawnego dost ępu do informacji i technologii.

Działanie 3. Rozwój systemu ciepłowniczego i energetycznego z uwzgl ędnieniem wykorzystania energii odnawialnej

Celem powy Ŝszego działania jest zwi ększenie jako ści i efektywno ści dostaw energii, ze szczególnym wykorzystaniem źródeł energii odnawialnej. Szczególnie istotne jest tworzenie ekologicznych źródła energii, jakim s ą elektrownie wiatrowe, pompy ciepła, kolektory słoneczne i inne. Działanie promowa ć ma inwestycje tworz ące i wykorzystuj ące odnawialne źródeł energii, a przez to oszcz ędzanie energii i surowców oraz ograniczenie emisji zanieczyszcze ń do powietrza, które na całym świecie zyskuj ą coraz wi ęcej zwolenników.

Działanie 4. Rozwój infrastruktury drogowej

Mo Ŝliwo ści rozwoju społeczno-gospodarczego jest w znacznym stopniu hamowana przez nisk ą jako ść infrastruktury technicznej i społecznej oraz przez nierównomierny i nieproporcjonalny wzgl ędem siebie rozwój o środków miejskich i wiejskich. Niewystarczaj ąca dost ępno ść komunikacyjna, w tym równie Ŝ złe parametry i stan techniczny dróg, obni Ŝaj ą atrakcyjno ść gospodarcz ą regionu. Rozwój infrastruktury drogowej i technicznej to warunek niezb ędny do zapewnienia sprawnego ruchu tranzytowego, łatwego dost ępu do regionu oraz równomiernego rozwoju o środków miejskich i wiejskich. Realizacja celów priorytetu oznacza popraw ę regionalnych poł ącze ń komunikacyjnych, co z kolei przyczyni si ę do rozwoju działalno ści gospodarczej i do wzrostu zatrudnienia. Zmniejszenie zatłoczenia dróg, zwi ększenie ich przepustowo ści, poprawa płynno ści i bezpiecze ństwa ruchu oraz wi ększa sie ć dróg przyczyni si ę do poprawy stanu środowiska przyrodniczego oraz ułatwi dost ęp do terenów wypoczynkowych i turystycznie atrakcyjnych. Aby zachowa ć walory licznych w województwie podlaskim obszarów o wysokich warto ściach przyrodniczych (obszary prawnie chronione, mało zanieczyszczone itp.) konieczne jest budowanie infrastruktury słu Ŝą cej ochronie środowiska.

146 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______

Działanie 5. Wprowadzenie zorganizowanego systemu gospodarki odpadami stałymi

Celem powy Ŝszego działania jest wprowadzenie zorganizowanego systemu gospodarki odpadami stałymi, który zapewni wła ściwe usuwanie odpadów, poprawiaj ące jako ść środowiska przyrodniczego, warunki bytowo – sanitarne ludno ści, warunki bytowania ro ślin i zwierz ąt oraz walory estetyczne krajobrazu.

Działanie 6. Ochrona środowiska naturalnego ze szczególnym uwzgl ędnieniem Biebrza ńskiego Parku Narodowego

Szybki rozwój gospodarczy i nasilenie si ę negatywnych zjawisk cywilizacyjnych poci ąga za sob ą potrzeb ę zaanga Ŝowania środków publicznych w działania z zakresu ochrony środowiska. W interesie samorz ądów le Ŝy powi ększanie i ochrona istniej ących zasobów przyrody. B ędzie to mo Ŝliwe dzi ęki inwestycjom w infrastruktur ę z zakresu ochrony środowiska (oczyszczalnie ścieków, parki ochrony przyrody itp.). Inwestycje te dadz ą mo Ŝliwo ść lepszego wykorzystania terenów turystycznych pod rozwój turystyki tradycyjnej i agroturystyki oraz terenów wypoczynkowych, zwłaszcza w obszarze zbiorników wodnych i terenów zielonych.

Priorytet 2 Stymulowanie rozwoju gospodarczego.

Działanie 1. Wsparcie M ŚP

Rozwój sektora małych i średnich przedsi ębiorstw jest cz ęś ci ą zmian strukturalnych w regionie. Sektor ten wnosi istotny wkład w tworzenie miejsc pracy i wchłoni ęcie zasobów siły roboczej uwolnionej w wyniku procesów restrukturyzacyjnych. Mo Ŝna wi ęc traktowa ć go jako instrument walki z bezrobociem. Poza tym wła śnie MSP dostrzegaj ą bardziej potrzeb ę dostosowania do wymogów gospodarki rynkowej: podnoszenie jako ści, wchodzenie w nisze rynkowe w celu pozyskania nowych odbiorców. Do głównych barier rozwojowych tej grupy przedsi ębiorstw nale Ŝą bariery finansowe, w tym warunki kredytowania przez banki. W porównaniu z firmami du Ŝymi, MSP maj ą utrudniony dost ęp do zewn ętrznych źródeł zasilania finansowego, a ich mo Ŝliwo ści inwestycyjne uwarunkowane s ą wielko ści ą zakumulowanego kapitału oraz bie Ŝą cą efektywno ści ą ekonomiczn ą. Dlatego te Ŝ istotnym zagadnieniem jest wspieranie tego typu podmiotów w ich d ąŜ eniach rozwojowych. Głównymi problemami sektora M ŚP s ą m.in. brak kapitału, niewystarczaj ąca liczba instytucji otoczenia biznesu, brak wykwalifikowanej kadry 147 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______pracowniczej, dost ępu do nowych technologii oraz nowoczesnych systemów informacyjnych. Działania niweluj ące wy Ŝej wymienione trudno ści maj ą prowadzi ć do pełnego wykorzystania mo Ŝliwo ści funkcjonuj ących na rynku podmiotów gospodarczych. Rozwój M ŚP, zwłaszcza w oparciu o niewykorzystane do tej pory bran Ŝe i obszary aktywno ści gospodarczej, stworzy szans ę pełnej dywersyfikacji i restrukturyzacji bazy ekonomicznej.

Działanie 2. Stymulowanie rozwoju działalno ści gospodarczej sprzyjaj ące zmniejszeniu bezrobocia

Podstawow ą przesłank ą realizacji tego działania jest powstanie nowych miejsc pracy a co za tym idzie zredukowanie bezrobocia. Efektami bezpo średnimi realizacji działania, oprócz powstania nowych miejsc pracy, b ędą tak Ŝe: powi ększenie grona lokalnych i regionalnych partnerów instytucjonalnych działaj ących na polu doskonalenia kadr, stworzenie mo Ŝliwo ści dokształcania menad Ŝerów i pracowników, w tym M ŚP, dla wzmocnienia pozycji i stymulowania rozwoju istniej ących przedsi ębiorstw oraz wsparcie szkoleniowe, doradcze i informacyjne dla osób poszukuj ących pracy. Efektem po średnim realizacji zadania b ędzie zmniejszenie zagro Ŝenia trwał ą peryferyzacj ą i marginalizacj ą du Ŝych grup zawodowych i społecznych. Opracowanie, odpowiadaj ącej potrzebom rynku i aspiracjom mieszka ńców regionu, oferty szkoleniowo-edukacyjnej, jak równie Ŝ wsparcie finansowo-kredytowe osób zamierzaj ących rozpocz ąć b ądź rozszerzy ć działalno ść gospodarcz ą, wpłynie na podniesienie stopnia aktywizacji gospodarczej oraz na powstanie nowych miejsc pracy. Realizacja tych celów le Ŝy w gestii wymienionych wy Ŝej wyspecjalizowanych instytucji finansowo-szkoleniowych. Ich działalno ść wymaga jednak wsparcia ze strony podmiotów publicznych.

Działanie 3. Tworzenie placówek otoczenia biznesu

Barier ą w osi ągni ęciu sukcesu w działalno ści M ŚP s ą w szczególno ści szczupło ść posiadanych środków finansowych, dost ęp do nowych technologii oraz rozwój kwalifikacji pracowników. Du Ŝe znaczenie ma zatem tworzenie i funkcjonowanie instytucji świadcz ących wymienione wy Ŝej usługi. Potrzeby te powinny zaspokoi ć agencje i fundacje wspieraj ące przedsi ębiorczo ść . Szczególnie istotne jest tworzenie placówek otoczenia biznesu maj ących na celu zapewnienie M ŚP dost ępu do wysokiej jako ści usług doradczych, stworzenie sprzyjaj ących warunków dla rozwoju sektora usług doradczych, tworzenie Centrów i Inkubatorów Przedsi ębiorczo ści czy ułatwienie dost ępu do źródeł finansowania działalno ści gospodarczej.

148 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______

Działanie 4. Stymulowanie rozwoju rolnictwa i ró Ŝnorodno ści produkcji rolnej

Szans ę na popraw ę sytuacji finansowej i zmniejszenie bezrobocia na obszarze wiejskim stanowi ć mo Ŝe podj ęcie specjalistycznej produkcji poza tradycyjnym rolnictwem, wykorzystuj ącej istniej ące nisze rynkowe i zasoby pracy w gospodarstwach rolnych, a tak Ŝe wst ępne przetwórstwo płodów zwi ększaj ące warto ść dodan ą. Celem powy Ŝszego działania jest wsparcie dywersyfikacji i waloryzacji produkcji rolnej poprzez stymulowanie inwestycji prowadz ących do wykorzystania potencjału gospodarstw poprzez uruchomienie lub rozwój działów specjalnych oraz wst ępnego przetwórstwa i przygotowania produktów do sprzeda Ŝy.

Działanie 5. Rozwój agroturystyki i turystyki konwencjonalnej

Dorzecze Biebrzy, ze wzgl ędu na niski stopie ń zanieczyszczenia środowiska, du Ŝe bogactwo przyrodnicze i wyst ępowanie atrakcyjnych terenów wypoczynkowych, stwarza szans ę na rozwój turystyki, sportu i rekreacji. Stworzenie warunków ich rozwoju poprzez rozbudow ę oraz modernizacj ę infrastruktury rekreacyjnej i turystycznej doprowadzi do powstania nowych produktów turystycznych oraz wydłuŜenia okresu pobytu turystów, generuj ąc dodatkowe dochody tej bran Ŝy, tym samym zapewniaj ąc mieszka ńcom dodatkowe źródła utrzymania.

Priorytet 3 Rozwój infrastruktury społecznej.

Działanie 1. Zwi ększenie jako ści i dost ępno ści usług słu Ŝby zdrowia i pomocy społecznej

Rozwój infrastruktury społecznej w zakresie opieki medycznej i socjalnej odbywa ć si ę będzie poprzez rozbudow ę bazy i lepsze wyposa Ŝenie placówek ochrony zdrowia oraz finansowanie działalno ści, rozbudow ę i wyposa Ŝenie domów pomocy społecznej. Poziom i dost ępno ść o światy oraz opieki medycznej wpływa na konkurencyjność regionu w zakresie infrastruktury społecznej.

149 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______

Działanie 2. Unowocze śnienie bazy o światowo – dydaktycznej

Szczególnie na obszarze wiejskim istnieje konieczno ść rozwoju infrastruktury oświatowo-dydaktycznej. Budowa nowych i rozbudowa ju Ŝ istniej ących szkół doprowadzi do optymalizacji sieci szkolnictwa. Nakłady na o świat ę podnios ą w efekcie standard szkół, dadz ą szans ę na rozwój nowoczesnych form edukacji (np. tworzenie pracowni komputerowych) i wyrównaj ą szanse młodzie Ŝy z ró Ŝnych regionów województwa. Utworzenie nowoczesnej bazy dydaktycznej jest odpowiedzi ą na potrzeb ę wysoko-wykwalifikowanej kadry specjalistów z ró Ŝnych dziedzin.

Działanie 3. Ochrona dziedzictwa narodowego i kulturowego

Wysokie walory przyrodnicze, wypoczynkowe i kulturowe dorzecza Biebrzy daj ą szans ę na wzrost gospodarczy regionu w oparciu o szeroko rozumian ą bran Ŝę turystyczn ą. Wymaga to jednak podwy Ŝszenia standardów bazy turystycznej, a tak Ŝe zwi ększenia nakładów na kultur ę i sztuk ę. Wsparcia wymagaj ą równie Ŝ działania zmierzaj ące do ochrony dziedzictwa historycznego i kulturowego. Ze wzgl ędu na bogactwo dziedzictwa historycznego i kulturowego regionu, konieczne jest stymulowanie rozwoju kulturowego poprzez wspieranie instytucji zajmuj ących si ę kultur ą i sztuk ą poprzez rozbudow ę, modernizacj ę i zwi ększenie dost ępno ści do obiektów kulturalnych, a tak Ŝe dofinansowywanie imprez kulturalnych. Tego typu wsparcie doprowadzi w efekcie do zwi ększenia i zró Ŝnicowania oferty kulturalnej, a tak Ŝe promocji wewn ętrznej i zewn ętrznej dorobku kulturalnego.

Działanie 4. Zwi ększenie bezpiecze ństwa mieszka ńców

Zapobieganie przest ępczo ści i jej zwalczanie, jak równie Ŝ przywracanie ładu i poczucia bezpiecze ństwa nale Ŝy do podstawowych obowi ązków władz i policji. Jednak głównym problemem n ękaj ącym słu Ŝby dbaj ące o bezpiecze ństwo mieszka ńców s ą niedostateczne środki finansowe. Celem powy Ŝszego działania jest zwi ększanie poczucia bezpiecze ństwa społeczno ści lokalnych poprzez wzrost efektywno ści działania słu Ŝb publicznych i działania prewencyjne.

150 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______

Priorytet 4 Rozwój zasobów ludzkich.

Działanie 1. Rozwój kształcenia ustawicznego

Zwi ększanie mo Ŝliwo ści zatrudnienia poprzez nabywanie odpowiedniej wiedzy i umiej ętno ści, a co za tym idzie rozbudowa i modernizacja infrastruktury dydaktycznej i oświatowej jest jednym z wa Ŝniejszych działa ń w zakresie rozwoju zasobów ludzkich. Zaproponowano działania polegaj ące na organizacji szkolenia i przekwalifikowania zawodowe zarówno dla pracuj ących, bezrobotnych jak i uczestnicz ącej w tym procesie kadry dydaktycznej. Sta Ŝe zawodowe przede wszystkim dla młodzie Ŝy, doradztwo zawodowe oraz profesjonalna informacja zawodowa. Wspieranie instytucji samorz ądowych, szkoleniowych, doradczych i informacyjnych działaj ących na polu edukacji ustawicznej i przeciwdziałania bezrobociu.

Działanie 2. Stymulowanie rozwoju społecze ństwa obywatelskiego

Rozpocz ęte w 1989 roku tworzenie demokratycznego społecze ństwa obywatelskiego oznaczało pocz ątek dynamicznego rozwoju ruchu pozarz ądowego w Polsce, stanowi ącego naturalne pole aktywno ści wolnych ludzi w wolnym kraju. Celem powy Ŝszego działania jest stymulowanie powstawania organizacji zrzeszaj ących ludzi aktywnych, pragn ących anga Ŝowa ć si ę w Ŝycie społeczne, nie ść pomoc innym i wspólnie zmienia ć otaczaj ącą ich rzeczywisto ść . Przygotowania polskiego społecze ństwa do aktywnego i świadomego bycia obywatelami jest szczególnie istotnym zadaniem wł ączaj ącym szarego człowieka w proces integracji z Unia Europejsk ą.

Działanie 3. Podniesienie kwalifikacji zawodowych społecze ństwa

Bardzo wa Ŝnym zadaniem dla rozwoju regionu jest tworzenie warunków dla poprawy jako ści zasobów ludzkich. Całe województwo podlaskie nale Ŝy do tych obszarów kraju, w których odsetek ludzi z wy Ŝszym i średnim wykształceniem kształtuje si ę poni Ŝej średniej krajowej. Szczególnie niski poziom wykształcenia wyst ępuje na terenach wiejskich. Fakt ten stanowi znaczn ą przeszkod ę w poszukiwaniu mo Ŝliwo ści zatrudnienia. Inwestycje w kapitał ludzki s ą jednym ze sposobów na osi ągni ęcie spójno ści społecznie i ekonomicznej. Potencjał intelektualny zadecyduje w przyszło ści o powstaniu silnych środowisk innowacyjnych i powstaniu nowych dziedzin aktywno ści gospodarczej.

151 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______

Działanie 4. Przeciwdziałanie marginalizacji grup społecznych

Przeciwdziałanie utracie zatrudnienia przez osoby w wieku produkcyjnym stanowi jedno z wa Ŝniejszych zada ń w sferze społecznej, jakie powinny zosta ć podj ęte przez władze samorz ądow ą. D ąŜ enie do aktywnego zarz ądzania posiadanymi zasobami ludzkimi w celu łagodzenia skutków bezrobocia w ró Ŝnych obszarach województwa, a tak Ŝe stwarzanie szans na przekwalifikowanie i podtrzymanie aktywno ści zawodowej w bli Ŝszym lub dalszym otoczeniu jest jednym z najwa Ŝniejszych działa ń prowadz ących do szeroko poj ętego rozwoju regionalnego. Aktywizacja ró Ŝnych środowisk, a tak Ŝe wypracowanie zdrowych mechanizmów stymuluj ących i podtrzymuj ących ich aktywno ść , pozwoli na wyzwolenie ogromnego potencjału i skierowanie go na ró Ŝne obszary działalno ści społecznej i gospodarczej w najszerszym rozumieniu tych słów. W takiej sytuacji nale Ŝy tworzy ć nowe miejsca pracy oraz dogodne warunki do utrzymania istniej ących miejsc pracy. Stwarzaj ąc tak Ŝe mo Ŝliwo ść zaplanowania i dostosowania stanowisk pracy dla osób niepełnosprawnych w razie potrzeby i mo Ŝliwo ści.

152 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______

3 „DRZEWO CELÓW”

MISJA: ZRÓWNOWA śONY ROZWÓJ DORZECZA BIEBRZY ZE SZCZEGÓLNYM UWZGL ĘDNIENIEM OCHRONY I WYKORZYSTANIA ZASOBÓW PRZYRODNI CZYCH

Priorytet 1 Rozbudowa i modernizacja Priorytet 2 Priorytet 3 Priorytet 4 infrastruktury w celu podniesienia Stymulowanie Rozwój Rozwój konkurencyjno ści obszaru rozwoju infrastruktury zasobów i ochrony środowiska naturalnego gospodarczego społecznej ludzkich

Działanie 1 Działanie 1 Działanie 1 Działanie 1 Budowa i modernizacja Wsparcie M ŚP Zwi ększenie jako ści i dost ępno ści Rozwój kształcenia usług słu Ŝby zdrowia infrastruktury wodoci ągowej ustawicznego i sanitacyjnej Działanie 2 i pomocy społecznej Stymulowanie rozwoju Działanie 2 działalno ści gospodarczej Działanie 2 sprzyjaj ące zmniejszeniu Działanie 2 Rozwój telekomunikacji Unowocze śnienie bazy bezrobocia Stymulowanie rozwoju oświatowo - dydaktycznej społecze ństwa obywatelskiego Działanie 3 Rozwój systemu ciepłowniczego Działanie 3 Tworzenie placówek i energetycznego z uwzgl ędnieniem Działanie 3 wykorzystania energii odnawialnej otoczenia biznesu Działanie 3 Ochrona dziedzictwa Podniesienie kwalifikacji narodowego i kulturowego zawodowych społecze ństwa Działanie 4 Działanie 4 Rozwój infrastruktury drogowej Stymulowanie rozwoju rolnictwa i ró Ŝnorodno ści Działanie 4 produkcji rolnej Działanie 4 Działanie 5 Zwi ększenie bezpiecze ństwa Przeciwdziałanie marginalizacji Wprowadzenie zorganizowanego mieszka ńców grup społecznych systemu gospodarki odpadami stałymi Działanie 6 Ochrona środowiska naturalnego

153 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska,2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______

Priorytet 1 Rozbudowa i modernizacja infrastruktury w celu podniesienia i konkurencyjno ści obszaru i ochrony środowiska naturalnego

Działanie 1 Działanie 2 Działanie 3 Działanie 4 Działanie 5 Działanie 6 Budowa i modernizacja Rozwój telekomunikacji Rozwój systemu ciepłowniczego Rozwój infrastruktury drogowej Wprowadzenie zorganizowanego Ochrona środowiska naturalnego infrastruktury wodoci ągowej i energetycznego z uwzgl ędnieniem systemu gospodarki odpadami i sanitacyjnej wykorzystania energii odnawialnej stałymi

ą Budowa nowych Rozwój sieci Alternatywne źródła Modernizacja Rozwi zanie problemów Wyznaczenie lokalnych telefonicznych, w tym dotycz ących składowania i modernizacja istniej ących energii cieplnej istniej ącej sieci ostoi przyrody stacji uzdatniania wody telefonii komórkowej drogowej odpadów

Stworzenie bazy danych Ocena funkcjonowania Modernizacja Organizacja systemu Zwi ększenie dost ępu Rozbudowa oraz systemu monitoringu systemów melioracyjnych istniej ących systemów odbioru odpadów, do Internetu sieci komunikacyjnej zasobów przyrodniczych dolin rzecznych ciepłowniczych w tym zbiórki selektywnej

Wskazanie obszarów Ochrona Produkcja i wykorzystanie podatnych na erozj ę zbiorników wodnych energetyczne biomasy i okre ślenie metod przeciwdziałania

Szczegółowa inwentaryzacja i waloryzacja zasobów przyrodniczych gmin dorzecza Biebrzy

Renaturalizacja przekształconej sieci hydrograficznej

154 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska,2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______

Priorytet 2 Stymulowanie rozwoju gospodarczego

Działanie 2 Działanie 4 Działanie 3 Działanie 1 Stymulowanie rozwoju działalno ści Stymulowanie rozwoju Ś Tworzenie placówek Wsparcie M P gospodarczej sprzyjające zmniejszeniu rolnictwa i ró Ŝnorodno ści otoczenia biznesu bezrobocia produkcji rolnej

Tworzenie inkubatorów Wspieranie rozwoju Wspieranie rozwoju przedsi ębiorczo ści na Szkolenie agroturystyki w regionie agroturystyki w regionie obszarze funkcjonalnym producentów mleka Dorzecza Biebrzy

Jak zało Ŝyć i prowadzi ć Otworzenie linii kredytowych System informacji Szkolenie producentów ę przedsi biorstwo - na nowe miejsca pracy turystycznej bydła i trzody chlewnej szkolenie

System współfinansowania Zalesianie tworzenia nowych miejsc pracy nieu Ŝytków rolnych dla osób niepełnosprawnych

155 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska,2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______

Priorytet 3 Rozwój infrastruktury społecznej

Działanie 1 Zwi ększenie jako ści i dost ępno ści Działanie 2 Działanie 3 Działanie 4 usług słu Ŝby zdrowia Unowocze śnienie bazy Ochrona dziedzictwa Zwi ększenie bezpiecze ństwa i pomocy społecznej oświatowo - dydaktycznej narodowego i kulturowego mieszka ńców

Stworzenie niezale Ŝnego Stymulowanie powstawania Rozwi ązanie problemów Organizacja patroli regionalnego o środka gabinetów lekarza rodzinnego dotycz ących niedoinwestowania społecznych bazy o światowo-dydaktycznej edukacji ekologicznej

Publikacja o lokalnych zasobach przyrodniczych Program bezpieczna Dzie ń przyj ęć Akcja “Sponsor mojej szkoły” i funkcjonalnych gmina lekarzy specjalistów powi ązaniach regionalnych

Akcja promocyjna Program profilaktycznych Program “Internet Gminne Parki Natury Akcja promocyjna bada ń zdrowotnych w ka Ŝdej szkole” “Uwaga ogie ń”

Projekt “Bezpieczna szkoła”

156 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska,2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______

Priorytet 4 Rozwój zasobów ludzkich

Działanie 1 Działanie 2 Działanie 3 Działanie 4 Rozwój kształcenia Stymulowanie rozwoju Podniesienie kwalifikacji Przeciwdziałanie marginalizacji ustawicznego społecze ństwa obywatelskiego zawodowych społecze ństwa grup społecznych

Tworzenie placówek Edukacja ekologiczna Kursy zmieniaj ące Organizowanie Ludowych Uniwersytetów mieszka ńców w zakresie robót publicznych Katolickich gospodarki odpadami kwalifikacje zawodowe

Tworzenie Kursy j ęzykowe System informacji Zamiejscowych Działalno ść w gminach obywatelskiej Wydziałów Centrów Wolontariatu Uczelni Wy Ŝszych

System współfinansowania tworzenia nowych miejsc Powstanie “Uniwersytetu Wspieranie rozwoju Kursy komputerowe Trzeciego Wieku” organizacji pozarz ądowych pracy dla osób niepełnosprawnych

Stworzenie niezale Ŝnego regionalnego o środka edukacji ekologicznej

157 ______Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska,2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______

4 WARIANTOWA WIZJA PRZYSZŁO ŚCI W Strategii zarysowano mo Ŝliwo ść wyst ąpienia dwóch scenariuszy rozwoju sytuacji na terenie dorzecza Biebrzy. Scenariusze te ró Ŝni ą si ę mi ędzy sob ą kierunkiem oddziaływania czynników wewn ętrznych i zewn ętrznych. Uwarunkowania zewn ętrzne mog ą oddziaływa ć dodatnio na rozwój, prowadz ąc do o Ŝywienia gospodarczego i społecznego lub ujemnie powoduj ąc w skrajnych przypadkach recesj ę i regres rozwojowy. Wykonana analiza SWOT umo Ŝliwiła rozpoznanie i ocen ę oraz wskazała potencjalne zagro Ŝenia rozwojowe, jak i potencjalne szanse rozwoju. Przyszłe tendencje rozwoju obszaru funkcjonalnego dorzecza Biebrzy, b ędą wypadkow ą działania ró Ŝnych czynników wzrostu i regresu. Najwa Ŝniejsze jest, aby czynniki wzrostu przewa Ŝały nad czynnikami regresu. Im ta przewaga b ędzie wi ększa, tym tempo rozwoju będzie wy Ŝsze. Bardzo du Ŝą rol ę w rozwoju b ędą odgrywały wzajemne stosunki pomi ędzy s ąsiaduj ącymi gminami i prowadzenie wspólnej polityki rozwojowej jednostek samorz ądów terytorialnych dorzecza. Gminy, b ędące w chwili obecnej członkami dwóch ró Ŝnych stowarzysze ń i jednego zwi ązku komunalnego powinny si ę poł ączy ć w jedn ą, nie rywalizuj ąca ze sob ą struktur ę – zwi ązek gmin. W Strategii dostrze Ŝono mo Ŝliwo ść sformułowania dwóch wiod ących scenariuszy rozwoju sytuacji na obszarze funkcjonalnym dorzecza Biebrzy, bior ąc pod uwag ę ró Ŝne czynniki: - wariant dynamiczny, - wariant zachowawczy. Dynamiczny wariant rozwoju W scenariuszu tym zakłada si ę przyspieszenie rozwoju dorzecza dzi ęki wyst ąpieniu bardzo sprzyjaj ących warunków na poziomie województwa i kraju przez cały okres realizacji Strategii . Przyj ęto, Ŝe mi ędzynarodowa sytuacja gospodarcza b ędzie sprzyjała o Ŝywieniu wzajemnej wymiany mi ędzy poszczególnymi pa ństwami. O Ŝywienie to powinno sprzyja ć przyspieszeniu rozwoju ekonomicznego i społecznego Polski, w tym i gmin województwa podlaskiego. Mi ędzy innymi zało Ŝono stabilizacj ę sytuacji politycznej i gospodarczej na wschodzie Europy. Przyj ęto tak Ŝe zało Ŝenie, Ŝe sytuacja u naszych wschodnich s ąsiadów Białorusi i Rosji będzie ewoluowała w kierunku rozwi ąza ń demokratycznych i gospodarki rynkowej. Taki rozwój sytuacji mo Ŝe oddziaływa ć o Ŝywczo na wzrost wzajemnej wymiany gospodarczej i kulturalno- oświatowej mi ędzy województwem podlaskim a partnerami na Wschodzie. Przyj ęto, Ŝe Polska w roku 2004 stanie si ę członkiem Unii Europejskiej. Przyj ęcie Polski w tym okresie do struktur UE powinno zaowocowa ć napływem wi ększych środków finansowych na polityk ę regionaln ą pa ństwa realizowan ą wobec gmin. Przynale Ŝno ść do Unii Europejskiej zaowocuje równie Ŝ lepsz ą koniunktur ą gospodarcz ą. Członkostwo w strukturach UE umo Ŝliwi dokonanie restrukturyzacji rolnictwa i przy śpieszy rozwój obszarów wiejskich poprzez obj ęcie ich polityk ą wspólnotow ą. Zało Ŝono, Ŝe wzrost gospodarczy na obszarze gmin i powiatów dorzecza Biebrzy b ędzie oscylował wokół 4 % - 6 %, tak jak w kraju. Taki wzrost gospodarczy wi ąŜ e si ę równie Ŝ z

______158 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______konieczno ści ą akumulacji wewn ętrznej na poziomie około 25 % PKB. Zakładany poziom akumulacji wewn ętrznej powinien zabezpieczy ć środki finansowe na inwestycje w gospodarce i zmniejszy ć koszt kredytu. W scenariuszu dynamicznym zało Ŝono rozwój gał ęzi rolnictwa i przemysłu oraz stworzenie nowych miejsc pracy. Przyj ęto w nim równie Ŝ zało Ŝenie wzrostu areału przeci ętnego gospodarstwa rolnego i zalesienie gruntów „wypadaj ących” z produkcji rolnej przy rozwijaj ącym si ę przemy śle drzewnym. W wyniku procesów zachodz ących na obszarach wiejskich w rolnictwie mogłoby pozosta ć zatrudnionych co najwy Ŝej 20 % zasobów ludzkich. W wariancie tym zakłada si ę równie Ŝ dopływ środków finansowych na inwestycje w ramach rozwoju regionalnego w proporcji - około 50 % środki pomocowe i 50 % środki z bud Ŝetu pa ństwa, województwa, powiatu i gmin. Lokowanie tych środków w obszarach funkcjonalnych pozwoli stworzy ć nowe miejsca pracy, a poprzez to zwi ększy konkurencyjno ść w stosunku do innych obszarów. W scenariuszu tym zakłada si ę zmniejszenie ujemnego oddziaływania człowieka na środowisko przyrodnicze poprzez stosowanie technologii produkcji mało uci ąŜ liwych i ograniczenie zanieczyszczenia środowiska przyrodniczego odpadami komunalnymi. Wzrost świadomo ści ekologicznej społecze ństwa powinien sprzyja ć wspieraniu działa ń słu Ŝą cych ochronie środowiska przyrodniczego. Walory przyrodnicze istniej ące w postaci obszarów chronionych i parków narodowych b ędą lepiej promowane i zagospodarowane pod k ątem udost ępnienia tych warto ści społecze ństwu. Stabilizacja sytuacji mi ędzynarodowej umo Ŝliwi prowadzenie współpracy transgranicznej w zakresie ochrony środowiska przyrodniczego. Poziom techniczny infrastruktury drogowej w tym scenariuszu b ędzie si ę systematycznie poprawiał. Zastosowanie nowoczesnych technologii w realizacji inwestycji technicznych słu Ŝą cych ochronie środowiska odniesie oczekiwany efekt w postaci znacznej poprawy czysto ści środowiska naturalnego. Zostanie cz ęś ciowo rozwi ązany problem zagospodarowania odpadów stałych, a tak Ŝe osadów powstaj ących w oczyszczalniach ścieków. Rozwój przedsi ębiorczo ści i infrastruktury ekonomicznej obejmie nie tylko pozarolnicz ą działalno ść gospodarcz ą. Obejmie tak Ŝe rolnictwo, działy towarzysz ące rolnictwu oraz sfer ę gospodarcz ą cz ęś ciowo niezale Ŝną od samej produkcji rolnej i jej obsługi. Zakłada si ę, Ŝe na wsi rozwin ą si ę funkcje rekreacyjne, w tym agroturystyka, na terenach atrakcyjnych zarówno turystycznie jak i rolniczo. Rolnictwo przejdzie gruntowne przeobra Ŝenia strukturalne. Cz ęść u Ŝytków rolnych, zwłaszcza na słabych glebach, przestanie by ć u Ŝytkowana rolniczo. B ędą to tereny w zasadniczej mierze przeznaczone do zalesie ń, osadnictwa oraz budownictwa infrastrukturalnego (ci ągi komunikacyjne, zbiorniki wodne, itp.). Nale Ŝy liczy ć si ę z urz ądzaniem intensywnej infrastruktury technicznej i ekonomicznej rolnictwa, w formach podobnych do tej, która ma obsługiwa ć przedsi ębiorczo ść pozarolnicz ą. Wa Ŝnym jej składnikiem b ędzie system edukacji ludno ści wiejskiej, obejmuj ący kształcenie mened Ŝerskie oraz nowoczesne formy technologiczno-organizacyjne produkcji rolnej.

______159 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______Wyst ąpi ą warunki dla powrotu ró Ŝnych form spółdzielczo ści wiejskiej, która w ostatnim okresie praktycznie zanikła. W spółdzielczo ści wiejskiej, by ć mo Ŝe, b ędą skupiały si ę wiod ące funkcje obsługi komercyjnej wsi i rolnictwa (np. grupy producenckie). Wielostronnie rozwini ęta infrastruktura o światy, szkolnictwa wy Ŝszego, obsługi rynku pracy oraz rozwój gospodarki rynkowej jako podstawy bazy ekonomicznej województwa, znacznie zwi ększy poziom aktywno ści zawodowej. Poda Ŝ miejsc pracy b ędzie tworzyła głównie mała i średnia przedsi ębiorczo ść oraz szeroko rozumiana sfera usług. Zakłada si ę spadek bezrobocia do poziomu 4 – 6 %. Poza szkolnictwem średnim rozwinie si ę infrastruktura praktycznych kwalifikacji zawodowych w specjalno ściach poszukiwanych przez firmy i instytucje. Wzrost liczby miejsc pracy b ędzie wyra źnie skorelowany z osadnictwem miejskim. Zakładaj ąc wysok ą skuteczno ść działa ń strategicznych w zakresie aktywizacji rynku pracy, najwi ększych przyrostów bezwzgl ędnych zatrudnienia nale Ŝy spodziewa ć si ę w gminach miejsko-wiejskich. Wzrostem kwalifikacji zawodowych i ich zmian ą b ędą w wi ększym stopniu zajmowały si ę zainteresowane jednostki gospodarcze (potencjalni i faktyczni pracodawcy). B ędą one wspomagane w tym zakresie funduszami zewn ętrznymi. Jako ść czynnika pracy zale Ŝy w znacznej mierze od poziomu Ŝycia ludno ści zainteresowanej prac ą. St ąd te Ŝ w miejscach wysokiej aktywno ści rynku pracy powinny by ć tworzone wysokie standardy Ŝycia, nie tylko w zakresie obsługi rynkowej, lecz równie Ŝ w zakresie warunków otoczenia zamieszkania i pracy. Wa Ŝna te Ŝ b ędzie dost ępno ść do szkół, przedszkoli, o środków zdrowia lub lekarzy oraz do urz ądzeń sportowych. Atrakcyjno ść regionu b ędzie kojarzona z niskim poziomem problemów społecznych. Źródeł tych problemów nie da si ę całkowicie wyeliminowa ć, jednak Ŝe korzystny wizerunek regionu w aspekcie społecznym warunkowany jest tak Ŝe wielostronnymi udogodnieniami Ŝycia ludno ści niepełnosprawnej, m.in. dost ępno ści ą do miejsc pracy i pomoc ą socjaln ą. Ponadto, wła ściwa polityka społeczna w regionie doprowadzi do obni Ŝenia poziomu wszelkich przejawów patologii społecznej, głównie alkoholizmu i narkomanii oraz przest ępczo ści. Innym przejawem takiej polityki będzie skuteczna pomoc rodzinom dysfunkcyjnym, w efekcie zapobiegaj ąca ich pauperyzacji. Nale Ŝy spodziewa ć si ę podniesienia poziomu obsługi mieszka ńców regionu w zakresie opieki zdrowotnej. W standardach obsługi leczniczej wiod ącą rol ę odgrywa ć b ędą o środki i przychodnie z lekarzami pierwszego kontaktu, jak teŜ szpitale powiatowe i specjalistyczne. Wa Ŝnym uzupełnieniem korzystnego wizerunku obszaru funkcjonalnego b ędzie istotne podniesienie aktywno ści społecznej w dziedzinie sportu wyczynowego i amatorskiego. W tym zakresie spodziewana jest poprawa stanu bazy sportowo-rekreacyjnej. Kultura fizyczna powinna zaj ąć powa Ŝniejsze ni Ŝ dotychczas miejsce w Ŝyciu społecznym mieszka ńców. Dorzecze Biebrzy posiada warunki do stworzenia atrakcyjnych produktów markowych polskiej turystyki. Istnieje mo Ŝliwo ść ich oparcia na bogatym dziedzictwie naturalnym i kulturowym. Udost ępnienie dóbr turystycznych wymienionych o środków i stref turystycznych będzie wymagało stworzenia infrastruktury obsługi ruchu turystycznego.

______160 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______Przyszły marketing turystyczny b ędzie tworzył nowe produkty, ł ącz ąc je z ju Ŝ istniej ącymi. Oferta turystyczna na terenach otwartych powinna być powi ązana funkcjonalnie z ofert ą turystyki miejskiej i biznesowej. St ąd te Ŝ imprezy kulturalne i targowo-wystawowe b ędą mogły w przyszło ści przynosi ć dodatkowe efekty w skojarzeniu ich z ofert ą turystyki na terenach otwartych (wiejskich i zalesionych). Potrzebne b ędzie utworzenie kilku regionalnych centrów turystyki. Zachowawczy wariant rozwoju Scenariusz zachowawczy uwzgl ędnia niestabilno ść społeczno-gospodarcz ą kraju, systematyczny spadek dochodów gmin i mieszka ńców obszaru dorzecza oraz wzrost bezrobocia. Na rozwój województwa według takiego scenariusza moŜe równie Ŝ ujemnie oddziaływa ć brak działa ń umacniaj ących samorz ądy terytorialne szczebla powiatowego i gminnego. Brak nale Ŝytej wielkości środków finansowych na działalno ść samorz ądu terytorialnego mo Ŝe spowodowa ć osłabienie jego funkcji. Osłabienie tempa rozwoju gospodarczego b ędzie znajdowało swoje odzwierciedlenie w spadku dynamiki przyrostu dochodów własnych samorz ądu terytorialnego. Rozwój gospodarczy gmin dorzecza Biebrzy na poziomie 3,5 %, jaki mo Ŝe wyst ąpi ć w tym scenariuszu, jest niewystarczaj ący do odrobienia jego zapó źnie ń w stosunku do lepiej rozwini ętych obszarów kraju. W tym wariancie przewiduje si ę przyst ąpienia Polski do struktur Unii Europejskiej po 2010 roku. W wariancie tym zakłada si ę utrzymanie wysokiego poziomu zatrudnienia w rolnictwie i leśnictwie, oraz ukrytego bezrobocia na obszarach wiejskich. Mo Ŝe równie Ŝ przez dłu Ŝszy okres czasu utrzymywa ć si ę brak opłacalno ści produkcji rolnej. Mleczarnie działaj ące na obszarze dorzecza Biebrzy mog ą utraci ć prawo do eksportu na rynki unijne swoich wyrobów w wyniku niespełnienia norm UE. W sferze społecznej mo Ŝe wyst ąpi ć obni Ŝenie dost ępno ści do świadcze ń medycznych w wyniku wzrostu kosztów procedur medycznych, co b ędzie powodowało obni Ŝenie zdrowotno ści społecze ństwa. Zjawiska gospodarcze b ędą pogł ębiały proces ubo Ŝenia społecze ństwa, co b ędzie wywoływało wzrost zapotrzebowania na ró Ŝnego rodzaju formy pomocy społecznej. Niskie dochody pa ństwa b ędą powodowa ć, Ŝe środki finansowe asygnowane na pomoc społeczn ą b ędą niewystarczaj ące. Powa Ŝnym problemem b ędą równie Ŝ osoby w wieku podeszłym zamieszkałe we wsiach wyludniaj ących si ę z osób młodych, do których trudno b ędzie dotrze ć z pomoc ą. B ędzie równie Ŝ w tym scenariuszu odnotowywana du Ŝa emigracja zarobkowa osób młodych do pa ństw Europy Zachodniej i USA. Trudna sytuacja gospodarcza znajdzie swoje reperkusje równie Ŝ we wzro ście liczby osób korzystaj ących z pomocy społecznej, we wzro ście liczby przest ępstw i zjawisk patologii społecznej. W gospodarce województw dadz ą o sobie zna ć zjawiska recesji w okresach przejściowych. Mo Ŝe nast ąpi ć spadek liczby zatrudnionych w przemy śle bez powstania nowych miejsc pracy w sektorze usług. Niska opłacalno ść działalno ści gospodarczej i du Ŝe koszty pracy b ędą powodowa ć rozwój gospodarki drugiego obiegu. Miejsca pracy, które b ędą powstawały, b ędą si ę charakteryzowały zapotrzebowaniem na nisko kwalifikowanych pracowników. Mog ą by ć to miejsca pracy sezonowej, np. w budownictwie.

______161 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______Niskie nakłady inwestycyjne sektora komunalnego spowoduj ą pogorszenie si ę stanu środowiska naturalnego. Brak nowoczesnych technologii w zakresie zagospodarowania odpadów, oczyszczania ścieków, nie rozwi ązanie problemu gospodarki osadami z oczyszczalni b ędzie powodowało degradacj ę środowiska przyrodniczego wokół skupisk ludno ści. Rozwój nowoczesnego rolnictwa wielkotowarowego, wykorzystuj ącego du Ŝe chlewnie i obory do produkcji b ędzie powodował zanieczyszczenie środowiska w wyniku niewła ściwego zagospodarowania gnojowicy. Niskie nakłady inwestycyjne dotkn ą równie Ŝ turystyk ę i agroturystyk ę, powoduj ąc spadek liczby turystów odwiedzaj ących województwo. Dopełnieniem pogarszaj ącej si ę sytuacji mo Ŝe by ć stałe pogarszanie si ę stanu technicznego dróg. Nasilenie si ę transportu tranzytowego du Ŝymi samochodami ci ęŜ arowymi b ędzie powodowało ujemne oddziaływania na środowisko naturalne. Pogorszenie si ę stanu technicznego dróg i wzrost liczby samochodów ci ęŜ arowych poruszaj ących si ę po nich, spowoduje wzrost liczby wypadków drogowych. Brak środków finansowych ograniczy równie Ŝ do minimum nakłady na budow ę i modernizacj ę dróg. Scenariusz zachowawczy jest projekcj ą, która mogłaby zaistnie ć przy niekorzystnym splocie ró Ŝnych czynników regresu. Wszystkie one zostały wskazane w analizie SWOT, jako działaj ące ujemnie na rozwój obszaru funkcjonalnego dorzecza Biebrzy.

5 POLITYKA ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO Cele i kierunki zagospodarowania przestrzennego obszaru gmin dorzecza Biebrzy wynikaj ą z uwarunkowa ń zewn ętrznych i wewn ętrznych ich rozwoju. S ą równie Ŝ spójne z misj ą, celami i kierunkami rozwoju społeczno – gospodarczego obszaru przedstawionymi w poprzedniej cz ęś ci opracowania.

5.1 CELE I KIERUNKI ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO Główne cele zagospodarowania przestrzennego okre śli ć mo Ŝna nast ępuj ąco: 1. Kształtowanie zrównowa Ŝonych struktur przestrzennych, nawi ązuj ących do europejskiego systemu gospodarki przestrzennej, szczególnie w zakresie wdra Ŝania systemu sieci ekologicznej NATURA 2000, norm i standardów sanitarnych, technologicznych i cywilizacyjnych oraz modernizacji i rozbudowy ponadlokalnych systemów infrastruktury technicznej. 2. Kształtowanie struktur elastycznych tworz ących warunki wzrostu i efektywno ści gospodarowania w tym m.in.: restrukturyzacji bazy ekonomicznej, jej dywersyfikacji oraz racjonalnego wykorzystania zasobów przyrodniczych i kulturowych. 3. Kształtowanie systemu osadniczego, stwarzaj ących warunki rozwoju infrastruktury społecznej oraz racjonalizacji relacji funkcjonalno – przestrzennych mi ędzy zamieszkaniem – prac ą – rekreacj ą – usługami.

______162 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______4. Kształtowanie struktur przestrzennych tworz ących warunki ekorozwoju z aktywn ą ochron ą, wzbogacaniem i racjonalnym wykorzystaniem środowiska przyrodniczego. 5. Kształtowanie struktur przestrzennych umo Ŝliwiaj ących ochron ę krajobrazu kulturowego i pojedynczych obiektów zabytkowych przed zniszczeniem i dewaloryzacj ą oraz ich racjonalne wykorzystanie do celów społecznych i gospodarczych. 6. Tworzenie warunków do współpracy transgranicznej. Kierunki ochrony przyrody 2: 1. Wdra Ŝanie europejskiej sieci ekologicznej NATURA 2000: • sie ć ekologiczna NATURA 2000 obejmowa ć b ędzie specjalne obszary ochrony (SOO) o znaczeniu dla UE – realizuj ące dyrektyw ę w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz flory i fauny, w których s ą konieczne działania w celu zachowania w stanie naturalnym siedlisk i gatunków (z wyj ątkiem ptaków) oraz obszary specjalne ochrony (OSO) realizuj ące dyrektyw ę o ochronie dziko Ŝyj ących ptaków, ze szczególnym uwzgl ędnieniem terenów podmokłych o znaczeniu mi ędzynarodowym; Koncepcja sieci NATURA 2000 bazuj ąca na obszarach przyrodniczych ju Ŝ prawnie chronionych obejmuje m.in. Dolin ę Biebrzy oraz Puszcz ę Augustowsk ą i Knyszy ńsk ą. • działania wdra Ŝaj ące sie ć ekologiczn ą NATURA 2000 to: - obj ęcie w/w obszarów ochron ą prawn ą, okre ślenie rodzajów niezb ędnych działa ń ochronnych, a tak Ŝe opracowanie i przyj ęcie planów ochrony uwzgl ędniaj ących uwarunkowania społeczne i gospodarcze; - uwzgl ędnienie ustale ń planów ochrony w planach zagospodarowania terenów, zwłaszcza za ś w planach miejscowych zagospodarowania przestrzennego, operatach urz ądzeniowych lasów, programach regulacji stosunków wodnych, itp.; - ocena skutków oddziaływania na elementy sieci NATURA 2000 planów lub przedsi ęwzi ęć , które mog ą zagrozi ć ich walorom przyrodniczym; - odpowiednie zarz ądzenie obszarami b ędącymi pod ochron ą, z uwzgl ędnieniem wyników monitoringu efektów ochrony siedlisk i populacji gatunków. 2. Ochrona elementów systemu przyrodniczego obj ętych ochron ą prawn ą, wymagaj ących podniesienia statusów ochronnych: • Biebrza ńskiego Parku Narodowego, • Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszy ńskiej, • rezerwatów przyrody, u Ŝytków ekologicznych, pomników przyrody i obszarów chronionego krajobrazu (Pojezierza Rajgrodzkiego i Doliny Biebrzy), • obj ęcie ochron ą prawn ą doliny rzek Łojewki i Wissy.

2 Kierunki polityki przestrzennej przedstawiono na mapie.

______163 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______

______164 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______

Kierunki ochrony powierzchni ziemi: 1. Likwidacja źródeł zanieczyszcze ń powierzchni ziemi, w tym: - likwidacja nielegalnych wysypisk odpadów; - dostosowanie komunalnych wysypisk odpadów do wymogów przepisów sanitarnych z priorytetem obszarów chronionych; - stosowanie środków technicznych zmniejszaj ących ilo ść emitowanych zanieczyszcze ń. 2. Ograniczenie niekorzystnych skutków przemysłowej eksploatacji złó Ŝ surowców mineralnych, poprzez stosowanie odpowiedniej technologii i rekultywacj ę wyrobisk poeksploatacyjnych. 3. Ochrona gleb przed erozj ą wietrzn ą i wodn ą oraz niekorzystnymi zmianami stosunków wodnych poprzez zalesienia, zadrzewienia i odpowiednie zabiegi agrotechniczne na obszarach gruntów ornych i zapewnienie wła ściwej realizacji i funkcjonowania systemów melioracji wodnych zwłaszcza w dolinach rzek: Ełk, Klimaszówka. 4. Ochrona warto ściowych gruntów rolnych przed nieuzasadnionym przeznaczeniem na cele nierolnicze w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, zwłaszcza na obszarach: - intensywnych procesów urbanizacyjnych w strefach podmiejskich najwi ększych miast tj. Grajewa i Moniek; - intensywnego rozwoju zagospodarowania rekreacyjnego, zwłaszcza zabudowy letniskowej na Pojezierzu Rajgrodzkim. Kierunki ochrony powietrza atmosferycznego: 1. Ograniczenie emisji zanieczyszcze ń gazowych i pyłowych oraz jej skutków pochodz ących w szczególno ści z urz ądze ń energetyki cieplnej, przemysłu, składowisk odpadów komunalnych oraz zwi ązanych z ruchem komunikacyjnym, poprzez: • instalowanie urz ądze ń eliminuj ących emisj ę zanieczyszcze ń lub ograniczaj ących j ą do poziomu normatywnego; • stosowanie proekologicznych no śników energii, w tym szczególnie ze źródeł odnawialnych; • zmiany funkcji obiektów nie mog ących spełnia ć wymogów normatywnych emisji; • ustalenie stref ograniczonego u Ŝytkowania na obszarach przekraczania norm zanieczyszcze ń. 2. Ustalenie dopuszczalnego poziomu niektórych substancji okre ślonych przepisami w planach miejscowych i ich egzekwowanie, zwłaszcza w odniesieniu do Biebrza ńskiego Parku Narodowego oraz terenów mieszkaniowych.

______165 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______3. Uwzgl ędnienie wyników monitoringu powietrza w procesach sporz ądzania miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego oraz podejmowania decyzji dotycz ących realizacji zagospodarowania. Kierunki ochrony wód śródl ądowych: 1. Utrzymanie ilo ści wód powierzchniowych na poziomie zapewniaj ącym ochron ę równowagi biologicznej tj. utrzymania przepływów nienaruszalnych. 2. Doprowadzenie jako ści wód powierzchniowych co najmniej do poziomu wymaganym w przepisach. Dotyczy to zwłaszcza rzek Biebrzy I, II klasa (aktualnie II, III), Ełku II klasa (aktualnie III). 3. Eliminowanie źródeł zanieczyszcze ń, zwłaszcza w zlewniach rzek wchodz ących w skład obszarów prawnie chronionych, poprzez: • budow ę i modernizacj ę oczyszczalni ścieków, • budow ę i rozbudow ę kanalizacji deszczowej, • ograniczenie ilo ści zrzutów ścieków oczyszczonych do odbiorników o małym przepływie. 4. Prowadzenie racjonalnej gospodarki zasobami wodnymi opartej na zasadach zlewniowego gospodarowania wod ą oraz na systemowych metodach zarz ądzania. 5. Opracowanie planów gospodarowania, które okre ślą warunki korzystania z wód uwzgl ędniaj ąc potrzeby ludno ści, przemysłu, rolnictwa, rybactwa oraz mo Ŝliwo ści powi ększenia zasobów poprzez realizacj ę zbiorników małej retencji w zlewni rzeki Biebrzy w miejscowo ściach: D ąbrowa Białostocka, Bierwicha i Andrzejewo w gm. Sidra. Kierunki ochrony lasów oraz wzbogacanie ich walorów: 1. Ograniczenie przeznaczenia lasów i gruntów le śnych, zwłaszcza lasów ochronnych głównie do celów niezb ędnych dla rozwoju krajowej i wojewódzkiej infrastruktury technicznej i obronno ści. 2. Sukcesywne zalesienie gruntów marginalnych dla potrzeb produkcji rolniczej, zgodnie z granicami polno – leśnymi w planach miejscowych, z priorytetem gmin obj ętych Krajowym programem zwi ększenia lesisto ści Dąbrowa Biał., Suchowola, Goni ądz, Grajewo, Jedwabne, Radziłów, Trzcianne, Wizna, Lipsk i Sztabin oraz priorytetem potencjalnych korytarzy migracyjnych pomi ędzy dolin ą rzeki Biebrzy, a Puszcz ą Pisk ą i Knyszy ńsk ą. Kierunki ochrony przed hałasem, wibracjami i elektromagnetycznym promieniowaniem niejonizuj ącym, w tym: 1. Eliminowanie z terenów zamieszkałych ponadnormatywnych źródeł hałasu przemysłowego poprzez zmian ę technologii i urz ądze ń. 2. Ustalenie w studiach i planach miejscowych dopuszczalnych nat ęŜ eń hałasu dla terenów podlegaj ących szczególnej ochronie.

______166 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______3. Okre ślenie zasad i warunków lokalizacji nowej zabudowy, szczególnie w stosunku do: dróg krajowych i wojewódzkich, linii kolejowych, a tak Ŝe linii elektroenergetycznych wysokich napi ęć . 4. Zabezpieczenie zabudowy mieszkaniowej przed hałasem komunikacyjnym poprzez instalowanie zabezpiecze ń technicznych lub budow ę obwodnic. 5. Zachowanie odpowiednich stref ochronnych od linii WN, stacji elektroenergetycznych oraz urz ądze ń radiokomunikacji i radiolokacji. Kierunki ochrony środowiska kulturowego Na obszarze gmin dorzecza Biebrzy istniej ą liczne obiekty o warto ściach kulturowych, na które składaj ą si ę: układy urbanistyczne, zespoły i obiekty sakralne, dwory, budownictwo obronne, budynki u Ŝyteczno ści publicznej, domy i zagrody wiejskie, parki i cmentarze. Znaczna cz ęść w/w obiektów jest wpisana do rejestru zabytków i podlega szczególnej ochronie konserwatorskiej. Priorytetem ochrony i rewaloryzacji powinny by ć obj ęte zało Ŝenia historyczne o najwi ększej warto ści kulturowej i walorach turystycznych. Istnieje potrzeba opracowania studiów historyczno – kulturowych miejscowo ści nie posiadaj ących tych opracowa ń, lub opracowania nieaktualne oraz: 1. Ochrona przed zmianami historycznie ukształtowanych układów przestrzennych i tworzenie w nich nowych warto ści, w tym: - Biebrza ńskiego Parku Narodowego i jego strefy ochronnej wraz z sieci ą osadnicz ą małych miast, wiejsk ą sieci ą osadnicz ą i zabytkowymi obiektami sakralnymi, architektonicznymi, przemysłowymi; - Obszaru Chronionego Krajobrazu Pojezierza Rajgrodzkiego z zabytkowym układem przestrzennym Rajgrodu. 2. Ochrona i rewaloryzacja historycznych zało Ŝeń: - zabytkowych układów urbanistycznych miast: Knyszyn, Goni ądz, D ąbrowa Białostocka, Szczuczyn, Jedwabne, Rajgród; - zabytkowych układów przestrzennych jednostek wiejskich: Sidra, Nowy Dwór, Jasionówka, Korycin, Janów, W ąsosz, Radziłów; - zespołów dworsko – ogrodowych i parków: Jasionówka, Sikory, Bobra Wielka, Mikicin, Nie ćkowo, Słucz, Janczewo, Cisów, Opartowo, Wajdy, Kurejwa, B ęć kowo, Modzele, Jedwabne. 3. Ochrona i utrzymanie dobrego stanu technicznego i form historycznych obiektów zabytkowych i o warto ściach zabytkowych oraz stanowisk archeologicznych: - wszystkich zabytkowych obiektów sakralnych; - miejsc kultu religijnego: Ró Ŝanystok, Krypno, Krasnybór;

______167 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______- obiektów u Ŝyteczno ści publicznej: Szczuczyn, Grajewo, Komienna Nowa (dworzec kolejowy); - obiektów przemysłowych i techniki: Twierdza Osowiec (zespół architektury militarnej), Kanał Augustowski (południowy fragment), wiatraki i młyny na obszarach wiejskich; - grodzisk, kurhanów i licznych stanowisk archeologicznych. Kierunki rozwoju sieci osadniczej Z analizy dotychczasowego rozwoju systemu osadniczego wynika, Ŝe jego racjonalizacja wynika ć powinna z działa ń rozwojowych i modernizacyjnych mo Ŝliwych do zrealizowania w skali regionalnej i lokalnej. Podstawow ą zasad ą harmonizowania rozwoju osadnictwa b ędzie d ąŜ enie do likwidacji narastaj ących dysproporcji, zagro Ŝeń i barier rozwojowych. Pokonywanie tych barier oraz poprawa funkcjonalno ści układu osadniczego wi ąŜ e si ę głównie z mo Ŝliwo ściami rozbudowy infrastruktury technicznej, komunikacyjnej i pokonywania barier ekologicznych. Wymaga ć to b ędzie du Ŝych nakładów inwestycyjnych, szczególnie w zakresie infrastruktury technicznej i ochrony środowiska naturalnego. Dotychczasowy rozwój sieci osadniczej i przedstawione powy Ŝej uwagi daj ą podstaw ę do okre ślenia nast ępuj ącej hierarchii strukturalno – administracyjnej systemu sieci osadniczej obszaru w okresie perspektywicznym: I – powiatowe wielofunkcyjne o środki rozwoju, II – gminne wielofunkcyjne o środki rozwoju z funkcjami ponadlokalnymi, III – lokalne (gminne) o środki rozwoju, IV – jednostki osadnicze o wyspecjalizowanych funkcjach znaczenia ponadlokalnego: a) kultu religijnego, b) szkolnictwa średniego, c) turystyczno – wypoczynkowe i letniskowe, d) obsługi ruchu granicznego. V – jednostki o podstawowym programie usługowym, VI – wsie o funkcjach rolniczych. I. Grajewo, Mo ńki – powiatowe wielofunkcyjne o środki rozwoju koncentruj ące urz ądzenia w zakresie: edukacji, ochrony zdrowia, kultury, sportu, handlu oraz otoczenia biznesu. Dalsze podniesienie rangi tych miast wymaga ć b ędzie: 1. wzmocnienia bazy materialnej infrastruktury społecznej poprzez: • modernizacj ę i rozbudow ę bazy materialnej szkolnictwa średniego z pozyskaniem obiektów i terenów pod nowe inwestycje szkolne; • restrukturyzacj ę, modernizacj ę i rozbudow ę bazy lecznictwa zamkni ętego i otwartego, w tym równie Ŝ rozwój opieki socjalnej i pomocy społecznej;

______168 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______

• rozbudow ę oraz w miar ę potrzeb budow ę nowych placówek kultury; • utrzymanie oraz modernizacj ę i rozbudow ę bazy sportu i rekreacji, w tym modernizacj ę pływalni w Mo ńkach. 2. poprawy funkcjonalno ści systemu komunikacji poprzez budow ę obwodnic w ci ągu istniej ących dróg krajowych (Nr 61 w Grajewie i Nr 65 w Mo ńkach), budow ę bezkolizyjnych skrzy Ŝowa ń z lini ą kolejow ą Białystok – Ełk oraz przebudow ę ruchu wewn ątrzmiejskiego; 3. rozbudowy i budowy infrastruktury technicznej w zakresie kanalizacji, ciepłownictwa i elektroenergetyki; 4. wszelkich działa ń promuj ących i pobudzaj ących aktywno ść społeczn ą w zakresie rozwoju małych i średnich przedsi ębiorstw, w tym modernizacji i utrzymania istniej ących zakładów pracy; 5. wła ściwego zagospodarowania terenów przeznaczonych na cele wypoczynku świ ątecznego; 6. dalsze wzmocnienie funkcji obsługi ruchu turystycznego w Grajewie poprzez budow ę i rozbudow ę odpowiednich obiektów i urz ądze ń. II. Dąbrowa Białostocka, Goni ądz, Rajgród – gminne wielofunkcyjne o środki rozwoju z funkcjami ponadlokalnymi w zakresie lecznictwa specjalistycznego, szkolnictwa średniego, turystyki i wypoczynku o zasi ęgu regionalnym i ponadregionalnym. Zlokalizowane tutaj urz ądzenia usługowe i produkcyjne wymagaj ą modernizacji i rozbudowy. III. Lokalne (gminne) o środki rozwoju – pozostałe miasta: Szczuczyn, Knyszyn, Lipsk, Jedwabne, Suchowola oraz o środki wiejskie: Bargłów Ko ścielny, Sztabin, W ąsosz, Radziłów, Przytuły, Wizna, Trzcianne, Krypno, Ja świły, Jasionówka, Korycin, Janów, Sidra i Nowy Dwór – wymagaj ą wzmocnienia jako o środki aktywizacji gospodarczej. Pełnione funkcje lokalnych o środków obsługi ludno ści i rolnictwa wymagaj ą modernizacji istniej ących urz ądze ń. IV. Ośrodki o wyspecjalizowanych funkcjach znaczenia ponadlokalnego: 1. kultu religijnego – Ró Ŝanystok, Krypno, Krasnybór; 2. szkolnictwa średniego – Ró Ŝanystok, Wojewodzin, Nie ćkowo; 3. turystyczno – wypoczynkowe – m.in.: Dolistowo, Rybczyzna, Wo źnawie ś, Cisów, Góra, Ru ś, Burzyn, Nowiny Zdroje; 4. obsługi ruchu granicznego – Lipszczany, Chworo ściany. V i VI. Jednostki o funkcjach rolniczych i ewentualnie z funkcjami uzupełniaj ącymi – pozostałe wsie. Kierunki rozwoju infrastruktury transportowej:

______169 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______1.Dostosowania standardów technicznych dróg krajowych do ich klas funkcjonalnych i potrzeb krajowego i mi ędzynarodowego: a) droga ekspresowa Nr S 8 – „Via Baltica” w I europejskim korytarzu transportowym Warszawa – Białystok – Suwałki – Kowno. Dostosowywanie do parametrów drogi ekspresowej odbywa ć si ę b ędzie etapowo, w zale Ŝno ści od narastania ruchu i mo Ŝliwo ści finansowych. Koncepcje programowe budowy tej drogi przewiduj ą: • wzmocnienie nawierzchni jezdni do nacisku 115 kN/o ś, • drog ę jednojezdniow ą, a docelowo dwujezdniow ą, • obej ścia miejscowo ści: Korycin, Zagórze, Wysokie, Skindzierz, Nowa Chodorówka, Po świ ętne, Krzywa, Suchowola, Sztabin, • węzły drogowe w Wojtachach, Korycinie, Zagórzu, Drydze, Suchowoli, Sztabinie; • skrzy Ŝowania dwupoziomowe w: Krasnem Starym, Popiołówce, Korycinie, Kumiale, Chodorówce Starej, Gł ęboczy źnie, Grymi ączku, Ostrówku, Domuratach; • dwupoziomowe przejazdy do przepędu bydła i drogi serwisowe do obsługi ruchu lokalnego; • wzmocnienie istniej ących mostów; • adaptacj ę istniej ących i budow ę nowych miejsc obsługi podró Ŝnych (MOP) w: Korycinie, Popiołówce, Suchowoli, Sztabinie, Kamieniu. W celu omini ęcia Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszy ńskiej, docelowo zakłada si ę przebieg drogi ekspresowej Nr S 8 po nowej trasie z wykorzystaniem odcinka drogi wojewódzkiej Nr 671 na odcinku Knyszyn – Korycin. b) droga Nr 61 Warszawa – Łom Ŝa – Grajewo – Augustów wymaga dostosowania do parametrów klasy GP, w tym budowy obej ść miejscowo ści: Szczuczyna, Grajewa, Rajgrodu i Bargłowa Ko śc. Postuluje si ę podniesienia statusu funkcjonalnego drogi do parametrów drogi klasy S.

c) droga Nr 65 Gołdap – Grajewo – Białystok – Bobrowniki wymaga przebudowy do klasy G. 2. Dostosowanie standardów technicznych dróg wojewódzkich do ich klas i potrzeb ruchu, w tym: a) dostosowania dróg wojewódzkich do parametrów klasy G: • Nr 664 na odcinku Augustów – Lipsk – granica pa ństwa • Nr 670 na odcinku Suchowola – Dąbrowa Biał. – Nowy Dwór – granica pa ństwa z mo Ŝliwo ści ą podniesienia funkcji i klasy drogi

______170 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______

• Nr 671 Korycin – Knyszyn, w przypadku przebiegu na tym odcinku drogi Nr S 8 „Via Baltica”, docelowo do klasy S b) dostosowanie dróg wojewódzkich do parametrów klasy Z: • Nr 648 Nowogród – Stawiski – Przytuły • Nr 668 Łom Ŝa – Przytuły – Osowiec, z przebudow ą skrzy Ŝowania dróg koło wsi Janczewo (gm. Jedwabne) • Nr 670 na odcinku Osowiec – Goni ądz – Suchowola • Nr 671 na odcinku Korycin – Janów – Sokółka z budową obej ścia Janowa i nowych odcinków w rejonie w ęzła Korycin. Nie wyklucza si ę mo Ŝliwo ści podniesienia funkcji i klasy drogi z uwagi na ewentualne potrzeby mi ędzynarodowego ruchu tranzytowego • Nr 673 Lipsk – Dąbrowa Biał. – Sokółka 3. Dostosowanie infrastruktury kolejowej do mi ędzynarodowych i krajowych potrzeb przewozowych, co dotyczy linii magistralnej E 75 Warszawa – Białystok – Suwałki – granica pa ństwa w zakresie: • dostosowania do kursowania poci ągów w ruchu pasa Ŝerskim 160 km/h i towarowym 120 km/h przy nacisku 225 kN/o ś; • budowa drugiego toru i elektryfikacja; • budowa dwupoziomowych przeci ęć z trasami drogowymi. 4. Poprawa ruchu na granicy z Białorusi ą wymaga ewentualnej budowy nowych przej ść drogowych w zale Ŝno ści od porozumie ń mi ędzynarodowych: w Lipszczanach (droga Nr 664) i Chworo ścianach (droga Nr 670). Kierunki rozwoju systemów infrastruktury technicznej 1. Elektroenergetyka: • rozbudowa krajowego systemu energetycznego poprzez realizacj ę linii WN 400 kV GPZ „Narew” – GPZ Ełk przebiegaj ącej przez gminy: Wizna, Jedwabne, W ąsosz, Szczuczyn; • poprawa stanu technicznego istniej ącego systemu elektroenergetycznego poprzez modernizacj ę: - stacji RPZ w Mo ńkach i rozdzielni sieciowej RS w Szczuczynie, - odcinków linii WN 110 kV: Knyszyn – Mo ńki, Ełk 1 – Grajewo 2, Sokółka – Dąbrowa Biał., D ąbrowa Biał. – Augustów. 2. Ciepłownictwo: a) poprawa sprawno ści technicznej i efektywno ści ekonomicznej poprzez: • zmniejszenie strat cieplnych w istniej ących sieciach i urz ądzeniach,

______171 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______

• dostosowanie źródeł ciepła do przewidywanego zapotrzebowania i wybór efektywnych technologii, • odchodzenie od budowy źródeł o du Ŝej mocy na rzecz mniejszych źródeł ciepła lokalizowanych bli Ŝej odbiorców; b) ekologizacja systemów ciepłowniczych poprzez: • zmniejszenie uci ąŜ liwo ści istniej ących urz ądze ń, • wprowadzenie na szersz ą skal ę proekologicznych no śników energetycznych, • zmniejszenie zu Ŝycia energii cieplnej przez odbiorców (np. termorenowacja budynków); c) rozwój energetyki odnawialnej poprzez: • wdra Ŝanie technologii energetycznych w oparciu o źródła odnawialne, • wykorzystanie istniej ących źródeł energii odnawialnej tj.: biomasy, biogazu, energii wiatrowej, wodnej i słonecznej; 3. Telekomunikacja: a) modernizacja i rozbudowa infrastruktury telekomunikacyjnej, co b ędzie wymaga ć: • utrzymania istniej ących urz ądze ń w dobrym stanie technicznym, • budow ę nowych poł ącze ń światłowodowych, • dalszego rozwoju telefonii komórkowej i budowy stacji bazowych, b) tworzenie systemu ł ączno ści teleinformatycznej dla potrzeb struktur administracji publicznej c) rozwój teleinformatyki dla potrzeb systemów transportowych. Wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich Dominuj ącą pozycj ę w strukturze tych obszarów zajmuje rolnictwo. Głównym kierunkiem rozwoju rolnictwa na tym obszarze b ędzie trwały rozwój zrównowa Ŝony uwzgl ędniaj ący ład ekonomiczny, społeczny, ekologiczny i przestrzenny. Podstawowym celem tego rozwoju jest potrzeba restrukturyzacji rolnictwa i obszarów wiejskich, co oznacza ć b ędzie: Racjonalne zagospodarowanie rolniczej przestrzeni produkcyjnej oraz poprawa jej jako ści poprzez: • tworzenie warunków do rozwoju rolnictwa zrównowa Ŝonego uwzgl ędniaj ącego przydatno ść zró Ŝnicowanej warto ści rolniczej przestrzeni produkcyjnej – od preferowania rozwoju gospodarstw specjalistycznych i specjalizacji produkcji w kierunku jej intensyfikacji (rejony: moniecko – dąbrowski i bargłowski) do ekstensyfikacji produkcji rolnej, a nawet jej zaniechanie poprzez zalesienie gruntów marginalnych;

______172 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______

• tworzenie preferencji do rozwoju produkcji rolnej metodami ekologicznymi na obszarach obj ętych europejskim programem ochrony środowiska NATURA 2000, w szczególno ści Biebrza ńskiego Parku Narodowego i Puszczy Knyszy ńskiej, tworzenie warunków do uprawy ziół na tym terenie, a tak Ŝe wspieranie dalszego rozwoju agroturystyki; • tworzenie warunków do specjalizacji produkcji rolnej na potrzeby rynku Ŝywno ściowego i przetwórstwa na terenach maj ących ju Ŝ ukształtowane predyspozycje, m.in.: produkcji ziemniaków konsumpcyjnych w rejonie Grajewa, Moniek i D ąbrowy Biał., uprawy truskawek i porzeczek w rejonie Korycina i Suchowoli; • działania na rzecz poprawy struktury gospodarstw rolnych oraz wzrostu ich efektywno ści poprzez realizacj ę programu scale ń i wymian gruntów, popraw ę stosunków wodnych, budow ę zbiorników małej retencji i dróg rolniczych; • realizacj ę programu zwi ększenia lesisto ści, szczególnie poprzez zalesienia gruntów marginalnych. Rozwój i unowocze śnienie przemysłu rolno – spo Ŝywczego, usług rolniczych i instytucji otoczenia rolnictwa poprzez: • modernizacj ę istniej ących zakładów przetwórstwa rolno – spo Ŝywczego oraz budow ę nowych, w szczególno ści przetwarzaj ących surowce ekologiczne; • tworzenie warunków do wielofunkcyjnego rozwoju wsi poprzez wspieranie inicjatyw tworz ących nowe miejsca pracy, tak Ŝe poza rolnictwem; • wspieranie działa ń na rzecz tworzenia grup producentów rolnych, rozwój doradztwa rolniczego, promocji produktów oraz marketingu; • rozwój systemu otoczenia rolnictwa usprawniaj ącego warunki zaopatrzenia i zbytu produkcji rolnej oraz obsługi finansowej gospodarstw rolnych. Kierunki rozwoju gospodarki le śnej to: • utrzymanie funkcji ekologicznych lasów zapewniaj ących: stabilizacj ę warunków wodnych, ochron ę gleb przed erozj ą, kształtowanie klimatu lokalnego, tworzenie warunków do zachowania potencjału biologicznego ekosystemów, a tak Ŝe lepsze warunki zdrowia i Ŝycia ludno ści oraz produkcji rolniczej; • produkcja surowca drzewnego, niedrzewnych u Ŝytków pozyskiwanych z lasu i gospodarki łowieckiej. Głównym u Ŝytkownikiem wewn ętrznym stwarzaj ącym popyt lokalny na drewno mo Ŝe by ć dynamicznie rozwijane budownictwo rekreacyjne, zapewniaj ąc w ten sposób miejsca pracy w sferze bezpo średniego pozysku surowca, jego przetwórstwa oraz obsługi gospodarki turystycznej; • prowadzenie szerokiej akcji zalesie ń gruntów marginalnych, co stworzy ć mo Ŝe znaczny popyt na sił ę robocz ą i równocze śnie źródło dochodów dla gospodarstw rolnych, dysponuj ących nadwy Ŝkami zasobów pracy.

______173 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______Rozwój zagospodarowania turystycznego poprzez nast ępuj ące formy wypoczynku i rekreacji: • wypoczynek pobytowy (sezonowy i całoroczny) w o środkach wypoczynkowych, zespołach domków letniskowych, campingach i polach namiotowych, powi ązany z rekreacj ą i sportami wodnymi – głównie na Pojezierzu Rajgrodzkim, w dolinie Biebrzy i na obrze Ŝach Puszczy Knyszy ńskiej; • wypoczynek świ ąteczny (krótkoterminowy), który b ędzie mógł si ę rozwija ć szczególnie na wyznaczonych w planach zagospodarowania przestrzennego terenach pól namiotowych, campingów, o środków sportów wodnych głównie w strefach brzegowych: Jez. Rajgrodzkiego, Jez. Dre ństwo, Jez. Toczyłowo, rzek: Narwi, Biebrzy, Ełku, Kumiałki, Wissy, Brzozówki, Sidry; • turystyka kwalifikowana, specjalistyczna i krajoznawcza obejmuj ąca mi ędzy innymi: wędkarstwo, my ślistwo, Ŝeglarstwo i kajakarstwo, turystyk ę motorow ą i w ędrówk ę (piesz ą i rowerow ą), która mo Ŝe by ć rozwijana na całym obszarze z uwzgl ędnieniem specyfiki poszczególnych gmin; • turystyka edukacyjna i naukowo – badawcza zwi ązana głównie z Biebrza ńskim Parkiem Narodowym; • agroturystyka.

STREFY ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO DELIMITACJA STREF Koncepcja stref zagospodarowania przestrzennego obszaru gmin dorzecza Biebrzy nawi ązuje do wcze śniejszych opracowa ń planistycznych dotycz ących województwa podlaskiego 3,4. W opracowaniach tych, na obszarze województwa wydzielono cztery obszary funkcjonalne: centralny, północny, południowy i zachodni. Wydzielenie obszarów funkcjonalnych umo Ŝliwiła kompleksowa analiza uwarunkowa ń rozwoju regionu w głównych elementach zagospodarowania przestrzennego: 1. problematyki środowiska przyrodniczego; 2. problematyki społeczno-gospodarczej; 3. problematyki kształtowania sieci osadniczej; 4. problematyki ochrony środowiska kulturowego; 5. problematyki rozwoju infrastruktury technicznej.

3 „Strategia rozwoju województwa podlaskiego do roku 2010”, Zarz ąd Województwa Podlaskiego, 2002 r. 4 „Plan zagospodarowania przestrzennego województwa podlaskiego – uwarunkowania”, Zarz ąd Województwa Podlaskiego, 2002 r.

______174 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______Tak przeprowadzona analiza zagospodarowania w układzie obszarowym, w ęzłowym i liniowym pozwoliła na wyodr ębnienie obszarów o podobnych uwarunkowaniach rozwoju. Dla poszczególnych obszarów tworz ących struktur ę funkcjonalno-przestrzenn ą ustalone zostały preferencje funkcjonalne oraz zró Ŝnicowane zasady zagospodarowania i odmienne zasady polityki przestrzennej. W obr ębie obszaru gmin dorzecza Biebrzy wyró Ŝniono trzy strefy zagospodarowania przestrzennego wchodz ące w skład ró Ŝnych obszarów funkcjonalnych województwa podlaskiego, przy czym za granic ę stref uznano granice administracyjne gmin 5: • strefa północna – gminy: Bargłów Ko ścielny, Lipsk i Sztabin (fragment północnego obszaru funkcjonalnego województwa); • strefa zachodnia – powiat grajewski oraz gminy: Jedwabne, Przytuły i Wizna (fragment zachodniego obszaru funkcjonalnego województwa); • strefa południowa – powiat moniecki oraz gminy pow. sokólskiego: D ąbrowa Białostocka, Suchowola, Janów, Korycin, Nowy Dwór oraz Sidra (fragment centralnego obszaru funkcjonalnego województwa). Strefa północna Strefa północna zajmuje obszar 734 km 2, tj. 16 % powierzchni gmin dorzecza Biebrzy. Swoim zasi ęgiem obejmuje trzy gminy powiatu augustowskiego: Bargłów Ko ścielny, Lipsk i Sztabin, które zamieszkuje 18,0 tys. osób. Głównym o środkiem usługowym tej strefy jest miasto Augustów – powiatowy wielofunkcyjny o środek rozwoju, le Ŝą cy ju Ŝ poza granic ą opracowania. Miejskie i gminne o środki rozwoju, to: miasto Lipsk oraz dwa o środki wiejskie Bargłów Ko ścielny i Sztabin. Lipsk posiada potencjalne mo Ŝliwo ści pełnienia funkcji obsługi ruchu granicznego i turystycznego zwi ązanego z Biebrza ńskim Parkiem Narodowym i Puszcz ą Augustowsk ą. Wiejskie o środki gminne pełni ą funkcje usługowe o znaczeniu lokalnym i regionalnym w odniesieniu do turystyki. Walory środowiska przyrodniczego strefy północnej s ą bardzo wysokie ze wzgl ędu na obj ęcie ochron ą prawn ą znacznej cz ęś ci strefy w formie Biebrza ńskiego Parku Narodowego, obszarów chronionego krajobrazu, a tak Ŝe wyznaczenie projektowanego transgranicznego obszaru chronionego oraz bogactwo florystyczne, faunistyczne i krajobrazowe kompleksu Puszczy Augustowskiej oraz jezior południowo – wschodniej cz ęś ci Pojezierza Rajgrodzkiego. Walory przyrodnicze i ekonomiczno – społeczne stanowi ą o mo Ŝliwo ściach wielofunkcyjnego rozwoju strefy. Obszar charakteryzuje du Ŝy udział obszarów prawnie chronionych (68,3 % ogólnej powierzchni) i zró Ŝnicowana jako ść rolniczej przestrzeni produkcyjnej. Wschodnia cz ęść strefy odznacza si ę nisk ą jako ści ą, natomiast cz ęść zachodni ą (gm. Bargłów Ko ścielny) cechuje wysoka jako ść rolniczej przestrzeni produkcyjnej.

5 Podział obszaru gmin dorzecza Biebrzy na strefy zagospodarowania przestrzennego przedstawiono na zał ączonej mapie

______175 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______

______176 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______

Du Ŝy udział trwałych u Ŝytków zielonych decyduje o preferencjach rozwoju hodowli bydła. W produkcji ro ślinnej dominuje uprawa zbó Ŝ, głównie na potrzeby produkcji zwierz ęcej. Turystyka na tym obszarze pełni wa Ŝną funkcj ę gospodarcz ą i jej ranga systematycznie ro śnie. W strefie północnej wyró Ŝnia si ę nast ępuj ące rejony przyrodnicze posiadaj ące korzystne warunki do rozwoju turystyki i wypoczynku: • północna cz ęść doliny Biebrzy z fragmentem Biebrza ńskiego Parku Narodowego; • wschodnia cz ęść rejonu jezior Rajgrodzkich. Na obszarze BPN rozwija si ę turystyka edukacyjna oraz prowadzone s ą badania naukowo – dydaktyczne o znaczeniu mi ędzynarodowym. Rzeka Biebrza jest ponadto atrakcyjnym szlakiem kajakowym. Rejon jezior Rajgrodzkich jest predystynowany do rozwoju wypoczynku pobytowego, nie posiada jednak odpowiedniej bazy turystyczno – wypoczynkowej. Analiza uwarunkowa ń i problemów wyst ępuj ących w strefie północnej pozwoliła na okre ślenie rezerw do dalszego rozwoju obszaru oraz wyst ępuj ących preferencji, barier i ogranicze ń. Podstawowe ograniczenia i bariery rozwoju gospodarczego wynikaj ą z nast ępuj ących uwarunkowa ń: • syndrom peryferyjno ści, przejawiaj ący si ę niskim poziomem warunków Ŝycia, niskimi dochodami ludno ści, mał ą aktywno ści ą gospodarcz ą, znacznym bezrobociem, odpływem ludno ści, zwłaszcza kadr wykwalifikowanych i młodzie Ŝy; • niedostateczne wyposa Ŝenie w usługi o znaczeniu regionalnym i lokalnym; • niezadowalaj ący poziom wyposa Ŝenia w obiekty obsługi ruchu turystycznego i wypoczynkowego; • brak obwodnic miejscowo ści Sztabin i Bargłów Ko ścielny; • niskie parametry techniczne dróg krajowych i wojewódzkich oraz niedostatek zaplecza technicznego motoryzacji; • niedoinwestowanie w infrastrukturze technicznej, głównie w gospodarce wodno–ściekowej i gospodarce odpadami; • brak gazu przewodowego. Główne szanse o Ŝywienia gospodarczego, to: • transeuropejskie powi ązania transportowe wynikaj ące z przygranicznego i tranzytowego poło Ŝenia strefy; • obszary o wysokich walorach środowiska przyrodniczego, stwarzaj ące mo Ŝliwo ść rozwoju ró Ŝnorodnych form turystyki i wypoczynku; • bogate dziedzictwo kulturowe i tradycje historyczne; • szlak wodny rzeki Biebrzy;

______177 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______

• stosunkowo dobrze rozwini ęta infrastruktura telekomunikacyjna i dynamiczny rozwój telefonii komórkowej. Strefa zachodnia Strefa zajmuje powierzchni ę 1 331 km 2, tj. 29 % obszaru dorzecza Biebrzy. W jej skład wchodz ą: 1 gmina miejska, 3 gminy miejsko – wiejskie i 5 gmin wiejskich, nale Ŝą ce do powiatu grajewskiego (w cało ści) i powiatu łom Ŝyńskiego (3 gminy). Liczba mieszka ńców strefy na koniec 2000 r. wynosiła 64,3 tys. osób, co stanowiło 39 % ogólnego zaludnienia gmin biebrza ńskich. Rolnictwo odgrywa główn ą rol ę w strukturze gospodarczej strefy, mimo Ŝe warunki przyrodnicze do produkcji rolnej s ą niezbyt korzystne. Ogólny wska źnik jako ści rolniczej przestrzeni produkcyjnej wynosi tylko 51 punktów i jest o około 4 punkty ni Ŝszy od średniego poziomu w województwie. Ze wzgl ędu na uwarunkowania przyrodnicze i dominuj ące kierunki produkcji rolnej w strefie zachodniej wyodr ębniono dwa rejony rolniczo – ekonomiczne: • Rejon I – obejmuj ący cz ęść poło Ŝon ą w Biebrza ńskim Parku Narodowym (gminy: Grajewo, Radziłów i Rajgród), gdzie niska jako ść rolniczej przestrzeni i du Ŝy udział uŜytków zielonych sprzyjaj ą prowadzeniu hodowli bydła, rozwojowi rolnictwa ekologicznego oraz agroturystyki; • Rejon II – obejmuj ący pozostałe gminy o nieco wy Ŝszej jako ści gleb i du Ŝym udziale gruntów ornych stwarzaj ące dobre warunki do hodowli trzody chlewnej i uprawy ziemniaków. Produkty rolnicze przetwarzane s ą w dobrze rozwini ętych zakładach przetwórstwa rolno – spo Ŝywczego. Dominuje przetwórstwo mleka i zbó Ŝ. Spółdzielnia mleczarska „Mlekpol” w Grajewie jest najwi ększym zakładem tej bran Ŝy w Polsce. Dobrze rozwini ęty jest przemysł drzewny z wiod ącym w rejonie Zakładem Płyt Wiórowych w Grajewie oraz drobnymi zakładami meblarskimi i tartakami, wyst ępuj ącymi w wi ększo ści gmin. Strefa jest niezbyt zasobna w surowce mineralne. Wyst ępuj ą tu jedynie zło Ŝa piasków, Ŝwirów i kruszywa naturalnego w rejonie Grajewa, W ąsosza i Jedwabnego. Omawiany obszar dysponuje zasobami umo Ŝliwiaj ącymi rozwój funkcji turystycznej. Zró Ŝnicowane zasoby środowiska przyrodniczego oraz istniej ące formy zainwestowania turystycznego pozwalaj ą na wyró Ŝnienie dwóch rejonów turystycznych: • Rejon Rajgrodzki, obejmuj ący Jezioro Rajgrodzkie i Jezioro Dre ństwo wraz z terenami przyległymi, w du Ŝej cz ęś ci pokryty lasami o du Ŝej atrakcyjno ści szczególnie dla wypoczynku pobytowego i turystyki. O środkiem obsługi jest miasto Rajgród. • Rejon Biebrza ński obejmuj ący północn ą cz ęść BPN z kompleksem torfowisk niskich. Specyfik ę rejonu tworz ą unikalne w skali europejskiej warto ści ekologiczne o du Ŝym znaczeniu poznawczym i naukowym. Form ą u Ŝytkowania turystycznego jest turystyka

______178 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______kwalifikowana o charakterze dydaktycznym, a w strefie ochronnej - turystyka krajoznawcza i specyficzna o zasi ęgu krajowym i mi ędzynarodowym. W granicach strefy znajduj ą si ę nast ępuj ące obszary ochrony przyrody: • cz ęść Biebrza ńskiego Parku Narodowego (6 647 ha); • fragment Łom Ŝyńskiego Parku Krajobrazowego Doliny Narwi w gminie Wizna (pow. 647 ha); • obszar chronionego krajobrazu Pojezierza Rajgrodzkiego. Obszar strefy powi ązany jest z układem dróg krajowych, przez drog ę nr 61 Warszawa – Łom Ŝa – Grajewo – Augustów oraz drog ę nr 65 Bobrowniki – Białystok – Ełk – Gołdap. Układ dróg wojewódzkich jest słabo rozwini ęty i obejmuje drog ę nr 668 Osowiec – Radzłów – Przytuły – Jedwabne – Łom Ŝa i drog ę nr 648 Przytuły – Stawiski – Nowogród. Drogi krajowe i wojewódzkie w okresie letnim obci ąŜ one s ą du Ŝym ruchem, głownie w celach turystycznych. Droga nr 61 w przeci ągu całego roku obsługuje dodatkowo stale wzrastaj ący ruch pojazdów ci ęŜ arowych. Przez teren strefy przebiega pierwszorz ędna, zelektryfikowana linia kolejowa relacji Białystok – Ełk – Olsztyn. Struktur ę funkcjonaln ą sieci osadniczej strefy tworz ą: • Grajewo – powiatowy wielofunkcyjny o środek rozwoju, posiadaj ący korzystne warunki do kształtowania infrastruktury i obsługi ruchu tranzytowego oraz lokalizacji małych i średnich przedsi ębiorstw. Rozwojowi miasta sprzyjaj ą: bardzo dobra dost ępno ść komunikacyjna (skrzy Ŝowanie dróg krajowych nr 61 i nr 65, przebieg linii kolejowej Białystok – Ełk), s ąsiedztwo BPN, przebieg krajowego szlaku turystycznego Warszawa – Augustów – Pojezierze Suwalskie, dobrze rozwini ęta baza produkcyjna (przetwórstwo mleka i zbó Ŝ, przemysł drzewny) oraz rezerwy gruntów komunalnych. • Miejskie i gminne o środki rozwoju to: 3 miasta (Rajgród, Szczuczyn i Jedwabne) oraz 5 wiejskich o środków gminnych. Miasto Rajgród obok funkcji typowych dla o środka gminnego z zakresu usług u Ŝyteczno ści publicznej, pełni dodatkowe funkcje zwi ązane z obsług ą turystyki. Podstawowe ograniczenia i bariery rozwoju gospodarczego wynikaj ą z nast ępuj ących uwarunkowa ń: • wysoki re Ŝim gospodarowania na terenach obj ętych prawn ą ochron ą przyrody (Biebrza ński Park Narodowy, Łom Ŝyński Park Krajobrazowy Doliny Narwi); • stosunkowo niska jako ść rolniczej przestrzeni produkcyjnej; • nieopłacalno ść produkcji rolnej oraz trudno ści ze zbytem produkcji; • małe zainteresowanie rolników rozwojem produkcji ekologicznej; • depresja gospodarcza spowodowana ubo Ŝeniem społecze ństwa i wysok ą stop ą bezrobocia;

______179 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______

• niedoinwestowanie bazy turystycznej, wymagaj ącej podniesienia standardu świadczonych usług; • niedostateczne parametry dróg krajowych i wojewódzkich, kolizyjne przebiegi dróg krajowych nr 61 i 65 oraz brak obwodnic (Grajewo, Szczuczyn, Rajgród) lub izolowanych tras tranzytowych; • brak dost ępu do gazu przewodowego; • konieczno ść przeprowadzenia remontów i modernizacji sieci elektroenergetycznej zwłaszcza na terenach wiejskich; • brak uporz ądkowanej gospodarki ściekowej i gospodarki odpadami na terenach wiejskich. Główne szanse rozwoju gospodarczego strefy: • stosunkowo du Ŝa baza surowcowa dla rozwoju lokalnego przetwórstwa rolno- spo Ŝywczego; • niski poziom zanieczyszczenia gleb stwarzaj ący mo Ŝliwo ść rozwoju rolnictwa ekologicznego; • wysokie walory środowiska przyrodniczego doliny Biebrzy i Narwi, Pojezierza Rajgrodzkiego oraz walory krajobrazu kulturowego stwarzaj ący mo Ŝliwo ść rozwoju funkcji turystycznej; • du Ŝe zasoby siły roboczej wynikaj ące z istniej ącego bezrobocia oraz struktury wiekowej ludno ści. Strefa południowa Strefa południowa zajmuje powierzchni ę 2 525 km 2, tj. 55 % obszaru gmin dorzecza Biebrzy. W jej skład wchodzi 5 gmin miejsko – wiejskich oraz 8 gmin wiejskich nale Ŝą cych do powiatów: monieckiego (w cało ści) i sokólskiego (6 gmin). Zaludnienie strefy na koniec 2000 r. wynosiło 82,6 tys. osób, tj. 50 % ogółu ludno ści dorzecza Biebrzy. Głównymi ośrodkami osadniczymi strefy s ą: Mo ńki – powiatowy środek rozwoju i Dąbrowa Białostocka pełni ąca funkcj ę o środka ponadlokalnego. Mo ńki – miasto powiatowe, którego główne szanse rozwoju stanowi ą: poło Ŝenie w ci ągu drogi krajowej nr 65 Bobrowniki – Ełk – Gołdap i zelektryfikowanej linii kolejowej Białystok – Ełk – Olsztyn, s ąsiedztwo Biebrza ńskiego Parku Narodowego oraz istniej ące zakłady przetwórcze przemysłu spo Ŝywczego z własnym zapleczem surowcowym. Dąbrowa Białostocka pełni funkcj ę o środka ponadlokalnego obsługi obszaru północnej cz ęś ci powiatu sokólskiego. Wyposa Ŝona jest w usługi ponadgminne z zakresu szkolnictwa, ochrony zdrowia i administracji. Charakteryzuje si ę równie Ŝ dobrze rozwini ętym sektorem produkcyjnym.

______180 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______Miejskie i gminne o środki stanowi ą: 3 miasta (Goni ądz, Knyszyn i Suchowola) oraz 8 wiejskich siedzib gmin (Trzcianne, Krypno, Ja świły, Jasionówka, Korycin, Janów, Nowy Dwór i Sidra). Niektóre o środki gminne pełni ą funkcje o znaczeniu regionalnym: • Goni ądz i Trzcianne w zakresie obsługi krajowego i mi ędzynarodowego ruchu turystycznego zwi ązanego z Biebrza ńskim Parkiem Narodowym; • Knyszyn w zakresie ochrony zdrowia; • Krypno i Ró Ŝanystok (o środek podgminny) w zakresie obsługi miejsc kultu religijnego. Stref ę południow ą charakteryzuj ą zró Ŝnicowane warunki produkcji rolnej. Grunty o najlepszych jako ściowo glebach wyst ępuj ą w środkowym pasie strefy, od gminy Krypno przez Ja świły do gminy D ąbrowa Białostocka, za ś najsłabsze gleby w dwóch gminach Kotliny Biebrza ńskiej (Trzcianne i Goni ądz). Najwi ększy udział ł ąk i pastwisk w powierzchni u Ŝytków rolnych maj ą gminy Goni ądz, Trzcianne, Krypno i Suchowola. Uwzgl ędniaj ąc uwarunkowania przyrodnicze i dominuj ący kierunek produkcji rolnej wyodr ębniono trzy rejony ekonomiczno – rolnicze: • Rejon I – obejmuj ący cz ęść strefy poło Ŝony w BPN (gm. Trzcianne i Goni ądz) o niskiej jako ści gleb i niskim wska źniku rolniczej przestrzeni produkcyjnej (poni Ŝej 50 pkt). W strukturze zasiewów znacz ący udział zajmuj ą ziemniaki. Du Ŝy udział uŜytków zielonych sprzyja prowadzeniu hodowli bydła. • Rejon II – obejmuj ący przewa Ŝaj ąc cz ęść strefy charakteryzuje si ę stosunkowo dobr ą jako ści ą gleb. Oprócz tradycyjnej uprawy zbó Ŝ, dobrze rozwini ęta jest uprawa ro ślin pastewnych oraz rzepaku i tytoniu. W gminach Korycin i Suchowola wyst ępuje w znacz ącej skali uprawa truskawek i porzeczek. W produkcji zwierz ęcej dominuje chów trzody chlewnej.

• Rejon III – zlokalizowany jest wzdłu Ŝ wschodniej granicy pa ństwa i obejmuje gminy Nowy Dwór i Sidra. Charakteryzuje si ę ni Ŝsz ą jako ści ą gleb, na których dominuje uprawa zbó Ŝ podstawowych. Hodowla bydła i trzody chlewnej stanowi uzupełniaj ący kierunek produkcji rolnej. W granicach strefy znajduj ą si ę nast ępuj ące obszary prawnie chronione. • najwi ększa cz ęść Biebrza ńskiego Parku Narodowego (44 973 ha, tj. 75 % ogólnej powierzchni Parku); • cz ęść Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszy ńskiej (4 330 ha); • obszar chronionego krajobrazu doliny Narwi (300 ha). Turystyka w strefie południowej jest funkcj ą uzupełniaj ącą w stosunku do rolnictwa. Analiza zasobów oraz uwarunkowa ń wskazuje, Ŝe w niektórych cz ęś ciach obszaru istniej ą

______181 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______dobre warunki do rozwoju turystyki poznawczej, wypoczynku i agroturystyki. Do najwa Ŝniejszych czynników decyduj ących o tych predyspozycjach mo Ŝna zaliczy ć: • bogate zasoby przyrodnicze i rekreacyjne, na które składaj ą si ę: unikalne w skali Europy tereny bagienne Biebrzy, du Ŝa lesisto ść (fragment Puszczy Knyszy ńskiej w gminie Knyszyn i Janów), urozmaicona rze źba terenu (Wzgórza Sokólskie) oraz wody otwarte rzek Biebrzy i Narwi; • dobrze zachowane, bogate i zró Ŝnicowane środowisko dziedzictwa kulturowego (Goni ądz, Knyszyn, Osowiec Twierdza, Ró Ŝanystok). Potencjał przemysłowy, obejmuj ący przede wszystkim zakłady przetwórstwa rolno – spo Ŝywczego, skupiony jest w Mo ńkach, D ąbrowie Białostockiej i niektórych mniejszych ośrodkach miejskich. Surowce mineralne wyst ępuj ą w kilku punktach strefy: • kruszywa naturalne, piaski i Ŝwiry – w okolicach Sidry i Moniek; • surowce ilaste w gminie D ąbrowa Białostocka. Powi ązanie komunikacyjne drogowe i kolejowe o znaczeniu mi ędzynarodowym wi ąŜą ce Polsk ę z Litw ą, Rosj ą i krajami bałtyckimi przebiegaj ą przez stref ę w ci ągu drogi ekspresowej nr S 8 Warszawa – Białystok – Suwałki – Kowno – Helsinki i drogi krajowej nr 65 Bobrowniki – Białystok – Gołdap. Powi ązanie z krajowym i europejskim układem kolejowym zapewnia jednotorowa linia kolejowa relacji Sokółka – Suwałki – Trakiszki. Ograniczenia i bariery rozwoju gospodarczego w strefie południowej wynikaj ą z nast ępuj ących uwarunkowa ń: • niektóre gminy, w szczególno ści przygraniczne, charakteryzuj ą si ę wyst ępowaniem niekorzystnych zjawisk demograficznych, tj.: nasilonym procesem depopulacji, niekorzystn ą struktur ą wieku, świadcz ącą o post ępuj ącym procesie starzenia si ę ludno ści; • ograniczenia wynikaj ące z zakazów i nakazów okre ślonych w aktach prawnych ustanawiaj ących Biebrza ński Park Narodowy, Park Krajobrazowy Puszczy Knyszy ńskiej oraz obszar chronionego krajobrazu doliny Narwi; • ograniczenia w zakresie u Ŝytkowania gruntów i korzystania z wody na obszarze Głównego Zbiornika Wód Podziemnych w dolinie rzeki Biebrzy; • niedoinwestowanie bazy turystycznej oraz brak warunków infrastrukturalnych do organizacji bazy turystycznej na obszarach atrakcyjnych pod wzgl ędem przyrodniczym i kulturowym; • niedostateczne parametry dróg krajowych nr 8 i nr 65 oraz dróg wojewódzkich; • nakładanie si ę ruchu tranzytowego na drogach krajowych i ruchu wewn ętrznego w miastach: Mo ńki i Suchowola;

______182 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______

• niski standard linii kolejowej Sokółka – Trakiszki, przebiegaj ącej w ci ągu korytarza kolejowego Rail Baltica; • brak sieci gazownictwa przewodowego. Szansami o Ŝywienia gospodarczego s ą: • powi ązania europejskie wynikaj ące z przygranicznego i tranzytowego poło Ŝenia strefy; • do ść dobre gleby w wi ększo ści gmin stwarzaj ące warunki do rozwoju rolnictwa, w tym rolnictwa ekologicznego; • mo Ŝliwo ści wykorzystania udokumentowanych zasobów surowców mineralnych do rozwoju budownictwa i przemysłu materiałów budowlanych; • dobre warunki do rozwoju turystyki i wypoczynku, w tym równie Ŝ agroturystyki na bazie walorów przyrodniczych doliny Biebrzy i Narwi oraz kompleksu le śnego Puszczy Knyszy ńskiej i zachowanych fragmentów dawnej Puszczy Nowodworskiej; • drogi krajowe, wojewódzkie i powiatowe oraz dwie linie kolejowe zapewniaj ące dogodne poł ączenia komunikacyjne wi ększo ści miejscowo ści strefy z całym krajem.

OGÓLNE ZASADY DELIMITACJI PODSTREF ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO W GMINACH Wyodr ębnione powy Ŝej strefy zagospodarowania przestrzennego gmin dorzecza Biebrzy dostosowane s ą do podziału administracyjnego w układzie gminnym. Podział taki przyj ęto za opracowaniami o charakterze ponadlokalnym, jednak jest on niewystarczaj ący dla wyznaczenia stref funkcjonalnych na poziomie lokalnym oraz określenia preferencji rozwojowych poszczególnych fragmentów gmin. W obr ębie wydzielonych stref wyst ępuj ą obszary o ró Ŝnorodnym sposobie u Ŝytkowania, zró Ŝnicowanej jako ści środowiska przyrodniczego i kulturowego, a tak Ŝe ró Ŝnych tendencjach i mo Ŝliwo ściach rozwoju nowych funkcji. Pomimo, i Ŝ w poszczególnych gminach wyst ępuj ą obszary, na których rozwija ć si ę mog ą podobne funkcje, to jednak warunki ich rozwoju s ą odmienne. St ąd te Ŝ przy opracowywaniu koncepcji stref zagospodarowania przestrzennego dla poszczególnych gmin, oprócz wskazania obszarów optymalnych dla rozwoju poszczególnych funkcji, niezb ędne jest okre ślenie form oraz stopnia intensywno ści rozwoju tych funkcji oraz szczegółowych zasad polityki przestrzennej w odniesieniu do nich. Zwa Ŝaj ąc na powy Ŝsze, na wst ępie zało Ŝono, Ŝe na terenie poszczególnych gmin zostan ą wydzielone i scharakteryzowane nast ępuj ące podstrefy: • I Podstrefa systemu przyrodniczego: - obszary obj ęte ochron ą prawn ą (parki narodowe i krajobrazowe: Biebrza ński Park Narodowy, Park Krajobrazowy Puszczy Knyszy ńskiej, Łom Ŝyński Park Krajobrazowy Doliny Narwi oraz obszary chronionego krajobrazu: Puszczy Augustowskiej, Pojezierza Rajgrodzkiego i Doliny Narwi);

______183 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______- doliny mniejszych rzek (dopływów Biebrzy i Narwi); - kompleksy le śne, sie ć drobnoprzestrzennych obszarów le śnych oraz obszary preferowane do zalesienia; • II Podstrefa rozwoju rolniczej przestrzeni produkcyjnej: - obszary o najlepszych warunkach agrotechnicznych; - obszary ekstensywnej gospodarki rolnej; - obszary preferowanego rozwoju rolnictwa ekologicznego i agroturystyki; • III Podstrefa osadnictwa i urbanizacji: - obszary osadnictwa oraz rozwoju wielofunkcyjnego; - korytarze infrastrukturalne, w tym obszary zwi ązane z obsług ą komunikacyjn ą; - obszary powierzchniowej eksploatacji surowców mineralnych; - IV Podstrefa usług turystyczno – wypoczynkowych; - obszary budownictwa letniskowego; - obszary niekubaturowego zainwestowania turystycznego. Wymienione wy Ŝej podstrefy nie stanowi ą katalogu zamkni ętego, oznacza to, Ŝe w trakcie prac studialnych nad koncepcj ą stref przestrzennych wykaz ten mo Ŝe ulec rozszerzeniu, je śli na tak ą konieczno ść wskazywa ć b ędzie szczegółowa analiza uwarunkowa ń rozwoju gminy. Przedstawiony modelowy system podstref funkcjonalno – przestrzennych w odniesieniu do konkretnej przestrzeni geograficzno – przyrodniczej poszczególnych gmin wymaga ć b ędzie doboru odpowiednich kryteriów wyznaczania tych stref, co pozwoli na ich waloryzacj ę oraz dostosowanie form, sposobów i intensywno ści zagospodarowania. W celu umo Ŝliwienia porównania warunków rozwoju poszczególnych gmin oraz intensywno ści ich zagospodarowania zakłada si ę przyj ęcie dla całego obszaru opracowania jednolitych kryteriów wyznaczania stref funkcjonalnych. W rezultacie prac, nale Ŝy si ę spodziewa ć, Ŝe struktura funkcjonalno – przestrzenna ka Ŝdej gminy zostanie inaczej ukształtowana. Składa ć si ę b ędzie z podobnych, jednak zwaloryzowanych elementów, powi ązanych ze sob ą w specyficznych układach i relacjach przestrzenno – ekonomicznych.

WALORYZACJA OBSZARU GMIN DORZECZA BIEBRZY Podstaw ą delimitacji stref zagospodarowania przestrzennego (stref funkcjonalnych) w poszczególnych gminach dorzecza Biebrzy jest dokonanie waloryzacji terenu zmierzaj ącej do wydzielenia obszarów o podobnych uwarunkowaniach rozwoju poszczególnych funkcji. Przebieg granic tych obszarów jest niezale Ŝny od istniej ących podziałów terytorialnych i niejednokrotnie obejmuj ą one fragmenty kilku, a nawet kilkunastu gmin. Jest to zatem

______184 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______podej ście odmienne w stosunku do metodyki wcze śniej prezentowanej delimitacji stref zagospodarowania przestrzennego w oparciu o granice administracyjne gmin i powiatów. Analiza uwarunkowa ń zagospodarowania przestrzennego pozwoliła na wyró Ŝnienie obszarów o najwy Ŝszych predyspozycjach dla rozwoju poszczególnych funkcji na omawianym obszarze 6: A. Obszary o najwy Ŝszym potencjale przyrodniczym obj ęte ochron ą prawn ą: A 1 – Biebrza ński Park Narodowy, A 2 – Park Krajobrazowy Puszczy Knyszy ńskiej, A 3 – Łom Ŝyński Park Krajobrazowy Doliny Narwi, A 4 – obszary chronionego krajobrazu (Puszczy Augustowskiej, Pojezierza Rajgrodzkiego i Doliny Narwi) B. Rejony turystyczno – wypoczynkowe: B 1 – dolina Biebrzy, poło Ŝona w otulinie BPN, B 2 – rejon Puszczy Knyszy ńskiej, B 3 – Pojezierze Rajgrodzkie, Równina Augustowska i Dolina Narwi, C. Kompleksy le śne - du Ŝe, zwarte kompleksy poło Ŝone poza obszarami chronionymi i turystyczno – wypoczynkowym. D. Obszary zurbanizowane przedstawiono jako powierzchnie administracyjne miast. Ści śle tereny zainwestowania miejskiego (osiedlowe, przemysłowo – składowe i komunikacyjne) stanowi ą obecnie niewielk ą cz ęść powierzchni geodezyjnej. Pozostałe grunty mo Ŝna, z pewnymi zastrze Ŝeniami, traktowa ć jako potencjalne tereny rozwojowe głównych o środków osadniczych. E. Rejony produkcji rolnej - obszary o najwy Ŝszym wska źniku jako ści rolniczej przestrzeni produkcyjnej, które w pierwszym rz ędzie s ą predestynowane do prowadzenia wydajnej i wysokotowarowej produkcji artykułów rolnych. E 1 – rejon moniecki, E 2 – rejon bargłowski.

6 Waloryzacj ę obszaru gmin dorzecza Biebrzy przedstawiono na załączonej mapie

______185 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______

______186 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______

F MONITOROWANIE WDRA śANIE STRATEGII Realizacja zapisów Strategii wymaga stałej obserwacji zjawisk zachodz ących w otoczeniu społeczno-gospodarczym dorzecza Biebrzy i w zwi ązku z tym wprowadzenia stałego systemu, umo Ŝliwiaj ącego dokonywanie oceny post ępu i efektów podejmowanych działa ń. W Strategii wskazano działania do realizacji przez poszczególne gminy, jak równie Ŝ działania wymagaj ące współpracy pomi ędzy jednostkami samorz ądowymi. W zwi ązku z tym działania podejmowane w ramach obu stowarzysze ń maj ące na celu realizacj ę zapisów powy Ŝej Strategii powinny by ć koordynowane przez osob ę lub grup ę osób reprezentuj ącą stowarzyszenia. Istota monitoringu polega na prowadzeniu stałych obserwacji, dokonywania ci ągłych, systematycznych pomiarów, okre ślaniu narz ędzi pomiarów przebiegu procesów, które nas interesuj ą. Strategia rozwoju jest jednocze śnie narz ędziem planowania i zarz ądzania przez władze samorz ądowe, wspomaganiem rozwoju obszaru funkcjonalnego. Stosownie do tych dwóch funkcji strategii powstaje zasadne wyró Ŝnienie dwóch sfer jej obserwacji i oceny. Jedn ą sfer ą jest obserwacja strategii jako dokumentu planowania działa ń wspomagaj ących rozwój z cał ą logik ą uzasadniania tych działa ń, drug ą za ś jest obserwacja i ocena wdra Ŝania zada ń lub programów operacyjnych w Ŝycie. Budowanie systemu monitorowania realizacji strategii i jej elementów operacyjnych będzie jednak łatwiejsze i bardziej skuteczne w odwrotnej kolejno ści. Pierwotnym b ędzie monitoring wdra Ŝania programów i projektów przedsi ęwzi ęć o znaczeniu strategicznym. Wzorcem dla takiego monitoringu mog ą by ć wska źniki oceny projektów. Wska źniki te obejmuj ą trzy fazy wdra Ŝania projektów. S ą to: • wska źniki produktu opisuj ące rozmiar podejmowanych przedsi ęwzi ęć w ramach danego projektu, na przykład, długo ść wybudowanej drogi o okre ślonych parametrach uŜytkowych, liczba M ŚP otrzymuj ących okre ślon ą pomoc; • wska źniki rezultatu zwi ązane z bezpo średnimi i natychmiastowymi efektami przedsi ęwzi ęcia (projektu). Informuj ą one o zmianach, jakie nast ąpiły tu Ŝ po wdro Ŝeniu danego przedsi ęwzi ęcia. Efekty bezpo średnie mog ą by ć mierzone warto ściowo i ilo ściowo, w tym przyrostem liczby miejsc pracy, wynikami ekonomicznymi firm itp.; • wska źniki oddziaływania opisuj ące efekty odległe w czasie lub efekty po średnie nie ograniczaj ące si ę do korzy ści beneficjentów (korzy ści zewn ętrzne). Pomiar tego typu efektów po średnich jest tylko cz ęś ciowo mo Ŝliwy na wybranych przykładach, daj ących si ę zidentyfikowa ć i zmierzy ć. Cało ść efektów po średnich mo Ŝe nie by ć jednoznacznie okre ślona, mo Ŝe by ć jednak szacowana. Dobierane wska źniki monitorowania projektowanych przedsi ęwzi ęć powinny spełni ć kilka podstawowych warunków, przede wszystkim: powinny być realne, trafnie dobrane, mierzalne - umo Ŝliwiaj ące porównania, wiarygodne i dost ępne. Na przykładzie monitorowania projektów b ędzie mo Ŝliwe tworzenie warsztatu oceny wdra Ŝania innych projektowanych przedsi ęwzi ęć strategicznych. Stworzenie w miar ę pełnego

______187 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______indeksu wska źników monitorowania projektów mo Ŝe stanowi ć podstaw ę do okre ślenia monitorowania całej strategii rozwoju. Powinny by ć monitorowane cele bezpo średnie – działania, a po średnio równie Ŝ cele strategiczne - priorytety. Efekty wdra Ŝania projektowanych przedsi ęwzi ęć i programów operacyjnych powinny mie ć wpływ na korekty układu celów strategicznych, mocnych i słabych stron, w tym zagro Ŝeń i szans zapisanych w dokumencie strategii. Innym polem monitorowania strategii b ędzie obserwacja zmian w uwarunkowaniach zewn ętrznych rozwoju regionu. B ędą to zmiany w polityce regionalnej powiatów, województwa i pa ństwa oraz Unii Europejskiej. B ędą to równie Ŝ innowacje zasługuj ące na uwzgl ędnienie w strategii rozwoju.

______188 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r. Strategia rozwoju zrównowa Ŝonego miast i gmin dorzecza Biebrzy ______

G PROGRAMY DZIAŁA Ń STRATEGICZNYCH

______189 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2002 r.

KARTA ZADANIA/PROJEKTU

Nazwa zadania Budowa nowych i modernizacja istniej ących stacji uzdatniania wody

Poprawa jako ści wody wodoci ągowej. Cele Poprawa warunków Ŝycia oraz zwi ększenie atrakcyjno ści obszaru

Podmiot odpowiedzialny za realizacj ę zadania i podmioty samorz ądy obszaru funkcjonalnego dorzecza Biebrzy współpracuj ące

Lokalizacja obszar funkcjonalny dorzecza Biebrzy, województwo podlaskie

Spodziewane efekty realizacji zadania

Wska źniki produktu Wska źniki rezultatu Wska źniki oddziaływania modernizacja 4 stacji poprawa stanu wód wodoci ągowych o poprawa stanu wód wodoci ągowych o wodoci ągowych 15% 30% budowa 5 nowych stacji zwi ększenie liczby rodzin korzystaj ących zwi ększenie liczby rodzin wodoci ągoiwych z wodoci ągu o 20% korzystaj ących z wodoci ąguo 30% 1. wska źników produktu: odnosz ą si ę one do konkretnych zada ń sfinansowanych w ramach Programu i s ą mierzone w jednostkach fizycznych lub monetarnych (np. długo ść zbudowanej drogi, ilo ść M ŚP, które uzyskały pomoc), 2. wska źników rezultatu: s ą one zwi ązane z bezpo średnimi i natychmiastowymi efektami zadania. Dostarczaj ą informacji o zmianach, jakie nast ąpiły w wyniku wdra Ŝania programu u podmiotów uprawnionych, w chwili zako ńczenia realizacji inwestycji. Takie wska źniki mog ą przybiera ć form ę wska źników fizycznych (skrócenie czasu podró Ŝy, zmniejszenie liczby wypadków drogowych, liczba nowych stanowisk pracy) lub finansowych (wielko ść zainwestowanego kapitału prywatnego, zmniejszenie kosztów transportu itp.), 3. wska źników oddziaływania: odnosz ą si ę do konsekwencji danego zadania, wykraczaj ących poza natychmiastowe efekty dla podmiotów uprawnionych. S ą mierzone po 3 i po 5 latach.

Harmonogram realizacji

Planowane Planowane rozpocz ęcie Planowane Planowane zako ńczenie całej Nazwa całej inwestycji, je śli dotyczy rozpocz ęcie realizacji zako ńczenie realizacji inwestycji, je śli zadania (kwartał, rok) (kwartał, rok) (kwartał, rok) dotyczy (kwartał, rok) Budowa nowych i modernizacja istniej ących II 2004 II 2004 III 2010 III 2010 stacji uzdatniania wody

Szacowany koszt zadania (w tys. zł):

Beneficjenci projektu samorz ądy Gmin Dorzecza Biebrzy, słu Ŝby rolne, zarz ądcy obszarów

Warunki realizacji - odpowiednie fundusze, zadania - współpraca samorz ądów gmin

I

KARTA ZADANIA/PROJEKTU

Nazwa zadania Budowa nowych i modernizacja istniej ących oczyszczalni ścieków

Poprawa warunków Ŝycia oraz zwi ększenie atrakcyjno ści obszaru. Cele Poprawa stanu ścieków wprowadzanych do wód powierzchniowych i gleby.

Podmiot odpowiedzialny za realizacj ę zadania i podmioty samorz ądy obszaru funkcjonalnego dorzecza Biebrzy współpracuj ące

Lokalizacja obszar funkcjonalny dorzecza Biebrzy, województwo podlaskie

Spodziewane efekty realizacji zadania

Wska źniki produktu Wska źniki rezultatu Wska źniki oddziaływania Modernizacja 1 oczyszczalni Poprawa stanu ścieków wprowadzanych Poprawa stanu ścieków ścieków do wód o 15% wprowadzanych do wód o 25% Budowa 3 nowych Zwi ększenie ilo ści rodzin Zwi ększenie ilo ści rodzin korzystaj ących oczyszczalni ścieków korzystaj ących z kanalizacji o 20% z kanalizacji o 30%

1) wska źników produktu: odnosz ą si ę one do konkretnych zada ń sfinansowanych w ramach Programu i s ą mierzone w jednostkach fizycznych lub monetarnych (np. długo ść zbudowanej drogi, ilo ść M ŚP, które uzyskały pomoc), 2) wska źników rezultatu: s ą one zwi ązane z bezpo średnimi i natychmiastowymi efektami zadania. Dostarczaj ą informacji o zmianach, jakie nast ąpiły w wyniku wdra Ŝania programu u podmiotów uprawnionych, w chwili zako ńczenia realizacji inwestycji. Takie wska źniki mog ą przybiera ć form ę wska źników fizycznych (skrócenie czasu podró Ŝy, zmniejszenie liczby wypadków drogowych, liczba nowych stanowisk pracy) lub finansowych (wielko ść zainwestowanego kapitału prywatnego, zmniejszenie kosztów transportu itp.), 3) wska źników oddziaływania: odnosz ą si ę do konsekwencji danego zadania, wykraczaj ących poza natychmiastowe efekty dla podmiotów uprawnionych. S ą mierzone po 3 i po 5 latach.

Harmonogram realizacji

Planowane Planowane rozpocz ęcie Planowane Planowane zako ńczenie całej Nazwa całej inwestycji, je śli dotyczy rozpocz ęcie realizacji zako ńczenie realizacji inwestycji, je śli zadania (kwartał, rok) (kwartał, rok) (kwartał, rok) dotyczy (kwartał, rok) Ochrona zbiorników II 2004 II 2004 III 2010 III 2010 wodnych

Szacowany koszt zadania (w tys. zł):

Beneficjenci projektu samorz ądy gmin dorzecza Biebrzy, słu Ŝby rolne, zarz ądcy obszarów

Warunki realizacji odpowiednie fundusze, zadania współpraca samorz ądów gmin

II

KARTA ZADANIA/PROJEKTU

Nazwa zadania Rozwój systemu telekomunikacyjnego

Cele Zwi ększenie dost ępno ści mieszka ńców do nowoczesnego systemu telekomunikacyjnego.

Podmiot odpowiedzialny za operatorzy telekomunikacyjni realizacj ę zadania i podmioty współpracuj ące urz ędy gmin obszaru funkcjonalnego dorzecza Biebrzy

Lokalizacja obszar funkcjonalny gmin dorzecza Biebrzy, województwo podlaskie

Spodziewane efekty realizacji zadania

Wska źniki produktu Wska źniki rezultatu Wska źniki oddziaływania Stymulowanie działa ń w kierunku Zapewnienie wysokiej sprawno ści i rozbudowy i stałej modernizacji poziomu usług telekomunikacyjnych. sieci oraz urz ądze ń telekomunikacyjnych. Podniesienie poziomu Ŝycia Uruchomienie oddzielnych miesza ńców. „pier ścieni” linii światłowodowych dla potrzeb MŚP w miastach powiatowych. Zwi ększenie atrakcyjno ści gmin dla Wspieranie rozwoju sieci telewizji potencjalnych inwestorów. kablowych Rozwój ł ączno ści w systemach telefonii komórkowej. 1) wska źników produktu : odnosz ą si ę one do konkretnych zada ń sfinansowanych w ramach Programu i s ą mierzone w jednostkach fizycznych lub monetarnych (np. długo ść zbudowanej drogi, ilo ść M ŚP, które uzyskały pomoc), 2) wska źników rezultatu : s ą one zwi ązane z bezpo średnimi i natychmiastowymi efektami zadania. Dostarczaj ą informacji o zmianach, jakie nast ąpiły w wyniku wdra Ŝania programu u podmiotów uprawnionych, w chwili zako ńczenia realizacji inwestycji. Takie wska źniki mog ą przybiera ć form ę wska źników fizycznych (skrócenie czasu podró Ŝy, zmniejszenie liczby wypadków drogowych, liczba nowych stanowisk pracy) lub finansowych (wielko ść zainwestowanego kapitału prywatnego, zmniejszenie kosztów transportu itp.), 3) wska źników oddziaływania : odnosz ą si ę do konsekwencji danego zadania, wykraczaj ących poza natychmiastowe efekty dla podmiotów uprawnionych. S ą mierzone po 3 i po 5 latach.

Harmonogram realizacji

Planowane Planowane Planowane Planowane rozpocz ęcie zako ńczenie całej rozpocz ęcie zako ńczenie Nazwa zadania całej inwestycji, inwestycji, je śli realizacji (kwartał, realizacji je śli dotyczy dotyczy (kwartał, rok) (kwartał, rok) (kwartał, rok) rok)

Kursy komputerowe I 2004 I 2004 IV 2004 IV 2004

Szacowany koszt zadania (w tys. zł):

Beneficjenci projektu mieszka ńcy 25 gmin obszaru funkcjonalnego Dorzecza Biebrzy

Warunki realizacji - odpowiednie fundusze zadania - współpraca samorz ądów gmin Dorzecza Biebrzy - zainteresowanie tematem bezpo średnich beneficjentów projektu

III

KARTA ZADANIA/PROJEKTU

Nazwa zadania Produkcja i wykorzystanie energetyczne biomasy

Przygotowanie do wdro Ŝenia systemu pozyskiwania biomasy dla celów energetycznych i Cele jej wykorzystania w lokalnych źródłach ciepła i energii elektrycznej.

Podmiot odpowiedzialny za Urz ędy Gmin i jednostki komunalne obszaru funkcjonalnego dorzecza Biebrzy oraz realizacj ę zadania i jednostki komunalne współpracuj ące z samorz ądem. podmioty współpracuj ące Lokalizacja obszar funkcjonalny gmin dorzecza Biebrzy, województwo podlaskie

Spodziewane efekty realizacji zadania

Wska źniki produktu Wska źniki rezultatu Wska źniki oddziaływania Zagospodarowanie 3000 ha gruntów IV Powstanie nowych zakładów pracy kl. Powstanie 3-5 lokalnych Zagospodarowanie 6000 t s.m. osadów Powstanie kilkudziesi ęciu nowych skojarzonych źródeł ciepła i ściekowych w skali roku miejsc pracy en.el, opalanych biomas ą Powstanie kilkudziesi ęciu nowych miejsc pracy Zwi ększenie dochodów gmin Zmniejszenie emisji CO 2 1. wska źników produktu : odnosz ą si ę one do konkretnych zada ń sfinansowanych w ramach Programu i s ą mierzone w jednostkach fizycznych lub monetarnych (np. długo ść zbudowanej drogi, ilo ść M ŚP, które uzyskały pomoc), 2. wska źników rezultatu : s ą one zwi ązane z bezpo średnimi i natychmiastowymi efektami zadania. Dostarczaj ą informacji o zmianach, jakie nast ąpiły w wyniku wdra Ŝania programu u podmiotów uprawnionych, w chwili zako ńczenia realizacji inwestycji. Takie wska źniki mog ą przybiera ć form ę wska źników fizycznych (skrócenie czasu podró Ŝy, zmniejszenie liczby wypadków drogowych, liczba nowych stanowisk pracy) lub finansowych (wielko ść zainwestowanego kapitału prywatnego, zmniejszenie kosztów transportu itp.), 3. wska źników oddziaływania : odnosz ą si ę do konsekwencji danego zadania, wykraczaj ących poza natychmiastowe efekty dla podmiotów uprawnionych. S ą mierzone po 3 i po 5 latach.

Harmonogram realizacji

Planowane Planowane rozpocz ęcie Planowane Planowane zako ńczenie całej Nazwa całej inwestycji, je śli dotyczy rozpocz ęcie realizacji zako ńczenie realizacji inwestycji, je śli zadania (kwartał, rok) (kwartał, rok) (kwartał, rok) dotyczy (kwartał, rok) Produkcja i wykorzystanie III 2002 I 2003 IV 2004 energetyczne biomasy

Szacowany koszt zadania (w tys. zł): 20

Beneficjenci projektu mieszka ńcy gmin dorzecza Biebrzy

odpowiednie fundusze Warunki realizacji współpraca samorz ądów gmin dorzecza Biebrzy zadania zainteresowanie tematem bezpo średnich beneficjentów projektu

IV

KARTA ZADANIA/PROJEKTU

Nazwa zadania Alternatywne źródła energii cieplnej

Cele Rozwój energetyki niekonwencjonalnej

Podmiot odpowiedzialny za realizacj ę zadania i urz ędy Gmin obszaru funkcjonalnego dorzecza Biebrzy podmioty współpracuj ące Lokalizacja obszar funkcjonalny gmin dorzecza Biebrzy

Spodziewane efekty realizacji zadania

Wska źniki produktu Wska źniki rezultatu Wska źniki oddziaływania Przeprowadzenie 25 szkole ń – Realizacja 30 inwestycji modernizacji Realizacja 30 inwestycji modernizacji mo Ŝliwo ści i uwarunkowania źródeł ciepła na alternatywne źródeł ciepła na alternatywne realizacji takich inwestycji Przeszkolenie 500 osób Redukcja emisji gazów i pyłów Redukcja emisji gazów i pyłów Utworzenie punktu doradczego Powstanie 3 nowych miejsc pracy w zakresie tematyki zadania 1. wska źników produktu : odnosz ą si ę one do konkretnych zada ń sfinansowanych w ramach Programu i s ą mierzone w jednostkach fizycznych lub monetarnych (np. długo ść zbudowanej drogi, ilo ść M ŚP, które uzyskały pomoc), 2. wska źników rezultatu : s ą one zwi ązane z bezpo średnimi i natychmiastowymi efektami zadania. Dostarczaj ą informacji o zmianach, jakie nast ąpiły w wyniku wdra Ŝania programu u podmiotów uprawnionych, w chwili zako ńczenia realizacji inwestycji. Takie wska źniki mog ą przybiera ć form ę wska źników fizycznych (skrócenie czasu podró Ŝy, zmniejszenie liczby wypadków drogowych, liczba nowych stanowisk pracy) lub finansowych (wielko ść zainwestowanego kapitału prywatnego, zmniejszenie kosztów transportu itp.), 3. wska źników oddziaływania : odnosz ą si ę do konsekwencji danego zadania, wykraczaj ących poza natychmiastowe efekty dla podmiotów uprawnionych. S ą mierzone po 3 i po 5 latach.

Harmonogram realizacji

Planowane Planowane rozpocz ęcie całej Planowane Planowane zako ńczenie całej Nazwa inwestycji, je śli dotyczy rozpocz ęcie realizacji zako ńczenie realizacji inwestycji, je śli zadania (kwartał, rok) (kwartał, rok) (kwartał, rok) dotyczy (kwartał, rok) Alternatywne źródła energii II 2003 II 2003 II 2005 II 2005 cieplnej

300 Szacowany koszt zadania (w tys. zł):

ludno ść obszaru funkcjonalnego dorzecza Biebrzy Beneficjenci projektu

odpowiednie fundusze Warunki realizacji współpraca samorz ądów gmin dorzecza Biebrzy zadania zainteresowanie tematem bezpo średnich beneficjentów projektu

V

KARTA ZADANIA/PROJEKTU

Nazwa zadania Rozwój systemów energetycznych.

Dostarczenie energii w normatywnym standardzie jakościowym stosownie do potrzeb w Cele sposób ci ągły.

Podmiot odpowiedzialny za Instytucje dysponuj ące środkami pomocowymi itp. realizacj ę zadania i podmioty współpracuj ące Urz ędy Gmin obszaru Funkcjonalnego Dorzecza Biebrzy

Lokalizacja Obszar funkcjonalny gmin Dorzecza Biebrzy, województwo podlaskie

Spodziewane efekty realizacji zadania

Wska źniki produktu Wska źniki rezultatu Wska źniki oddziaływania Zapewnienie dwustronnego zasilania Poprawa komfortu Ŝycia mieszka ńców. na wysokim napi ęciu 400 kV głównego punktu zasilania 400/100 kV GPZ Poprawa stanu środowiska. NAREW z sieci krajowej Budowa nowych linii wysokiego Zwi ększenie atrakcyjno ści gmin dla napi ęcia 400 kV i stacji potencjalnych inwestorów. transformatorowo-rozdzielczych oraz modernizacja istniej ących Zwi ększenie atrakcyjno ści turystycznej gmin. Wspieranie budowy niekonwencjonalnych proekologicznych źródeł energii elektrycznej dla ochrony środowiska, tj. elektrownie wodne, wiatrowe w obszarach posiadaj ących odpowiednie do tego warunki. 1) wska źników produktu : odnosz ą si ę one do konkretnych zada ń sfinansowanych w ramach Programu i s ą mierzone w jednostkach fizycznych lub monetarnych (np. długo ść zbudowanej drogi, ilo ść M ŚP, które uzyskały pomoc), 2) wska źników rezultatu : s ą one zwi ązane z bezpo średnimi i natychmiastowymi efektami zadania. Dostarczaj ą informacji o zmianach, jakie nast ąpiły w wyniku wdra Ŝania programu u podmiotów uprawnionych, w chwili zako ńczenia realizacji inwestycji. Takie wska źniki mog ą przybiera ć form ę wska źników fizycznych (skrócenie czasu podró Ŝy, zmniejszenie liczby wypadków drogowych, liczba nowych stanowisk pracy) lub finansowych (wielko ść zainwestowanego kapitału prywatnego, zmniejszenie kosztów transportu itp.), 3) wska źników oddziaływania : odnosz ą si ę do konsekwencji danego zadania, wykraczaj ących poza natychmiastowe efekty dla podmiotów uprawnionych. S ą mierzone po 3 i po 5 latach.

Harmonogram realizacji

Planowane Planowane rozpocz ęcie Planowane Planowane zako ńczenie całej Nazwa zadania całej inwestycji, je śli dotyczy rozpocz ęcie realizacji zako ńczenie realizacji inwestycji, je śli (kwartał, rok) (kwartał, rok) (kwartał, rok) dotyczy (kwartał, rok)

Szacowany koszt zadania (w tys. zł):

Beneficjenci projektu gminy obszaru funkcjonalnego Dorzecza Biebrzy

Warunki realizacji - odpowiednie fundusze pomocowe i Skarb Pa ństwa zadania - współpraca samorz ądów gmin Dorzecza Biebrzy

VI

KARTA ZADANIA/PROJEKTU

Nazwa zadania Realizacja programu budowy sieci gazowej na terenach zurbanizowanych i wiejskich.

Dostarczenie gazu w normatywnym standardzie jako ściowym stosownie do potrzeb w Cele sposób ci ągły. Polskie Górnictwo Naftowe Podmiot odpowiedzialny za Instytucje dysponuj ące środkami pomocowymi itp. realizacj ę zadania i podmioty współpracuj ące Urz ędy Gmin obszaru Funkcjonalnego Dorzecza Biebrzy

Lokalizacja Obszar funkcjonalny gmin Dorzecza Biebrzy, województwo podlaskie

Spodziewane efekty realizacji zadania

Wska źniki produktu Wska źniki rezultatu Wska źniki oddziaływania Wykorzystanie istniej ących i Poprawa komfortu Ŝycia mieszka ńców. projektowanych gazoci ągów tranzytowych wysokiego ci śnienia dla Poprawa stanu środowiska. potrzeb zaopatrzenia w gaz. Wspieranie rozwoju gazociagów Zwi ększenie atrakcyjno ści gmin dla magistralnych i stacji redukcyjno- potencjalnych inwestorów. pomiarowych pierwszego stopnia, z priorytetem obszarów chronionych i Zwi ększenie atrakcyjno ści turystycznej gmin. aktywnych gospodarczo. 4) wska źników produktu : odnosz ą si ę one do konkretnych zada ń sfinansowanych w ramach Programu i s ą mierzone w jednostkach fizycznych lub monetarnych (np. długo ść zbudowanej drogi, ilo ść M ŚP, które uzyskały pomoc), 5) wska źników rezultatu : s ą one zwi ązane z bezpo średnimi i natychmiastowymi efektami zadania. Dostarczaj ą informacji o zmianach, jakie nast ąpiły w wyniku wdra Ŝania programu u podmiotów uprawnionych, w chwili zako ńczenia realizacji inwestycji. Takie wska źniki mog ą przybiera ć form ę wska źników fizycznych (skrócenie czasu podró Ŝy, zmniejszenie liczby wypadków drogowych, liczba nowych stanowisk pracy) lub finansowych (wielko ść zainwestowanego kapitału prywatnego, zmniejszenie kosztów transportu itp.), 6) wska źników oddziaływania : odnosz ą si ę do konsekwencji danego zadania, wykraczaj ących poza natychmiastowe efekty dla podmiotów uprawnionych. S ą mierzone po 3 i po 5 latach.

Harmonogram realizacji

Planowane Planowane rozpocz ęcie Planowane Planowane zako ńczenie całej Nazwa zadania całej inwestycji, je śli dotyczy rozpocz ęcie realizacji zako ńczenie realizacji inwestycji, je śli (kwartał, rok) (kwartał, rok) (kwartał, rok) dotyczy (kwartał, rok)

Szacowany koszt zadania (w tys. zł):

Beneficjenci projektu gminy obszaru funkcjonalnego Dorzecza Biebrzy

Warunki realizacji - odpowiednie fundusze pomocowe i Skarb Pa ństwa zadania - współpraca samorz ądów gmin Dorzecza Biebrzy

VII

KARTA ZADANIA/PROJEKTU

Modernizacja dróg krajowych i izolacja ci ągów dróg tranzytowych Nazwa zadania nr 8 , nr 61 , nr 65 od funkcji lokalnych

Budowa obej ść miast i miejscowo ści gminnych lub alternatywnie izolowanych Cele i zmodernizowanych przebiegów przez te miejscowo ści na ci ągach dróg krajowych jw. Generalna Dyrekcja Dróg Krajowych i Autostrad Oddział w Białymstoku Podmiot odpowiedzialny za PARP, Instytucje dysponuj ące środkami pomocowymi itp. realizacj ę zadania i podmioty współpracuj ące Urz ędy Gmin obszaru Funkcjonalnego Dorzecza Biebrzy ( w zakresie izolacji ulic wewn ętrznych, ruchu pieszego i realizacji dojazdów zapleczowych dla obsługi terenów przyległych do ci ągów dróg krajowych )

Lokalizacja Obszar funkcjonalny gmin Dorzecza Biebrzy, województwo podlaskie

Spodziewane efekty realizacji zadania

Wska źniki produktu Wska źniki rezultatu Wska źniki oddziaływania Realizacja 7 – 8 obej ść miast Przeniesienie ruchu tranzytowego poza tereny Przej ęcie min 60 % ruchów tranzytowych i miejscowo ści gminnych miast i miejscowo ści gminnych , i uci ąŜ liwych przez obej ścia miast i ograniczenie uci ąŜ liwo ści ruchu drogowego miejscowo ści gminnych na obszarach zurbanizowanych Modernizacja odcinków dróg Wzrost bezpiecze ństwa ruchu kołowego i krajowych z izolacj ą od terenów pieszego na obszarach zurbanizowanych, Zmniejszenie ilo ści wypadków w miastach przyległych na obszarach miast rozdzielenie funkcji tranzytowych głównych i miejscowo ściach gminnych i miejscowo ści gminnych dróg od ruchu pieszego i lokalnego na terenach zainwestowanych Rozdzielenie funkcji tranzytowych głównych Ograniczenie o min. 80 % bezpo średnich Modernizacja ci ągów dróg krajowych dróg krajowych od ruchu pieszego i zjazdów z dróg krajowych na tereny przyległe z izolacj ą od terenów przyległych z lokalnego na terenach rolnych i działki rolnicze budow ą odcinkowych dróg zbiorczych Zapewnienie dojazdu zapleczowego od na terenach rolnych systemu dróg gospodarczych ( docelowo do Poprawa warunków i standardów obsługi min. 50% działek przyległych) , zapewnienie komunikacyjnej terenu poprawa warunków bezpiecznych i mo Ŝliwie dogodnych poł ącze ń Ŝycia mieszka ńców i uczestników ruchu lokalnych dla terenów poło Ŝonych po obu drogowego . stronach dróg 7) wska źników produktu : odnosz ą si ę one do konkretnych zada ń sfinansowanych w ramach Programu i s ą mierzone w jednostkach fizycznych lub monetarnych (np. długo ść zbudowanej drogi, ilo ść M ŚP, które uzyskały pomoc), 8) wska źników rezultatu : s ą one zwi ązane z bezpo średnimi i natychmiastowymi efektami zadania. Dostarczaj ą informacji o zmianach, jakie nast ąpiły w wyniku wdra Ŝania programu u podmiotów uprawnionych, w chwili zako ńczenia realizacji inwestycji. Takie wska źniki mog ą przybiera ć form ę wska źników fizycznych (skrócenie czasu podró Ŝy, zmniejszenie liczby wypadków drogowych, liczba nowych stanowisk pracy) lub finansowych (wielko ść zainwestowanego kapitału prywatnego, zmniejszenie kosztów transportu itp.), 9) wska źników oddziaływania : odnosz ą si ę do konsekwencji danego zadania, wykraczaj ących poza natychmiastowe efekty dla podmiotów uprawnionych. S ą mierzone po 3 i po 5 latach.

Harmonogram realizacji Planowane Planowane rozpocz ęcie Planowane Planowane zako ńczenie całej Nazwa zadania całej inwestycji, je śli dotyczy rozpocz ęcie realizacji zako ńczenie realizacji inwestycji, je śli (kwartał, rok) (kwartał, rok) (kwartał, rok) dotyczy (kwartał, rok)

Budowa obej ść I 2003 I 2004 IV 2015 IV 2016 miejscowo ści Szacowany koszt zadania (w tys. zł): 70

Beneficjenci projektu gminy obszaru funkcjonalnego Dorzecza Biebrzy uczestnicy ruchu tranzytowego na głównych ci ągach dróg krajowych Warunki realizacji - odpowiednie fundusze pomocowe i Skarb Pa ństwa - współpraca samorz ądów gmin Dorzecza Biebrzy zadania

VIII

KARTA ZADANIA/PROJEKTU

Nazwa zadania Wzmocnienie i ulepszenie nawierzchni dróg powiatowych i gminnych

Podniesienie standardu usług, wzrost trwało ści i zmniejszenie kosztów eksploatacji dróg Cele zapewnienie przejezdno ści w ka Ŝdych warunkach pogodowych i klimatycznych

Podmiot odpowiedzialny za Zarz ądy dróg Powiatowych realizacj ę zadania i podmioty Urz ędy Gmin obszaru Funkcjonalnego Dorzecza Biebrzy, współpracuj ące instytucje dysponuj ące środkami pomocowymi

Lokalizacja obszar funkcjonalny gmin dorzecza Biebrzy, województwo podlaskie

Spodziewane efekty realizacji zadania

Wska źniki produktu Wska źniki rezultatu Wska źniki oddziaływania Wzrost wska źnika dróg twardych Modernizacja i wzmocnienie oraz wzrost wska źnika dróg dostosowanych nawierzchni dróg powiatowych do wy Ŝszej kategorii obci ąŜ enia Poprawa warunków i standardów obsługi i gminnych ruchem (KR 2-3 ) komunikacyjnej terenu poprawa warunków Ulepszenie podstawowej sieci lokalnej Ŝycia mieszka ńców i uczestników ruchu obszaru do wska źnika min 80% długo ści dróg drogowego . powiatowych i 60% dróg gminnych ,

1. wska źników produktu : odnosz ą si ę one do konkretnych zada ń sfinansowanych w ramach Programu i s ą mierzone w jednostkach fizycznych lub monetarnych (np. długo ść zbudowanej drogi, ilo ść M ŚP, które uzyskały pomoc), 2. wska źników rezultatu : s ą one zwi ązane z bezpo średnimi i natychmiastowymi efektami zadania. Dostarczaj ą informacji o zmianach, jakie nast ąpiły w wyniku wdra Ŝania programu u podmiotów uprawnionych, w chwili zako ńczenia realizacji inwestycji. Takie wska źniki mog ą przybiera ć form ę wska źników fizycznych (skrócenie czasu podró Ŝy, zmniejszenie liczby wypadków drogowych, liczba nowych stanowisk pracy) lub finansowych (wielko ść zainwestowanego kapitału prywatnego, zmniejszenie kosztów transportu itp.), 3. wska źników oddziaływania : odnosz ą si ę do konsekwencji danego zadania, wykraczaj ących poza natychmiastowe efekty dla podmiotów uprawnionych. S ą mierzone po 3 i po 5 latach.

Harmonogram realizacji

Planowane Planowane rozpocz ęcie Planowane Planowane zako ńczenie całej Nazwa zadania całej inwestycji, je śli dotyczy rozpocz ęcie realizacji zako ńczenie realizacji inwestycji, je śli (kwartał, rok) (kwartał, rok) (kwartał, rok) dotyczy (kwartał, rok)

Modernizacje głównych ci ągów I 2003 II 2004 IV 2010 IV 2013 dróg o funkcji lokalnej

Szacowany koszt zadania (w tys. zł): 120

Beneficjenci projektu gminy obszaru funkcjonalnego Dorzecza Biebrzy uczestnicy ruchu tranzytowego na głównych ci ągach dróg krajowych

Warunki realizacji - odpowiednie fundusze pomocowe - samorz ądy powiatowe zadania - współpraca samorz ądów gmin Dorzecza Biebrzy

IX

KARTA ZADANIA/PROJEKTU

Nazwa zadania Wzmocnienie i ulepszenie nawierzchni dróg wojewódzkich.

Podniesienie standardu usług , wzrost trwało ści i zmniejszenie kosztów eksploatacji dróg Cele mo Ŝliwo ść dopuszczenia do ruchu pojazdów wi ększych ładowno ści

Podmiot odpowiedzialny za Podlaski Zarz ąd Dróg Wojewódzkich, realizacj ę zadania i podmioty instytucje dysponuj ące środkami pomocowymi współpracuj ące

Lokalizacja Obszar funkcjonalny gmin Dorzecza Biebrzy, województwo podlaskie

Spodziewane efekty realizacji zadania

Wska źniki produktu Wska źniki rezultatu Wska źniki oddziaływania Wzrost wska źnika dróg twardych Modernizacja i wzmocnienie oraz wzrost wska źnika dróg dostosowanych Poprawa warunków i standardów obsługi nawierzchni dróg wojewódzkich, do wy Ŝszej kategorii obci ąŜ enia ruchem komunikacyjnej terenu poprawa warunków (KR3 i KR4 ) Ŝycia mieszka ńców i uczestników ruchu Ulepszenie nawierzchni sieci dróg drogowego . wojewódzkich do wska źnika 100 % długo ści 1. wska źników produktu : odnosz ą si ę one do konkretnych zada ń sfinansowanych w ramach Programu i s ą mierzone w jednostkach fizycznych lub monetarnych (np. długo ść zbudowanej drogi, ilo ść M ŚP, które uzyskały pomoc), 2. wska źników rezultatu : s ą one zwi ązane z bezpo średnimi i natychmiastowymi efektami zadania. Dostarczaj ą informacji o zmianach, jakie nast ąpiły w wyniku wdra Ŝania programu u podmiotów uprawnionych, w chwili zako ńczenia realizacji inwestycji. Takie wska źniki mog ą przybiera ć form ę wska źników fizycznych (skrócenie czasu podró Ŝy, zmniejszenie liczby wypadków drogowych, liczba nowych stanowisk pracy) lub finansowych (wielko ść zainwestowanego kapitału prywatnego, zmniejszenie kosztów transportu itp.), 3. wska źników oddziaływania : odnosz ą si ę do konsekwencji danego zadania, wykraczaj ących poza natychmiastowe efekty dla podmiotów uprawnionych. S ą mierzone po 3 i po 5 latach.

Harmonogram realizacji

Planowane Planowane rozpocz ęcie Planowane Planowane zako ńczenie całej Nazwa zadania całej inwestycji, je śli dotyczy rozpocz ęcie realizacji zako ńczenie realizacji inwestycji, je śli (kwartał, rok) (kwartał, rok) (kwartał, rok) dotyczy (kwartał, rok)

Modernizacje głównych ci ągów I 2003 I 2004 IV 2012 IV 2013 dróg wojewódzkich

Szacowany koszt zadania (w tys. zł): 100

Beneficjenci projektu gminy obszaru funkcjonalnego Dorzecza Biebrzy uczestnicy ruchu tranzytowego na głównych ci ągach dróg krajowych

Warunki realizacji - odpowiednie fundusze pomocowe i Urz ąd Wojewódzki zadania - współpraca samorz ądów gmin Dorzecza Biebrzy

X

KARTA ZADANIA/PROJEKTU

Nazwa zadania Poprawa bezpiecze ństwa ruchu drogowego

Zmniejszenie ilo ści wypadków i kolizji , szczególne zmniejszenie ilości wypadków Cele z ruchem pieszym i rowerowym Generalna Dyrekcja Dróg Krajowych i Autostrad Oddział w Białymstoku , Podmiot odpowiedzialny za Podlaski Zarz ąd Dróg Wojewódzkich, realizacj ę zadania i podmioty Zarz ądy dróg Powiatowych współpracuj ące Urz ędy Gmin obszaru Funkcjonalnego Dorzecza Biebrzy, instytucje dysponuj ące środkami pomocowymi

Lokalizacja Obszar funkcjonalny gmin Dorzecza Biebrzy, województwo podlaskie

Spodziewane efekty realizacji zadania

Wska źniki produktu Wska źniki rezultatu Wska źniki oddziaływania Przebudowa ok. 300 miejsc Zmniejszenie wypadkowo ści w ruchu niebezpiecznych i kolizyjnych kołowym i pieszym. Poprawa warunków Ŝycia. Likwidacja łuków nie normatywnych, Obni Ŝenie wska źnika wypadków Wzrost poczucia bezpiecze ństwa i warunków miejsc o niedostatecznej widoczno ści, śmiertelnych. Ŝycia mieszka ńców i turystów niebezpiecznych przejazdów Ograniczenie kosztów społecznych ( osób odwiedzaj ących obszar ) kolejowych i przej ść pieszych i finansowych wypadków drogowych. 1. wska źników produktu : odnosz ą si ę one do konkretnych zada ń sfinansowanych w ramach Programu i s ą mierzone w jednostkach fizycznych lub monetarnych (np. długo ść zbudowanej drogi, ilo ść M ŚP, które uzyskały pomoc), 2. wska źników rezultatu : s ą one zwi ązane z bezpo średnimi i natychmiastowymi efektami zadania. Dostarczaj ą informacji o zmianach, jakie nast ąpiły w wyniku wdra Ŝania programu u podmiotów uprawnionych, w chwili zako ńczenia realizacji inwestycji. Takie wska źniki mog ą przybiera ć form ę wska źników fizycznych (skrócenie czasu podró Ŝy, zmniejszenie liczby wypadków drogowych, liczba nowych stanowisk pracy) lub finansowych (wielko ść zainwestowanego kapitału prywatnego, zmniejszenie kosztów transportu itp.), 3. wska źników oddziaływania : odnosz ą si ę do konsekwencji danego zadania, wykraczaj ących poza natychmiastowe efekty dla podmiotów uprawnionych. S ą mierzone po 3 i po 5 latach.

Harmonogram realizacji

Planowane Planowane rozpocz ęcie Planowane Planowane zako ńczenie całej Nazwa zadania całej inwestycji, je śli dotyczy rozpocz ęcie realizacji zako ńczenie realizacji inwestycji, je śli (kwartał, rok) (kwartał, rok) (kwartał, rok) dotyczy (kwartał, rok)

Modernizacje głównych ci ągów I 2003 II 2004 IV 2010 IV 2013 dróg o funkcji lokalnej

Szacowany koszt zadania (w tys. zł): 30

Beneficjenci projektu gminy obszaru funkcjonalnego dorzecza Biebrzy uczestnicy ruchu tranzytowego na głównych ci ągach dróg krajowych

Warunki realizacji - odpowiednie fundusze pomocowe - samorz ądy powiatowe zadania - współpraca samorz ądów gmin Dorzecza Biebrzy

XI

KARTA ZADANIA/PROJEKTU

Rozwi ązanie problemów dotycz ących składowania odpadów. Nazwa zadania

Przystosowanie składowisk miejskich, miejsko - gminnych, gminnych do norm Cele obowi ązuj ących przepisów. Podmiot odpowiedzialny za realizacj ę zadania i Urz ędy Gmin obszaru funkcjonalnego dorzecza Biebrzy. podmioty współpracuj ące Lokalizacja Obszar funkcjonalny gmin dorzecza Biebrzy, województwo podlaskie

Spodziewane efekty realizacji zadania

Wska źniki produktu Wska źniki rezultatu Wska źniki oddziaływania Doposa Ŝenie 11 składowisk Poprawa warunków składowania Poprawa warunków składowania odpadów o ok. 50 % odpadów o ok. 70 % Likwidacja 75 szt. "dzikich" i Zmniejszenie składowania odpadów na Zmniejszenie ilo ści powstawania wiejskich wysypisk wysypiskach nie maj ących Ŝadnych "dzikich" i wiejskich wysypisk o ok. 70 zabezpiecze ń środowiska o ok. 50 % % 1. wska źników produktu : odnosz ą si ę one do konkretnych zada ń sfinansowanych w ramach Programu i s ą mierzone w jednostkach fizycznych lub monetarnych (np. długo ść zbudowanej drogi, ilo ść M ŚP, które uzyskały pomoc), 2. wska źników rezultatu : s ą one zwi ązane z bezpo średnimi i natychmiastowymi efektami zadania. Dostarczaj ą informacji o zmianach, jakie nast ąpiły w wyniku wdra Ŝania programu u podmiotów uprawnionych, w chwili zako ńczenia realizacji inwestycji. Takie wska źniki mog ą przybiera ć form ę wska źników fizycznych (skrócenie czasu podró Ŝy, zmniejszenie liczby wypadków drogowych, liczba nowych stanowisk pracy) lub finansowych (wielko ść zainwestowanego kapitału prywatnego, zmniejszenie kosztów transportu itp.), 3. wska źników oddziaływania : odnosz ą si ę do konsekwencji danego zadania, wykraczaj ących poza natychmiastowe efekty dla podmiotów uprawnionych. S ą mierzone po 3 i po 5 latach.

Harmonogram realizacji

Planowane Planowane rozpocz ęcie Planowane Planowane zako ńczenie całej Nazwa zadania całej inwestycji, je śli rozpocz ęcie realizacji zako ńczenie realizacji inwestycji, je śli dotyczy (kwartał, rok) (kwartał, rok) (kwartał, rok) dotyczy (kwartał, rok)

Rozwi ązanie problemów III 2002 IV 2002 III 2009 IV 2009 dotycz ących składowania

Szacowany koszt zadania (w tys. zł): 25 000

gminy obszaru funkcjonalnego Dorzecza Biebrzy Beneficjenci projektu

odpowiednie fundusze Warunki realizacji współpraca samorz ądów gmin Dorzecza Biebrzy zadania

XII

KARTA ZADANIA/PROJEKTU

Nazwa zadania Organizacja systemu odbioru odpadów, w tym zbiórki selektywne

Cele Zwi ększenie efektywno ści zbiórki odpadów zmieszanych i surowców wtórnych.

Podmiot odpowiedzialny za realizacj ę zadania i Urz ędy Gmin obszaru funkcjonalnego dorzecza Biebrzy podmioty współpracuj ące Lokalizacja Obszar funkcjonalny gmin dorzecza Biebrzy, województwo podlaskie

Spodziewane efekty realizacji zadania

Wska źniki produktu Wska źniki rezultatu Wska źniki oddziaływania Doposa Ŝenie w pojemniki do Zwi ększenie efektywno ści zbiórki Zwi ększenie efektywno ści zbiórki zbiórki odpadów zmieszanych i odpadów o ok. 60 %. odpadów o ok. 90 % surowców wtórnych 80 % mieszka ńców gmin Dorzecza Biebrzy Monitorowanie systemu zbiórki i Zapobieganie składowania odpadów w Zwi ększenie ilo ści składowanych usuwania odpadów w 24 miejscach do tego nie przeznaczonych o odpadów na składowiskach gminach Dorzecza Biebrzy ok. 50 % posiadaj ących odpowiednie zabezpieczenia środowiska o ok. 70 % Stworzenie rynków zbytu Zwi ększenie zbytu wysegregowanych i Zwi ększenie zbytu wysegregowanych i surowców wtórnych w 24 waloryzowanych surowców wtórnych o waloryzowanych surowców wtórnych o gminach Dorzecza Biebrzy ok. 60 % ok. 80 % 1.wska źników produktu : odnosz ą si ę one do konkretnych zada ń sfinansowanych w ramach Programu i s ą mierzone w jednostkach fizycznych lub monetarnych (np. długo ść zbudowanej drogi, ilo ść M ŚP, które uzyskały pomoc), 2. wska źników rezultatu : s ą one zwi ązane z bezpo średnimi i natychmiastowymi efektami zadania. Dostarczaj ą informacji o zmianach, jakie nast ąpiły w wyniku wdra Ŝania programu u podmiotów uprawnionych, w chwili zako ńczenia realizacji inwestycji. Takie wskaźniki mog ą przybiera ć form ę wska źników fizycznych (skrócenie czasu podró Ŝy, zmniejszenie liczby wypadków drogowych, liczba nowych stanowisk pracy) lub finansowych (wielko ść zainwestowanego kapitału prywatnego, zmniejszenie kosztów transportu itp.), 3. wska źników oddziaływania : odnosz ą si ę do konsekwencji danego zadania, wykraczaj ących poza natychmiastowe efekty dla podmiotów uprawnionych. S ą mierzone po 3 i po 5 latach.

Harmonogram realizacji

Planowane Planowane rozpocz ęcie Planowane Planowane zako ńczenie całej Nazwa zadania całej inwestycji, je śli rozpocz ęcie realizacji zako ńczenie realizacji inwestycji, je śli dotyczy (kwartał, rok) (kwartał, rok) (kwartał, rok) dotyczy (kwartał, rok) Organizacja IV 2002 I 2003 IV 2003 IV 2003 systemu odbioru odpadów, w tym zbiórki selektywnej

Szacowany koszt zadania (w tys. zł): 2 500 gminy obszaru funkcjonalnego dorzecza Biebrzy Beneficjenci projektu

odpowiednie fundusze Warunki realizacji współpraca samorz ądów gmin dorzecza Biebrzy zadania

XIII

KARTA ZADANIA/PROJEKTU

Edukacja ekologiczna mieszka ńców w zakresie gospodarki odpadami Nazwa zadania

Cele Promocja selektywnej zbiórki na terenie miast i gmin Dorzecza Biebrzy.

Podmiot odpowiedzialny za realizacj ę zadania i Urz ędy Gmin obszaru funkcjonalnego Dorzecza Biebrzy podmioty współpracuj ące Lokalizacja Obszar funkcjonalny gmin Dorzecza Biebrzy, województwo podlaskie

Spodziewane efekty realizacji zadania

Wska źniki produktu Wska źniki rezultatu Wska źniki oddziaływania Przeszkolenie samorz ądowców i Poprawa świadomo ści efektywnej Poprawa świadomo ści efektywnej nauczycieli zbiórki odpadów o ok. 50 % zbiórki odpadów o ok. 70 % Wzrost świadomo ści mieszka ńców na Przygotowanie mieszka ńców do Przekazanie wiedzy z zakresu temat zbiórki odpadów w Unii prowadzenia zbiórki odpadów po zbiórki i usuwania odpadów Europejskiej o 15-20% wej ściu Polski do Unii Europejskiej Przeprowadzenie 24 szkole ń po 15 Wzrost jako ści zbiórki selektywnej na Wzrost jako ści zbiórki selektywnej na godzin lekcyjnych ka Ŝde obszarze obj ęty projektem o 10 % obszarze obj ęty projektem o 30 % 1.wska źników produktu : odnosz ą si ę one do konkretnych zada ń sfinansowanych w ramach Programu i s ą mierzone w jednostkach fizycznych lub monetarnych (np. długo ść zbudowanej drogi, ilo ść M ŚP, które uzyskały pomoc), 2. wska źników rezultatu : s ą one zwi ązane z bezpo średnimi i natychmiastowymi efektami zadania. Dostarczaj ą informacji o zmianach, jakie nast ąpiły w wyniku wdra Ŝania programu u podmiotów uprawnionych, w chwili zako ńczenia realizacji inwestycji. Takie wska źniki mog ą przybiera ć form ę wska źników fizycznych (skrócenie czasu podró Ŝy, zmniejszenie liczby wypadków drogowych, liczba nowych stanowisk pracy) lub finansowych (wielko ść zainwestowanego kapitału prywatnego, zmniejszenie kosztów transportu itp.), 3. wska źników oddziaływania : odnosz ą si ę do konsekwencji danego zadania, wykraczaj ących poza natychmiastowe efekty dla podmiotów uprawnionych. S ą mierzone po 3 i po 5 latach.

Harmonogram realizacji

Planowane Planowane rozpocz ęcie Planowane Planowane zako ńczenie Nazwa zadania całej inwestycji, je śli rozpocz ęcie realizacji zako ńczenie realizacji całej inwestycji, dotyczy (kwartał, rok) (kwartał, rok) (kwartał, rok) je śli dotyczy (kwartał, rok) Edukacja ekologiczna mieszka ńców w I 2003 I 2003 IV 2003 IV 2003 zakresie gospodarki odpadami

Szacowany koszt zadania (w tys. zł): 1 600

Beneficjenci projektu gminy obszaru funkcjonalnego Dorzecza Biebrzy

odpowiednie fundusze Warunki realizacji współpraca samorz ądów gmin Dorzecza Biebrzy zadania zainteresowanie tematem szkolenia bezpo średnich beneficjentów projektu

XIV

KARTA ZADANIA/PROJEKTU

Szczegółowa inwentaryzacja i waloryzacja zasobów przyrodniczych gmin dorzecza Nazwa zadania Biebrzy

Wskazanie obiektów przyrodniczych do ochrony konserwatorskiej oraz stworzenie planu Cele powi ąza ń funkcjonalnych pomi ędzy lokalnymi ostojami przyrody.

Podmiot odpowiedzialny za realizacj ę zadania i Zarz ądy miast i gmin, o środki akademickie, organizacje pozarz ądowe podmioty współpracuj ące

Lokalizacja Gminy obj ęte opracowaniem

Spodziewane efekty realizacji zadania

Wska źniki produktu Wska źniki rezultatu Wska źniki oddziaływania Ustanowione prawne formy Zmiany w miejscowych planach Wysoka ró Ŝnorodno ść biologiczna ochrony przyrody zagospodarowania. przestrzennego środowiska naturalnego dostosowane do zasad ochronnych Dostosowane do zasad ochronnych Wzrost atrakcyjno ści turystycznej gospodarcze korzystanie z zasobów gmin. środowiska. 1.wska źników produktu : odnosz ą si ę one do konkretnych zada ń sfinansowanych w ramach Programu i s ą mierzone w jednostkach fizycznych lub monetarnych (np. długo ść zbudowanej drogi, ilo ść M ŚP, które uzyskały pomoc), 2. wska źników rezultatu : s ą one zwi ązane z bezpo średnimi i natychmiastowymi efektami zadania. Dostarczaj ą informacji o zmianach, jakie nast ąpiły w wyniku wdra Ŝania programu u podmiotów uprawnionych, w chwili zako ńczenia realizacji inwestycji. Takie wska źniki mog ą przybiera ć form ę wska źników fizycznych (skrócenie czasu podró Ŝy, zmniejszenie liczby wypadków drogowych, liczba nowych stanowisk pracy) lub finansowych (wielko ść zainwestowanego kapitału prywatnego, zmniejszenie kosztów transportu itp.), 3. wska źników oddziaływania : odnosz ą si ę do konsekwencji danego zadania, wykraczaj ących poza natychmiastowe efekty dla podmiotów uprawnionych. S ą mierzone po 3 i po 5 latach.

Harmonogram realizacji

Planowane Planowane Planowane rozpocz ęcie całej Planowane rozpocz ęcie zako ńczenie Nazwa zako ńczenie inwestycji, je śli dotyczy realizacji całej inwestycji, zadania realizacji (kwartał, rok) (kwartał, rok) je śli dotyczy (kwartał, rok) (kwartał, rok) Szczegółowa inwentaryzacja I 2003 II 2003 IV 2004 II 2005 i waloryzacja zasobów przyrodniczych gmin dorzecza Biebrzy

Szacowany koszt zadania (w tys. zł): 150

Beneficjenci projektu gminy obszaru dorzecza Biebrzy współpraca samorz ądów gmin Warunki realizacji zaanga Ŝowanie środków własnych gmin zadania odpowiednie fundusze pomocowe

XV

KARTA ZADANIA/PROJEKT

Nazwa zadania Gminne Parki Natury

Cele Ochrona bogactwa biologicznego ekosystemów le śnych

Podmiot odpowiedzialny za realizacj ę zadania i podmioty Urz ędy gmin, organizacje pozarz ądowe, szkoły gminne, o środki akademickie, lasy współpracuj ące pa ństwowe Lokalizacja Gminy obszaru dorzecza Biebrzy

Spodziewane efekty realizacji zadania

Wska źniki produktu Wska źniki rezultatu Wska źniki oddziaływania Wył ączone z gospodarczego Wył ączone z gospodarczego Obiekty bada ń i niewerbalnej, uŜytkowania enklawy le śne obj ęte uŜytkowania enklawy le śne obj ęte praktycznej edukacji ekologicznej, prawn ą form ą ochrony prawn ą form ą ochrony o minimalnej pow. 1 ha. Obiekty ochrony naturalnych procesów przyrodniczych Zwi ększenie ró Ŝnorodno ści biologicznej Wzrost atrakcyjno ści turystycznej obszaru 1.wska źników produktu : odnosz ą si ę one do konkretnych zada ń sfinansowanych w ramach Programu i s ą mierzone w jednostkach fizycznych lub monetarnych (np. długo ść zbudowanej drogi, ilo ść M ŚP, które uzyskały pomoc), 2. wska źników rezultatu : s ą one zwi ązane z bezpo średnimi i natychmiastowymi efektami zadania. Dostarczaj ą informacji o zmianach, jakie nast ąpiły w wyniku wdra Ŝania programu u podmiotów uprawnionych, w chwili zako ńczenia realizacji inwestycji. Takie wska źniki mog ą przybiera ć form ę wska źników fizycznych (skrócenie czasu podró Ŝy, zmniejszenie liczby wypadków drogowych, liczba nowych stanowisk pracy) lub finansowych (wielko ść zainwestowanego kapitału prywatnego, zmniejszenie kosztów transportu itp.), 3. wska źników oddziaływania : odnosz ą si ę do konsekwencji danego zadania, wykraczaj ących poza natychmiastowe efekty dla podmiotów uprawnionych. S ą mierzone po 3 i po 5 latach.

Harmonogram realizacji

Planowane Planowane rozpocz ęcie Planowane Planowane zako ńczenie całej Nazwa zadania całej inwestycji, je śli dotyczy rozpocz ęcie realizacji zako ńczenie realizacji inwestycji, je śli (kwartał, rok) (kwartał, rok) (kwartał, rok) dotyczy (kwartał, rok) Gminne Parki Natury III 2003 IV 2004 IV 2008 I 2009

Szacowany koszt zadania (w tys. zł): 300

Beneficjenci projektu Gminy obszaru dorzecza Biebrzy

-Szczegółowa inwentaryzacja i waloryzacja zasobów przyrodniczych gmin dorzecza Biebrzy Warunki realizacji -funkcjonuj ący system monitoringu zasobów przyrodniczych zadania

XVI

KARTA ZADANIA/PROJEKTU

Nazwa zadania Ocena funkcjonowania systemów melioracyjnych dolin rzecznych

Cele Zwi ększenie zasobów wodnych zmeliorowanych dolin dopływów Biebrzy

Podmiot odpowiedzialny za realizacj ę zadania i Urz ędy Gmin, WZMiUW, Spółki Wodne, organizacje pozarz ądowe, u Ŝytkownicy podmioty współpracuj ące systemów melioracyjnych Lokalizacja Zlewnie cieków dorzecza Biebrzy

Spodziewane efekty realizacji zadania

Wska źniki produktu Wska źniki rezultatu Wska źniki oddziaływania Wskazane obszary deficytu wody Racjonalizacja zasad gospodarowania Poprawa warunków produkcji rolnej wod ą Okre ślony zakres i zasady Lokalne i ponadlokalne programy Ochrona gleb organicznych przed usuni ęcia niedoborów wody retencjonowania wód degradacj ą 1.wska źników produktu : odnosz ą si ę one do konkretnych zada ń sfinansowanych w ramach Programu i s ą mierzone w jednostkach fizycznych lub monetarnych (np. długo ść zbudowanej drogi, ilo ść M ŚP, które uzyskały pomoc), 2. wska źników rezultatu : s ą one zwi ązane z bezpo średnimi i natychmiastowymi efektami zadania. Dostarczaj ą informacji o zmianach, jakie nast ąpiły w wyniku wdra Ŝania programu u podmiotów uprawnionych, w chwili zako ńczenia realizacji inwestycji. Takie wska źniki mog ą przybiera ć form ę wska źników fizycznych (skrócenie czasu podró Ŝy, zmniejszenie liczby wypadków drogowych, liczba nowych stanowisk pracy) lub finansowych (wielkość zainwestowanego kapitału prywatnego, zmniejszenie kosztów transportu itp.), 3. wska źników oddziaływania : odnosz ą si ę do konsekwencji danego zadania, wykraczaj ących poza natychmiastowe efekty dla podmiotów uprawnionych. S ą mierzone po 3 i po 5 latach.

Harmonogram realizacji

Planowane Planowane rozpocz ęcie Planowane Planowane zako ńczenie całej Nazwa zadania całej inwestycji, je śli rozpocz ęcie realizacji zako ńczenie realizacji inwestycji, je śli dotyczy (kwartał, rok) (kwartał, rok) (kwartał, rok) dotyczy (kwartał, rok) Ocena funkcjonowania systemów II 2003 IV 2003 II 2008 III 2008 melioracyjnych dolin rzecznych

Szacowany koszt zadania (w tys. zł): 30

Beneficjenci projektu rolnicy

- realizowane zadania inwestycyjne wyznaczone programami Warunki realizacji - zwi ększania zasobów wodnych zadania - odpowiednie fundusze

XVII

KARTA ZADANIA/PROJEKTU

Zalesianie nieu Ŝytków rolnych Nazwa zadania

Cele Kształtowanie odpowiedniej struktury krajobrazu i powi ąza ń funkcjonalnych

Podmiot odpowiedzialny za Starostwa powiatowe, zarz ądy miast i gmin, o środki akademickie, organizacje realizacj ę zadania i pozarzadowe, Lasy Pa ństwowe podmioty współpracuj ące

Lokalizacja Wszystkie gminy obj ęte opracowaniem

Spodziewane efekty realizacji zadania

Wska źniki produktu Wska źniki rezultatu Wska źniki oddziaływania Zalesione nieu Ŝytki rolne Wzrost lesisto ści Wzrost atrakcyjno ści turystycznej terenu Dodatkowe źródło dochodów dla wła ścicieli gruntów Poprawa warunków funkcjonowania ekosystemów le śnych Racjonalizacja produkcji rolnej 1.wska źników produktu : odnosz ą si ę one do konkretnych zada ń sfinansowanych w ramach Programu i s ą mierzone w jednostkach fizycznych lub monetarnych (np. długo ść zbudowanej drogi, ilo ść M ŚP, które uzyskały pomoc), 2. wska źników rezultatu : s ą one zwi ązane z bezpo średnimi i natychmiastowymi efektami zadania. Dostarczaj ą informacji o zmianach, jakie nast ąpiły w wyniku wdra Ŝania programu u podmiotów uprawnionych, w chwili zako ńczenia realizacji inwestycji. Takie wska źniki mog ą przybiera ć form ę wska źników fizycznych (skrócenie czasu podró Ŝy, zmniejszenie liczby wypadków drogowych, liczba nowych stanowisk pracy) lub finansowych (wielko ść zainwestowanego kapitału prywatnego, zmniejszenie kosztów transportu itp.), 3. wska źników oddziaływania : odnosz ą si ę do konsekwencji danego zadania, wykraczaj ących poza natychmiastowe efekty dla podmiotów uprawnionych. S ą mierzone po 3 i po 5 latach.

Harmonogram realizacji

Planowane Planowane rozpocz ęcie Planowane Planowane zako ńczenie całej Nazwa całej inwestycji, je śli dotyczy rozpocz ęcie realizacji zako ńczenie realizacji inwestycji, je śli zadania (kwartał, rok) (kwartał, rok) (kwartał, rok) dotyczy (kwartał, rok) Zalesianie nieu Ŝytków II 2002 IV2002 IV 2010 I 2011 rolnych

Szacowany koszt zadania (w tys. zł): 120

Beneficjenci projektu Wła ściciele gruntów

Szczegółowa inwentaryzacja i waloryzacja zasobów przyrodniczych gmin dorzecza Biebrzy. Warunki realizacji Dost ępne środki finansowe Skarbu Pa ństwa. zadania

XVIII

KARTA ZADANIA/PROJEKTU

Wskazanie obszarów podatnych na erozj ę liniowa i powierzchniow ą i okre ślenie metod Nazwa zadania przeciwdziałania

Cele Ochrona gleb prze erozj ą

Podmiot odpowiedzialny za

realizacj ę zadania i Słu Ŝby rolne (ODR) podmioty współpracuj ące Lokalizacja Gminy obszaru opracowania

Spodziewane efekty realizacji zadania

Wska źniki produktu Wska źniki rezultatu Wska źniki oddziaływania Projekty ochrony gleb przed Racjonalizacja tempa i lokalizacji Poprawa warunków produkcji rolnej erozj ą prowadzenia zalesiania nieu Ŝytków Poprawa struktury krajobrazu Wzrost atrakcyjno ści turystycznej Ochrona ró Ŝnorodno ści biologicznej agrocenoz 1. wska źników produktu: odnosz ą si ę one do konkretnych zada ń sfinansowanych w ramach Programu i s ą mierzone w jednostkach fizycznych lub monetarnych (np. długo ść zbudowanej drogi, ilo ść M ŚP, które uzyskały pomoc), 2. wska źników rezultatu: s ą one zwi ązane z bezpo średnimi i natychmiastowymi efektami zadania. Dostarczaj ą informacji o zmianach, jakie nast ąpiły w wyniku wdra Ŝania programu u podmiotów uprawnionych, w chwili zakończenia realizacji inwestycji. Takie wska źniki mog ą przybiera ć form ę wska źników fizycznych (skrócenie czasu podró Ŝy, zmniejszenie liczby wypadków drogowych, liczba nowych stanowisk pracy) lub finansowych (wielko ść zainwestowanego kapitału prywatnego, zmniejszenie kosztów transportu itp.), 3. wska źników oddziaływania: odnosz ą si ę do konsekwencji danego zadania, wykraczaj ących poza natychmiastowe efekty dla podmiotów uprawnionych. S ą mierzone po 3 i po 5 latach.

Harmonogram realizacji

Planowane Planowane rozpocz ęcie Planowane Planowane zako ńczenie całej Nazwa całej inwestycji, je śli dotyczy rozpocz ęcie realizacji zako ńczenie realizacji inwestycji, je śli zadania (kwartał, rok) (kwartał, rok) (kwartał, rok) dotyczy (kwartał, rok) Wskazanie obszarów podatnych na IV 2002 I 2002 IV 2004 IV 2008 erozj ę liniowa i powierzchniow ą i okre ślenie metod przeciwdziałan ia

Szacowany koszt zadania (w tys. zł): 80

Beneficjenci projektu UŜytkownicy gruntów

Warunki realizacji - dost ępne środki finansowe Skarbu Pa ństwa zadania - edukacja u Ŝytkowników gruntów

XIX

KARTA ZADANIA/PROJEKTU

Nazwa zadania Stworzenie bazy danych oraz systemu monitoringu zasobów przyrodniczych

Cele Poprawienie skuteczno ści zarz ądzania zasobami przyrodniczymi

Podmiot odpowiedzialny za realizacj ę zadania i Organizacja pozarzadowa, o środek akademicki podmioty współpracuj ące Lokalizacja Gminy obszaru opracowania

Spodziewane efekty realizacji zadania

Wska źniki produktu Wska źniki rezultatu Wska źniki oddziaływania System informacji przestrzennej Szybki dost ęp do informacji i wła ściwa Monitoring zmian w środowisku o zasobach środowiska ocena wpływu planowanych naturalnym przedsi ęwzi ęć inwestycyjnych na zasoby środowiska 1. wska źników produktu: odnosz ą si ę one do konkretnych zada ń sfinansowanych w ramach Programu i s ą mierzone w jednostkach fizycznych lub monetarnych (np. długo ść zbudowanej drogi, ilo ść M ŚP, które uzyskały pomoc), 2. wska źników rezultatu: s ą one zwi ązane z bezpo średnimi i natychmiastowymi efektami zadania. Dostarczaj ą informacji o zmianach, jakie nast ąpiły w wyniku wdra Ŝania programu u podmiotów uprawnionych, w chwili zakończenia realizacji inwestycji. Takie wska źniki mog ą przybiera ć form ę wska źników fizycznych (skrócenie czasu podró Ŝy, zmniejszenie liczby wypadków drogowych, liczba nowych stanowisk pracy) lub finansowych (wielko ść zainwestowanego kapitału prywatnego, zmniejszenie kosztów transportu itp.), 3. wska źników oddziaływania: odnosz ą si ę do konsekwencji danego zadania, wykraczaj ących poza natychmiastowe efekty dla podmiotów uprawnionych. S ą mierzone po 3 i po 5 latach.

Harmonogram realizacji

Planowane Planowane rozpocz ęcie Planowane Planowane zako ńczenie całej Nazwa całej inwestycji, je śli dotyczy rozpocz ęcie realizacji zako ńczenie realizacji inwestycji, je śli zadania (kwartał, rok) (kwartał, rok) (kwartał, rok) dotyczy (kwartał, rok) Stworzenie bazy danych oraz systemu IV 2003 I 2004 II 2005 Proces ci ągły monitoringu zasobów przyrodniczych

Szacowany koszt zadania (w tys. zł): 350

Beneficjenci projektu Gminy obszaru dorzecza Biebrzy

Warunki realizacji Szczegółowa inwentaryzacja i waloryzacja zasobów przyrodniczych gmin dorzecza Biebrzy zadania

XX

KARTA ZADANIA/PROJEKTU

Nazwa zadania Renaturalizacja przekształconej sieci hydrograficznej

Zwi ększenie zasobów wodnych Cele Poprawa uwilgotnienia siedlisk bagiennych i zwi ększenie ró Ŝnorodno ści biologicznej

Podmiot odpowiedzialny za realizacj ę zadania i Urz ędy gmin, Organizacja pozarz ądowa, o środek akademicki, WZMiUW, BPN podmioty współpracuj ące Lokalizacja Gminy obszaru opracowania

Spodziewane efekty realizacji zadania

Wska źniki produktu Wska źniki rezultatu Wska źniki oddziaływania Zbli Ŝona do naturalnej sie ć Zbli Ŝona do naturalnej sie ć rzeczna Zwi ększone zasoby wodne rzeczna Bariery geochemiczne wzdłu Ŝ Poprawa jako ści wód powierzchniowych koryt rzecznych Wzrost atrakcyjno ści turystycznej obszaru Wzrost ró Ŝnorodno ści biologicznej środowiska wodnego i obszarów przyległych 1. wska źników produktu: odnosz ą si ę one do konkretnych zada ń sfinansowanych w ramach Programu i s ą mierzone w jednostkach fizycznych lub monetarnych (np. długo ść zbudowanej drogi, ilo ść M ŚP, które uzyskały pomoc), 2. wska źników rezultatu: s ą one zwi ązane z bezpo średnimi i natychmiastowymi efektami zadania. Dostarczaj ą informacji o zmianach, jakie nast ąpiły w wyniku wdra Ŝania programu u podmiotów uprawnionych, w chwili zakończenia realizacji inwestycji. Takie wska źniki mog ą przybiera ć form ę wska źników fizycznych (skrócenie czasu podró Ŝy, zmniejszenie liczby wypadków drogowych, liczba nowych stanowisk pracy) lub finansowych (wielko ść zainwestowanego kapitału prywatnego, zmniejszenie kosztów transportu itp.), 3. wska źników oddziaływania: odnosz ą si ę do konsekwencji danego zadania, wykraczaj ących poza natychmiastowe efekty dla podmiotów uprawnionych. S ą mierzone po 3 i po 5 latach.

Harmonogram realizacji

Planowane Planowane rozpocz ęcie Planowane Planowane zako ńczenie całej Nazwa zadania całej inwestycji, je śli rozpocz ęcie realizacji zakończenie realizacji inwestycji, je śli dotyczy (kwartał, rok) (kwartał, rok) (kwartał, rok) dotyczy (kwartał, rok) Renaturyzacja przekształconej IV 2002 III 2004 II 2010 II 2010 sieci hydrograficznej

Szacowany koszt zadania (w tys. zł): 35

Beneficjenci projektu samorz ądy

Warunki realizacji Szczegółowa inwentaryzacja i waloryzacja zasobów przyrodniczych gmin dorzecza Biebrzy; zadania Ocena preferowanych lokalnie kierunków rozwoju gospodarczego.

XXI

KARTA ZADANIA/PROJEKTU

Nazwa zadania Wyznaczenie lokalnych ostoi przyrody

Ochrona bioró Ŝnorodno ści na poziomie lokalnym Cele Podnoszenie świadomo ści ekologicznej

Podmiot odpowiedzialny za realizacj ę zadania i Szkoły, organizacja pozarz ądowe, o środek akademicki podmioty współpracuj ące Lokalizacja Szkoły gmin obszaru opracowania

Spodziewane efekty realizacji zadania

Wska źniki produktu Wska źniki rezultatu Wska źniki oddziaływania Wyznaczenie lokalnych ostoi Dostosowana do potrzeb ochrony ostoi Wzrost świadomo ści ekologicznej przyrody działalno ść gospodarcza Wzrost społecznego zaanga Ŝowania na rzecz lokalnego środowiska Zachowane lokalne zasoby przyrodnicze Wzrost atrakcyjno ści turystycznej obszaru 1. wska źników produktu: odnosz ą si ę one do konkretnych zada ń sfinansowanych w ramach Programu i s ą mierzone w jednostkach fizycznych lub monetarnych (np. długo ść zbudowanej drogi, ilo ść M ŚP, które uzyskały pomoc), 2. wska źników rezultatu: s ą one zwi ązane z bezpo średnimi i natychmiastowymi efektami zadania. Dostarczaj ą informacji o zmianach, jakie nast ąpiły w wyniku wdra Ŝania programu u podmiotów uprawnionych, w chwili zakończenia realizacji inwestycji. Takie wska źniki mog ą przybiera ć form ę wska źników fizycznych (skrócenie czasu podró Ŝy, zmniejszenie liczby wypadków drogowych, liczba nowych stanowisk pracy) lub finansowych (wielko ść zainwestowanego kapitału prywatnego, zmniejszenie kosztów transportu itp.), 3. wska źników oddziaływania: odnosz ą si ę do konsekwencji danego zadania, wykraczaj ących poza natychmiastowe efekty dla podmiotów uprawnionych. S ą mierzone po 3 i po 5 latach.

Harmonogram realizacji

Planowane Planowane rozpocz ęcie Planowane Planowane zako ńczenie całej Nazwa całej inwestycji, je śli dotyczy rozpocz ęcie realizacji zako ńczenie realizacji inwestycji, je śli zadania (kwartał, rok) (kwartał, rok) (kwartał, rok) dotyczy (kwartał, rok) Wyznaczenie lokalnych ostoi IV 2002 I 2003 bezterminowo bezterminowo przyrody

Szacowany koszt zadania (w tys. zł):

Beneficjenci projektu Społeczno ści lokalne

Warunki realizacji Wyłonieni lokalni liderzy zadania

XXII

KARTA ZADANIA/PROJEKTU

Nazwa zadania Ochrona zbiorników wodnych

Cele Zapewnienie ochrony głównych zbiorników wód podziemnych

Podmiot odpowiedzialny za realizacj ę zadania i podmioty Samorz ądy obszaru funkcjonalnego współpracuj ące

Lokalizacja Obszar funkcjonalny dorzecza Biebrzy, woj. podlaskie

Spodziewane efekty realizacji zadania

Wska źniki produktu Wska źniki rezultatu Wska źniki oddziaływania Likwidacja źródeł zagro Ŝeń Poprawa stanu wód podziemnych Poprawa stanu wód podziemnych zbiorników wód podziemnych o ok.10% o ok.20% Wyznaczenie obszarów Poprawa stanu wód podziemnych Poprawa stanu wód podziemnych chronionych o ok.15% o ok.25% 1. wska źników produktu: odnosz ą si ę one do konkretnych zada ń sfinansowanych w ramach Programu i s ą mierzone w jednostkach fizycznych lub monetarnych (np. długo ść zbudowanej drogi, ilo ść M ŚP, które uzyskały pomoc), 2. wska źników rezultatu: s ą one zwi ązane z bezpo średnimi i natychmiastowymi efektami zadania. Dostarczaj ą informacji o zmianach, jakie nast ąpiły w wyniku wdra Ŝania programu u podmiotów uprawnionych, w chwili zako ńczenia realizacji inwestycji. Takie wska źniki mog ą przybiera ć form ę wska źników fizycznych (skrócenie czasu podró Ŝy, zmniejszenie liczby wypadków drogowych, liczba nowych stanowisk pracy) lub finansowych (wielko ść zainwestowanego kapitału prywatnego, zmniejszenie kosztów transportu itp.), 3. wska źników oddziaływania: odnosz ą si ę do konsekwencji danego zadania, wykraczaj ących poza natychmiastowe efekty dla podmiotów uprawnionych. S ą mierzone po 3 i po 5 latach.

Harmonogram realizacji

Planowane Planowane rozpocz ęcie Planowane Planowane Nazwa zako ńczenie całej całej inwestycji, je śli dotyczy rozpocz ęcie realizacji zako ńczenie realizacji zadania inwestycji, je śli (kwartał, rok) (kwartał, rok) (kwartał, rok) dotyczy (kwartał, rok) Ochrona zbiorników I 2003 I 2003 III 2004 III 2004 wodnych

Szacowany koszt zadania (w tys. zł):

Beneficjenci projektu Samorządy Gmin Dorzecza Biebrzy

odpowiednie fundusze, Warunki realizacji współpraca samorz ądów gmin zadania

XXIII

KARTA ZADANIA/PROJEKTU

Nazwa zadania Zanieczyszczenia obszarowe

Cele Ograniczenie spływu zanieczyszcze ń obszarowych do wód powierzchniowych Podmiot odpowiedzialny za

realizacj ę zadania i podmioty Samorz ądy obszaru funkcjonalnego współpracuj ące

Lokalizacja Obszar funkcjonalny dorzecza Biebrzy, woj. podlaskie

Spodziewane efekty realizacji zadania

Wska źniki produktu Wska źniki rezultatu Wska źniki oddziaływania Ograniczenie powstawania Poprawa stanu wód powierzchniowych o Poprawa stanu wód powierzchniowych o zanieczyszcze ń 10% 15% Wprowadzenie odpowiednich Poprawa stanu wód powierzchniowych o Poprawa stanu wód urz ądze ń zapobiegaj ących 15% Powierzchniowych o 20% prznikanie biogenów Tworzenie biologicznych opasek Poprawa stanu wód powierzchniowych o Poprawa stanu wód 15% powierzchniowycho 20% 1) wska źników produktu: odnosz ą si ę one do konkretnych zada ń sfinansowanych w ramach Programu i s ą mierzone w jednostkach fizycznych lub monetarnych (np. długo ść zbudowanej drogi, ilo ść M ŚP, które uzyskały pomoc), 2) wska źników rezultatu: s ą one zwi ązane z bezpo średnimi i natychmiastowymi efektami zadania. Dostarczaj ą informacji o zmianach, jakie nast ąpiły w wyniku wdra Ŝania programu u podmiotów uprawnionych, w chwili zako ńczenia realizacji inwestycji. Takie wska źniki mog ą przybiera ć form ę wska źników fizycznych (skrócenie czasu podró Ŝy, zmniejszenie liczby wypadków drogowych, liczba nowych stanowisk pracy) lub finansowych (wielko ść zainwestowanego kapitału prywatnego, zmniejszenie kosztów transportu itp.), 3) wska źników oddziaływania: odnosz ą si ę do konsekwencji danego zadania, wykraczaj ących poza natychmiastowe efekty dla podmiotów uprawnionych. S ą mierzone po 3 i po 5 latach.

Harmonogram realizacji

Planowane Planowane rozpocz ęcie Planowane Planowane zako ńczenie całej Nazwa całej inwestycji, je śli dotyczy rozpocz ęcie realizacji zako ńczenie realizacji inwestycji, je śli zadania (kwartał, rok) (kwartał, rok) (kwartał, rok) dotyczy (kwartał, rok) Ochrona zbiorników wodnych I 2003 I 2003 III 2003 III 2003

Szacowany koszt zadania (w tys. zł):

Beneficjenci projektu Samorz ądy Gmin Dorzecza Biebrzy, słu Ŝby rolne, zarz ądcy obszarów

odpowiednie fundusze, Warunki realizacji zadania współpraca samorz ądów gmin,

XXIV

KARTA ZADANIA/PROJEKTU

Publikacja o lokalnych zasobach przyrodniczych i funkcjonalnych powi ązaniach Nazwa zadania regionalnych

Ochrona bioró Ŝnorodno ści na poziomie lokalnym Cele Podnoszenie świadomo ści ekologicznej Podmiot odpowiedzialny za realizacj ę zadania i podmioty Urz ędy Gmin, szkoły, organizacja pozarzadowe, o środek akademicki, BPN współpracuj ące Lokalizacja Obszar gmin dorzecza Biebrzy

Spodziewane efekty realizacji zadania

Wska źniki produktu Wska źniki rezultatu Wska źniki oddziaływania Publikacja Powszechnie dost ępna informacja o Wzrost świadomo ści ekologicznej lokalnych i regionalnych zasobach społecze ństwa przyrodniczych. Wzrost poszanowanie zasobów naturalnych Promocja walorów przyrodniczych regionu 1) wska źników produktu: odnosz ą si ę one do konkretnych zada ń sfinansowanych w ramach Programu i s ą mierzone w jednostkach fizycznych lub monetarnych (np. długo ść zbudowanej drogi, ilo ść M ŚP, które uzyskały pomoc), 2) wska źników rezultatu: s ą one zwi ązane z bezpo średnimi i natychmiastowymi efektami zadania. Dostarczaj ą informacji o zmianach, jakie nast ąpiły w wyniku wdra Ŝania programu u podmiotów uprawnionych, w chwili zako ńczenia realizacji inwestycji. Takie wska źniki mog ą przybiera ć form ę wska źników fizycznych (skrócenie czasu podró Ŝy, zmniejszenie liczby wypadków drogowych, liczba nowych stanowisk pracy) lub finansowych (wielko ść zainwestowanego kapitału prywatnego, zmniejszenie kosztów transportu itp.), 3) wska źników oddziaływania: odnosz ą si ę do konsekwencji danego zadania, wykraczaj ących poza natychmiastowe efekty dla podmiotów uprawnionych. S ą mierzone po 3 i po 5 latach.

Harmonogram realizacji

Planowane Planowane rozpocz ęcie Planowane Planowane zako ńczenie całej Nazwa zadania całej inwestycji, rozpocz ęcie realizacji zako ńczenie realizacji inwestycji, je śli je śli dotyczy (kwartał, rok) (kwartał, rok) dotyczy (kwartał, rok) (kwartał, rok) Publikacja o lokalnych zasobach przyrodniczych i funkcjonalnych powi ązaniach II 2004 III 2004 IV 2005 regionalnych

Szacowany koszt zadania (w tys. zł): 150

Społeczno ści lokalne Beneficjenci projektu

Szczegółowa inwentaryzacja i waloryzacja zasobów przyrodniczych gmin dorzecza Biebrzy Warunki realizacji zadania

XXV

KARTA ZADANIA/PROJEKTU

Nazwa zadania Stworzenie niezale Ŝnego regionalnego o środka edukacji ekologicznej

Ochrona bioró Ŝnorodno ści na poziomie lokalnym i regionalnym (monitoring) Cele Podnoszenie świadomo ści ekologicznej Demokratyzacja Ŝycia publicznego

Podmiot odpowiedzialny za realizacj ę zadania i podmioty Organizacje pozarz ądow ą, o środki akademickie, BPN współpracuj ące Lokalizacja Gmina Grajewo, Gmina D ąbrowa Białostocka

Spodziewane efekty realizacji zadania

Wska źniki produktu Wska źniki rezultatu Wska źniki oddziaływania Ośrodki edukacji przyrodniczej Pobudzenie Ŝycia społeczno- Realizowany monitoring zasobów gospodarczego przyrodniczych, Wzrost atrakcyjno ści turystycznej obszaru 1. wska źników produktu: odnosz ą si ę one do konkretnych zada ń sfinansowanych w ramach Programu i s ą mierzone w jednostkach fizycznych lub monetarnych (np. długo ść zbudowanej drogi, ilo ść M ŚP, które uzyskały pomoc), 2. wska źników rezultatu: s ą one zwi ązane z bezpo średnimi i natychmiastowymi efektami zadania. Dostarczaj ą informacji o zmianach, jakie nast ąpiły w wyniku wdra Ŝania programu u podmiotów uprawnionych, w chwili zako ńczenia realizacji inwestycji. Takie wska źniki mog ą przybiera ć form ę wska źników fizycznych (skrócenie czasu podró Ŝy, zmniejszenie liczby wypadków drogowych, liczba nowych stanowisk pracy) lub finansowych (wielko ść zainwestowanego kapitału prywatnego, zmniejszenie kosztów transportu itp.), 3. wska źników oddziaływania: odnosz ą si ę do konsekwencji danego zadania, wykraczaj ących poza natychmiastowe efekty dla podmiotów uprawnionych. S ą mierzone po 3 i po 5 latach.

Harmonogram realizacji

Planowane Planowane rozpocz ęcie Planowane Planowane zako ńczenie całej Nazwa zadania całej inwestycji, je śli dotyczy rozpocz ęcie realizacji zako ńczenie realizacji inwestycji, je śli (kwartał, rok) (kwartał, rok) (kwartał, rok) dotyczy (kwartał, rok) Stworzenie niezale Ŝnego II 2002 IV 2002 II 2002 regionalnego ośrodka edukacji ekologicznej

Szacowany koszt zadania (w tys. zł): 1500

Beneficjenci projektu Społeczno ści lokalne, samorz ądy, młodzie Ŝ szkolna z regionu, tury ści.

Warunki realizacji Ukształtowana, aktywna pozarz ądowa organizacja ekologiczna posiadaj ąca własne zasoby zadania merytoryczne i lokalowe.

XXVI

KARTA ZADANIA/PROJEKTU

Nazwa zadania Tworzenie inkubatorów przedsi ębiorczo ści na obszarze funkcjonalnym dorzecza Biebrzy

Cele Wzrost małej i średniej przedsi ębiorczo ści, prowadz ący do zmniejszenia bezrobocia.

Podmiot odpowiedzialny za realizacj ę zadania i Urz ędy Gmin obszaru funkcjonalnego Dorzecza Biebrzy podmioty współpracuj ące Lokalizacja Obszar funkcjonalny gmin Dorzecza Biebrzy, województwo podlaskie

Spodziewane efekty realizacji zadania

Wska źniki produktu Wska źniki rezultatu Wska źniki oddziaływania Powstanie 12 inkubatorów Stworzenie mo Ŝliwo ści rozwoju MSP Powstanie 30 nowych zakładów pracy przedsi ębiorczo ści Powstanie 50 nowych miejsc pracy Powstanie 250 nowych miejsc pracy Powstanie 10- 20 kolejnych instytucji Zmniejszenie bezrobocia w skali regionu otoczenia biznesu o ok. 7% 1. wska źników produktu: odnosz ą si ę one do konkretnych zada ń sfinansowanych w ramach Programu i s ą mierzone w jednostkach fizycznych lub monetarnych (np. długo ść zbudowanej drogi, ilo ść M ŚP, które uzyskały pomoc), 2. wska źników rezultatu: s ą one zwi ązane z bezpo średnimi i natychmiastowymi efektami zadania. Dostarczaj ą informacji o zmianach, jakie nast ąpiły w wyniku wdra Ŝania programu u podmiotów uprawnionych, w chwili zakończenia realizacji inwestycji. Takie wska źniki mog ą przybiera ć form ę wska źników fizycznych (skrócenie czasu podró Ŝy, zmniejszenie liczby wypadków drogowych, liczba nowych stanowisk pracy) lub finansowych (wielko ść zainwestowanego kapitału prywatnego, zmniejszenie kosztów transportu itp.), 3. wska źników oddziaływania: odnosz ą si ę do konsekwencji danego zadania, wykraczaj ących poza natychmiastowe efekty dla podmiotów uprawnionych. S ą mierzone po 3 i po 5 latach.

Harmonogram realizacji

Planowane Planowane rozpocz ęcie Planowane Planowane zako ńczenie całej Nazwa całej inwestycji, je śli dotyczy rozpocz ęcie realizacji zako ńczenie realizacji inwestycji, je śli zadania (kwartał, rok) (kwartał, rok) (kwartał, rok) dotyczy (kwartał, rok) Tworzenie inkubatorów przedsi ębiorcz ości na I 2003 I 2003 IV 2003 IV 2003 obszarze funkcjonalnym Dorzecza Biebrzy

Szacowany koszt zadania (w tys. zł): 360

Beneficjenci projektu Mieszka ńcy gmin miejsko –wiejskich Dorzecza Biebrzy

odpowiednie fundusze Warunki realizacji współpraca samorz ądów gmin Dorzecza Biebrzy zadania zainteresowanie tematem bezpo średnich beneficjentów projektu

XXVII

KARTA ZADANIA/PROJEKTU

Nazwa zadania Otworzenie linii kredytowych na nowe miejsca pracy

Cele Stymulowanie rozwoju działalno ści gospodarczej sprzyjaj ącej zmniejszeniu bezrobocia

Podmiot odpowiedzialny za realizacj ę zadania i podmioty Urz ędy Gmin obszaru funkcjonalnego Dorzecza Biebrzy współpracuj ące

Lokalizacja Obszar funkcjonalny gmin Dorzecza Biebrzy, województwo podlaskie

Spodziewane efekty realizacji zadania

Wska źniki produktu Wska źniki rezultatu Wska źniki oddziaływania Otworzenie 150 linii kredytowych Powstanie 80 nowych podmiotów Powstanie 150 nowych podmiotów gospodarczych gospodarczych Powstanie 350-420 nowych miejsc pracy Powstanie 550-600 nowych miejsc pracy 1) wska źników produktu : odnosz ą si ę one do konkretnych zada ń sfinansowanych w ramach Programu i s ą mierzone w jednostkach fizycznych lub monetarnych (np. długo ść zbudowanej drogi, ilo ść M ŚP, które uzyskały pomoc), 2) wska źników rezultatu : s ą one zwi ązane z bezpo średnimi i natychmiastowymi efektami zadania. Dostarczaj ą informacji o zmianach, jakie nast ąpiły w wyniku wdra Ŝania programu u podmiotów uprawnionych, w chwili zako ńczenia realizacji inwestycji. Takie wska źniki mog ą przybiera ć form ę wska źników fizycznych (skrócenie czasu podró Ŝy, zmniejszenie liczby wypadków drogowych, liczba nowych stanowisk pracy) lub finansowych (wielko ść zainwestowanego kapitału prywatnego, zmniejszenie kosztów transportu itp.), 3) wska źników oddziaływania : odnosz ą si ę do konsekwencji danego zadania, wykraczaj ących poza natychmiastowe efekty dla podmiotów uprawnionych. S ą mierzone po 3 i po 5 latach.

Harmonogram realizacji

Planowane Planowane Planowane Planowane rozpocz ęcie zako ńczenie całej rozpocz ęcie zako ńczenie Nazwa zadania całej inwestycji, inwestycji, je śli realizacji (kwartał, realizacji je śli dotyczy dotyczy (kwartał, rok) (kwartał, rok) (kwartał, rok) rok)

Otworzenie linii kredytowych na I 2004 I 2004 IV 2006 IV 2006 nowe miejsca prac

Szacowany koszt zadania (w tys. zł): 10 500

Beneficjenci projektu Mieszka ńcy 25 gmin obszaru funkcjonalnego Dorzecza Biebrzy

Warunki realizacji - odpowiednie fundusze zadania - współpraca samorz ądów gmin Dorzecza Biebrzy - zainteresowanie tematem bezpo średnich beneficjentów projektu

XXVIII

KARTA ZADANIA/PROJEKTU

Nazwa zadania Jak zało Ŝyć i prowadzi ć przedsi ębiorstwo – szkolenie

Cele Wsparcie M ŚP

Podmiot odpowiedzialny za realizacj ę zadania i Urz ędy Gmin obszaru funkcjonalnego Dorzecza Biebrzy. podmioty współpracuj ące

Lokalizacja Obszar funkcjonalny gmin Dorzecza Biebrzy, województwo podlaskie

Spodziewane efekty realizacji zadania

Wska źniki produktu Wska źniki rezultatu Wska źniki oddziaływania Przeszkolenie 480 osób Wzrost świadomo ści na temat Przygotowanie przedsi ębiorców do prowadzenia działalno ści gospodarczej prowadzenia nowoczesnej działalno ści w Unii Europejskiej o 15-20 % gospodarczej po wej ściu Polski do Unii Europejskiej Przekazanie wiedzy z 7 tematów Powstanie (100 ) nowych Wzrost jako ści przedsi ębiorstw z zakresu prowadzenia przedsi ębiorstw. gospodarczych na obszarze obj ęty działalno ści gospodarczej projektem o 30 % Przeprowadzenie 24 szkole ń po Powstanie 200-300 nowych miejsc Powstanie kolejnych nowych 100 miejsc 15 godzin lekcyjnych ka Ŝde pracy pracy 1) wska źników produktu : odnosz ą si ę one do konkretnych zada ń sfinansowanych w ramach Programu i s ą mierzone w jednostkach fizycznych lub monetarnych (np. długo ść zbudowanej drogi, ilo ść M ŚP, które uzyskały pomoc), 2) wska źników rezultatu : s ą one zwi ązane z bezpo średnimi i natychmiastowymi efektami zadania. Dostarczaj ą informacji o zmianach, jakie nast ąpiły w wyniku wdra Ŝania programu u podmiotów uprawnionych, w chwili zako ńczenia realizacji inwestycji. Takie wska źniki mog ą przybiera ć form ę wska źników fizycznych (skrócenie czasu podró Ŝy, zmniejszenie liczby wypadków drogowych, liczba nowych stanowisk pracy) lub finansowych (wielko ść zainwestowanego kapitału prywatnego, zmniejszenie kosztów transportu itp.), 3) wska źników oddziaływania : odnosz ą si ę do konsekwencji danego zadania, wykraczaj ących poza natychmiastowe efekty dla podmiotów uprawnionych. S ą mierzone po 3 i po 5 latach.

Harmonogram realizacji

Planowane Planowane Planowane Planowane rozpocz ęcie całej zako ńczenie całej rozpocz ęcie zako ńczenie Nazwa zadania inwestycji, je śli inwestycji, je śli realizacji realizacji dotyczy (kwartał, dotyczy (kwartał, (kwartał, rok) (kwartał, rok) rok) rok) Jak zało Ŝyć i prowadzi ć III 2002 IV 2002 III 2009 IV 2009 przedsi ębiorstwo – szkolenie

Szacowany koszt zadania (w tys. zł): 25

Beneficjenci projektu gminy obszaru funkcjonalnego Dorzecza Biebrzy

Warunki realizacji - odpowiednie fundusze zadania - współpraca samorz ądów gmin Dorzecza Biebrzy

XXIX

KARTA ZADANIA/PROJEKTU

Nazwa zadania System współfinansowania tworzenia nowych miejsc pracy dla osób niepełnosprawnych

Cele Stymulowanie rozwoju działalno ści gospodarczej sprzyjaj ącej zmniejszeniu bezrobocia

Podmiot odpowiedzialny za realizacj ę zadania i podmioty Urz ędy Gmin obszaru funkcjonalnego Dorzecza Biebrzy współpracuj ące

Lokalizacja Obszar funkcjonalny gmin Dorzecza Biebrzy, województwo podlaskie

Spodziewane efekty realizacji zadania

Wska źniki produktu Wska źniki rezultatu Wska źniki oddziaływania Otworzenie 100 linii kredytowych Powstanie 20 nowych podmiotów Powstanie 35 nowych podmiotów gospodarczych gospodarczych Powstanie 50-120 nowych miejsc pracy Powstanie 150 nowych miejsc pracy 1) wska źników produktu : odnosz ą si ę one do konkretnych zada ń sfinansowanych w ramach Programu i s ą mierzone w jednostkach fizycznych lub monetarnych (np. długo ść zbudowanej drogi, ilo ść M ŚP, które uzyskały pomoc), 2) wska źników rezultatu : s ą one zwi ązane z bezpo średnimi i natychmiastowymi efektami zadania. Dostarczaj ą informacji o zmianach, jakie nast ąpiły w wyniku wdra Ŝania programu u podmiotów uprawnionych, w chwili zako ńczenia realizacji inwestycji. Takie wska źniki mog ą przybiera ć form ę wska źników fizycznych (skrócenie czasu podró Ŝy, zmniejszenie liczby wypadków drogowych, liczba nowych stanowisk pracy) lub finansowych (wielko ść zainwestowanego kapitału prywatnego, zmniejszenie kosztów transportu itp.), 3) wska źników oddziaływania : odnosz ą si ę do konsekwencji danego zadania, wykraczaj ących poza natychmiastowe efekty dla podmiotów uprawnionych. S ą mierzone po 3 i po 5 latach.

Harmonogram realizacji

Planowane Planowane Planowane Planowane rozpocz ęcie zako ńczenie całej rozpocz ęcie zako ńczenie Nazwa zadania całej inwestycji, inwestycji, je śli realizacji (kwartał, realizacji je śli dotyczy dotyczy (kwartał, rok) (kwartał, rok) (kwartał, rok) rok)

System współfinansowania tworzenia nowych miejsc pracy dla I 2004 I 2004 IV 2006 IV 2006 osób niepełnosprawnych

Szacowany koszt zadania (w tys. zł): 8,5

Beneficjenci projektu Mieszka ńcy 25 gmin obszaru funkcjonalnego Dorzecza Biebrzy

Warunki realizacji - odpowiednie fundusze zadania - współpraca samorz ądów gmin Dorzecza Biebrzy - zainteresowanie tematem bezpo średnich beneficjentów projektu

XXX

KARTA ZADANIA/PROJEKTU

Nazwa zadania Organizowanie robót publicznych

Cele Przeciwdziałanie marginalizacji grup społecznych

Podmiot odpowiedzialny za realizacj ę zadania i podmioty Urz ędy Gmin obszaru funkcjonalnego Dorzecza Biebrzy współpracuj ące

Lokalizacja Obszar funkcjonalny gmin Dorzecza Biebrzy, województwo podlaskie

Spodziewane efekty realizacji zadania

Wska źniki produktu Wska źniki rezultatu Wska źniki oddziaływania Organizowanie robót publicznych Zmniejszenie bezrobocia o 5% Przeciwdziałanie marginalizacji grup w 24 gminach społecznych 1) wska źników produktu : odnosz ą si ę one do konkretnych zada ń sfinansowanych w ramach Programu i s ą mierzone w jednostkach fizycznych lub monetarnych (np. długo ść zbudowanej drogi, ilo ść M ŚP, które uzyskały pomoc), 2) wska źników rezultatu : s ą one zwi ązane z bezpo średnimi i natychmiastowymi efektami zadania. Dostarczaj ą informacji o zmianach, jakie nast ąpiły w wyniku wdra Ŝania programu u podmiotów uprawnionych, w chwili zako ńczenia realizacji inwestycji. Takie wska źniki mog ą przybiera ć form ę wska źników fizycznych (skrócenie czasu podró Ŝy, zmniejszenie liczby wypadków drogowych, liczba nowych stanowisk pracy) lub finansowych (wielko ść zainwestowanego kapitału prywatnego, zmniejszenie kosztów transportu itp.), 3) wska źników oddziaływania : odnosz ą si ę do konsekwencji danego zadania, wykraczaj ących poza natychmiastowe efekty dla podmiotów uprawnionych. S ą mierzone po 3 i po 5 latach.

Harmonogram realizacji

Planowane Planowane Planowane Planowane rozpocz ęcie zako ńczenie całej rozpocz ęcie zako ńczenie Nazwa zadania całej inwestycji, inwestycji, je śli realizacji (kwartał, realizacji je śli dotyczy dotyczy (kwartał, rok) (kwartał, rok) (kwartał, rok) rok)

Organizowanie robót publicznych I 2004 I 2004 bezterminowo Bezterminowo

Szacowany koszt zadania (w tys. zł): 600 (rocznie)

Beneficjenci projektu Mieszka ńcy 25 gmin obszaru funkcjonalnego Dorzecza Biebrzy

Warunki realizacji - odpowiednie fundusze zadania - współpraca samorz ądów gmin Dorzecza Biebrzy - zainteresowanie tematem bezpo średnich beneficjentów projektu

XXXI

KARTA ZADANIA/PROJEKTU

Nazwa zadania Szkolenie producentów mleka

Przekazanie producentom mleka koniecznej wiedzy na temat wymogów sanitaryjno – Cele weterynaryjnych Unii Europejskiej. Podmiot odpowiedzialny za realizacj ę zadania i Urz ędy Gmin obszaru funkcjonalnego Dorzecza Biebrzy. podmioty współpracuj ące Lokalizacja Obszar funkcjonalny gmin Dorzecza Biebrzy, województwo podlaskie

Spodziewane efekty realizacji zadania

Wska źniki produktu Wska źniki rezultatu Wska źniki oddziaływania Przeszkolenie 480 osób Poprawa warunków produkcji mleka o Poprawa warunków produkcji mleka o ok. 10 % ok. 20 % Przekazanie wiedzy z 7 tematów Wzrost świadomo ści rolników na temat Przygotowanie producentów mleka do z zakresu produkcji mleka rolnictwa w Unii Europejskiej o 15-20 prowadzenia nowoczesnej produkcji % rolnej po wej ściu Polski do Unii Europejskiej Przeprowadzenie 24 szkole ń po Wzrost jako ści mleka na obszarze obj ęty Wzrost jako ści mleka na obszarze obj ęty 15 godzin lekcyjnych ka Ŝde projektem o 10 % projektem o 30 % 1. wska źników produktu: odnosz ą si ę one do konkretnych zada ń sfinansowanych w ramach Programu i s ą mierzone w jednostkach fizycznych lub monetarnych (np. długo ść zbudowanej drogi, ilo ść M ŚP, które uzyskały pomoc), 2. wska źników rezultatu: s ą one zwi ązane z bezpo średnimi i natychmiastowymi efektami zadania. Dostarczaj ą informacji o zmianach, jakie nast ąpiły w wyniku wdra Ŝania programu u podmiotów uprawnionych, w chwili zakończenia realizacji inwestycji. Takie wska źniki mog ą przybiera ć form ę wska źników fizycznych (skrócenie czasu podró Ŝy, zmniejszenie liczby wypadków drogowych, liczba nowych stanowisk pracy) lub finansowych (wielko ść zainwestowanego kapitału prywatnego, zmniejszenie kosztów transportu itp.), 3. wska źników oddziaływania: odnosz ą si ę do konsekwencji danego zadania, wykraczaj ących poza natychmiastowe efekty dla podmiotów uprawnionych. S ą mierzone po 3 i po 5 latach.

Harmonogram realizacji

Planowane Planowane rozpocz ęcie Planowane Planowane zako ńczenie całej Nazwa całej inwestycji, je śli dotyczy rozpocz ęcie realizacji zako ńczenie realizacji inwestycji, je śli zadania (kwartał, rok) (kwartał, rok) (kwartał, rok) dotyczy (kwartał, rok) Szkolenie producentów I 2003 I 2003 IV 2003 IV 2003 mleka

Szacowany koszt zadania (w tys. zł): 144

25 grup 15-20 osobowe producentów mleka z 24 gmin obszaru funkcjonalnego Dorzecza Beneficjenci projektu Biebrzy

Warunki realizacji odpowiednie fundusze zadania współpraca samorz ądów gmin Dorzecza Biebrzy zainteresowanie tematem szkolenia bezpo średnich beneficjentów projektu

XXXII

KARTA ZADANIA/PROJEKTU

Nazwa zadania Szkolenie producentów bydła i trzody chlewnej

Przekazanie producentom bydła i trzody chlewnej koniecznej wiedzy na temat wymogów Cele sanitaryjno –weterynaryjnych Unii Europejskiej.

Podmiot odpowiedzialny za realizacj ę zadania i podmioty Urz ędy Gmin obszaru funkcjonalnego Dorzecza Biebrzy współpracuj ące Lokalizacja Obszar funkcjonalny gmin Dorzecza Biebrzy, województwo podlaskie

Spodziewane efekty realizacji zadania

Wska źniki produktu Wska źniki rezultatu Wska źniki oddziaływania Przeszkolenie 480 osób Poprawa warunków produkcji bydła i Poprawa warunków produkcji mi ęsa o trzody chlewnej ok. 20 % Przekazanie wiedzy z 7 tematów z Wzrost świadomo ści rolników na temat Przygotowanie producentów bydła i zakresu produkcji mleka rolnictwa w Unii Europejskiej o 15-20% trzody chlewnej do prowadzenia nowoczesnej produkcji rolnej po wej ściu Polski do Unii Europejskiej Przeprowadzenie 24 szkole ń po 15 Wzrost jako ści mi ęsa na obszarze Wzrost jako ści bydła i trzody chlewnej godzin lekcyjnych ka Ŝde obj ęty projektem o 10 % na obszarze obj ęty projektem o 30 % 1. wska źników produktu: odnosz ą si ę one do konkretnych zada ń sfinansowanych w ramach Programu i s ą mierzone w jednostkach fizycznych lub monetarnych (np. długo ść zbudowanej drogi, ilo ść M ŚP, które uzyskały pomoc), 2. wska źników rezultatu: s ą one zwi ązane z bezpo średnimi i natychmiastowymi efektami zadania. Dostarczaj ą informacji o zmianach, jakie nast ąpiły w wyniku wdra Ŝania programu u podmiotów uprawnionych, w chwili zako ńczenia realizacji inwestycji. Takie wska źniki mog ą przybiera ć form ę wska źników fizycznych (skrócenie czasu podró Ŝy, zmniejszenie liczby wypadków drogowych, liczba nowych stanowisk pracy) lub finansowych (wielko ść zainwestowanego kapitału prywatnego, zmniejszenie kosztów transportu itp.), 3. wska źników oddziaływania: odnosz ą si ę do konsekwencji danego zadania, wykraczaj ących poza natychmiastowe efekty dla podmiotów uprawnionych. S ą mierzone po 3 i po 5 latach.

Harmonogram realizacji

Planowane Planowane rozpocz ęcie Planowane Planowane zako ńczenie całej Nazwa zadania całej inwestycji, je śli dotyczy rozpocz ęcie realizacji zako ńczenie realizacji inwestycji, je śli (kwartał, rok) (kwartał, rok) (kwartał, rok) dotyczy (kwartał, rok) Szkolenie producentów I 2003 I 2003 IV 2003 IV 2003 bydła i trzody chlewnej

Szacowany koszt zadania (w tys. zł): 144

25 grup 15-20 osobowe producentów mleka z 25 gmin obszaru funkcjonalnego Dorzecza Beneficjenci projektu Biebrzy

Warunki realizacji odpowiednie fundusze zadania współpraca samorz ądów gmin Dorzecza Biebrzy zainteresowanie tematem szkolenia bezpo średnich beneficjentów projektu

XXXIII

KARTA ZADANIA/PROJEKTU

Nazwa zadania System informacji turystycznej

Cele Stworzenie systemu informacji turystycznej w celu promocji turystycznej regionu.

Podmiot odpowiedzialny za realizacj ę zadania i Urz ędy Gmin obszaru funkcjonalnego Dorzecza Biebrzy podmioty współpracuj ące Lokalizacja Obszar funkcjonalny gmin Dorzecza Biebrzy, województwo podlaskie

Spodziewane efekty realizacji zadania

Wska źniki produktu Wska źniki rezultatu Wska źniki oddziaływania Powstanie 10 punktów Powstanie ogólnodost ępnego systemu Zmniejszenie odległo ści pomi ędzy informacji turystycznej informacji turystycznej punktami informacji turystycznej w województwie Stworzenie 10 nowych miejsc Zwi ększenie dost ępu do informacji Wzrost ruchu turystycznego o 30% pracy turystycznej w regionie o 50% Promocja turystyczna regionu Powstanie 50 nowych miejsc pracy 1. wska źników produktu: odnosz ą si ę one do konkretnych zada ń sfinansowanych w ramach Programu i s ą mierzone w jednostkach fizycznych lub monetarnych (np. długo ść zbudowanej drogi, ilo ść M ŚP, które uzyskały pomoc), 2. wska źników rezultatu: s ą one zwi ązane z bezpo średnimi i natychmiastowymi efektami zadania. Dostarczaj ą informacji o zmianach, jakie nast ąpiły w wyniku wdra Ŝania programu u podmiotów uprawnionych, w chwili zakończenia realizacji inwestycji. Takie wska źniki mog ą przybiera ć form ę wska źników fizycznych (skrócenie czasu podró Ŝy, zmniejszenie liczby wypadków drogowych, liczba nowych stanowisk pracy) lub finansowych (wielko ść zainwestowanego kapitału prywatnego, zmniejszenie kosztów transportu itp.), 3. wska źników oddziaływania: odnosz ą si ę do konsekwencji danego zadania, wykraczaj ących poza natychmiastowe efekty dla podmiotów uprawnionych. S ą mierzone po 3 i po 5 latach.

Harmonogram realizacji

Planowane Planowane rozpocz ęcie całej Planowane Planowane zako ńczenie całej Nazwa inwestycji, je śli dotyczy rozpocz ęcie realizacji zako ńczenie realizacji inwestycji, je śli zadania (kwartał, rok) (kwartał, rok) (kwartał, rok) dotyczy (kwartał, rok) System informacji III 2003 III 2003 IV 2004 IV 2004 turystycznej

Szacowany koszt zadania (w tys. zł): 250

mieszka ńcy obszaru funkcjonalnego Dorzecza Biebrzy tury ści przybywaj ący w celu rekreacji i wypoczynku Beneficjenci projektu tury ści przybywaj ący w celu odwiedzenia BPN

odpowiednie fundusze Warunki realizacji współpraca samorz ądów gmin Dorzecza Biebrzy zadania zainteresowanie tematem bezpo średnich beneficjentów projektu

XXXIV

KARTA ZADANIA/PROJEKTU

Nazwa zadania Wspieranie rozwoju agroturystyki w regionie

Cele Rozwój agroturystyki, jako alternatywne źródło dochodów ludno ści wiejskiej

Podmiot odpowiedzialny za realizację zadania i podmioty Urz ędy Gmin obszaru funkcjonalnego Dorzecza Biebrzy współpracuj ące Lokalizacja Obszar funkcjonalny gmin Dorzecza Biebrzy, województwo podlaskie

Spodziewane efekty realizacji zadania

Wska źniki produktu Wska źniki rezultatu Wska źniki oddziaływania Przeprowadzenie 24 szkole ń – jak Powstanie 20 gospodarstw Powstanie 50 gospodarstw zało Ŝyć i prowadzi ć gospodarstwo agroturystycznych agroturystycznych agroturystyczne Przeszkolenie 480 osób Powstanie 5 nowych punktów Rozwój turystyczny regionu gastronomicznych Pomoc w otworzeniu 20 Wzrost ruchu turystycznego o 15% Powstanie 15 nowych punktów gospodarstw agroturystycznych i 5 gastronomicznych punktów gastronomicznych Powstanie 40 nowych miejsc pracy Wzrost ruchu turystycznego o 25% Wzrost zainteresowania turystycznego Powstanie 150 nowych miejsc pracy Dorzeczem Biebrzy o 15% 1. wska źników produktu: odnosz ą si ę one do konkretnych zada ń sfinansowanych w ramach Programu i s ą mierzone w jednostkach fizycznych lub monetarnych (np. długo ść zbudowanej drogi, ilo ść M ŚP, które uzyskały pomoc), 2. wska źników rezultatu: s ą one zwi ązane z bezpo średnimi i natychmiastowymi efektami zadania. Dostarczaj ą informacji o zmianach, jakie nast ąpiły w wyniku wdra Ŝania programu u podmiotów uprawnionych, w chwili zako ńczenia realizacji inwestycji. Takie wska źniki mog ą przybiera ć form ę wska źników fizycznych (skrócenie czasu podró Ŝy, zmniejszenie liczby wypadków drogowych, liczba nowych stanowisk pracy) lub finansowych (wielko ść zainwestowanego kapitału prywatnego, zmniejszenie kosztów transportu itp.), 3. wska źników oddziaływania: odnosz ą si ę do konsekwencji danego zadania, wykraczaj ących poza natychmiastowe efekty dla podmiotów uprawnionych. S ą mierzone po 3 i po 5 latach.

Harmonogram realizacji

Planowane Planowane rozpocz ęcie Planowane Planowane zako ńczenie całej Nazwa zadania całej inwestycji, je śli dotyczy rozpocz ęcie realizacji zako ńczenie realizacji inwestycji, je śli (kwartał, rok) (kwartał, rok) (kwartał, rok) dotyczy (kwartał, rok) Wspieranie rozwoju II 2003 II 2003 II 2005 II 2005 agroturystyki w regionie

Szacowany koszt zadania (w tys. zł): 350

ludno ść obszaru funkcjonalnego Dorzecza Biebrzy Beneficjenci projektu

odpowiednie fundusze Warunki realizacji współpraca samorz ądów gmin Dorzecza Biebrzy zadania zainteresowanie tematem bezpo średnich beneficjentów projektu

XXXV

KARTA ZADANIA/PROJEKTU

Nazwa zadania Stymulowanie powstawania gabinetów lekarza rodzinnego

Cele Zwi ększenie jako ści i dost ępno ści usług słu Ŝby zdrowia i pomocy społecznej.

Podmiot odpowiedzialny za realizacj ę zadania i Urz ędy Gmin obszaru funkcjonalnego Dorzecza Biebrzy. podmioty współpracuj ące

Lokalizacja Obszar funkcjonalny gmin Dorzecza Biebrzy, województwo podlaskie

Spodziewane efekty realizacji zadania

Wska źniki produktu Wska źniki rezultatu Wska źniki oddziaływania Powstanie 25 gabinetów lekarza Wzrost dost ępu do placówek słu Ŝby Powstanie 50 gabinetów lekarza rodzinnego zdrowia o 30% rodzinnego Wzrost jako ści świadczonych usług medycznych w wyniku rozwoju konkurencji 1) wska źników produktu : odnosz ą si ę one do konkretnych zada ń sfinansowanych w ramach Programu i s ą mierzone w jednostkach fizycznych lub monetarnych (np. długo ść zbudowanej drogi, ilo ść M ŚP, które uzyskały pomoc), 2) wska źników rezultatu : s ą one zwi ązane z bezpo średnimi i natychmiastowymi efektami zadania. Dostarczaj ą informacji o zmianach, jakie nast ąpiły w wyniku wdra Ŝania programu u podmiotów uprawnionych, w chwili zako ńczenia realizacji inwestycji. Takie wska źniki mog ą przybiera ć form ę wska źników fizycznych (skrócenie czasu podró Ŝy, zmniejszenie liczby wypadków drogowych, liczba nowych stanowisk pracy) lub finansowych (wielko ść zainwestowanego kapitału prywatnego, zmniejszenie kosztów transportu itp.), 3) wska źników oddziaływania : odnosz ą si ę do konsekwencji danego zadania, wykraczaj ących poza natychmiastowe efekty dla podmiotów uprawnionych. S ą mierzone po 3 i po 5 latach.

Harmonogram realizacji

Planowane Planowane Planowane Planowane rozpocz ęcie całej zako ńczenie całej rozpocz ęcie zako ńczenie Nazwa zadania inwestycji, je śli inwestycji, je śli realizacji realizacji dotyczy (kwartał, dotyczy (kwartał, (kwartał, rok) (kwartał, rok) rok) rok)

Jak Stymulowanie powstawania gabinetów III 2003 IV 2003 III 2004 IV 2004 lekarza rodzinnego

Szacowany koszt zadania (w tys. zł): 25

Beneficjenci projektu gminy obszaru funkcjonalnego Dorzecza Biebrzy

Warunki realizacji - odpowiednie fundusze zadania - współpraca samorz ądów gmin Dorzecza Biebrzy

XXXVI

KARTA ZADANIA/PROJEKTU

Nazwa zadania Dzie ń przyj ęć lekarzy specjalistów

Cele Zwi ększenie jako ści i dost ępno ści usług słu Ŝby zdrowia i pomocy społecznej.

Podmiot odpowiedzialny za realizacj ę zadania i podmioty Urz ędy Gmin obszaru funkcjonalnego Dorzecza Biebrzy współpracuj ące

Lokalizacja Obszar funkcjonalny gmin Dorzecza Biebrzy, województwo podlaskie

Spodziewane efekty realizacji zadania

Wska źniki produktu Wska źniki rezultatu Wska źniki oddziaływania Przyj ęcie 10 000 osób w ci ągu Wzrost dost ępu do placówek słu Ŝby Wzrost wykrywalno ści chorób w wyniku roku zdrowia o 30% systematycznych bada ń profilaktycznych Dzie ń przyj ęć lekarzy specjalistów Wzrost wykrywalno ści chorób w Wzrost jako ści świadczonych usług raz na kwartał w ka Ŝdej gminie wyniku systematycznych bada ń medycznych profilaktycznych o 50% 1) wska źników produktu : odnosz ą si ę one do konkretnych zada ń sfinansowanych w ramach Programu i s ą mierzone w jednostkach fizycznych lub monetarnych (np. długo ść zbudowanej drogi, ilo ść M ŚP, które uzyskały pomoc), 2) wska źników rezultatu : s ą one zwi ązane z bezpo średnimi i natychmiastowymi efektami zadania. Dostarczaj ą informacji o zmianach, jakie nast ąpiły w wyniku wdra Ŝania programu u podmiotów uprawnionych, w chwili zako ńczenia realizacji inwestycji. Takie wska źniki mog ą przybiera ć form ę wska źników fizycznych (skrócenie czasu podró Ŝy, zmniejszenie liczby wypadków drogowych, liczba nowych stanowisk pracy) lub finansowych (wielko ść zainwestowanego kapitału prywatnego, zmniejszenie kosztów transportu itp.), 3) wska źników oddziaływania : odnosz ą si ę do konsekwencji danego zadania, wykraczaj ących poza natychmiastowe efekty dla podmiotów uprawnionych. S ą mierzone po 3 i po 5 latach.

Harmonogram realizacji

Planowane Planowane Planowane Planowane rozpocz ęcie zako ńczenie całej rozpocz ęcie zako ńczenie Nazwa zadania całej inwestycji, inwestycji, je śli realizacji (kwartał, realizacji je śli dotyczy dotyczy (kwartał, rok) (kwartał, rok) (kwartał, rok) rok)

Dzie ń przyj ęć lekarzy specjalistów I 2004 I 2004 Bezterminowo Bezterminowo

Szacowany koszt zadania (w tys. zł): 240 (rocznie)

Beneficjenci projektu Mieszka ńcy 25 gmin obszaru funkcjonalnego Dorzecza Biebrzy

Warunki realizacji - odpowiednie fundusze zadania - współpraca samorz ądów gmin Dorzecza Biebrzy - zainteresowanie tematem bezpo średnich beneficjentów projektu

XXXVII

KARTA ZADANIA/PROJEKTU

Nazwa zadania Program profilaktycznych bada ń zdrowotnych

Cele Zwi ększenie jako ści i dost ępno ści usług słu Ŝby zdrowia i pomocy społecznej.

Podmiot odpowiedzialny za realizacj ę zadania i podmioty Urz ędy Gmin obszaru funkcjonalnego Dorzecza Biebrzy współpracuj ące

Lokalizacja Obszar funkcjonalny gmin Dorzecza Biebrzy, województwo podlaskie

Spodziewane efekty realizacji zadania

Wska źniki produktu Wska źniki rezultatu Wska źniki oddziaływania Przeprowadzenie bada ń 10000 Wzrost dost ępu do placówek słu Ŝby Wzrost wykrywalno ści chorób w wyniku osób w ci ągu roku zdrowia o 30% systematycznych bada ń profilaktycznych Dzie ń bada ń profilaktycznych raz Wzrost wykrywalno ści chorób w Wzrost jako ści świadczonych usług na kwartał w ka Ŝdej gminie wyniku systematycznych bada ń medycznych profilaktycznych o 50% 1) wska źników produktu : odnosz ą si ę one do konkretnych zada ń sfinansowanych w ramach Programu i s ą mierzone w jednostkach fizycznych lub monetarnych (np. długo ść zbudowanej drogi, ilo ść M ŚP, które uzyskały pomoc), 2) wska źników rezultatu : s ą one zwi ązane z bezpo średnimi i natychmiastowymi efektami zadania. Dostarczaj ą informacji o zmianach, jakie nast ąpiły w wyniku wdra Ŝania programu u podmiotów uprawnionych, w chwili zako ńczenia realizacji inwestycji. Takie wska źniki mog ą przybiera ć form ę wska źników fizycznych (skrócenie czasu podró Ŝy, zmniejszenie liczby wypadków drogowych, liczba nowych stanowisk pracy) lub finansowych (wielko ść zainwestowanego kapitału prywatnego, zmniejszenie kosztów transportu itp.), 3) wska źników oddziaływania : odnosz ą si ę do konsekwencji danego zadania, wykraczaj ących poza natychmiastowe efekty dla podmiotów uprawnionych. S ą mierzone po 3 i po 5 latach.

Harmonogram realizacji

Planowane Planowane Planowane Planowane rozpocz ęcie zako ńczenie całej rozpocz ęcie zako ńczenie Nazwa zadania całej inwestycji, inwestycji, je śli realizacji (kwartał, realizacji je śli dotyczy dotyczy (kwartał, rok) (kwartał, rok) (kwartał, rok) rok)

Program profilaktycznych I 2004 I 2004 Bezterminowo Bezterminowo bada ń zdrowotnych

Szacowany koszt zadania (w tys. zł): 440 (rocznie)

Beneficjenci projektu Mieszka ńcy 25 gmin obszaru funkcjonalnego Dorzecza Biebrzy

Warunki realizacji - odpowiednie fundusze zadania - współpraca samorz ądów gmin Dorzecza Biebrzy - zainteresowanie tematem bezpo średnich beneficjentów projektu

XXXVIII

KARTA ZADANIA/PROJEKTU

ą ą ś Nazwa zadania Rozwi zanie problemów dotycz cych niedoinwestowania bazy o wiatowo- dydaktycznej

Cele Unowocze śnienie bazy o światowo-dydaktycznej.

Podmiot odpowiedzialny za realizacj ę zadania i podmioty Urz ędy Gmin obszaru funkcjonalnego Dorzecza Biebrzy współpracuj ące

Lokalizacja Obszar funkcjonalny gmin Dorzecza Biebrzy, województwo podlaskie

Spodziewane efekty realizacji zadania

Wska źniki produktu Wska źniki rezultatu Wska źniki oddziaływania Unowocze śnienie 24 placówek Wzrost jako ści warunków kształcenia o Wzrost jako ści kształcenia stopnia oświatowych 30% podstawowego i gimnazjalnego o 35% Wzrost jako ści kształcenia stopnia Wzrost jako ści warunków kształcenia o podstawowego i gimnazjalnego o 25% 50 % 1) wska źników produktu : odnosz ą si ę one do konkretnych zada ń sfinansowanych w ramach Programu i s ą mierzone w jednostkach fizycznych lub monetarnych (np. długo ść zbudowanej drogi, ilo ść M ŚP, które uzyskały pomoc), 2) wska źników rezultatu : s ą one zwi ązane z bezpo średnimi i natychmiastowymi efektami zadania. Dostarczaj ą informacji o zmianach, jakie nast ąpiły w wyniku wdra Ŝania programu u podmiotów uprawnionych, w chwili zako ńczenia realizacji inwestycji. Takie wska źniki mog ą przybiera ć form ę wska źników fizycznych (skrócenie czasu podró Ŝy, zmniejszenie liczby wypadków drogowych, liczba nowych stanowisk pracy) lub finansowych (wielko ść zainwestowanego kapitału prywatnego, zmniejszenie kosztów transportu itp.), 3) wska źników oddziaływania : odnosz ą si ę do konsekwencji danego zadania, wykraczaj ących poza natychmiastowe efekty dla podmiotów uprawnionych. S ą mierzone po 3 i po 5 latach.

Harmonogram realizacji

Planowane Planowane Planowane Planowane rozpocz ęcie zako ńczenie całej rozpocz ęcie zako ńczenie Nazwa zadania całej inwestycji, inwestycji, je śli realizacji (kwartał, realizacji je śli dotyczy dotyczy (kwartał, rok) (kwartał, rok) (kwartał, rok) rok)

Rozwi ązanie problemów dotycz ących niedoinwestowania I 2004 I 2004 IV 2007 IV 2007 bazy o światowo-dydaktyczne

Szacowany koszt zadania (w tys. zł): 1 440

Beneficjenci projektu Mieszka ńcy 25 gmin obszaru funkcjonalnego Dorzecza Biebrzy

Warunki realizacji - odpowiednie fundusze zadania - współpraca samorz ądów gmin Dorzecza Biebrzy - zainteresowanie tematem bezpo średnich beneficjentów projektu

XXXIX

KARTA ZADANIA/PROJEKTU

Nazwa zadania Akcja „Sponsor mojej szkoły”

Cele Unowocze śnienie bazy o światowo-dydaktycznej.

Podmiot odpowiedzialny za realizacj ę zadania i podmioty Urz ędy Gmin obszaru funkcjonalnego Dorzecza Biebrzy współpracuj ące

Lokalizacja Obszar funkcjonalny gmin Dorzecza Biebrzy, województwo podlaskie

Spodziewane efekty realizacji zadania

Wska źniki produktu Wska źniki rezultatu Wska źniki oddziaływania Znalezienie sponsorów dla 10 Wzrost jako ści warunków kształcenia o Wzrost jako ści kształcenia stopnia szkół 10% podstawowego i gimnazjalnego o 10% Wzrost jako ści kształcenia stopnia Wzrost jako ści warunków kształcenia o podstawowego i gimnazjalnego o 5% 15 % 1) wska źników produktu : odnosz ą si ę one do konkretnych zada ń sfinansowanych w ramach Programu i s ą mierzone w jednostkach fizycznych lub monetarnych (np. długo ść zbudowanej drogi, ilo ść M ŚP, które uzyskały pomoc), 2) wska źników rezultatu : s ą one zwi ązane z bezpo średnimi i natychmiastowymi efektami zadania. Dostarczaj ą informacji o zmianach, jakie nast ąpiły w wyniku wdra Ŝania programu u podmiotów uprawnionych, w chwili zako ńczenia realizacji inwestycji. Takie wska źniki mog ą przybiera ć form ę wska źników fizycznych (skrócenie czasu podró Ŝy, zmniejszenie liczby wypadków drogowych, liczba nowych stanowisk pracy) lub finansowych (wielko ść zainwestowanego kapitału prywatnego, zmniejszenie kosztów transportu itp.), 3) wska źników oddziaływania : odnosz ą si ę do konsekwencji danego zadania, wykraczaj ących poza natychmiastowe efekty dla podmiotów uprawnionych. S ą mierzone po 3 i po 5 latach.

Harmonogram realizacji

Planowane Planowane Planowane Planowane rozpocz ęcie zako ńczenie całej rozpocz ęcie zako ńczenie Nazwa zadania całej inwestycji, inwestycji, je śli realizacji (kwartał, realizacji je śli dotyczy dotyczy (kwartał, rok) (kwartał, rok) (kwartał, rok) rok)

Akcja „Sponsor mojej szkoły” I 2004 I 2004 IV 2007 IV 2007

Szacowany koszt zadania (w tys. zł): 40

Beneficjenci projektu Mieszka ńcy 25 gmin obszaru funkcjonalnego Dorzecza Biebrzy

Warunki realizacji - odpowiednie fundusze zadania - współpraca samorz ądów gmin Dorzecza Biebrzy - zainteresowanie tematem bezpo średnich beneficjentów projektu

XL

KARTA ZADANIA/PROJEKTU

Nazwa zadania Program „Internet w ka Ŝdej szkole”

Cele Unowocze śnienie bazy o światowo-dydaktycznej.

Podmiot odpowiedzialny za realizacj ę zadania i podmioty Urz ędy Gmin obszaru funkcjonalnego Dorzecza Biebrzy współpracuj ące

Lokalizacja Obszar funkcjonalny gmin Dorzecza Biebrzy, województwo podlaskie

Spodziewane efekty realizacji zadania

Wska źniki produktu Wska źniki rezultatu Wska źniki oddziaływania Podł ączenie Internetu 70 szkół Wzrost jako ści warunków kształcenia o Wzrost jako ści kształcenia stopnia 25% podstawowego i gimnazjalnego o 50% Wzrost jako ści kształcenia stopnia Wzrost jako ści warunków kształcenia o podstawowego i gimnazjalnego o 35% 45 % 1) wska źników produktu : odnosz ą si ę one do konkretnych zada ń sfinansowanych w ramach Programu i s ą mierzone w jednostkach fizycznych lub monetarnych (np. długo ść zbudowanej drogi, ilo ść M ŚP, które uzyskały pomoc), 2) wska źników rezultatu : s ą one zwi ązane z bezpo średnimi i natychmiastowymi efektami zadania. Dostarczaj ą informacji o zmianach, jakie nast ąpiły w wyniku wdra Ŝania programu u podmiotów uprawnionych, w chwili zako ńczenia realizacji inwestycji. Takie wska źniki mog ą przybiera ć form ę wska źników fizycznych (skrócenie czasu podró Ŝy, zmniejszenie liczby wypadków drogowych, liczba nowych stanowisk pracy) lub finansowych (wielko ść zainwestowanego kapitału prywatnego, zmniejszenie kosztów transportu itp.), 3) wska źników oddziaływania : odnosz ą si ę do konsekwencji danego zadania, wykraczaj ących poza natychmiastowe efekty dla podmiotów uprawnionych. S ą mierzone po 3 i po 5 latach.

Harmonogram realizacji

Planowane Planowane Planowane Planowane rozpocz ęcie zako ńczenie całej rozpocz ęcie zako ńczenie Nazwa zadania całej inwestycji, inwestycji, je śli realizacji (kwartał, realizacji je śli dotyczy dotyczy (kwartał, rok) (kwartał, rok) (kwartał, rok) rok)

Program Internet w ka Ŝdej szkole I 2004 I 2004 IV 2007 IV 2007

Szacowany koszt zadania (w tys. zł): 4000

Beneficjenci projektu Mieszka ńcy 25 gmin obszaru funkcjonalnego Dorzecza Biebrzy

Warunki realizacji - odpowiednie fundusze zadania - współpraca samorz ądów gmin Dorzecza Biebrzy - zainteresowanie tematem bezpo średnich beneficjentów projektu

XLI

KARTA ZADANIA/PROJEKTU

Nazwa zadania System informacji obywatelskiej

Cele Budowa społecze ństwa obywatelskiego

Podmiot odpowiedzialny za realizacj ę zadania i podmioty Urz ędy Gmin obszaru funkcjonalnego Dorzecza Biebrzy współpracuj ące

Lokalizacja Obszar funkcjonalny gmin Dorzecza Biebrzy, województwo podlaskie

Spodziewane efekty realizacji zadania

Wska źniki produktu Wska źniki rezultatu Wska źniki oddziaływania Powstanie 24 punktów dy Ŝurnych Powstanie 10 organizacji Powstanie 25 organizacji informacji obywatelskiej pozarz ądowych pozarz ądowych 2-3 godzinne dy Ŝury 2 razy w Wzrost zainteresowania społeczno ści Wzrost zainteresowania społeczno ści tygodniu punktu porad lokalnych sprawami publicznymi o 25% lokalnych sprawami publicznymi o 50% obywatelskich w ka Ŝdej miejscowo ści Korzystanie z usług punktu porad Wzrost udziału mieszka ńców w Ŝyciu Rozwój społecze ństwa obywatelskiego obywatelskich przez lokalnym i publicznym o 20 % Wzrost udziału mieszka ńców w Ŝyciu 1 500 osób lokalnym i publicznym o 40 % 1) wska źników produktu : odnosz ą si ę one do konkretnych zada ń sfinansowanych w ramach Programu i s ą mierzone w jednostkach fizycznych lub monetarnych (np. długo ść zbudowanej drogi, ilo ść M ŚP, które uzyskały pomoc), 2) wska źników rezultatu : s ą one zwi ązane z bezpo średnimi i natychmiastowymi efektami zadania. Dostarczaj ą informacji o zmianach, jakie nast ąpiły w wyniku wdra Ŝania programu u podmiotów uprawnionych, w chwili zako ńczenia realizacji inwestycji. Takie wska źniki mog ą przybiera ć form ę wska źników fizycznych (skrócenie czasu podró Ŝy, zmniejszenie liczby wypadków drogowych, liczba nowych stanowisk pracy) lub finansowych (wielko ść zainwestowanego kapitału prywatnego, zmniejszenie kosztów transportu itp.), 3). wska źników oddziaływania : odnosz ą si ę do k onsekwencji danego zadania, wykraczaj ących poza natychmiastowe efekty dla podmiotów uprawnionych. S ą mierzone po 3 i po 5 latach.

Harmonogram realizacji

Planowane Planowane rozpocz ęcie Planowane Planowane zako ńczenie całej Nazwa zadania całej inwestycji, je śli dotyczy rozpocz ęcie realizacji zako ńczenie realizacji inwestycji, je śli (kwartał, rok) (kwartał, rok) (kwartał, rok) dotyczy (kwartał, rok) System informacji I 2004 I 2004 Bezterminowo Bezterminowo obywatelskiej

240 Szacowany koszt zadania (w tys. zł):

Beneficjenci projektu Mieszka ńcy 25 gmin obszaru funkcjonalnego Dorzecza Biebrzy

Warunki realizacji odpowiednie fundusze zadania współpraca samorz ądów gmin Dorzecza Biebrzy zainteresowanie tematem bezpo średnich beneficjentów projektu

XLII

KARTA ZADANIA/PROJEKTU

Nazwa zadania Organizacja patroli społecznych

Cele Zwi ększenie bezpiecze ństwa mieszka ńców

Podmiot odpowiedzialny za realizacj ę zadania i podmioty Urz ędy Gmin obszaru funkcjonalnego Dorzecza Biebrzy współpracuj ące

Lokalizacja Obszar funkcjonalny gmin Dorzecza Biebrzy, województwo podlaskie

Spodziewane efekty realizacji zadania

Wska źniki produktu Wska źniki rezultatu Wska źniki oddziaływania Zorganizowanie 50 patroli Zwi ększenie bezpiecze ństwa Zwiększenie bezpiecze ństwa społecznych mieszka ńców o 25% mieszka ńców o 40% 1) wska źników produktu : odnosz ą si ę one do konkretnych zada ń sfinansowanych w ramach Programu i s ą mierzone w jednostkach fizycznych lub monetarnych (np. długo ść zbudowanej drogi, ilo ść M ŚP, które uzyskały pomoc), 2) wska źników rezultatu : s ą one zwi ązane z bezpo średnimi i natychmiastowymi efektami zadania. Dostarczaj ą informacji o zmianach, jakie nast ąpiły w wyniku wdra Ŝania programu u podmiotów uprawnionych, w chwili zako ńczenia realizacji inwestycji. Takie wska źniki mog ą przybiera ć form ę wska źników fizycznych (skrócenie czasu podró Ŝy, zmniejszenie liczby wypadków drogowych, liczba nowych stanowisk pracy) lub finansowych (wielko ść zainwestowanego kapitału prywatnego, zmniejszenie kosztów transportu itp.), 3) wska źników oddziaływania : odnosz ą si ę do konsekwencji danego zadania, wykraczaj ących poza natychmiastowe efekty dla podmiotów uprawnionych. S ą mierzone po 3 i po 5 latach.

Harmonogram realizacji

Planowane Planowane Planowane Planowane rozpocz ęcie zako ńczenie całej rozpocz ęcie zako ńczenie Nazwa zadania całej inwestycji, inwestycji, je śli realizacji (kwartał, realizacji je śli dotyczy dotyczy (kwartał, rok) (kwartał, rok) (kwartał, rok) rok)

Organizacja patroli społecznych I 2004 I 2004 IV 2005 IV 2005

Szacowany koszt zadania (w tys. zł): 35

Beneficjenci projektu Mieszka ńcy 25 gmin obszaru funkcjonalnego Dorzecza Biebrzy

Warunki realizacji - odpowiednie fundusze zadania - współpraca samorz ądów gmin Dorzecza Biebrzy - zainteresowanie tematem bezpo średnich beneficjentów projektu

XLIII

KARTA ZADANIA/PROJEKTU

Nazwa zadania Program „Bezpieczna gmina”

Cele Zwi ększenie bezpiecze ństwa mieszka ńców

Podmiot odpowiedzialny za realizacj ę zadania i podmioty Urz ędy Gmin obszaru funkcjonalnego Dorzecza Biebrzy współpracuj ące

Lokalizacja Obszar funkcjonalny gmin Dorzecza Biebrzy, województwo podlaskie

Spodziewane efekty realizacji zadania

Wska źniki produktu Wska źniki rezultatu Wska źniki oddziaływania Przeprowadzenie rocznie 25 akcji Zwi ększenie bezpiecze ństwa Zwi ększenie bezpiecze ństwa promocyjnych mieszka ńców o 15% mieszka ńców o 20% 1) wska źników produktu : odnosz ą si ę one do konkretnych zada ń sfinansowanych w ramach Programu i s ą mierzone w jednostkach fizycznych lub monetarnych (np. długo ść zbudowanej drogi, ilo ść M ŚP, które uzyskały pomoc), 2) wska źników rezultatu : s ą one zwi ązane z bezpo średnimi i natychmiastowymi efektami zadania. Dostarczaj ą informacji o zmianach, jakie nast ąpiły w wyniku wdra Ŝania programu u podmiotów uprawnionych, w chwili zako ńczenia realizacji inwestycji. Takie wska źniki mog ą przybiera ć form ę wska źników fizycznych (skrócenie czasu podró Ŝy, zmniejszenie liczby wypadków drogowych, liczba nowych stanowisk pracy) lub finansowych (wielko ść zainwestowanego kapitału prywatnego, zmniejszenie kosztów transportu itp.), 3) wska źników oddziaływania : odnosz ą si ę do konsekwencji danego zadania, wykraczaj ących poza natychmiastowe efekty dla podmiotów uprawnionych. S ą mierzone po 3 i po 5 latach.

Harmonogram realizacji

Planowane Planowane Planowane Planowane rozpocz ęcie zako ńczenie całej rozpocz ęcie zako ńczenie Nazwa zadania całej inwestycji, inwestycji, je śli realizacji (kwartał, realizacji je śli dotyczy dotyczy (kwartał, rok) (kwartał, rok) (kwartał, rok) rok)

Program bezpieczna gmina I 2004 I 2004 IV 2005 IV 2005

Szacowany koszt zadania (w tys. zł): 35

Beneficjenci projektu Mieszka ńcy 25 gmin obszaru funkcjonalnego Dorzecza Biebrzy

Warunki realizacji - odpowiednie fundusze zadania - współpraca samorz ądów gmin Dorzecza Biebrzy - zainteresowanie tematem bezpo średnich beneficjentów projektu

XLIV

KARTA ZADANIA/PROJEKTU

Nazwa zadania Akcja promocyjna „Uwaga ogie ń”

Cele Zwi ększenie bezpiecze ństwa mieszka ńców

Podmiot odpowiedzialny za realizacj ę zadania i podmioty Urz ędy Gmin obszaru funkcjonalnego Dorzecza Biebrzy współpracuj ące

Lokalizacja Obszar funkcjonalny gmin Dorzecza Biebrzy, województwo podlaskie

Spodziewane efekty realizacji zadania

Wska źniki produktu Wska źniki rezultatu Wska źniki oddziaływania Przeprowadzenie rocznie 25 akcji Zwi ększenie bezpiecze ństwa Zwi ększenie bezpiecze ństwa promocyjnych mieszka ńców o 15% mieszka ńców o 20% Zmniejszenie ilo ści po Ŝarów o 5% 1) wska źników produktu : odnosz ą si ę one do konkretnych zada ń sfinansowanych w ramach Programu i s ą mierzone w jednostkach fizycznych lub monetarnych (np. długo ść zbudowanej drogi, ilo ść M ŚP, które uzyskały pomoc), 2) wska źników rezultatu : s ą one zwi ązane z bezpo średnimi i natychmiastowymi efektami zadania. Dostarczaj ą informacji o zmianach, jakie nast ąpiły w wyniku wdra Ŝania programu u podmiotów uprawnionych, w chwili zako ńczenia realizacji inwestycji. Takie wska źniki mog ą przybiera ć form ę wska źników fizycznych (skrócenie czasu podró Ŝy, zmniejszenie liczby wypadków drogowych, liczba nowych stanowisk pracy) lub finansowych (wielko ść zainwestowanego kapitału prywatnego, zmniejszenie kosztów transportu itp.), 3) wska źników oddziaływania : odnosz ą si ę do konsekwencji danego zadania, wykraczaj ących poza natychmiastowe efekty dla podmiotów uprawnionych. S ą mierzone po 3 i po 5 latach.

Harmonogram realizacji

Planowane Planowane Planowane Planowane rozpocz ęcie zako ńczenie całej rozpocz ęcie zako ńczenie Nazwa zadania całej inwestycji, inwestycji, je śli realizacji (kwartał, realizacji je śli dotyczy dotyczy (kwartał, rok) (kwartał, rok) (kwartał, rok) rok)

Akcja promocyjna „Uwaga ogie ń” I 2004 I 2004 IV 2004 IV 2004

Szacowany koszt zadania (w tys. zł): 35

Beneficjenci projektu Mieszka ńcy 25 gmin obszaru funkcjonalnego Dorzecza Biebrzy

Warunki realizacji - odpowiednie fundusze zadania - współpraca samorz ądów gmin Dorzecza Biebrzy - zainteresowanie tematem bezpo średnich beneficjentów projektu

XLV

KARTA ZADANIA/PROJEKTU

Nazwa zadania Projekt „Bezpieczna szkoła”

Cele Zwi ększenie bezpiecze ństwa mieszka ńców

Podmiot odpowiedzialny za realizacj ę zadania i podmioty Urz ędy Gmin obszaru funkcjonalnego Dorzecza Biebrzy współpracuj ące

Lokalizacja Obszar funkcjonalny gmin Dorzecza Biebrzy, województwo podlaskie

Spodziewane efekty realizacji zadania

Wska źniki produktu Wska źniki rezultatu Wska źniki oddziaływania Przeprowadzenie rocznie 50 akcji Zwi ększenie bezpiecze ństwa w szkołach Zwi ększenie bezpiecze ństwa w szkołach promocyjno – uświadamiaj ących o 10% o 20% rodziców, nauczycieli i dzieci 1) wska źników produktu : odnosz ą si ę one do konkretnych zada ń sfinansowanych w ramach Programu i s ą mierzone w jednostkach fizycznych lub monetarnych (np. długo ść zbudowanej drogi, ilo ść M ŚP, które uzyskały pomoc), 2) wska źników rezultatu : s ą one zwi ązane z bezpo średnimi i natychmiastowymi efektami zadania. Dostarczaj ą informacji o zmianach, jakie nast ąpiły w wyniku wdra Ŝania programu u podmiotów uprawnionych, w chwili zako ńczenia realizacji inwestycji. Takie wska źniki mog ą przybiera ć form ę wska źników fizycznych (skrócenie czasu podró Ŝy, zmniejszenie liczby wypadków drogowych, liczba nowych stanowisk pracy) lub finansowych (wielko ść zainwestowanego kapitału prywatnego, zmniejszenie kosztów transportu itp.), 3) wska źników oddziaływania : odnosz ą si ę do konsekwencji danego zadania, wykraczaj ących poza natychmiastowe efekty dla podmiotów uprawnionych. S ą mierzone po 3 i po 5 latach.

Harmonogram realizacji

Planowane Planowane Planowane Planowane rozpocz ęcie zako ńczenie całej rozpocz ęcie zako ńczenie Nazwa zadania całej inwestycji, inwestycji, je śli realizacji (kwartał, realizacji je śli dotyczy dotyczy (kwartał, rok) (kwartał, rok) (kwartał, rok) rok)

Projekt bezpieczna szkoła I 2004 I 2004 IV 2005 IV 2005

Szacowany koszt zadania (w tys. zł): 50

Beneficjenci projektu Mieszka ńcy 25 gmin obszaru funkcjonalnego Dorzecza Biebrzy

Warunki realizacji - odpowiednie fundusze zadania - współpraca samorz ądów gmin Dorzecza Biebrzy - zainteresowanie tematem bezpo średnich beneficjentów projektu

XLVI

KARTA ZADANIA/PROJEKTU

Nazwa zadania Kursy j ęzykowe w gminach

Cele Rozwój kształcenia ustawicznego

Podmiot odpowiedzialny za realizacj ę zadania i podmioty Urz ędy Gmin obszaru funkcjonalnego Dorzecza Biebrzy współpracuj ące

Lokalizacja Obszar funkcjonalny gmin Dorzecza Biebrzy, województwo podlaskie

Spodziewane efekty realizacji zadania

Wska źniki produktu Wska źniki rezultatu Wska źniki oddziaływania Uruchomienie 12 kursów Zwi ększenie dost ępno ści do kształcenia Rozwój intelektualny mieszka ńców językowych ustawicznego o 10% gmin 1) wska źników produktu : odnosz ą si ę one do konkretnych zada ń sfinansowanych w ramach Programu i s ą mierzone w jednostkach fizycznych lub monetarnych (np. długo ść zbudowanej drogi, ilo ść M ŚP, które uzyskały pomoc), 2) wska źników rezultatu : s ą one zwi ązane z bezpo średnimi i natychmiastowymi efektami zadania. Dostarczaj ą informacji o zmianach, jakie nast ąpiły w wyniku wdra Ŝania programu u podmiotów uprawnionych, w chwili zako ńczenia realizacji inwestycji. Takie wska źniki mog ą przybiera ć form ę wska źników fizycznych (skrócenie czasu podró Ŝy, zmniejszenie liczby wypadków drogowych, liczba nowych stanowisk pracy) lub finansowych (wielko ść zainwestowanego kapitału prywatnego, zmniejszenie kosztów transportu itp.), 3) wska źników oddziaływania : odnosz ą si ę do konsekwencji danego zadania, wykraczaj ących poza natychmiastowe efekty dla podmiotów uprawnionych. S ą mierzone po 3 i po 5 latach.

Harmonogram realizacji

Planowane Planowane Planowane Planowane rozpocz ęcie zako ńczenie całej rozpocz ęcie zako ńczenie Nazwa zadania całej inwestycji, inwestycji, je śli realizacji (kwartał, realizacji je śli dotyczy dotyczy (kwartał, rok) (kwartał, rok) (kwartał, rok) rok)

Kursy j ęzykowe w gminach I 2004 I 2004 IV 2004 IV 2004

Szacowany koszt zadania (w tys. zł): 600

Beneficjenci projektu Mieszka ńcy 25 gmin obszaru funkcjonalnego Dorzecza Biebrzy

Warunki realizacji - odpowiednie fundusze zadania - współpraca samorz ądów gmin Dorzecza Biebrzy - zainteresowanie tematem bezpo średnich beneficjentów projektu

XLVII

KARTA ZADANIA/PROJEKTU

Nazwa zadania Tworzenia placówek Ludowych Uniwersytetów Katolickich

Cele Rozwój kształcenia ustawicznego

Podmiot odpowiedzialny za realizacj ę zadania i podmioty Urz ędy Gmin obszaru funkcjonalnego Dorzecza Biebrzy współpracuj ące

Lokalizacja Obszar funkcjonalny gmin Dorzecza Biebrzy, województwo podlaskie

Spodziewane efekty realizacji zadania

Wska źniki produktu Wska źniki rezultatu Wska źniki oddziaływania Uruchomienie 12 placówek LUK Zwi ększenie dost ępno ści do kształcenia Rozwój intelektualny mieszka ńców ustawicznego o 10% gmin 1) wska źników produktu : odnosz ą si ę one do konkretnych zada ń sfinansowanych w ramach Programu i s ą mierzone w jednostkach fizycznych lub monetarnych (np. długo ść zbudowanej drogi, ilo ść M ŚP, które uzyskały pomoc), 2) wska źników rezultatu : s ą one zwi ązane z bezpo średnimi i natychmiastowymi efektami zadania. Dostarczaj ą informacji o zmianach, jakie nast ąpiły w wyniku wdra Ŝania programu u podmiotów uprawnionych, w chwili zako ńczenia realizacji inwestycji. Takie wska źniki mog ą przybiera ć form ę wska źników fizycznych (skrócenie czasu podró Ŝy, zmniejszenie liczby wypadków drogowych, liczba nowych stanowisk pracy) lub finansowych (wielko ść zainwestowanego kapitału prywatnego, zmniejszenie kosztów transportu itp.), 3) wska źników oddziaływania : odnosz ą si ę do konsekwencji danego zadania, wykraczaj ących poza natychmiastowe efekty dla podmiotów uprawnionych. S ą mierzone po 3 i po 5 latach.

Harmonogram realizacji

Planowane Planowane Planowane Planowane rozpocz ęcie zako ńczenie całej rozpocz ęcie zako ńczenie Nazwa zadania całej inwestycji, inwestycji, je śli realizacji (kwartał, realizacji je śli dotyczy dotyczy (kwartał, rok) (kwartał, rok) (kwartał, rok) rok)

Tworzenia placówek Ludowych I 2004 I 2004 IV 2005 IV 2005 Uniwersytetów Katolickich

Szacowany koszt zadania (w tys. zł): 500

Beneficjenci projektu Mieszka ńcy 25 gmin obszaru funkcjonalnego Dorzecza Biebrzy

Warunki realizacji - odpowiednie fundusze zadania - współpraca samorz ądów gmin Dorzecza Biebrzy - zainteresowanie tematem bezpo średnich beneficjentów projektu

XLVIII

KARTA ZADANIA/PROJEKTU

Nazwa zadania Powstanie oddziałów Uniwersytetu Trzeciego Wieku

Cele Rozwój kształcenia ustawicznego

Podmiot odpowiedzialny za realizacj ę zadania i podmioty Urz ędy Gmin obszaru funkcjonalnego Dorzecza Biebrzy współpracuj ące

Lokalizacja Obszar funkcjonalny gmin Dorzecza Biebrzy, województwo podlaskie

Spodziewane efekty realizacji zadania

Wska źniki produktu Wska źniki rezultatu Wska źniki oddziaływania Uruchomienie 3 placówek UTW Zwi ększenie dost ępno ści do kształcenia Rozwój intelektualny mieszka ńców ustawicznego o 5% gmin 1) wska źników produktu : odnosz ą si ę one do konkretnych zada ń sfinansowanych w ramach Programu i s ą mierzone w jednostkach fizycznych lub monetarnych (np. długo ść zbudowanej drogi, ilo ść M ŚP, które uzyskały pomoc), 2) wska źników rezultatu : s ą one zwi ązane z bezpo średnimi i natychmiastowymi efektami zadania. Dostarczaj ą informacji o zmianach, jakie nast ąpiły w wyniku wdra Ŝania programu u podmiotów uprawnionych, w chwili zako ńczenia realizacji inwestycji. Takie wska źniki mog ą przybiera ć form ę wska źników fizycznych (skrócenie czasu podró Ŝy, zmniejszenie liczby wypadków drogowych, liczba nowych stanowisk pracy) lub finansowych (wielko ść zainwestowanego kapitału prywatnego, zmniejszenie kosztów transportu itp.), 3) wska źników oddziaływania : odnosz ą si ę do konsekwencji danego zadania, wykraczaj ących poza natychmiastowe efekty dla podmiotów uprawnionych. S ą mierzone po 3 i po 5 latach.

Harmonogram realizacji

Planowane Planowane Planowane Planowane rozpocz ęcie zako ńczenie całej rozpocz ęcie zako ńczenie Nazwa zadania całej inwestycji, inwestycji, je śli realizacji (kwartał, realizacji je śli dotyczy dotyczy (kwartał, rok) (kwartał, rok) (kwartał, rok) rok)

Powstanie oddziałów Uniwersytetu Trzeciego I 2004 I 2004 IV 2005 IV 2005 Wieku

Szacowany koszt zadania (w tys. zł): 90

Beneficjenci projektu Mieszka ńcy 25 gmin obszaru funkcjonalnego Dorzecza Biebrzy

Warunki realizacji - odpowiednie fundusze zadania - współpraca samorz ądów gmin Dorzecza Biebrzy - zainteresowanie tematem bezpo średnich beneficjentów projektu

XLIX

KARTA ZADANIA/PROJEKTU

Nazwa zadania Wspieranie rozwoju organizacji pozarz ądowych

Cele Stymulowanie rozwoju społecze ństwa obywatelskiego

Podmiot odpowiedzialny za realizacj ę zadania i podmioty Urz ędy Gmin obszaru funkcjonalnego Dorzecza Biebrzy współpracuj ące

Lokalizacja Obszar funkcjonalny gmin Dorzecza Biebrzy, województwo podlaskie

Spodziewane efekty realizacji zadania

Wska źniki produktu Wska źniki rezultatu Wska źniki oddziaływania Szkolenie potencjalnych Utworzenie 10 organizacji Wzrost aktywno ści i świadomo ści przedstawicieli organizacji pozarz ądowych społecznej mieszka ńców gmin pozarz ądowych – 150-200 osób 1) wska źników produktu : odnosz ą si ę one do konkretnych zada ń sfinansowanych w ramach Programu i s ą mierzone w jednostkach fizycznych lub monetarnych (np. długo ść zbudowanej drogi, ilo ść M ŚP, które uzyskały pomoc), 2) wska źników rezultatu : s ą one zwi ązane z bezpo średnimi i natychmiastowymi efektami zadania. Dostarczaj ą informacji o zmianach, jakie nast ąpiły w wyniku wdra Ŝania programu u podmiotów uprawnionych, w chwili zako ńczenia realizacji inwestycji. Takie wska źniki mog ą przybiera ć form ę wska źników fizycznych (skrócenie czasu podró Ŝy, zmniejszenie liczby wypadków drogowych, liczba nowych stanowisk pracy) lub finansowych (wielko ść zainwestowanego kapitału prywatnego, zmniejszenie kosztów transportu itp.), 3) wska źników oddziaływania : odnosz ą si ę do konsekwencji danego zadania, wykraczaj ących poza natychmiastowe efekty dla podmiotów uprawnionych. S ą mierzone po 3 i po 5 latach.

Harmonogram realizacji

Planowane Planowane Planowane Planowane rozpocz ęcie zako ńczenie całej rozpocz ęcie zako ńczenie Nazwa zadania całej inwestycji, inwestycji, je śli realizacji (kwartał, realizacji je śli dotyczy dotyczy (kwartał, rok) (kwartał, rok) (kwartał, rok) rok)

Wspieranie rozwoju organizacji I 2004 I 2004 IV 2005 IV 2005 pozarz ądowych

Szacowany koszt zadania (w tys. zł): 190

Beneficjenci projektu Mieszka ńcy 25 gmin obszaru funkcjonalnego Dorzecza Biebrzy

Warunki realizacji - odpowiednie fundusze zadania - współpraca samorz ądów gmin Dorzecza Biebrzy - zainteresowanie tematem bezpo średnich beneficjentów projektu

L

KARTA ZADANIA/PROJEKTU

Nazwa zadania Kursy podnosz ące kwalifikacje zawodowe

Cele Podniesienie kwalifikacji zawodowych społecze ństwa

Podmiot odpowiedzialny za realizacj ę zadania i podmioty Urz ędy Gmin obszaru funkcjonalnego Dorzecza Biebrzy współpracuj ące

Lokalizacja Obszar funkcjonalny gmin Dorzecza Biebrzy, województwo podlaskie

Spodziewane efekty realizacji zadania

Wska źniki produktu Wska źniki rezultatu Wska źniki oddziaływania Organizacja 24 kursów Zmniejszenie bezrobocia o 3 % Podniesienie kwalifikacji zawodowych zmieniaj ących kwalifikacje społecze ństwa zawodowe 1) wska źników produktu : odnosz ą si ę one do konkretnych zada ń sfinansowanych w ramach Programu i s ą mierzone w jednostkach fizycznych lub monetarnych (np. długo ść zbudowanej drogi, ilo ść M ŚP, które uzyskały pomoc), 2) wska źników rezultatu : s ą one zwi ązane z bezpo średnimi i natychmiastowymi efektami zadania. Dostarczaj ą informacji o zmianach, jakie nast ąpiły w wyniku wdra Ŝania programu u podmiotów uprawnionych, w chwili zako ńczenia realizacji inwestycji. Takie wska źniki mog ą przybiera ć form ę wska źników fizycznych (skrócenie czasu podró Ŝy, zmniejszenie liczby wypadków drogowych, liczba nowych stanowisk pracy) lub finansowych (wielko ść zainwestowanego kapitału prywatnego, zmniejszenie kosztów transportu itp.), 3) wska źników oddziaływania : odnosz ą si ę do konsekwencji danego zadania, wykraczaj ących poza natychmiastowe efekty dla podmiotów uprawnionych. S ą mierzone po 3 i po 5 latach.

Harmonogram realizacji

Planowane Planowane Planowane Planowane rozpocz ęcie zako ńczenie całej rozpocz ęcie zako ńczenie Nazwa zadania całej inwestycji, inwestycji, je śli realizacji (kwartał, realizacji je śli dotyczy dotyczy (kwartał, rok) (kwartał, rok) (kwartał, rok) rok)

ą Kursy zmieniaj ce kwalifikacje I 2004 I 2004 IV 2005 IV 2005 zawodowe

Szacowany koszt zadania (w tys. zł): 190

Beneficjenci projektu Mieszka ńcy 25 gmin obszaru funkcjonalnego Dorzecza Biebrzy

Warunki realizacji - odpowiednie fundusze zadania - współpraca samorz ądów gmin Dorzecza Biebrzy - zainteresowanie tematem bezpo średnich beneficjentów projektu

LI

KARTA ZADANIA/PROJEKTU

Nazwa zadania Tworzenie Zamiejscowych Wydziałów Uczelni Wy Ŝszych

Cele Podniesienie kwalifikacji zawodowych społecze ństwa

Podmiot odpowiedzialny za realizacj ę zadania i podmioty Urz ędy Gmin obszaru funkcjonalnego Dorzecza Biebrzy współpracuj ące

Lokalizacja Obszar funkcjonalny gmin Dorzecza Biebrzy, województwo podlaskie

Spodziewane efekty realizacji zadania

Wska źniki produktu Wska źniki rezultatu Wska źniki oddziaływania Organizacja 2 Zamiejscowych Zmniejszenie bezrobocia o 3 % Podniesienie kwalifikacji zawodowych Wydziałów Wy Ŝszych Uczelni społecze ństwa Zwi ększenie dost ępno ści do kształcenia Rozwój intelektualny mieszka ńców o 5% gmin 1) wska źników produktu : odnosz ą si ę one do konkretnych zada ń sfinansowanych w ramach Programu i s ą mierzone w jednostkach fizycznych lub monetarnych (np. długo ść zbudowanej drogi, ilo ść M ŚP, które uzyskały pomoc), 2) wska źników rezultatu : s ą one zwi ązane z bezpo średnimi i natychmiastowymi efektami zadania. Dostarczaj ą informacji o zmianach, jakie nast ąpiły w wyniku wdra Ŝania programu u podmiotów uprawnionych, w chwili zako ńczenia realizacji inwestycji. Takie wska źniki mog ą przybiera ć form ę wska źników fizycznych (skrócenie czasu podró Ŝy, zmniejszenie liczby wypadków drogowych, liczba nowych stanowisk pracy) lub finansowych (wielko ść zainwestowanego kapitału prywatnego, zmniejszenie kosztów transportu itp.), 3) wska źników oddziaływania : odnosz ą si ę do konsekwencji danego zadania, wykraczaj ących poza natychmiastowe efekty dla podmiotów uprawnionych. S ą mierzone po 3 i po 5 latach.

Harmonogram realizacji

Planowane Planowane Planowane Planowane rozpoczęcie zako ńczenie całej rozpocz ęcie zako ńczenie Nazwa zadania całej inwestycji, inwestycji, je śli realizacji (kwartał, realizacji je śli dotyczy dotyczy (kwartał, rok) (kwartał, rok) (kwartał, rok) rok)

Tworzenie Zamiejscowych I 2004 I 2004 IV 2005 IV 2005 Wydziałów Uczelni Wy Ŝszych

Szacowany koszt zadania (w tys. zł): 900

Beneficjenci projektu Mieszka ńcy 25 gmin obszaru funkcjonalnego Dorzecza Biebrzy

Warunki realizacji - odpowiednie fundusze zadania - współpraca samorz ądów gmin Dorzecza Biebrzy - zainteresowanie tematem bezpo średnich beneficjentów projektu

LII

KARTA ZADANIA/PROJEKTU

Nazwa zadania Kursy komputerowe

Cele Podniesienie kwalifikacji zawodowych społecze ństwa

Podmiot odpowiedzialny za realizacj ę zadania i podmioty Urz ędy Gmin obszaru funkcjonalnego Dorzecza Biebrzy współpracuj ące

Lokalizacja Obszar funkcjonalny gmin Dorzecza Biebrzy, województwo podlaskie

Spodziewane efekty realizacji zadania

Wska źniki produktu Wska źniki rezultatu Wska źniki oddziaływania Uruchomienie 12 kursów Zwi ększenie dost ępno ści do kształcenia Rozwój intelektualny mieszka ńców komputerowych o 10% gmin 4) wska źników produktu : odnosz ą si ę one do konkretnych zada ń sfinansowanych w ramach Programu i s ą mierzone w jednostkach fizycznych lub monetarnych (np. długo ść zbudowanej drogi, ilo ść M ŚP, które uzyskały pomoc), 5) wska źników rezultatu : s ą one zwi ązane z bezpo średnimi i natychmiastowymi efektami zadania. Dostarczaj ą informacji o zmianach, jakie nast ąpiły w wyniku wdra Ŝania programu u podmiotów uprawnionych, w chwili zako ńczenia realizacji inwestycji. Takie wska źniki mog ą przybiera ć form ę wska źników fizycznych (skrócenie czasu podró Ŝy, zmniejszenie liczby wypadków drogowych, liczba nowych stanowisk pracy) lub finansowych (wielko ść zainwestowanego kapitału prywatnego, zmniejszenie kosztów transportu itp.), 6) wska źników oddziaływania : odnosz ą si ę do konsekwencji danego zadania, wykraczaj ących poza natychmiastowe efekty dla podmiotów uprawnionych. S ą mierzone po 3 i po 5 latach.

Harmonogram realizacji

Planowane Planowane Planowane Planowane rozpocz ęcie zako ńczenie całej rozpocz ęcie zako ńczenie Nazwa zadania całej inwestycji, inwestycji, je śli realizacji (kwartał, realizacji je śli dotyczy dotyczy (kwartał, rok) (kwartał, rok) (kwartał, rok) rok)

Kursy komputerowe I 2004 I 2004 IV 2004 IV 2004

Szacowany koszt zadania (w tys. zł): 600

Beneficjenci projektu Mieszka ńcy 25 gmin obszaru funkcjonalnego Dorzecza Biebrzy

Warunki realizacji - odpowiednie fundusze zadania - współpraca samorz ądów gmin Dorzecza Biebrzy - zainteresowanie tematem bezpo średnich beneficjentów projektu

LIII

KARTA ZADANIA/PROJEKTU

Nazwa zadania Działalno ść Centrów Wolontariatu

Cele Przeciwdziałanie marginalizacji grup społecznych

Podmiot odpowiedzialny za realizacj ę zadania i podmioty Urz ędy Gmin obszaru funkcjonalnego Dorzecza Biebrzy współpracuj ące

Lokalizacja Obszar funkcjonalny gmin Dorzecza Biebrzy, województwo podlaskie

Spodziewane efekty realizacji zadania

Wska źniki produktu Wska źniki rezultatu Wska źniki oddziaływania Organizowanie 4 Centrów Pobudzenie aktywno ści społecznej Przeciwdziałanie marginalizacji grup Wolontariatu społecznych Zdobycie do świadczenia zawodowego przez absolwentów 1) wska źników produktu : odnosz ą si ę one do konkretnych zada ń sfinansowanych w ramach Programu i s ą mierzone w jednostkach fizycznych lub monetarnych (np. długo ść zbudowanej drogi, ilo ść M ŚP, które uzyskały pomoc), 2) wska źników rezultatu : s ą one zwi ązane z bezpo średnimi i natychmiastowymi efektami zadania. Dostarczaj ą informacji o zmianach, jakie nast ąpiły w wyniku wdra Ŝania programu u podmiotów uprawnionych, w chwili zako ńczenia realizacji inwestycji. Takie wska źniki mog ą przybiera ć form ę wska źników fizycznych (skrócenie czasu podró Ŝy, zmniejszenie liczby wypadków drogowych, liczba nowych stanowisk pracy) lub finansowych (wielko ść zainwestowanego kapitału prywatnego, zmniejszenie kosztów transportu itp.), 3) wska źników oddziaływania : odnosz ą si ę do konsekwencji danego zadania, wykraczaj ących poza natychmiastowe efekty dla podmiotów uprawnionych. Są mierzone po 3 i po 5 latach.

Harmonogram realizacji

Planowane Planowane Planowane Planowane rozpocz ęcie zako ńczenie całej rozpocz ęcie zako ńczenie Nazwa zadania całej inwestycji, inwestycji, je śli realizacji (kwartał, realizacji je śli dotyczy dotyczy (kwartał, rok) (kwartał, rok) (kwartał, rok) rok)

Działalno ść Centrów Wolontariatu I 2004 I 2004 bezterminowo Bezterminowo

Szacowany koszt zadania (w tys. zł): 100 (rocznie)

Beneficjenci projektu Mieszka ńcy 25 gmin obszaru funkcjonalnego Dorzecza Biebrzy

Warunki realizacji - odpowiednie fundusze zadania - współpraca samorz ądów gmin Dorzecza Biebrzy - zainteresowanie tematem bezpo średnich beneficjentów projektu

LIV

KARTA ZADANIA/PROJEKTU

Powołanie jednego stowarzyszenia miast i gmin dorzecza Biebrzy zrzeszaj ące wszystkie Nazwa zadania administracyjne jednostki samorz ądowe z obszaru obj ętego opracowaniem.

Stworzenie jednorodnej instytucji pozwalaj ącej okre śla ć cele Cele wspólne i skutecznie je realizowa ć

Podmiot odpowiedzialny za Zarz ądy Stowarzysze ń realizacj ę zadania i podmioty Współpracuj ący – Rady Miast i Rady Gmin oraz ich Zarz ądy współpracuj ące

Lokalizacja Gminy dorzecza Biebrzy

Spodziewane efekty realizacji zadania

Wska źniki produktu Wska źniki rezultatu Wska źniki oddziaływania Powołanie jednego Efektywne pozyskanie środków stowarzyszenia miast i gmin finansowych. dorzecza Biebrzy Realizacja przewidzianych inwestycji . Skuteczne zarz ądzanie i okre ślona odpowiedzialno ść za podejmowane decyzje. 1. wska źników produktu: odnosz ą si ę one do konkretnych zada ń sfinansowanych w ramach Programu i s ą mierzone w jednostkach fizycznych lub monetarnych (np. długo ść zbudowanej drogi, ilo ść M ŚP, które uzyskały pomoc), 2. wska źników rezultatu: s ą one zwi ązane z bezpo średnimi i natychmiastowymi efektami zadania. Dostarczaj ą informacji o zmianach, jakie nast ąpiły w wyniku wdra Ŝania programu u podmiotów uprawnionych, w chwili zako ńczenia realizacji inwestycji. Takie wska źniki mog ą przybiera ć form ę wska źników fizycznych (skrócenie czasu podró Ŝy, zmniejszenie liczby wypadków drogowych, liczba nowych stanowisk pracy) lub finansowych (wielko ść zainwestowanego kapitału prywatnego, zmniejszenie kosztów transportu itp.), 3. wska źników oddziaływania: odnosz ą si ę do konsekwencji danego zadania, wykraczaj ących poza natychmiastowe efekty dla podmiotów uprawnionych. S ą mierzone po 3 i po 5 latach.

Harmonogram realizacji

Planowane Planowane rozpocz ęcie Planowane Planowane zako ńczenie całej Nazwa zadania całej inwestycji, je śli dotyczy rozpocz ęcie realizacji zako ńczenie realizacji inwestycji, je śli (kwartał, rok) (kwartał, rok) (kwartał, rok) dotyczy (kwartał, rok)

Bez kosztów Szacowany koszt zadania (w tys. zł):

Beneficjenci projektu Samorz ądy Dorzecza Biebrzy

Warunki realizacji zadania

LV

KARTA ZADANIA/PROJEKTU

Utworzenie we wszystkich gminach - Gminnych Zakładów Komunalnych ,a w Nazwa zadania miastach – Miejskich Zakładów Komunalnych. Efektywna i skuteczna realizacja komunalnych zada ń własnych Cele Gmin.

Podmiot odpowiedzialny za realizacj ę zadania i podmioty Rady Miast i Rady Gmin oraz ich zarz ądy. współpracuj ące Lokalizacja

Spodziewane efekty realizacji zadania

Wska źniki produktu Wska źniki rezultatu Wska źniki oddziaływania Utworzenie Gminnych Zakładów Realizowanie wszystkich zada ń Komunalnych i Miejskich komunalnych odpowiednio do Zakładów Komunalnych wyst ępuj ących potrzeb w gminie. Powołanie jednej jednostki wielobran Ŝowej zminimalizuje koszty zarz ądu. 1. wska źników produktu: odnosz ą się one do konkretnych zada ń sfinansowanych w ramach Programu i s ą mierzone w jednostkach fizycznych lub monetarnych (np. długo ść zbudowanej drogi, ilo ść M ŚP, które uzyskały pomoc), 2. wska źników rezultatu: s ą one zwi ązane z bezpo średnimi i natychmiastowymi efektami zadania. Dostarczaj ą informacji o zmianach, jakie nast ąpiły w wyniku wdra Ŝania programu u podmiotów uprawnionych, w chwili zako ńczenia realizacji inwestycji. Takie wska źniki mog ą przybiera ć form ę wska źników fizycznych (skrócenie czasu podró Ŝy, zmniejszenie liczby wypadków drogowych, liczba nowych stanowisk pracy) lub finansowych (wielko ść zainwestowanego kapitału prywatnego, zmniejszenie kosztów transportu itp.), 3. wska źników oddziaływania: odnosz ą si ę do konsekwencji danego zadania, wykraczaj ących poza natychmiastowe efekty dla podmiotów uprawnionych. S ą mierzone po 3 i po 5 latach.

Harmonogram realizacji

Planowane Planowane rozpocz ęcie Planowane Planowane zako ńczenie całej Nazwa zadania całej inwestycji, je śli dotyczy rozpocz ęcie realizacji zako ńczenie realizacji inwestycji, je śli (kwartał, rok) (kwartał, rok) (kwartał, rok) dotyczy (kwartał, rok)

Bez kosztów – koszty s ą ju Ŝ ponoszone w gminach na realizacje zada ń w sposób akcyjny i przy pomocy Szacowany koszt zadania (w tys. zł): środków zast ępczych.

Beneficjenci projektu Samorz ądy gminne i mieszka ńcy gmin.

Warunki realizacji zadania

LVI