Waarom Werd Jacob Israël De Haan Vermoord?

TIJDSCHRIFT VOOR GESCHIEDENIS 63 www.tijdschriftvoorgeschiedenis.nl Uitgave: Amsterdam University Press

Waarom werd Jacob Israël de Haan vermoord?

Ludy Giebels

TVGESCH 127 (1): 63–84 DOI: 10.5117/TVGESCH2014.1.GIEB

Abstract In 1924 the Dutch journalist and poet Jacob Israel de Haan was assassinated in Jerusalem by members of the Zionist Haganah. His death has been described as the price he paid for his struggle on behalf of the Palestine Arabs. He was labeled therefore as the Jew- ish (or even Dutch) Lawrence of Arabia. Indeed, in his writings De Haan pointed out the incompatibility of Zionist demands with Arab expectations. Yet he was in the first place a champion of Jewish orthodoxy as represented by Rabbi Chaim Sonnenfeld, the leader of the Ashkenazi community in Jerusalem. His quarrel with the Zionist Organization crystal- lized around their claim also to represent Jewish orthodoxy. Because of De Haan’s efforts the British Colonial Office in London did not combine the Sonnenfeldgroup into the Zionist Chief rabbinate as had been planned by High Commissioner Herbert Samuel. The Zionist Organization became nervous about De Haan’s propaganda. Extracting from King-Caliph Husayn of the Hedjaz in February 1924 a statement that His Highness considered the ‘god- less’ Zionism a danger for Islam was De Haan’s last diplomatic act. This was denounced at the instigation of Frederick Kisch, the political Zionists’ chief in Jerusalem, and probably sealed De Haan’s fate, following a number of other threats in the previous years.

Keywords: Jacob Israel de Haan, political murder, Jewish orthodoxy, Zionism, Palestine mandate

De moord op Jacob Israël de Haan in 1924 alleenvertegenwoordiger was van het jo is de geschiedenis ingegaan als de prijs dendom. die moest worden betaald voor zijn strijd ten behoeve van de Palestijnse Arabieren. Zijn naam roept in Jeruzalem bij wille- Maar hij was in de eerste plaats een kam keurige (mannelijke) voorbijgangers in de pioen van het joodse fundamentalisme en ultraorthodoxe wijk Mea Sheariem nog vormde in die hoedanigheid een groter steeds herkenning op. De Israëlische poli- gevaar: hij verzette zich met succes tegen ticus Menachem Porush, die van 1949 tot de pretentie van de Zionistische Wereld 1994 een bijna onafgebroken machtspo- organisatie (ZWO) dat zij in Palestina de sitie in de diverse religieuze partijen had,

VOL. 127, NO. 1, 2014 64 Waarom werd Jacob Israël de Haan vermoord?

noemde desgevraagd De Haan als zijn be- van Lawrence of andere bekende tijdgeno- langrijkste inspiratiebron. De historicus ten als Leopold Weiss, Harry St John Philby Tom Segev vroeg wie voor hem belangrijk of zelfs de Nederlandse schilder Piet Ger- was geweest, daarbij vooral denkend aan rits. Terwijl dezen werkelijk in de woestijn de oude icoon van de ultraorthodoxie, de tussen de Bedoeïenen leefden, woonde De eerbiedwaardige oude rabbijn Chaim Son- Haan in een kosmopolitische stad als Jeru- nenfeld. Porush antwoordde zonder aarze- zalem. Ook toen hij eind 1921 in het tuin- len: Jacob Israël de Haan. Hij was 8 jaar oud huis trok van de Arabische familie Awei- toen deze werd doodgeschoten. Niet alleen dah, bleef hij emotioneel vooral verbonden had de moord, vertelde hij, diepe indruk ge- met zijn joodse omgeving.4 maakt, maar ook had hij van De Haan de De betekenis van De Haan is tweeërlei: ‘little tricks’ geleerd die men in het politie- van belang zijn zijn succesvolle diploma- ke bedrijf nodig had.1 tieke acties voor de ultraorthodoxe Asj- De moord op Jacob Israël de Haan, op kenazische gemeente van rabbijn Chaim 30 juni 1924 bij de uitgang van het Shaäre Sonnenfeld in Jeruzalem, maar ook zijn Je- Zedek ziekenhuis in Jeruzalem, was de eer- ruzalemse correspondentschap in dienst ste van de drie geruchtmakende politieke van het Algemeen Handelsblad. Hij was moorden in de zionistische beweging.2 De naar hedendaagse maatstaven vóór alles eliminatie van de dichter-journalist wordt een joodse fundamentalist en heeft bijge- in de geschiedschrijving veelal in verband dragen tot de vestiging van het fundamen- gebracht met zijn rol in de strijd van de Pa- talistische machtsblok dat vandaag de dag lestijnse Arabieren tegen het Joods Natio- in de Israëlische politiek nog steeds een naal Tehuis. Hij wordt daarom wel de Ne- belangrijke factor vormt. Intussen blijft het derlandse (of joodse) Lawrence of Arabia een van de vele raadselachtigheden in het genoemd.3 Maar dat klopt niet helemaal: leven van deze gespleten persoonlijkheid zeker heeft De Haan al vroeg gesignaleerd dat hij gelijkelijk wordt beschouwd als de dat de zionistische en Arabische aanspra- pionier van de emancipatie van de homo- ken in Palestina onverenigbaar waren. beweging in Nederland en als een marte- Maar hij was daarin in de toenmalige zi- laar voor de joodse ultraorthodoxie. onistische wereldorganisatie (ZWO) niet de enige. Ook kan zijn verblijf tussen de Arabieren niet worden vergeleken met dat Van Amsterdam naar Jeruzalem

1 Tom Segev, ‘The making of history / Man of the Jacob Israël de Haan werd in 1881 in Smilde worlds’, Ha’aretz, 7-3-2010; voor Porush: Wikipedia geboren in het gezin van een gazzan, voor- (Engelse versie).. Ik dank prof. dr. J. Polak, die een uit- zanger in de synagoge.5 Hij werd onderwij- gebreide bibliografie over De Haan heeft samengesteld, voor zijn inlichtingen. 2 In 1933 Chaim Arlosoroff, leider van de Jewish 4 Zie voor De Haans betrekkingen tot de Palestijnse Agency in Jeruzalem; in 1995 de Israëlische premier Arabieren: Ludy Giebels, ‘Een Nederlandse Lawrence of Yitzhak Rabin. Arabia? Jacob Israël de Haan en zijn Arabische vrien- 3 Michael Berkowitz, ‘Double trouble. A call to in- den’, De parelduiker 18 (2013) 2-15. vestigate the life and after-lives of De Vriendt and De 5 Zie voor De Haans leven de biografie van Jaap Haan’, in: Jahrbuch für internationale Germanistik Meijer,De zoon van een gazzen. Het leven van Jacob Isra- (1999) 116. ël de Haan 1881-1924 (Amsterdam 1967). Voor De Haans

TIJDSCHRIFT VOOR GESCHIEDENIS Giebels 65 zer en tevens redacteur van de kinderkrant Het Palestina waarin De Haan terecht- van het socialistische dagblad Het Volk. In kwam was pas in december 1918 door de 1904 publiceerde hij Pijpelijntjes, de eerste Britten veroverd op de Turken. In novem- homo-erotische roman in de Nederlandse ber 1917 was intussen de Balfourdeclaratie literatuur. Dit veroorzaakte een schandaal afgegeven, waarin Engeland beloofde een en leidde tot ontslag in beide functies. Hij Joods Nationaal Tehuis in Palestina te be- ging rechten studeren en werd een veelge- vorderen, met dien verstande dat er geen vraagd repetitor: De Haan was en bleef een afbreuk mocht worden gedaan aan de rech- begenadigd docent. Na zijn promotie en hu- ten van de ‘non-Jewish communities’ in dat welijk met een niet-joodse vrouw leek zijn land.6 Terwijl de Arabische tegenstand te- leven in rustig vaarwater te zijn beland. gen de Declaratie al direct manifest werd, Maar rond 1915 raakte hij in een ernstige zou de invulling ervan afhangen van de geloofscrisis, die leidde tot terugkeer tot vredesregelingen die nog moesten worden het geloof van zijn jeugd en hem boven- opgesteld. Vrede met het onverwacht vitale dien tot een vurig zionist maakte. Al eer- Ottomaanse, later Turkse rijk van Atatürk der had hij naam gemaakt als dichter en nu werd pas in 1923 gesloten. Wel werd Pales- ontwikkelde hij zich tot de zelfverklaarde tina alvast in april 1920, op de geallieerde ‘Dichter van het Joodsche Lied’. Eind 1918 Conferentie van San Remo, als mandaat besloot hij naar Palestina te emigreren en aan Engeland toegewezen. De werkelijk- werd hij aangesteld als correspondent van heid in Palestina was echter veel weerbar- het Algemeen Handelsblad. In maart 1919 stiger dan diplomatieke arrangementen arriveerde De Haan in Jeruzalem, waar hij en het is de verdienste van De Haan dat de rest van zijn leven op diverse adressen dit in extenso en op een bijzondere wijze zou doorbrengen. is weergegeven in zijn feuilletons voor het Handelsblad.7 De Dichter van het Joodsche Lied had aan Chaim Weizmann, president van de ZWO, geschreven dat hij een van de beste dichters van zijn generatie was en ‘anxious to work at the rebuilding of Land, People and Language’.8 Desondanks werd hij door de zionistische autoriteiten in Jeruzalem bepaald niet met open armen ontvangen. Alras werd bovendien duidelijk dat zijn hooggestemde verwachtingen fataal bots- ten met de barre werkelijkheid van een land waarin de wonden van verwoesting en ontvolking door een wrede oorlog nog

Jacob Israël de Haan in 1918 6 Ook in de tekst van het mandaat werd de 90% Ara- Bron: Bibliotheca Rosenthaliana bische bevolking aangeduid als ‘non-Jewish’. 7 De hele tekst van 394 items is te lezen in de Digitale Palestijnse periode: Ludy Giebels, ‘Jacob Israël de Haan Bibliotheek der Nederlandse Letteren (DBNL). in Palestina’ I-III, Studia Rosenthaliana XIV (1980) 44- 8 Central Zionist Archives Jeruzalem (CZA) 78; XV (1981) 111-142 en 188-233. Z4/106/14, De Haan aan Weizmann, 12 dec. 1918.

VOL. 127, NO. 1, 2014 66 Waarom werd Jacob Israël de Haan vermoord?

De joodse wijk in de oude stad van Jeruzalem c 1915. Foto Ben Dov Bron: Willy Lindwer en Hermine Pool, From Jerusalem with love (Zwolle 2010)

steeds rauw waren en het Joods Nationaal zijn eigen homoseksualiteit. Met name de Tehuis met hand en tand moest worden feuilletons getuigen ook van extatisch ge- bevochten. De brieven aan de oude vriend nieten. Van de natuur bijvoorbeeld, maar Frederik van Eeden en de jonge vriend Juda vooral ook van de ondefinieerbare joods- Vleeschhouwer (‘Ik heb hier zoo geleden, heid die speciaal Jeruzalem aankleefde en dat ik behalve het werk voor de courant, die zo was verweven met de hergevonden waarvoor men mij betaalt, zoo min moge- joodse traditie. De viering van de feestda- lijk doe’) getuigen van teleurstelling en bo- gen kreeg hier een bijzonder cachet en de venal heimwee.9 Toch zou het onjuist zijn immigrant maakte kennis met een innige om alleen af te gaan op zijn klaagverhalen joodse orthodoxie die het stijve, westerse in zowel brieven als feuilletons. De Haan Nederland vreemd was. De discrepantie in was van nature een uitgesproken hypo- zijn gemoed is iets waarmee bijna elke im- chonder, hetgeen werd versterkt door het migrant te maken krijgt en leidde allicht tot feit dat hij nooit in het reine is gekomen met tegenstrijdige verzuchtingen. Zo kon hij in april 1920 schrijven: ‘Een jaar ben ik hier. 9 De brieven aan Van Eeden in Bijzondere Collecties Altijd bedroefd. Altijd bedreigd.’ En in juni Universiteit van Amsterdam (BZUvA) Hs XXIV C 35; die van hetzelfde jaar: ‘Ach: ik zal nooit lee- aan Juda Vleeschhouwer in Institute for Research on Dutch Jewry (IRDJ) Jeruzalem, collectie De Haan doos ren gelooven, dat ik waarlijk te Jeruzalem I.

TIJDSCHRIFT VOOR GESCHIEDENIS Giebels 67 woon. Het geluk is te groot en ik heb het onistische beweging echter was sterk gese- niet verdiend.’10 culariseerd. Het was voor een goed deel de Het Jeruzalem waar De Haan ruim vijf – getalsmatig nog zwakke – emancipatie- jaar heeft gewoond was een paradox van beweging van geseculariseerde joden, die kosmopolitisme en kleinsteedsheid. Klein- al snel de traditionele feestdagen een nati- steeds omdat het nog steeds het oude ka- onaal tintje gaven. De ZWO had wel een re- rakter van een Ottomaanse provinciestad ligieuze afdeling, de Mizrachi, maar er was had. Kosmopolitisch omdat in deze voor de intern een voortdurende frictie tussen de drie monotheïstische godsdiensten heilige religieuze en nationale elementen van de stad zoveel verschillende nationaliteiten joodse cultuur. Naar buiten claimde de be- woonden. Het was vooral echter ook een weging echter dat zij het echte joodse volk stad waarin toen al ongeveer de helft van vertegenwoordigde. Het was deze façade de bevolking joods was. waarop De Haan met succes zijn peilen zou gaan richten. Binnen het religieuze jodendom liepen De orthodoxe vrienden de standpunten over het politieke zionisme sterk uiteen. Aan de ene kant van het spec- Aan de steun van de internationale diplo- trum stond de Mizrachi, de orthodoxe par- matie voor het Joods Nationaal Tehuis ligt tij binnen de ZWO waarvan ook De Haan – behalve de geopolitieke overwegingen – bij zijn komst in Palestina deel uitmaakte. een complexe mengeling van motieven ten De Mizrachi verkeerde in een constante grondslag. Er was de – soms antisemitisch spanning met de rest van de organisatie, getinte – overwaardering van het joden- omdat de merendeels seculaire aanhan- dom als een internationale macht, zowel gers het niet nauw namen met de vele re- wat betreft kapitaal als linkse revolutio- ligieuze wetten binnen het jodendom. Aan naire beweging. Met de belofte van Balfour de andere kant grepen zij wel weer graag en het mandaat moest het eerste worden de religieuze joodse feesten (zoals Cha- aangelokt, de laatste onschadelijk gemaakt. noeka, dat eigenlijk een zuiver religieuze De werkelijke aantrekkingskracht van het opstand was tegen de Hellenisering in die zionisme voor de niet-joodse publieke opi- tijd) aan om die tot nationale gedenkdagen nie maar zeker ook voor zulke cynische om te vormen. Aan de andere kant ston- politici als Balfour zelf, was echter vooral den ultraorthodoxen zoals het merendeel religieus getint. Met name in het protes- van de Chassidiem, die vestiging van een tantse Engeland maakte de gedachte dat de joodse samenleving in het Heilige Land als nazaten van het oude Bijbelse volk na een onverbrekelijk zagen met de komst van de verstrooiing en vervolging van tweedui- Messias. De Mizrachi loste dit probleem op zend jaar zouden terugkeren naar hun va- door het zionisme te presenteren als een derland diepe emoties los. Het joodse volk tijdelijke oplossing voor het hier en nu, los was in dat beeld vooral het vrome volk van van de Messiaanse Verlossing.11 In het mid- het oude testament en de synagoge. De zi-

11 Zie voor de theologische onderbouwing van deze 10 ‘Nerveuze dagen’, Algemeen Handelsblad (AH) 15- tegenstand: Aviezer Ravitzky, Messianism, Zionism and 5-1920; ‘Een meisje uit Jeruzalem’, AH 30-6-1920. Jewish religious radicalism (Chicago 1996).

VOL. 127, NO. 1, 2014 68 Waarom werd Jacob Israël de Haan vermoord?

den stond de Agoedat Israel, die in 1912 was pulation of obscurantists and schnorrers.’14 opgericht door orthodoxe joden als tegen- De tegenpartij deed daar overigens niet wicht tegen de zionistische organisatie. Zij voor onder: de muren van de huizen in Mea erkende de Balfourdeclaratie, maar wilde Shearim waren bedekt met banvloeken te- een joodse samenleving op grondslag van gen leidende zionisten, hun scholen en an- de Tora. Aan de wortel van die oprichting dere werken van satan. En de straten galm- lag, net als bij het zionisme, een welover- den van de donderpreken van rabbijnen in wogen ideologie.12 In de Joodse godsdienst de synagogen.15 Na 1918 werden de verschil- bestaat geen scheiding tussen religie en len verder vergroot, omdat de zionisten nu politiek. De overhandiging van de Tora aan dankzij de Balfourdeclaratie toegang had- Mozes op de berg Sinaï wordt niet alleen den tot de macht, de Britse mandataris. beschouwd als een Goddelijke openbaring De Haan ontwikkelde zich in Jeruzalem maar evenzeer als de grondslag van een alras van Mizrachist tot Agoedist en ver- staatsinrichting. In de geesten van de or- bond zijn lot aan de kleine orthodoxe Asj- thodoxe joden die de Agoeda stichtten was kenazische gemeente van rabbijn Chaim er een continuïteit tussen de geheiligde Sonnenfeld. Aanvankelijk hoorde hij nog gemeenschap, verzameld in de Sinaïwoes- bij het Jeruzalemse zionistische establish- tijn, en de herstelde staat in Agoedat Israel. ment. Hij werd, samen met onder anderen Deze organisatie paste dan ook binnen de de zionistische coryfee Vladimir Jabotins- context van een levende joodse traditie en ky, benoemd tot lecturer aan een hogere ju- wilde een voorbeeld zijn van ideaaltypische ridische opleiding, de ‘Law School’, die door joodse waarden en structuren. De leiders het Britse mandaatbestuur in 1920 werd wilden vestiging van orthodoxe kolonies ingesteld. Hij kwam daarmee opnieuw in in Palestina bevorderen, reden waarom zij zijn element als leraar en liet zich graag de werden beschouwd als collaborateurs door apocriefe titel ‘professor’ aanleunen. In mei dat deel van de joodse orthodoxie – voor- 1920 was hij bovendien een der verdedigers namelijk de Chassidiem – dat zelfs dit als van leden van de Haganah, de zionistische een goddeloos werk beschouwde. zelfverdediging, die bij Arabische rellen De Agoeda en haar aanhangers werden waren gearresteerd en nu wegens geweld- niet alleen gewantrouwd, maar waren bin- pleging werden aangeklaagd. nen het zionisme ook de meest beschimpte De redenen van De Haans overgang naar groep. Weizmann was ontzet over het or- eerst kritiek op en van lieverlee onverholen thodoxe Jeruzalem.13 Ben Goerion schreef haat tegen het zionisme ligt niet zozeer in erover: ‘This sector is dead and buried, a po- theologische overwegingen, waarvoor hij in brieven en feuilletons geen aandacht had. Hij was in de eerste plaats een poli- 12 Alan Mittleman, The politics of Torah. The Jewish political tradition and the founding of Agudat Israel (Al- 14 Geciteerd in Benjamin Ish-Shalom, Rav Avraham bany 1996). De t in Agoedat Israel is een genitief, zonder Itzhak HaCohen Kook. Between rationalism and mysti- ‘Israel’ spreekt men van Agoeda. De beweging zelf de cism (Albany 1993) 14. gebruikte de spelling ‘Agudas Jisroeil’. 15 Gershom Scholem, Von Berlin nach Jerusalem. Ju- 13 Cecil Bloom, ‘The institution of halukkah. A histo- genderinnerungen. Erweiterte Fassung aus dem Hebräi- rical review’. Jewish historical studies. Transactions of schen von Michael Brocke und Andrea Schatz (Frankfurt the Jewish Historical Society of England (1999-2001) 23. am Main 1994) 216.

TIJDSCHRIFT VOOR GESCHIEDENIS Giebels 69 tiek dier, gedreven door een van de weinige crologieën werd geschreven dat hij over de constanten in zijn grillige levensloop, zijn oudtestamentische koningen sprak alsof gevoel voor rechtvaardigheid. Dit werd hier hij ze nog had gekend en dat de aartsvaders gevoed door zijn grote verering voor rabbijn hem zo nabij waren als hadden ze hem op Chaim Sonnenfeld.16 Deze was niet alleen hun sterfbed gezegend. leider van de kleine Asjkenazische gemeente in Jeruzalem. maar hij richtte in 1919 ook de extreem orthodoxe Jeruzalemse groep Edah Harediet op. Al voor de Eerste We- reldoorlog was Sonnenfeld, wiens aanhang in Jeruzalem vooral bestond uit Hongaarse en Slowaakse joden, een verklaard tegenstander van vernieuwingen die mede onder invloed van de toenmalige zionistische immigratie dreigden te worden ingevoerd. Toen er in 1919 onder de Jeruzalemse joden verkiezingen werden gehouden voor een vertegenwoordiging van de Palestijnse Jisjoev, wist hij zich met zijn geestverwanten verzekerd van de stemmen van een meerderheid van de orthodoxen en richtten zij de Eda Chareidis (Vrome Gemeente) op, waarvan Sonnenfeld tot zijn dood in 1932 erevoorzitter was. Naar schatting hoorde begin jaren twintig een achtste deel van De Haan in Jeruzalem nov. 1919 op het paardje de joodse bevolking in Jeruzalem tot deze Schû-Hada uit de stal van de Aweida’s, waarop kring.17 Ook buiten ultraorthodoxe krin- hij bij voorkeur reed. gen had de rabbijn veel morele invloed. De Bron: Jacob Israël de Haan. Correspondent in Pales- zionistische opperrabbijn Avraham Kook, tina 1919-1924, Ludy Giebels ed. (Amsterdam 1981) zijn grote religieuze tegenstander, was een vriend en bewonderaar. In een van zijn ne- De zionisten wilden nu de religieuze organisaties van de Palestijnse joden, die ver- 16 Zie voor Sonnenfeld Walter Pietsch, ‘Über die Wur- zeln der Ultra-Orthodoxie im ungarischen Judentum. splinterd waren in vele gemeenten op basis Gestalt und Wirken von Rabbi Chaim Josef Sonnenfeld van het land van herkomst, annexeren door *1849 Verbó (Ungarn) gest. 1932 in Jerusalem’, Aschke- de schepping van een door hen beheerst nas. Zeitschrift für Geschichte und Kultur der Juden 7 rabbinaat. Hierbij zou in de vorming van (1998) 2. een opperrabbinaat en appelrechtbanken 17 Zij claimde 1200 gezinnen: National Archives Lon- den (NA), Colonial Office (CO) 733/41 3864, Herbert Sa- een uit Europa geïmporteerde hiërarchie muel aan Minister van Buitenlandse Zaken, 11-1-1923; worden ingevoerd die vreemd was aan de later werd dat het onwaarschijnlijke getal van 35.000 mores in Palestina. Deze gemeenten van zielen voor heel Palestina: NA, Foreign Office (FO) Palestijnse joden vreesden bovendien dat 371/12267, Agudath Israel Jeruzalem aan Volkenbond 1-11-1926. De officiële cijfers varieerden volgens het FO de beoogde invloed van leken, waarbij in van 3.000 tot 10.000. de vigerende situatie het agressieve natio-

VOL. 127, NO. 1, 2014 70 Waarom werd Jacob Israël de Haan vermoord?

nalisme van de nieuwe Jisjoev de overhand zien we een opmerkelijk ander beeld dan de zou krijgen, de religieuze waarden in ge- karikatuur die de zionisten afschilderden, vaar zou brengen.18 vreemd ook aan de dorre vroomheid waar- Dat De Haan met zijn sterk rechtvaar- mee deze orthodoxie werd geassocieerd.19 digheidsgevoel zich te vuur en te zwaard Zijn beste vriend – letterlijk trouw tot in de inzette voor de vereerde Sonnenfeld was dood – was Mosche Wallach, directeur van eigenlijk niet meer dan logisch. Zijn ac- het belangrijkste ziekenhuis in Jeruzalem, ties vloeiden niet alleen voort uit zijn ei- Shaäre Zedek. Toen Wallach zich in 1892 in gen bekering tot de orthodoxie maar ook Jeruzalem vestigde, had hij het aanvanke- uit een toenemende reactionaire politieke lijk moeilijk door zijn moderne medische gezindheid, die zich uitte in steeds meer methoden. Zijn inentingen tegen difterie tirades tegen de socialistische pioniers die kwamen hem te staan op pamfletten waar- Palestina in steeds grotere getale binnen- op hij voor moordenaar werd uitgemaakt. kwamen. Zijn natuurlijke habitat als re- Om in deze wantrouwige atmosfeer aan ligieuze zionist, de Mizrachi, was in deze patiënten te komen nam hij toevlucht tot tijd in Palestina niet opgewassen tegen de een wel heel werelds middel: hij schreef een secularistische nieuwe immigranten. In de loterij uit onder die patiënten die zich bij Jeruzalemse Agoeda werd hij niet alleen hem zouden aanmelden.20 Niet bepaald de haar juridisch adviseur, maar hij had ook mentaliteit van het getto! De directeur van (samen met drie anderen) tekenbevoegd- het jongensweeshuis, waar De Haan zijn heid in financiële zaken en onderhandelde vroomste emoties zou beleven, was Abra- voor landaankoop ten behoeve van ortho- ham Goldsmit; behalve weesvader was doxe koloniën. Zijn meningen werden in Goldsmit ook de eerste gymnastiekleraar Frankfurt, de hoofdzetel van de Agoeda, in Palestina, tevens oprichter van de hui- op prijs gesteld. dige nationale Israëlische sportvereniging De joodse bevolking van Jeruzalem Maccabi.21 En ten slotte was er miss Annie was van oudsher sterk orthodox, omdat zij Landau, directrice van de Evalina de Roth- voor het grootste deel bestond uit geleer- schild-meisjesschool. Miss Landau was de den met hun gezinnen die vanuit de dias- meest formidabele gastvrouw van Jeruza- pora werden onderhouden met giften, de lem. Zij verzamelde op haar veertiendaagse zogenaamde Chaloeka. Maar wie waren at homes en jaarlijkse Poeriembal alle etni- die lieden die zich vanuit hun orthodoxe sche en religieuze leden van de plaatselijke beginselen heftig keerden tegen de praktijk society. Haar meisjes gooiden hoge ogen op van een zionistische samenleving zoals zij zich daar zagen ontwikkelen? Wanneer we naar de omgeving van De Haan kijken, 19 Vergelijk voor deze groep ook Israel Bartai, ‘“Old” 18 Zie voor de controverse zionisme en orthodoxie in and “New” Yishuv. Image and reality’, The Jerusalem ca- Palestina: Ben Halpern en Jehuda Reinharz, Zionism thedra I (1981) 229-230. and the creation of a new society (New York en Oxford 20 Zie over Wallach: Encyclopaedia Judaica 2005 (EJ) 1998) 185-191; Shmuel Almog, Jehuda Reinharz en Anita en Wikipedia (Engelse versie). Shapira ed, Zionism and religion (Hanover NH 1998), 21 David Tidhar, Encyclopedia of the Founders and 119-136; Arie Morgenstern, Hastening redemption. Mes- Builders of Israel (Hebr.) (19 delen, [z.p.] 1947-1970) III, sianism and the resettlement of the Land of Israel (New 1286. Online raadpleegbaar via www.tidhar.tourolib. York en Oxford 2006). org.

TIJDSCHRIFT VOOR GESCHIEDENIS Giebels 71 de stenotypistenwedstrijden van het Britse De journalist Empire.22 Dit waren, naast zijn geestelijk leidsman De Haans feuilletons in het Handelsblad rabbijn Chaim Sonnenfeld, de belangrijkste horen tot de absolute top van de toenma- joodse vrienden van Jacob Israël de Haan lige Nederlandse journalistiek, literair al- in Jeruzalem. En zelfs de ontegenzegge- leen te vergelijken met de reisbrieven van lijk diepvrome en onwereldse Sonnenfeld Couperus. Zijn nog steeds moderne stijl heeft bij nader inzien een modern tintje: was die van korte, staccato zinnen. Hij was zijn commentaren op de wekelijkse afde- geestig, op het malicieuze en sarcastische lingen van de Tora getuigen van psycho- af, gevoelig en onbekommerd sentimenteel, logisch inzicht en humor.23 Ook nu nog is en heeft als geen ander de bonte Jeruza- hij hiermee prominent aanwezig op inter- lemse samenleving uit die tijd beschreven. net en zelfs te zien in een heel kort film- Het was een tijd waarin, althans tijdens de pje. Voor deze leidsman was alleen degene eerste jaren onder het Engelse bestuur, de die de Tora verwierp een echt zondaar en elite ‘zonder onderscheid van ras of geloof’ konden alle anderen rekenen op zijn mede- (één van De Haans lievelingsuitdrukkin- dogen. Waarschijnlijk vond de dichter De gen) nog met elkaar omging. In zijn kroniek Haan dan ook uitgerekend bij Sonnenfeld stond de extraverte auteur altijd zelf op de begrip en troost over zijn homoseksualiteit. voorgrond en dat maakte zijn verhalen voor Homo-erotische betrekkingen waren in de velen onweerstaanbaar. Het al meermalen sterk naar binnen gerichte mannenwereld geciteerde verslag over zijn aankomst in van vrome joden ook niet ongewoon.24 Op maart 1919 in Jeruzalem illustreert mooi den duur kon Sonnenfeld de dichter niet hoe hij zijn lezers kon meeslepen: behoeden voor de verscheurdheid over zowel de homoseksualiteit als zijn relatie tot Neen, dit is geen koninklijke intocht van God, maar dat lijkt eerder te wijten aan de den Dichter van Het Joodsche Lied te verschrikkelijke psychische omstandighe- Jerusalem. Het station is onbeduidend. den voor De Haan in zijn laatste jaren, toen Het regent. Het waait en het is koud. De hij letterlijk een uitgestotene werd in het pleizier-reizigers kennen de zengende grootste deel van de Jeruzalemse joodse zomers van Jerusalem niet. En zij kennen gemeenschap. de winters van Jerusalem niet. Ze komen Het was in deze context dat Jacob Israël in het zachte stille voorjaar of in het mil- de Haan begon aan de journalistieke en po- de najaar. Maar ik verzeker u, dat het hier litieke activiteiten die hem fataal zouden stormen en regenen kan. Daarover zal ik worden. u later meer schrijven. Neen, koninklijk is de intocht niet. Een trage Arabier heeft wel de goedheid zich te willen belasten met mijn koffers. Hij laat ze dadelijk in de modder vallen. De twee pakken voor 22 EJ: Annie Landau. de Amerikaansche Zionisten houd ik dan 23 Rabbi Yosef Chaim Sonnenfeld, On the Parasha, Rabbi Shlomo Zalman Sonnenfeld ed., Rabbi Yaakov maar zelf. En zóó gebogen in den storm, Binder vert. (New York 2002) 60-61. die de regen tegen ons aanslaat, gaan we 24 Zie ook Berkowitz, ‘Double trouble’, 118. naar de Stad. De wegen zijn geen straat-

VOL. 127, NO. 1, 2014 72 Waarom werd Jacob Israël de Haan vermoord?

wegen. Grint met groote keien en groote behulp van vijf jongens, die samen zeven kuilen. Jeruzalem ligt gebouwd op heuve- beenen en acht armen hebben. Deze len. Van de heuvelen druischt het water tuinman vraagt of Hollandsche bloem- weer. De straten ruischen. Zij ruischen en zaadkweekers het Huis, dat gelijk alle in den letterlijken zin van het woord. Ze Huizen te Jeruzalem in grooten nood hebben watervallen en beken. En daar verkeert, niet eens willen verheugen met stappen we ongestoord doorheen.25 bollen en zaad. Alles is goed: dahlia’s, hy- acinthen, asters, anjelieren, tulpen.27 De Haans feuilletons hadden meteen veel succes onder de lezers: in het eerste jaar al- De populariteit van zijn stukken trok de leen al werden er 107 stukken geplaatst en aandacht van de zionistische organisatie. zijn salaris werd verhoogd tot f 6.000 per Al eind 1919 vroeg de Londense correspon- jaar.26 dent van het Handelsblad op een zionisti- Een andere attractie van zijn journalis- sche bijeenkomst de belangrijkste persman tiek was de interactie met zijn lezers. De van de ZWO, Nahum Sokolow, naar diens Haan was een onweerstaanbare bedelaar mening over de berichtgeving van de Ne- voor allerlei goede doelen: het ziekenhuis derlandse correspondent in Jeruzalem. So- van Wallach, het weeshuis van Goldsmit kolow antwoordde toen nog dat men De maar ook niet-joodse doelen. Het succes Haan zijn ‘ongegronde’ pessimisme moest van zijn inzamelingsacties zat ongetwij- vergeven, omdat hij een dichter was.28 Over feld ook in het feit dat hij veel bedelde om De Haans berichten ten aanzien van de zaken in natura: koeien voor het weeshuis, toenemende tegenstand van de Palestijnse vogeltjes voor een Transjordaanse minister, Arabieren meende Sokolow dat de journa- bloembollen voor de Sœurs de Charité: list er te veel bovenop zat, ongetwijfeld vanuit zijn waarneming gelijk had, maar dat Aan het einde van dit goedhartige men in de geheime corridors van de macht, schrijven een goed woord voor de buren. (hij doelde op de onderhandelingen die op De zusters van de Charité, die hier een dat moment gaande waren in Versailles) filiaal van Dante’s hel houden. Zij doen, moest vertoeven om de situatie naar zijn zonder onderscheid van ras en geloof werkelijke waarde te schatten. iedere week mijn wasch. Ik breng en haal Het thema van vergeving aan de dich- het waschgoed zelf in een mooi bruin ter zou diverse keren worden herhaald, handkoffertje. En ik kan verzekeren, dat maar raakte uitgeput, omdat de aanvallen er, behalve de veertien zusters, in het alsmaar feller werden. En het was al lang heele huis geen gaaf mensch is. Ieder- niet meer zozeer de Arabische kwestie. De een is daar lam, doof of blind, gebroken, Haan was speciaal gebeten op de socialisti- gerepareerd. Alles. En wat willen nu de sche koers in de opbouw van het Nationaal Zusters van de Charité? Een van de zus- Tehuis en de subsidiëring van de arbeid van ters is tuinman. Zij kweekt bloemen met de pioniers (die hij als een moderne Cha- loeka beschouwde). Daarbij kwamen zijn 25 ‘Jerusalem’, AH 5-4-1919. 26 Hij kreeg 40 Eng. Ponden per maand, bijna f 6.000 per jaar: IRDJ, Collectie De Haan doos VII, De Haan aan 27 ‘Na den verjaardag’, AH 24-11-1922. Judah Vleeschhouwer, 20-61919. 28 AH, 6-11-1919.

TIJDSCHRIFT VOOR GESCHIEDENIS Giebels 73 schimpscheuten op de ‘beroepszionisten’, persbaron Northcliffe, over wie later meer.31 de mensen die in de nieuwe constellatie, In de zionistische organisatie gold hij als an- nu de ZWO meer was geworden dan een tisemitisch, maar de verwarring van antizi- actiepartij, het werk moesten uitvoeren. De onisme met antisemitisme was ook in deze Haan meende dat er te veel profiteurs in tijd groot. Tegen die beschuldiging pleit in de organisatie rondhingen en dat er te veel ieder geval dat hij vanaf 1931 tegen Hitler geld werd verkwist. Daarin stond hij niet was en al vroeg joodse vluchtelingen hielp. alleen. Sterker nog, deze kritiek werd ge- Zijn antizionisme kwam vooral voort uit deeld door vele leidende zionisten in zowel vriendschap met een aantal geassimileer- de VS als Nederland.29 Terwijl zij hun kri- de joden, die zich in Engeland al vanaf het tiek echter binnenskamers of in de joodse begin principieel hadden gekeerd tegen het pers uitten, gooide De Haan zijn sarcasme zionisme, omdat dit hun positie in het va- de niet-joodse buitenwereld in. derland zou schaden. Beaverbrook, die ove- Kon men voor de emotionele erup- rigens opmerkelijk tolerant was tegenover ties van de Dichter van het Joodsche Lied homoseksualiteit, reisde in 1923 naar Pales- in een deftige Nederlandse krant nog de tina, vergezeld van zijn rechterhand in het schouders ophalen, dat werd anders toen krantenbedrijf James Douglas. Deze zou la- bleek dat De Haan in juni 1923 ook corres- ter memoreren hoe De Haan als een Nicode- pondent was geworden van de Britse Daily mus in het duister van de nacht hen in hun Express. De Express was een van de half- hotel kwam bezoeken om de misstappen pennykranten die door het establishment van de zionisten uiteen te zetten. Deze had- zo werden geminacht en gevreesd. In feite den hem, verklaarde hij, bedreigd voor het was deze tak van de pers het gevolg van de geval dat hij contact zou opnemen met de opkomst, eind negentiende eeuw, van een persmagnaat, niet onwaarschijnlijk na de lagere middenklasse die zich opwaarts be- verderop te beschrijven affaire met North- woog en meer vrije tijd en ontwikkeling cliffe in 1922.32 De Haans (anonieme) werk had om haar nieuwsgierigheid over de we- voor de Daily Express heeft naar schatting reld te bevredigen.30 Hoewel fel antisocia- bestaan uit een tien- à vijftiental zeer korte listisch presenteerde de Daily Express zich berichten, die op de krant werden voorzien ook als de tribune van het volk, bijvoorbeeld van de pakkende koppen waarvan de Ex- door sloppen, falende dienstverlening van press een speciaal liefhebber was (‘WILD de spoorwegen en Kerstchaos bij de poste- REDS IN ZION’). Het duurde even voordat rijen aan de kaak te stellen. De krant was de identiteit van de inmiddels innig gehate het gekoesterd eigendom van Lord Beaver- journalist bij de zionistische autoriteiten brook. Deze Britse persmagnaat was anti- bekend was. In 1923 hoorde iemand van zionistisch, zoals ook zijn tegenhanger, de het Londense bureau wie de dader was.33

31 Anne Chisholm en Michael Davie, Lord Beaver- brook. A life (New York 1993); Robert Allen en John 29 Michael Berkowitz, Western Jewry and the Zionist Frost, Voice of Britain. The inside story of the Daily Ex- project, 1914-1933 (Cambridge 1997) 61. press (Cambridge 1983). 30 Peter Catterall e.a. ed., Northcliffe’s legacy. Aspects 32 Daily express, 2-7-1924. of the British popular press 1896-1996 (New York 2000) 10 33 CZA S25/583 (‘confidential’), Frederick Kisch, en 17. hoofd van het politieke departement van de ZWO in

VOL. 127, NO. 1, 2014 74 Waarom werd Jacob Israël de Haan vermoord?

Hoewel men intussen wel wat gewend was Jeruzalem, die ook was aangesloten bij de van De Haan, was het Londense bureau ge- Agoedat Israel. schokt. Het voelde zich na deze onthulling ook meer bedreigd: als De Haan wist door te dringen tot een Engelse krant met een De diplomaat oplage van een kleine 800.000 exemplaren, waar was dan het eind? Van een dichterlijke Het Heilige Land trok na de verovering criticus had hij zich intussen, zoals treffend door de Engelsen en de vestiging van het geformuleerd door Michael Berkowitz, ont- mandaat veel nieuwsgierigen, die het ex- wikkeld tot een ‘one-man wrecking crew’.34 periment in een land dat zo na aan het In de laatste jaren van De Haans cor- gelovige hart lag wel eens van nabij wil- respondentschap van het Handelsblad den bekijken. Het ging om bezoekers van trad een onmiskenbare verzuring op, een allerlei religieuze en nationale pluimage, voortdurende en eentonige herhaling van voor- of tegenstanders van het Nationaal inmiddels overbekende grieven tegen als- Tehuis die maar zelden onaangedaan ble- maar dezelfde personen. We weten niet ven. De zionistische organisatie had in Je- wat De Haan nog instuurde, maar in ie- ruzalem een hele ploeg om de illustere po- der geval werd er steeds minder van hem litici, geleerden en schrijvers op te vangen. gepubliceerd. Omdat het archief van het De bezoekers werden bij voorkeur naar de Handelsblad verloren is gegaan, is niet dui- spectaculairste joodse kolonies gebracht. delijk in hoeverre daarbij de zionistische De Haan van zijn kant leidde ze voor zijn lobby in Nederland tegen zijn stukken een eigen geestverwanten naar Wallachs zie- rol heeft gespeeld. In ieder geval werden in kenhuis, Goldsmits propere weeshuis en 1923 nog maar 35 en in de eerste helft van de Deutsche Platz, het wijkje in het joodse 1924 nog maar 11 feuilletons in de krant af- deel van de oude stad waar de indrukwek- gedrukt.35 Hiervan gingen de meeste over kend vrome rabbijn Sonnenfeld in al zijn de nogal sensationele zelfpromotie van ko- eenvoud resideerde. ning Hoessein van de Hedjaz tot kalief van In 1919 trad hij voor het eerst als woord- de islamieten. De Haan was bij die plech- voerder van de Sonnenfeldgroep op voor tigheid als gast aanwezig en dat was uiter- de King-Crane Commission. Deze was in- aard een nieuwsfeit dat het Handelsblad gesteld op instigatie van de Amerikaanse zich niet kon laten ontgaan. president Wilson om te onderzoeken of de Intussen had De Haan het niet gela- vestiging van een Joods Nationaal Tehuis ten bij de journalistiek maar zich tevens in Palestina een uitvoerbaar idee was. Van ontpopt als de belangrijkste diplomatiek de beoogde geallieerde deelnemers bleven vertegenwoordiger van de groep rond Son- alleen de Verenigde Staten over. Voor de ge- nenfeld, de Asjkenazische gemeente van leerde Henry King en de zakenman Charles Crane verschenen vele personen en groe- Jeruzalem, aan Israel Cohen van het bureau in Londen, pen. De Sonnenfeldgroep bestond uit tien 16-12-1923. man, met onder anderen Wallach en een 34 Berkowitz, ‘Double trouble’, 115. ander boegbeeld van de Jeruzalemse Eda 35 Over de problemen met de redactie van het Han- delsblad: Bijzondere Collecties UvA, archief Van Eeden, De Haan aan Frederik van Eeden, 4-4-1921.

TIJDSCHRIFT VOOR GESCHIEDENIS Giebels 75

Chareidis, rabbijn Isaac Diskin.36 De Haan werd erbij gevraagd, omdat hij als enige van de groep Engels sprak en dat zou zo blijven. Als scherp jurist, behept met de vasthoudendheid van een bulldog, zou hij uitgroeien tot de bekendste representant van de Palestijnse joodse antizionistische orthodoxie. Het rapport van de commissie, uitgebracht in augustus 1919 en het eerste van vele rapporten die steeds grotere reser- ves over het zionistische experiment uit- spraken, is ongepubliceerd in de bureaula verdwenen. Dat is waarschijnlijk de reden waarom deze missie nog weinig beroering wekte. Dit veranderde na het geruchtmakende bezoek in februari 1922 van een andere Britse persmagnaat, Lord North- cliffe. Northcliffe was eigenaar van zowel de populaire Daily Mail als van de defti- De Deutsche Platz, waar rabbijn Chaim Son- ge Times. Hij kwam net uit India en had nenfeld woonde. daar de macht van de islam waargenomen, Bron: Municipal Archives Jerusalem waardoor hij een scherp oog voor de Ara- bische grieven in Palestina had gekregen. Zij hadden daarvoor intussen goede rede- Daarbij maakte het geen goede indruk dat nen gekregen. hij vanwege de onveiligheid een escorte In 1920 was het Brits militair bestuur kreeg van gepantserde voertuigen en hij vervangen door een burgerlijk bestuur was al helemaal niet gecharmeerd van de met aan het hoofd een Hoge Commissaris. vrijpostige joodse kolonisten waarheen de De eerste die deze functie bekleedde was trotse zionistische organisatie hem voerde. Herbert Samuel, een liberaal politicus, zelf Zijn al aanwezige angst voor de import van jood en aanhanger van het zionisme. Sa- bolsjewisme in Palestina door de nieuwe muel heeft gedurende zijn hele ambtster- joodse immigranten uit Oost-Europa werd mijn voorzichtig gemanœuvreerd tussen zo nog eens extra gevoed. Juist op dat mo- de joodse en Arabische bevolkingsgroe- ment werd hij geconfronteerd met iets pen. Hij slaagde er niet in om in het land nieuws: een ultraorthodoxe delegatie van de grondslagen voor een constitutionele in- eerbiedwaardige vrome joden, die zichzelf richting te vestigen, omdat de Arabieren de zagen als de enige echte vertegenwoordi- Balfourdeclaratie bleven afwijzen. Daarom gers van het oude volk van de Bijbel, ver- nam hij uiteindelijk zijn toevlucht tot het haalde hem over de ‘dwanggemeenschap’ voorbeeld van het oude Ottomaanse mil- die de zionisten aan het opbouwen waren. letsysteem, organisatie van de bevolking op

36 ‘De commissie ontvangt’, AH 7-8-1919.

VOL. 127, NO. 1, 2014 76 Waarom werd Jacob Israël de Haan vermoord?

religieuze grondslag.37 Maar in het joodse kranten tot de sensatiepers zijn ontdekking deel liepen de etnische en religieuze ele- van antizionistische joden in het heilige Je- menten hopeloos door elkaar. In 1920 wer- ruzalem kon ventileren, werd beschouwd den verkiezingen gehouden voor de zionis- als volksverraad.38 Aan De Haan werd – ten tische vertegenwoordigende lichamen en onrechte – toegeschreven dat de Times an- hiervoor moesten uiteraard kiezerslijsten tizionistisch was geworden. De gemoede- worden opgesteld. Het nationale senti- ren liepen hoog op: er werden verwensin- ment van de nieuwe joodse immigranten gen geuit, er werd met stenen gegooid en bedacht dat er een lijst van Palestijnse jo- enkele chaloetsiem belaagden lijfelijk de den moest worden opgesteld en wie de zio- oude rabbijn Sonnenfeld.39 Ernstiger wa- nistische beginselen niet kon onderschrij- ren de consequenties voor De Haan zelf, ven kon zich van de lijst laten afvoeren. Dat die eerst werd getroffen in zijn dierbaar- betekende technisch dat die persoon als ste roeping na het dichterschap. In maart niet-jood werd geregistreerd. Men kan dit 1922 begon een staking tegen zijn colleges beschouwen als een semantisch probleem, onder de zionistische studenten, die het maar zo werd dat niet gezien door de oude een voor een lieten afweten. Het mandaat- hoeders van het jodendom van de Tora. Het bestuur vond aanvankelijk dat men niet plan ontaardde dus voorlopig in de kwestie moest wijken voor deze politieke pressie, ‘wie is jood?’. maar de studenten behaalden de ultieme In 1922 volgde een volgend affront: de overwinning. Hoewel er geen enkele twijfel belasting op de matse. Bestuurlijke orga- bestond over zijn didactische capaciteiten nisaties hebben geld nodig, ook de op dat en de Arabische studenten (die in een apar- moment nog bescheiden Palestijnse zionis- te klas zaten) uiteraard niet aan het boycot tische besturen. Pogingen om onder de in meededen, werd hij in de zomer van 1923 armoede levende pioniers voldoende vrij- ontslagen. De Haan viel ten offer aan de willige bijdragen bij elkaar te sprokkelen wens om de heethoofden te pacificeren en mislukten. Toen slaagden de zionisten erin op het Britse ministerie van Buitenlandse om van het mandaatbestuur goedkeuring Zaken werd geconstateerd dat hij door de te krijgen voor heffing van een belasting op plaatselijke zionisten en zijn studenten was de matse, een belangrijke publiekrechtelij- behandeld ‘with malevolent intolerance’.40 ke bevoegdheid. Opnieuw een ongelukkige In deze tijd begonnen ook de herhaal- maatregel, omdat hierdoor de orthodoxie delijke doodsbedreigingen, die overigens onevenredig aan de verwerpelijke zionistische organisaties zou moeten bijdragen. 38 Zie over de consternatie vanwege Northcliffes ne- Het waren deze twee bedreigingen die gatieve houding tegenover het Nationaal Tehuis onder De Haan onder de aandacht van Northcliffe meer CZA, S25/670, met een verslag van een onderhoud tussen Northcliffe en zionistische autoriteiten in Jeru- bracht. Maar het etaleren van joodse grie- zalem; NA CO 733/19 13503 en 733/18 6881; zie ook de ven tegenover een niet-joodse persmag- Times in februari 1922. naat, die in het hele spectrum van deftige 39 ‘Genoeg te doen’, AH 3-3-1922. 40 Zie voor deze affaire Israel State Archives Jeruza- lem CS/78, LS 700/3/23; de correspondentie tussen Ben- 37 Bernard Wasserstein. The British in Palestine. The twich en De Haan in CZA A255/678 en NA CO 733/60 mandatory government & the Arab-Jewish conflict 1917- 55095. Over De Haans protest bij het Foreign Office: 1929 (2e druk; Oxford en Cambridge MA 1991) 109-139. Samuel aan FO in CO 733/60 55095.

TIJDSCHRIFT VOOR GESCHIEDENIS Giebels 77 in eerste instantie tot doel hadden om balanceerde.42 De gouverneur van Jeruza- hem weg uit het land te krijgen. De Haan lem, Ronald Storrs, beschreef hem als ‘faci- reageerde hierop ogenschijnlijk laconiek: ally an intellectual version of Vincent van toen hij in mei 1923 weer eens een ultima- Gogh, whose dreadful glare of an unknown tum kreeg, ditmaal van ‘De Zwarte Hand’, terror sometimes blazed in his eyes also.’43 schreef hij zijn navrante feuilleton ‘25’. Dat Wolfgang von Weisl vermeldt hoe hij minu- begon aldus: ‘Hoe onnoozel is de vijf-en- tenlang monomaan op een steeds hardere twintigste, als men den vier-en-twintigsten schreeuwtoon het woord ‘Zagjuni’, het Ara- niet vermoord is. Aan den Brief heeft het bische woord voor zionisten, herhaalde.44 overigens niet gelegen! Want die was zóó: Intussen was de tegenpartij eindelijk “De Haan! Bij dezen deel ik u mede, dat gij, versterkt met een functionaris die tegen indien gij ons Land niet vóór den vier-en- De Haan was opgewassen. Eind 1922 werd twintigsten van deze maand verlaat, zult Frederick Kisch benoemd tot hoofd van de worden doodgeschoten als een gemeene zionistische politieke afdeling in Palesti- hond.”’41 Het was een van zijn fraaiste stuk- na, die de diplomatieke contacten met de ken: spot, zelf-ironie, doodsangst en resig- buitenwereld leidde. Kisch was een Britse natie wisselden elkaar af. Met een onwer- militair. Hij had zich onderscheiden in de kelijke charme vertelde hij het hele verhaal, Eerste Wereldoorlog en had uitstekende vanaf de ontvangst van de brief en zijn gang contacten met het Britse establishment. naar de politie tot aan de cruciale nacht De betrekkingen tussen Kisch en De Haan die hij dromend over zijn ouderlijk huis waren uiteraard niet vriendelijk. De Haan doorbracht. Hij vertelde hoe hij ontroerd schreef hem bijtend: ‘I know that the ques- werd door het medeleven van het jeugdige tion whether it is advisable or not to kill me, ‘joodsche diendertje’ dat zich op de hoogte is seriously discussed in the circles which kwam stellen en van anderen die hem vij- you have the honour to represent.’ Kisch andig gezind waren. op zijn beurt meende hartgrondig: ‘one can Het zou nog een jaar duren voordat de not speak sufficiently ill of De Haan’. In ie- daad bij het woord werd gevoegd. In deze der geval slaagde hij er steeds meer in de tijd werd zijn omgang met de joodse we- bezoeken aan De Haan te neutraliseren, on- reld nagenoeg gereduceerd tot de Deutsche der meer door de gasten ‘some home truths’ Platz, het ziekenhuis van Wallach en het te vertellen, ongetwijfeld de homoseksuali- huis van miss Landau. Buiten deze klei- teit van de journalist en waarschijnlijk ook ne, maar wel beschermende wereld werd zijn huwelijk met de niet-joodse Johanna zijn aanwezigheid alleen geregistreerd met hoon en werd er letterlijk op hem ge- 42 Zie onder meer Wolfgang von Weisl, Der Kampf um spuugd. Dit heeft op den duur zijn geestelij- das Heilige Land. Palästina von heute (Berlijn 1925) 196- 206. ke gezondheid aangetast. Vriend en vijand 43 Ronald Storrs, Orientations (Londen 1937) 492; Stor- waren het erover eens dat hij op het eind rs vermeldt ook dat De Haan in een tijd waarin hijzelf van zijn leven op de rand van de waanzin het mikpunt was van zionistische woede een bibliofiel exemplaar van de gedichten van Baudelaire achterliet met de boodschap: ‘When all my people are cursing you, I send you this for a token that I believe in you, and what you are trying to do.’ 41 ‘25’, AH 13-6-1923. 44 Vergelijk Von Weisl, Der Kampf, 202.

VOL. 127, NO. 1, 2014 78 Waarom werd Jacob Israël de Haan vermoord?

het tentenkamp in Nimrim Shunet aan de Jordaan uitroepen tot kalief.46 De Haan, die al bekend was met de emir en verschillende keren zijn gast was geweest, werd hier uitgenodigd. Hij bezocht de koning-kalief, eerst alleen en later nog eens met een delegatie van de Sonnenfeldgroep. De zionisten hadden de Hasjemitische vorsten tot nog toe min of meer links laten liggen en op een enkele uitzondering na niet opgenomen in hun diplomatieke bedrijf, waarschijnlijk ook omdat de betrekkingen tussen de Palestijnse Arabieren en de dynastie (ook koning Feisal van Irak was een zoon van Hoessein) meestal koel waren en het dus vergeefse moeite leek. Kisch nu vond dat daarin verandering moest komen en haalde de Jeruzalemse zionisten over om een officiële tocht naar Amman (waar de koning toen nog verbleef) te on- De Nemesis van De Haan: Frederick Kisch, dernemen. Tot het laatste moment zag het sinds 1923 leider van het Political Department ernaar uit dat hij op zijn eentje moest gaan. in Jeruzalem voor de ZWO. De Haan had bij de vorsten intussen dui- Bron: F.H. Kisch, Palestine diary (Londen 1938) delijk een streepje voor. Hij logeerde in het kamp en zat ook aan bij een diplomatiek van Maarseveen (een feit dat De Haan ten diner voor zestig personen dat de Engelse koste van alles geheim wilde houden).45 resident Philby gaf ter ere van de koning. Dat er een nieuwe wind was gaan waai- Gegevens over de tafelschikking lijken aan en blijkt uit de laatste diplomatieke demar- te geven dat De Haan aan de tafel van Ab- che van De Haan, zijn audiënties bij koning dallah zat.47 Bij dit diner was geen enkele Hoessein van de Hedjaz. Hoessein was al zionist aanwezig. langer in conflict met de Britten over een 46 Het kalifaat, dat al eeuwenlang werd vervuld door verdrag waarin hij de Balfourdeclaratie zou de Ottomaanse sultan, was net afgeschaft door het moeten erkennen. Hij bezocht in februari Turkse parlement. Zie voor dit bezoek: Yehoshua Po- 1924 zijn zoon Abdallah, emir van Transjor- rath, ‘The Palestinians and the negotiations for the Bri- danië, en bij die gelegenheid liet hij zich in tish-Hijazi treaty, 1920-1925’, Asian and African studies 8 (1972) 20-48; voor de rol van De Haan: Ludy Giebels, ‘Een driehoeksverhouding in Amman: de ontmoetin- 45 De betrekkingen Kisch-De Haan spitsten zich gen van Frederick Kisch en Jacob Israël de Haan met vooral toe begin 1924, toen de kwestie Hoessein haar Hoessein, koning van de Hedjaz, in januari 1924’, Studia hoogtepunt bereikte: CZA S23/583 en S25/592. Kisch’ Rosenthaliana 13 (1979) 194-219. rapporten aan Londen zijn later gepubliceerd als dag- 47 Vergelijk Middle East Centre St Anthony’s College boek: F.H. Kisch Palestine diary (Londen 1938), zie on- (MEC) Oxford, archief Philby, Transjordan Diary 21-1 der meer 102 en 106. Een veel uitgebreidere versie in 1924. Over het diner: ‘De koning’, AH 14-2-1924, geda- typoscript in CZA Z4/1424. teerd 30 januari.

TIJDSCHRIFT VOOR GESCHIEDENIS Giebels 79

Dat De Haan zo letterlijk kind aan huis lang zwijgen zonder verlegenheid. Dan was bij de Hasjemitische familie met haar spreekt de Koning zachte, wijze woor- hele aanhang van ministers en aanzienlijke den. Hij noemt den ouden Opperrabbijn: bedoeïenen, leidde bij Kisch tot groot tand- ,“Mijn Vader,” ofschoon hij, de Koning geknars en was eens te meer een aanspo- zelf, toch ook een oud man is. Hij zegt, ring tot tegenzetten. Maar eerst werd Son- dat hij niet heeft verdiend, dat zóó een nenfeldgroep door Hoessein in audiëntie oud en zóó een wijs man zóó een verre ontvangen. De Haans beschrijving van de reis heeft gemaakt van Jeruzalem naar ontmoeting tussen de twee oude heren is Shunet-Nimrîn, de eerste reis buiten Pa- een kras voorbeeld van zijn emotionele en lestina sinds vijftig jaar.49 volgens velen schaamteloze sentimentele berichtgeving in politicis: Hoewel Hoessein bij deze gelegenheid slechts in vage bewoordingen te kennen gaf De Koning, wacht ons, gezeten aan den dat hij geen vriend was van het zionisme, ingang van zijne tent, met zijne raads- leidde deze gebeurtenis tot grote opwin- lieden om zich heen. Hij staat op, zodra ding in de zionistische gemeenschap. Men de Opperrabbijn gekomen is binnen het meende dat De Haan zich met zijn groep gebied van de tent. Dat is: binnen de pa- had uitgesproken tegen de Balfourdecla- len, waaraan de touwen van de tent zijn ratie, tegenover nota bene de Arabische vastgemaakt. Dan, met zachte, vriende- aartsvijand. Dat is niet waar: zowel tegen- lijke gebaren heet hij ons zitten op de over de Britten als in de memoranda aan stoelen, die voor ons nedergezet zijn. En de Volkenbond sprak de Sonnenfeldgroep de Opperrabbijn, weder opstaande, zegt integendeel dank uit voor de Declaratie en het Gebed bij het zien van Koningen: schreef men lyrisch over het mandaat.50 “Geloofd zijt Gij, Eeuwige, Onze God, Ko- Maar toen de journalist De Haan ruim ning des Heelals, die van Zijn Eere geeft een week later nog eens persoonlijk met aan Vleesch en Bloed”. Ook de Koning is de koning-kalief sprak, tekende hij voor weder opgestaan. En al het gevolg staat. het Handelsblad een brisante uitspraak uit De Opperrabbijn, zóó sterk anders, nu diens mond op: ‘Daar ik de tegenwoordige, in een groote ontroering, weent. Ook politieke, ongodsdienstige, Zionistische de oude Koning weent. Wij staan allen beweging beschouw als een onrecht tegen- geslagen. En wij zitten weder. Dan leest over de Mohammedanen, de Christenen Sjeikh Foead el Chatieb, de Minister van en de orthodoxe Joden in Palestina, ben ik, Buitenlandsche Zaken van Hedjaz, het als Dienaar der Gerechtigheid, verplicht de memorandum voor in het Arabisch.48 geheele Mohammedaansche wereld te or- De Koning staat ons niet toe weder op ganiseeren en te mobiliseeren tegen de te- te staan. Wanneer het memorandum genwoordige ongodsdienstige Zionistische voorgelezen is, worden wij stil. Maar Organisatie.’51 Dit klonk als een regelrechte het hindert niet. In het Oosten kan men

49 ‘Het bezoek bij den koning’, AH 29-3-1924. 48 In dit memorandum vroegen Sonnenfeld c.s. aan- 50 Archief Volkenbond Genève 1/19498/2413, petities dacht voor de benarde orthodoxie tegen de ‘godloze zien correspondentie van de Agoeda in 1922. onisten’. 51 ‘Het nieuwe Caliphaat’, AH 2-2-1924.

VOL. 127, NO. 1, 2014 80 Waarom werd Jacob Israël de Haan vermoord?

rigens na veel strubbelingen, een dementi van de woorden die de kalief tegenover de journalist zou hebben uitgesproken.53 De Haan was, zoals hij zich als raspo- liticus moet hebben gerealiseerd, onder- deel geworden van een veel verstrekken- der diplomatiek spel, de zwanenzang van Hoessein. De Agoeda, waarvan De Haan de spreekbuis was, zei namens een miljoen orthodoxe joden over de hele wereld te spre- ken, maar kon in dit spel slechts even zand in de raderen strooien.54 Hoessein verloor definitief de Engelse steun en zou binnen een paar maanden zijn koninkrijk moeten afstaan aan Ibn Saoed. Abdallah, later koning van Jordanië, zou nooit het vertrou- wen van de Palestijnen krijgen, en tegelijk tevergeefs proberen het met de zionisten op een akkoordje te gooien.55 Jacob Israël De Haan, ten slotte, zou twee maanden later worden vermoord.

De moord en zijn nasleep Jacob Israël de Haan in de Arabische kledij die hij droeg bij zijn bezoeken aan Transjordanië. Op de avond van 30 juni 1924 werd De Haan Bron: Foto Garabed Krikorian, ca. 1923 door drie kogels getroffen, toen hij de synagoge van het Shaäre Zedek ziekenhuis ver- oorlogsverklaring tegenover de Balfourde- liet. Hoewel de zionistische organisatie de claratie en het mandaat. Hoessein had in suggestie van broedermoord ver van zich zijn spagaat tussen de eis van de Britten om afwierp, klonk dat gezien de jarenlange de declaratie te erkennen en de onmoge- campagne niet erg waarachtig. Maar het lijkheid daarvan tegenover de Palestijnse trof goed dat een maand eerder de dicht- Arabieren nieuwe munitie gekregen van vrome joden. Intussen echter had Kisch 53 ‘Een démenti’, AH 15-5-1924; zie voor de totstand- toenadering gezocht tot Abdallah. Ook hij koming ervan CZA S25/592. 54 Het hoofdbestuur van de Agoeda in Frankfurt werd weggeplukt voor een onderhoud met hechtte goedkeuring aan deze demarches: CZA archief Hoessein, ook hij werd aan de dis genodigd, Wallach, Jacob Rosenheim, president, aan dH, ongeda- maar nu in een aanmerkelijk exclusievere teerd. setting dan De Haan, samen met de Hoge 55 Vergelijk Avi Shlaim, Collusion across the Jordan. Commissaris.52 En uiteindelijk volgde, ove- King Abdullah, the Zionist movement, and the partition of Palestine (Oxford 1988) met een revisie in 1998: The politics of partition. King Abdullah, the Zionists and Pa- 52 CZA ms, Z4/1424, Kisch, Diary 4 febr. 1924. lestine 1921-1951.

TIJDSCHRIFT VOOR GESCHIEDENIS Giebels 81 bundel Kwatrijnen was uitgekomen. Hierin 1920 was opgericht tegen de Arabieren.58 werden de geruchten van homoseksualiteit Zoals vermeld had de Haan als jurist nog door de dichter zelf zonneklaar bevestigd. zijn steentje bijgedragen aan de verdedi- De vierregelige gedichten getuigden van ging van een aantal van hen, die van ge- een hartverscheurende worsteling met weldpleging waren beschuldigd. God en zijn seksuele geaardheid. Het was Er zijn desondanks nog wel wat raad- daarom gemakkelijk om het gerucht in het sels rond deze moord. Al snel werd het po- leven te roepen dat een kwade vader van litieonderzoek overgebracht naar Scotland een misbruikt Arabisch jongetje verhaal Yard. Er is echter nergens een dossier over zou hebben gehaald. Er waren ook geruch- deze zaak te vinden. Dat kan verloren zijn ten dat een vrouw de trekker zou hebben gegaan in de chaos van de overdracht van overgehaald. Zij, Manja Schochat, werd ge- de Britse administratie aan de nieuwe staat arresteerd en weer vrijgelaten. Maar zij zou Israël in 1948, maar het kan ook een aan- tot haar dood op de sterfdag van De Haan wijzing zijn dat de Britten hun kennis over ter herinnering een venijnig briefje in de de dader en hun opdrachtgevers liever niet bus krijgen.56 naar buiten brachten om de onrust niet te Intussen was het wel degelijk bekend in verhogen. welke hoek men moordenaar moest zoe- Een politieke joodse broedermoord ken.57 Er werd 200 Egyptische pond uitge- was zeldzaam en schokte ook de zionisten, loofd voor het opsporen van de dader, maar maar het merendeel bleef vijandig ten op- die beloning is nooit opgeëist, een teken zichte van de vermoorde, ook na zijn tra- van de sterke saamhorigheid binnen de gische dood. Het algemeen gevoelen was Jisjoev. Het blijft, gezien het vele dat sinds- dat de man had gekregen wat hij had ver- dien is ondernomen om de moord op te los- diend. In de Palestijnse zionistische pers sen, opmerkelijk dat in Israël pas in de jaren was slechts één zeldzame stem te horen zestig door de journalist Chaviv Chanaän werd onthuld dat het hier om een politieke 58 Zie voor de onthulling door de journalist Chaviv moord ging en pas in de jaren tachtig de Chanaän: Ha’aretz 21-2-1960 en 24-2-1960 (Hebr); en ware daders werden geïdentificeerd: Avra- Alexander Zvielli ‘Echos of the past’, Jerusalem post, 10-5-1985. Het verslag van de moord werd door de da- ham Giora (Krichevski) en Avraham Te- der Abraham Tehomi neergelegd in Toledoth Ha-Ha- homi (Silberberg), beiden afkomstig uit de ganah (z.pl. 1964) (Hebr). Zie voor een Engelse verta- Oekraïne en lid van de Haganah, de joodse ling Meijer, Zoon van een gazzen, 329-332; zie ook een zelfverdedigingsorganisatie die bij de eer- fragment uit een interview van Shlomo Nakdimon met Tehomi uit 1985 voor de Israëlische televisie in de ste Arabische rellen in het voorjaar van documentaire ‘Het eind dat niemand keren kan’ van Emile Fallaux (VPRO 1991). Verder over de moord: Sh- lomo Nakdimon en Shaul Mayzlish, De Haan: Harets- ach hapoliti harisjon beErets Jisraeel [De Haan: de eerste 56 Mededeling in 1979 van Lion Wagenaar, een van de politieke moord in Palestina] (Tel Aviv 1985, met dank ultraorthodoxe vereerders van De Haan, Jeruzalem. aan Chawa Dinner die voor mij een samenvatting heeft 57 Zie bijvoorbeeld Kol Israel, 1-7-1924: ‘En daarbij was opgesteld en ook anderszins veel hulp heeft geboden de moord georganiseerd door experts, door leerlingen bij de Hebreeuwse bronnen). In het Nieuw Israëlietisch van pogromstichters in Rusland, door ex-Oekraïners weekblad van 31 juli 1998 staat een interessant inter- die precies de klok konden zetten, wisten dat hij ge- view van Arthur van Amerongen met Nakdimon over wend was iedere dag terug te gaan naar zijn huis van de nog steeds grote belangstelling van de Jeruzalemse de synagoge van het ziekenhuis.’ orthodoxie voor De Haan.

VOL. 127, NO. 1, 2014 82 Waarom werd Jacob Israël de Haan vermoord?

die signaleerde dat de moord duidde op het David Tidhar, politieman in Jeruzalem en morele afglijden van de Palestijns-zionisti- waarschijnlijk het jonge ‘joodsche diender- sche gemeenschap.59 En Kisch, die al op de- tje’ waarin de dichter bij de doodsbedrei- zelfde avond bij het horen van het nieuws ging in mei 1923 zo’n schik had, verklaarde zijn blijdschap uitsprak, was vooral ver- later in een radio-interview dat hij op de ontwaardigd omdat de Britse regering een fatale avond expres op het bureau bij het condoleancetelegram naar De Haans fami- ziekenhuis dienst had genomen om ervoor lie stuurde. Uitzonderingen waren Norman te zorgen dat er geen Arabisch personeel Bentwich en Jacobus Kann. Bentwich, Le- aanwezig was.63 Tidhar stond in die tijd gal Secretary in het mandaatbestuur en di- aan de start van een succesvolle carrière recteur van de rechtsschool waar De Haan als detectiveschrijver. Voor de publicatie was ontslagen, stuurde nog op de avond van van zijn eerste boek Crime and criminals het overlijden een warm briefje naar dokter in Palestine, dat in 1924 verscheen, had hij Wallach: ‘I have just heard of the murder of geld geleend bij nota bene De Haan. Hij kon Dr Dehaan, & I must write at once to you dat op de afgesproken tijd niet terugbetalen to express my horror. I have had many dif- en een dag voor de moord was hierover een ferences with Dr Dehaan & in some things onaangenaam gesprek met de dichter-jour- I thought him wrong, but I [believed] that nalist geweest. Daarbij had de laatste ge- what he was doing what he thought to be dreigd de schuldbekentenis als een wissel right.’60 Kann, voormalig kopstuk in de zi- op de markt te zullen brengen.64 Een goed onistische wereldorganisatie (hij was een zionist gaf zich niet met deze verrader af en der vertrouwelingen van Herzl) en Neder- zo had Tidhar een extra goede reden om de lands consul in Jeruzalem, noemde in zijn volgende dag een steentje aan diens elimi- lijkrede De Haan ‘a great Jew’.61 nering bij te dragen. De moord was geen onberaden actie van een paar heethoofden. Zij hadden Het is tijd om stil te staan bij de beteke- waarschijnlijk opdracht gekregen van het nis van Jacob Israël de Haan voor de hoofd van de Jeruzalemse Haganah. Te- proto-Israëlische geschiedenis. In de homi zelf noemt de latere president Yitz- eerste plaats is er van de journalist De hak Ben Zvi, toen voorzitter van de door Haan de kroniek van het alledaagse leven de zionisten gekozen Nationale Raad, als in Palestina van maart 1919 tot juni 1924. een tweede opdrachtgever.62 Er was ook Hij was in zijn tijd de enige Westerse een goede planning aan voorafgegaan die correspondent in Palestina die het land meerdere medeplichtigen veronderstelt. beschreef en ook in de vele reisboeken die over deze tijd zijn gepubliceerd vindt men 59 Moshe Beilinson in het in Jeruzalem gepubliceerde nergens zo levendig en zo duidelijk een socialistische blad Kontress (Hebr.) 16 tammoez 1924, transitieproces beschreven. Zijn kroniek 14-15. 60 CZA archief Wallach A399 doos 17, Bentwich aan 63 Yakov M. Rabkin, In naam van de Thora (Antwer- Wallach 30-6-1924. pen 2006) 169. 61 CZA S23/583, M.D. Gaon, Notes on the funeral of 64 Zie voor de merkwaardige gang van zaken rond de Prof. de Haan. Secret and Confidential. afwikkeling van de boedel: Ludy Giebels, ‘De nalaten- 62 Over de opdrachtgevers is veel gespeculeerd: Ben schap van Jacob Israël de Haan’, De parelduiker 16 (2011) Goerion zou één van hen zijn. 2-16.

TIJDSCHRIFT VOOR GESCHIEDENIS Giebels 83

Graf van De Haan op de Olijfberg in Jeruzalem. De lange tekst bevat de zinsnede ‘die alle wereldse begeerlijkheden heeft opgegeven en zijn leven veil had, gestreden heeft als een leeuw, als een onver- saagde held’. Bron: foto Chaja Brasz, 2010 laat zien dat het zionistisch experiment werd telkens weer gelogenstraft door de gedoemd was om te mislukken, althans in dagelijkse werkelijkheid zoals ervaren de vorm waarin de idealisten van destijds door journalist en uitvoerend ambtenaar. het zagen: een samenleving, wellicht zelfs Als afgezant van de benarde Sonnen- een joodse staat, waarin de beide bevol- feldgroep was de diplomaat De Haan er kingsgroepen elkaar zouden aanvullen en bijna op zijn eentje in geslaagd om het zio- in harmonie met elkaar leven. Dit beeld nistische streven alle Palestijnse joden on- wordt overigens ook ondersteund door der hun ene noemer te brengen te dwarsbo- archivalische bronnen in Londen. Aan men. In Londen had men, na jaren te zijn het eind van deze periode ziet men steeds bestookt met memoranda van de Sonnen- meer bezorgdheid bij de ambtenaren die feldgroep, begrepen dat joden en zionisten het beleid van Balfour c.s. moesten uitvoe- niet identiek waren.66 Herbert Samuel had ren.65 Sokolovs mening dat men alleen in een regeling voorgesteld waarin het prin- de wandelgangen van de diplomatie het juiste zicht had op de situatie in Palestina 66 Bij de Volkenbond vindt men daarentegen petities van Agoedisten over de hele wereld bij de besluitvor- ming over het mandaat in 1922: Volkenbondsarchief 65 Zie ook Segev, One Palestine complete, 197-198. 1/19498/2413.

VOL. 127, NO. 1, 2014 84 Waarom werd Jacob Israël de Haan vermoord?

cipe werd gevolgd dat er slechts één joodse, niet warme vrede maar een co-existentie. en wel de zionistische, organisatie werd er- En toen in 1948 de staat Israël werd uitge- kend. Dat was intussen in Londen een ge- roepen, zochten de nieuwe, overwegend passeerd station. Zoals het hoofd van het geseculariseerde autoriteiten de steun van Middle East Department op Koloniën aan- de Agoeda, waardoor synagoge en staat in tekende: ‘it did not adequately safeguard het land nog steeds in een ongemakkelijke the position of such minority Jews as might symbiose verkeren. not wish to come into the scheme. We had De wonden die De Haan had toege- in mind, in fact, just such people as Doctor bracht bleven intussen heel diep: de eerste de Haan, who do not see eye to eye in the- Nederlandse ambassadeur in Israël, Johan se matters with the Zionist authorities.’67 Nederbragt, kreeg bij zijn eerste bezoek aan Nadat het proces tegen de heffing van de president Weizmann in 1949 te horen dat belasting op de matse in eerste aanleg was alle Nederlandse joden die zich in heden verloren, heeft men na 1923 geen pogingen en verleden in het Heilige Land hadden ge- meer gedaan om die opnieuw op te leggen. vestigd aanwinsten voor de maatschappij Tekenend is bovendien dat de opvolger waren. Op één uitzondering na: ‘het geval van De Haan als juridisch adviseur van de De Haan’.70 Sonnenfeldgroep ook niet de eerste de beste was. De Brit Horace Samuel (geen familie van Herbert) was de meest gevreesde advo- Over de auteur caat in Palestina (en vertaler van Nietzsche 68 Ludy Giebels (1941) is historica en promoveerde in het Engels). Hij zette het werk van De op de geschiedenis van de Nederlandse Zionis- Haan voort door namens zijn cliënten Lon- tenbond. Zij publiceerde over de Palestijnse tijd den te bestoken met lange, spitse memo- van Jacob Israël de Haan onder meer in Studia randa.69 Uiteindelijk kregen de niet-zionis- Rosenthaliana en De Parelduiker en bezorgde de tische orthodoxen gedeeltelijk hun zin: ze integrale tekst van de feuilletons van De Haan als werden niet erkend als een gelijkwaardige correspondent in Jeruzalem voor het Algemeen organisatie naast de zionisten, want het Pa- Handelsblad op de dbnl-website. Als archivaris lestijnse bestuur voelde niet voor meerdere van het Hoogheemraadschap van Rijnland publiceerde zij ook over waterstaatsgeschiedenis. joodse onderhandelingspartners. Maar de niet-joodverklaring was van de baan en zij kregen, tegen de zin van de zionisten, het volledige recht om een eigen organisatie te vormen, met een eigen rabbinaat en een eigen sjechita. Op den duur herstelden zich de relaties tussen zionistische en niet- zionistische orthodoxie tot een misschien

67 NA CO 733/70, Sir John Shuckburgh aan Secretary of State, 2-7-1924. 68 Zie zijn memoires Unholy memories of the Holy Land (Londen 1930), over De Haan: 123-24. 69 Horace Samuel nam De Haans taak direct over. Zie 70 Johan Nederbragt, Jeruzalem, indien ik u vergete…, zijn memorandum aan CO, NA CO 733/71 15 juli 1924. (Den Haag 1953) 350.

TIJDSCHRIFT VOOR GESCHIEDENIS