Het Beste Van Twee Werelden

Jaargang 1 - Nr. 1 Voorjaar 2018

Nederlands zonnigste gemeente

Het beste van twee werelden

• AlgaePARC stap dichterbij • Staatssecretaris Knops: Wat een paradijsje • Bekroonde rum uit Rincon • Kamerleden op flitsbezoek De beachvilla's van Piet Boon • Niet tegen, maar met Nederland • 28 20

Inhoud 36 32 4 Honderd miljoen jaar geschiedenis 38 6 'Wat een paradijsje'

9 Het beste van twee werelden

14 Flitsbezoek Kamerleden 15 Voorzitters pakken de boot Colofon Bon Bini Bonaire is een uitgave van het Kabinet van de Gezaghebber, verschijnt halfjaarlijks en is bedoeld voor iedereen die geïnteresseerd is 16 Niet tegen, maar met Nederland in Bonaire en zijn inwoners. 20 KvK vraagt stip op de horizon Realisatie: ADCaribbean BV ([email protected]).

22 Groei, maar met beleid Aan deze uitgave werkten mee: Maideline Martijn, Ivan Wilson, Mona-Lisa Domacassé, Keke Keukelaar, Nico van der Ven, Harald 24 Divi Divi Air: klein en fijn Linkels, Maria Kienjet, René Zwart en Tourism Corporation Bonaire.

Vormgeving en druk: Printweb Media BV 28 Qredits maakt flitsende start Alle auteursrechten ten aanzien van de inhoud van deze uitgave 30 AlgaePARC stap dichterbij worden uitdrukkelijk voorbehouden. Het overnemen van artikelen is toegestaan onder vermelding van de bron. 32 Bekroonde rum komt uit Rincon Abonneren: Wilt u Bon Bini Bonaire thuis of op het werk ontvangen, stuur dan een e-mail naar: [email protected] 34 Erfgoed in de tropen Kabinet van de Gezaghebber 36 De beachvilla’s van Boonaire Plasa Reina Wilhelmina 1, Kralendijk - Bonaire, 38 Geef de natuur een handje Caribisch Nederland (www.bonairegov.nl).

2 Bon Bini Bonaire Aangenaam

„Als mij zou worden gevraagd een paradijs te ontwerpen, dan zou ik niets beters weten te schetsen dan Bonaire”, aldus cabaretier/tv-maker/ schrijver Kees van Kooten. Het citaat is terug te vinden in de verhalen- bundel Meer Modermismen uit 1986 waarin hij onder de kop Bon Bini! verslag doet van zijn eerste vakantie naar het Caribisch deel van het Koninkrijk. „Van alle Nederlandse Antillen wilde ik altijd al het liefste naar Bonaire. Bon Bini! zeggen de bewoners, wees welkom op ons mooie eiland”, stak hij zijn enthousiasme niet onder stoelen of banken. Van Kooten is niet de enige Bekende Nederlander die zich lovend heeft uit- gelaten over Bonaire. Vele BN'ers zijn hem in de afgelopen decennia gevolgd van wie er sommigen zelfs zo verknocht zijn geraakt aan het eiland en de bevolking dat ze er een nieuw thuis hebben gevonden.

Dit magazine is volledig gewijd aan dat door Van Kooten beschreven paradijselijke eiland in de zon. De aandacht zal echter vooral uitgaan naar de sociaal-maatschappelijke en economische ontwikkelingen sinds het eiland door het leven gaat als de zonnigste gemeente van Nederland. Na in het postkoloniale tijdperk bijna een halve eeuw deel te hebben uitge- maakt van het land Nederlandse Antillen is Bonaire - net als Sint Eustatius en Saba - per 10 oktober 2010 opgenomen in het Nederlandse staatsbestel en bestaat Nederland uit een Europees en een Caribisch deel. De bijna twintigduizend Bonairianen zijn daarmee niet langer koninkrijks-

Introductiegenoten, maar landgenoten die dezelfde Tweede Kamer en regering hebben, maar ook instituties als de Nationale Ombudsman, het CBS, de politie en het KNMI delen. De meeste Europese Nederlanders weten veel minder van Bonaire dan andersom. Dit blad dat twee keer per jaar zal verschijnen moet helpen daarin verandering te brengen. Het eiland is het immers waard beter te leren kennen.

Niet alleen omdat we ondanks de 7.796 kilometer water die ons scheiden bij elkaar horen, maar misschien nog wel meer omdat het kleine Bonaire het Europese deel van Nederland wat te bieden heeft. En dat is meer dan zon, strand, zee, nationale parken en de mooiste koraalriffen ter wereld. Bonaire is behalve een ideale vakantiebestemming een plek waar investeerders en ondernemers over de kansen struikelen; vooral op het gebied van duurzaamheid. Gelukkig is er voldoende ruimte voor nieuwe (schone) bedrijvigheid zonder de puurheid aan te tasten.

Ontdek via de geboren en getogen Bonairianen en de nieuwkomers die in deze eerste editie aan het woord komen de verrassende veelzijdigheid van een stukje Nederland in de tropen. Een van de geïnterviewden - gezaghebber Edison Rijna, zeg maar de burgemeester - vat het raak samen: „Op Bonaire komt het beste van twee werelden in harmonie samen.”

Veel leesplezier!

Voorjaar 2018 - nr.1 3 gevolg hiervan komen er tot op de dag van vandaag wilde ezels (buriku) en geiten (kabritu) voor. Honderd Ondertussen ontstond, veilig voor zeepiraten gelegen in een kom tussen de heuvels, een kleine gemeenschap die uitgroeide tot het miljoen jaar plaatsje Rincon. In 1635 verlieten de Spanjaarden het eiland. Dat werd een jaar later door Johannes van Walbeeck ingenomen en onder bestuur van de West-Indische geschiedenis Compagnie geplaatst. Deze impor- teerde slaven voor landbouw en Tussen het verkrijgen van de status van bijzondere Nederlandse zoutwinning. In 1863 kwam een gemeente en het ontstaan van Bonaire zit zo’n honderd miljoen einde aan de slavernij. De slaven- jaar. hutjes bij de zoutpannen herinne- ren aan deze weinig fraaie episode De oudste rotsformaties bestaan reizigers Alonso de Ojeda en Ame- in de Koninkrijksgeschiedenis. uit vulkanische gesteenten die rigo Vespucci op Bonaire en namen zestig miljoen jaar geleden boven het eiland voor Spanje in bezit. In het begin van de negentiende zeeniveau werden getild. De eerste Omdat er geen goud te vinden eeuw verloor Nederland tweemaal bewoners van Bonaire waren de was en het ook niet geschikt leek de heerschappij over de Antillen Caiquetio Amerindians die het voor landbouw zagen de Spanjaar- aan Groot-Brittannië. In 1814 werd eiland rond het jaar 1000 v.Chr. den er vanaf er een kolonie te Bonaire definitief aan Nederland vanuit Venezuela bereikten. Stille stichten. De Amerindians werden toegewezen, maar het duurde nog getuigen daarvan zijn onder meer gedeporteerd naar Hispañola waar tot 1816 voordat het Nederlands te vinden in de vorm van rots- ze in de mijnen te werk werden bewind werd hersteld. Onder tekeningen. gesteld. In 1526 introduceerden de koningin Juliana werden de Neder- In 1499 landden de ontdekkings- Spanjaarden vee op Bonaire. Als landse Antillen in 1954 een auto-

De slavenhutjes bij de zoutpannen zijn goed bewaard gebleven. De obelisk diende als baken voor de schepen van de West-Indische Compagnie.

4 Bon Bini Bonaire heid is fors geïnvesteerd in de professionaliteit en het materieel van de politie en de brandweer. Uit een evaluatie in 2015 door een commissie onder voorzitterschap van oud-minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties Liesbeth Spies bleek dat er op een aantal vlakken grote vooruitgang is geboekt, maar dat anderen waren achtergebleven zoals sociaal-maatschappelijke voorzieningen, het wegennet, de haven en het stimuleren van economische ontwikkeling. De teleurstelling daarover uitte de bevolking in 2015 in een referendum. De boodschap van de Commissie Spies en de volksraadpleging lijken ter harte te worden genomen door Het dorp Rincon dankt zijn ontstaan aan de strategisch ligging in een kom het Kabinet Rutte III. Dat blijkt tussen de heuvels buiten het zicht van zeepiraten. onder meer uit deze passage in het regeerakkoord: „Voor de inwoners noom deel van het Koninkrijk der daarmee ambtenaren op de eilan- van Bonaire, Sint Eustatius en Saba Nederlanden. Groeiende onvrede den gestationeerd die gezamenlijk heeft Nederland een bijzondere over de centrale regering op Cura- de Rijksdienst Caribisch Nederland verantwoordelijkheid. Op de çao leidde er toe dat de bevolking vormen waarvan de hoofdvestiging eilanden ligt de prioriteit bij het van de andere eilanden zich aan in Kralendijk staat. Veel Nederland- verbeteren van het economisch het begin van deze eeuw in refe- se weten regelgeving is inmiddels perspectief, onder meer door renda uitspraken voor afscheiding. - al dan niet aangepast aan de versterking van de infrastructuur De uitkomst daarvan kreeg op 10 lokale omstandigheden - inge- en het terugdringen van armoede. oktober 2010 zijn beslag. Het land voerd. De directe relatie met Den Het kabinet is bereid extra te inves- Nederlandse Antillen werd op die Haag is vooral merkbaar in het teren in de eilanden onder de dag opgeheven en Curaçao en onderwijs en de zorg waarvan de voorwaarde dat goed bestuur en Sint Maarten werden autonoom kwaliteit met sprongen vooruit is financiële verantwoording op een land binnen het Koninkrijk, een gegaan. Op het gebied van veilig- afdoende niveau is geborgd.” • status die Aruba al in 1986 had bedongen. Bonaire, Sint Eustatius en Saba werden als openbare lichamen opgenomen in het Kerncijfers Nederlandse staatsbestel. De Eilandsraden zijn te vergelijken Inwoners 19.200 met gemeenteraden in Europees Oppervlakte 288 km2 Nederland, de Bestuurscolleges Ligging 70 km voor de kust van Venezuela met Colleges van Burgemeester en Afstand 7.796 km tussen Kralendijk en Schiphol Wethouders, wethouders heten er Temperatuur Gemiddeld 28,3 °C gedeputeerde en de burgemeester Talen Papiaments, Nederlands, Engels en Spaans gezaghebber. Daarnaast is er een Betaaleenheid USdollar Rijksvertegenwoordiger die het rijk GDP 415 miljoen Usd vertegenwoordigt. Inflatie 0,5% Werkloosheid 6,7% Per 10-10-10 zijn de taken tussen Toerisme 130.000 stay-over de eilanden en het Rijk verdeeld. Cruisepassagiers 480.000 Ministeries hebben in verband

Voorjaar 2018 - nr.1 5 Met de leden van de Eilandsraad. Staatssecretaris Raymond Knops: elkaar kunnen aanspreken. Dat heb ik dan ook gedaan in mijn gesprekken met het Bestuurscol- lege en de leden van de Eilands- raad. Mijn boodschap was: zoek niet naar onderlinge verschillen, ’Wat een maar naar overeenkomsten.” De bewindsman is er van overtuigd dat er mooie dingen tot stand kunnen worden gebracht. „Ik heb met maatschappelijke paradijsje’ organisaties en ondernemers gesproken. Ik kwam veel gedre- „Ik was nog nooit op Bonaire geweest. Ik was echt onder de ven mensen tegen die investe- indruk van de schoonheid. Wat een prachtig eiland! Daar rond- ringsplannen klaar hebben liggen, lopend dacht ik: ik ben hier voor mijn werk, maar zo ervaar ik maar er tegen aan lopen dat ze het niet, hier zou ik kunnen wonen. Het is een paradijsje”, blikt telkens met een andere gedepu- staatssecretaris Raymond Knops van Binnenlandse Zaken en teerde te maken hebben. Dat Koninkrijksrelaties terug op zijn kennismakingsbezoek aan het moet echt anders. Vanwege de flamingo-eiland. kleine schaal zie je heel snel het effect wanneer je als overheid wel Na zo’n lofzang komt er vaak een nemers dat zaken niet van de levert. Natuurlijk ben ik bereid ’maar’. „Bonaire heeft inderdaad grond komen. Als je continu aan daarbij te helpen. Het is niet eer- uitdagingen. Dat je in een paar het formeren bent kom je niet toe der voorgekomen dat er in een jaar vijf keer wisselt van Bestuurs- aan besturen terwijl dat wel hard regeerakkoord zo veel woorden college is niet goed. De belangen nodig is want het eiland heeft een aan de Caribische delen van het van de bevolking zijn er niet mee aantal urgente kwesties. Als be- Koninkrijk zijn gewijd. Het kabinet gediend. Zo hoorde ik van onder- stuurders onder elkaar moet je heeft fondsen beschikbaar om

6 Bon Bini Bonaire projecten te financieren. Ik heb Knops klinkt streng. De vraag is of De staatssecretaris erkent dat de het bij de begrotingsbehandeling er bij de ministeries ook niet het geringe schaalgrootte beperkin- in de Tweede Kamer gezegd: wie een en ander te verbeteren valt in gen oplegt, maar ziet voldoende zijn bestuur op orde heeft krijgt de omgang met de bijzondere kansen. „Het toerisme biedt enor- meer ruimte; met het bijbeho- gemeenten in de Cariben. „On- me mogelijkheden. Dan heb ik rende budget om dingen te getwijfeld. Wij moeten niet alles het niet over massatoerisme want doen.” wat in Europees Nederland wordt daar heeft Bonaire de infrastruc- bedacht meteen maar op de tuur niet voor. Maar qua natuur Het eilandbestuur kan volgens de BES-eilanden projecteren. We heeft het eiland veel te bieden. bewindsman ook zelf meer in- moeten er altijd over nadenken Denk aan de koraalriffen. Daar- komsten genereren. „Als er grote wat wel en wat niet. De Commis- naast is het goed aan de diversifi- ondernemers van buiten komen sie Spies heeft opgemerkt dat er catie van de economie te werken, die een hotel willen neerzetten veel langs de departementale bijvoorbeeld door landbouw te moet je stevig onderhandelen. Ze lijnen loopt. Die hebben er veel stimuleren zodat er minder geïm- denken veel geld aan Bonaire te mensen zitten; bij de Rijksdienst porteerd hoeft te worden. Het is kunnen verdienen dus moet je Caribisch Nederland. Het is aan aan de politiek om te zorgen voor niet zo maar grond weggeven. Uit mij om een coördinerende rol te stabiel bestuur, dan kunnen er mijn ervaring als wethouder weet vervullen. Ambtenaren die daar veel positieve dingen gebeuren.” ik dat grondexploitatie een we- naar toe gaan moeten zich reali- zenlijk onderdeel is van de begro- seren dat wat je in de gemeente Voor het eerst sinds 2010 is het ting van gemeenten. Dus zeg ik: X of Y uitrolt niet één op één op Koninkrijksdossier niet iets dat kijk niet alleen naar Den Haag, een klein eiland kan uitvoeren. een minister er bij doet, maar is er maar werk ook aan je eigen ver- Bonaire is een bijzondere ge- een staatssecretaris mee belast diencapaciteit. Ik heb met het meente met extra problematieken die er serieus aandacht aan kan Bestuurscollege afgesproken dat zoals het hebben van een interna- besteden. En dat is precies de ze hun plannen verder uitwerken tionale luchthaven. Wij in Den ambitie van Knops. „Ik zit nu drie en dat ik voor de zomer terug Haag moeten ons goed reken- maanden op deze post en ik kan kom om die te bespreken. Het schap geven van de absorptieca- zeggen dat ik het ontzettend leuk perspectief dat ik bied is dat er paciteit van zo’n kleine samenle- vind. In tegenstelling tot enkele middelen beschikbaar zijn.” ving.” andere onderdelen van mijn por-

Overleg met het Bestuurscollege.

Voorjaar 2018 - nr.1 7 tefeuille die vooral over inhoud verantwoordelijkheden. Ik ga niet nadenken. „Door mijn staf ben ik gaan is het opbouwen en onder- voorschrijven dat ze iets moeten uitgebreid gebrieft, ik heb stuk- houden van duurzame relaties doen omdat ik dat vind. Men kan ken gelezen en onder meer met substantieel onderdeel van het zelf heel goed bepalen wat men gezaghebber Rijna gesproken Koninkrijksdossier. Ik wil investe- wil en kan.” tijdens zijn bezoek aan Den Haag. ren in de relatie met bestuurders, Het beeld dat ik had bleek te politici en maatschappelijke orga- Over de vraag of het kennisma- kloppen. Je leest namen in dos- nisaties. Mijn houding is er een kingsbezoek verrassingen heeft siers, maar als je mensen persoon- van respect voor ieders eigen opgeleverd moet Knops even lijk spreekt, elkaar de hand schudt en in de ogen kijkt geeft dat een extra dimensie. Als je aan een vertrouwensrelatie werkt is het belangrijk te weten wie aan de andere kant zit.”

De bewindsman is niet van plan de staatkundige verhouding ter discussie te stellen. „Dat leidt alleen maar tot stilstand. Ik wil serieus investeren in de relatie. We kunnen elkaar op allerlei vlakken versterken. Niet alleen op bestuurlijk en politiek niveau, maar ook op maatschap- pelijk gebied, cultuur... Ik ben van plan regelmatig op bezoek te gaan. Als je een vertrouwensrelatie wil opbouwen moet je niet alleen komen als er gedonder in de tent is. Andersom zijn delega- ties altijd welkom in Den Haag. Aan de WhatsAppjes heb ik al gemerkt dat de lijnen kort zijn. Zelf ben ik buitengewoon gemoti- veerd een bijdrage te leveren aan de samenwerking want dat is in het belang van de bevolking. Het is net als met een echte relatie: „Ik wil investeren in de relatie met bestuurders, politici en het moet wel van beide kanten maatschappelijke organisaties.” komen.” •

Raymond Knops (1971) is sinds 17 oktober 2017 gemeenteraad in zijn woonplaats Horst aan de als staatssecretaris van Binnenlandse Zaken en Maas (Limburg). Van 1999 tot 2005 was hij er Koninkrijksrelaties in het Kabinet Rutte III wethouder en locoburgemeester. In 2004/2005 verantwoordelijk voor de Koninkrijksrelaties, het diende hij als reservist enkele maanden in Irak. Rijksvastgoedbedrijf, grensoverschrijdende Op 11 oktober 2005 werd Knops in de Tweede samenwerking, ICT en identiteitsgegevens. Na Kamer gekozen. De afgelopen jaren was hij onder de officiersopleiding aan de Koninklijke Militaire andere woordvoerder voor Defensie en Academie werd hij beroepsofficier bij de Buitenlandse Zaken, portefeuilles die - vanwege Koninklijke Luchtmacht. Daarna studeerde hij de Kustwacht en de onrust in Venezuela - Bestuurskunde aan de Eramus Universiteit. Knops raakvlakken hadden met de Caribische delen van werd in 1998 voor het CDA lid van de het Koninkrijk.

8 Bon Bini Bonaire Het beste van twee werelden „Bonaire biedt het beste van twee werelden.” Een gedurfde Toch is er veel veranderd sinds stelling die om bewijsvoering schreeuwt. „Op dit eiland komt de Bonaire op 10 oktober 2010 kwaliteit van de Nederlandse standaard zoals het rechtssysteem, net als Sint Eustatius en Saba het onderwijs en de zorg samen met de Caribische kunst het een Nederlandse gemeente is leven te vieren”, verklaart gezaghebber Edison Rijna zich nader. geworden. „Wij maken als bijzondere gemeente deel uit van het Nederland- se staatsbestel, maar met behoud van de authenticiteit van een „Formeel zijn wij openbare licha- klein eiland onder de tropische zon.” men. Daarvoor is gekozen om de eigenheid van de eilanden te respecteren. Je kunt niet zomaar in een ander werelddeel alle Ne- derlandse weten regelgeving één op één van toepassing verkla- ren. Bovendien moeten die ook nog door een relatief klein over- heidsapparaat geïmplementeerd en gehandhaafd kunnen worden. Overigens zijn er ondanks de beloofde legislatieve terughou- dendheid toch een paar wetten doorheen geglipt waarmee we niks kunnen. Dat geldt uiteraard niet voor wetgeving op het gebied van rechtszekerheid, veiligheid en dergelijke. Die zijn meteen op Nederlands niveau gebracht en dat vindt iedereen een goede zaak.”

Toch blijkt uit het referendum van 2015 dat het niet allemaal rozengeur en maneschijn is.

„Er heerst onder de bevolking een zekere teleurstelling. Ik begrijp dat. Op weg naar 2010 zijn de verwachtingen niet goed gema- naged. Men dacht dat de zilver- vloot zou binnenvaren. Ik denk dat ook de bestuurders van toen - zowel in Den Haag als op de eilanden - de complexiteit hebben Gezaghebber Edison Rijna op de trappen van het fraai onderschat. Het is simpelweg gerestaureerde bestuurskantoor. onmogelijk om een decennialang

Voorjaar 2018 - nr.1 9 Hoog bezoek tijdens de viering van Dia di Rincon. opgebouwde achterstand in het Europese deel van Nederland het Rijk? Vervolgens heeft Den Haag onderhoud van de maatschappij geval. Het zal ten dele voortkomen het budget bepaald wat het in een paar jaar weg te poetsen. uit de crisis. Anderzijds vind ik dat eilandbestuur nodig zou hebben Het gevoel te worden verwaar- sommige ministeries best een om zijn taken naar behoren uit te loosd door de centrale regering tandje meer hadden kunnen bij- voeren, de zogeheten vrije uitke- van de Nederlandse Antillen was zetten. Het blijft moeilijk uit te ring die te vergelijken is met het voor de bevolking juist reden te leggen dat de kinderbijslag pas in gemeentefonds. In 2015 heeft kiezen voor een directe band met 2016 is ingevoerd en dat de AOV onderzoek in opdracht van het Nederland. We zitten midden in zoals de AOW hier heet te laag is ministerie van Binnenlandse een ingewikkeld proces dat we de om er de maand mee rond te Zaken en Koninkrijksrelaties tijd moeten gunnen want het komen. Dat is door het Nibud uitgewezen dat die uitkering moet ook zorgvuldig. Het is zaak bevestigd. Gelukkig wordt er nu tenminste twintig procent te laag de balans te bewaren tussen wat onderzoek gedaan naar het be- is. Maar die is vooralsnog onder moet en nodig is en wat wij zelf staansminimum. Dan hebben we verwijzing naar de crisis niet willen en kunnen.” een objectief ijkpunt om bijvoor- aangepast. Daarnaast is het mijn beeld het minimumloon en uitke- indruk dat er rigide met de taak- De onvrede lijkt vooral ringen vast te stellen.” verdeling wordt omgegaan. Op betrekking te hebben op het veel terreinen zoals armoedebe- sociale voorzieningenniveau. Over de infrastructuur wordt strijding, infrastructuur en econo- ook veel geklaagd. mische ontwikkeling wordt snel „Het is een feit dat de armoede is gezegd: ’Dat is jullie eigen ver- toegenomen sinds wij rechtstreeks „En terecht. Er is destijds een antwoordelijkheid’. Daarmee onder de hoede van Haagse minis- taakverdeling afgesproken: wat wordt voorbij gegaan aan de te teries vallen. Maar dat is ook in het doet het eiland en wat doet het lage vrije uitkering, de omvang

10 Bon Bini Bonaire van de achterstand en de klein- niet onvoorwaardelijk: goed be- voelt kan een klacht indienen bij schaligheid van het uitvoerend stuur en financiële verantwoorde Nationale Ombudsman of apparaat dat bovendien zwaar ding moeten stevig verankerd naar de rechter.” belast wordt door nieuwe regel- zijn. Ik vind dat niet alleen logisch, en wetgeving en door het Rijk maar zie dat ook als een dure Goed bestuur is ook stabiel ingehuurde consultants die in- en plicht tegenover onze eigen bur- bestuur. uitvliegen. Dat laatste mag zeker gers. Die hebben recht op integer een onsje minder.” en transparant bestuur. Ik ben „Er zijn de afgelopen jaren inder- daar zeer alert op.” daad veel wisselingen geweest, Hoe zou het volgens u maar grosso modo heeft dat niet moeten? Is daarvan nu geen sprake? veel invloed gehad op de koers. Ideologisch zijn de verschillen „Het kan anders, dat blijkt op „Wij komen uit een tijd waarin tussen de politieke partijen niet andere terreinen. U vraagt naar de overheid zoals ook in Neder- groot. Niet zo gek, want het is zaken die nog niet goed uit de land lang gebruikelijk is geweest volstrekt helder waar de prioritei- verf zijn gekomen, maar er is heel nogal informeel te werk ging. ten liggen. Ruimte om extreme veel waar enorme vooruitgang is Inmidddels hebben wij allerlei besluiten te nemen is er niet want gerealiseerd. Kijk naar het onder- integriteitsprotocollen. Wie iets voor het begrotingsbeleid bestaan wijs, de gezondheidszorg en de van de overheid wil, bijvoorbeeld strikte regels waarop door een veiligheid. De daarvoor verant- een vergunning, heeft inzicht in onafhankelijk college, het Cft, woordelijke ministeries zijn heel de procedure die tot de uiteinde- toezicht wordt gehouden. Burgers ambitieus aan de slag gegaan. Zij lijke besluitvorming leidt. Over- en ondernemers merken er niet zo zijn een voorbeeld voor andere heidsnv’s worden door corperate veel van als er andere gedeputeer- departementen. Wat de afgelo- governance-regels beschermd den aantreden, hooguit is de toon pen jaren een handicap is geble- tegen politieke bemoeienis. In anders. Het Bestuurscollege heeft ken is het gebrek aan coördinatie dat opzicht hebben we grote er vooral zelf last van want het is in Den Haag. De Commissie Spies stappen gemaakt, maar het op deze manier lastig een goede heeft dat ook geconstateerd en blijft - en dat zie je ook in Euro- werkrelatie met de ministeries op aangedrongen op een sterke pees Nederland - zaak waak- te bouwen. Wil je dingen in Den coördinerende rol voor het minis- zaam te blijven. En wie zich Haag geregeld krijgen, dan helpt terie van BZK. De commissie heeft desondanks onheus behandeld het als je elkaar al wat langer kent.” er tevens voor gepleit dat ministeries minder voor en meer met de eilanden doen, door beter naar de lokale bestuurders te luisteren en prioriteiten af te stemmen op de plaatselijke omstandigheden. Ik heb er alle vertrouwen in dat het nieuwe kabinet die boodschap heeft begrepen.”

Waarop baseert u dat optimisme?

„Niet eerder is in een regeerakkoord zo expliciet en constructief over de relatie met de Caribische delen van het Koninkrijk en die met de BES-eilanden in het bij- zonder gesproken. Het kabinet wil de samenwerkingsrelatie een impuls geven en is bereid daarvoor de benodigde middelen Bij zijn eerste kennismakingsbezoek kreeg staatssecretaris Knops van beschikbaar te stellen. Overigens Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties het wapen van Bonaire opgespeld.

Voorjaar 2018 - nr.1 11 In het Antilliaans Dagblad in te breken in de portefeuilles een paar maanden bij een ge- werd u in dat verband als een van de gedeputeerden want die meente meedraaien en gemeente- ’oliemannetje’ getypeerd. blijven ten overstaan van de Ei- ambtenaren aan onze kant trai- landsraad politiek verantwoorde- ning on the job geven. Een vorm „Politici en ambtenaren aan lijk. Maar het zou in het voordeel van werkend leren door het delen weerszijden van de oceaan gaan van alle partijen zijn als de gezag- van kennis en ervaring. Ik zou ook en komen. De gezaghebber en de hebber nadrukkelijker de rol krijgt graag zien dat het ministerie van Rijksvertegenwoordiger zijn de van intermediair tussen eiland en Economische Zaken en Klimaat enige constante factor tussen rijk. Dat wordt bedoeld met olie- ons pro-actiever bijstaat bij de Bonaire en Den Haag. Alleen mannetje.” ontwikkeling van de economie. heeft nog geen Rijksvertegen- Op het vlak van duurzame innova- woordiger zijn termijn uitgediend. Nog wensen? ties zijn we een ideale investe- Om te voorkomen dat cruciale rings- en vestigingslocatie waar dossiers aan de aandacht ont- „Het streven is er op gericht zo het Nederlandse bedrijfsleven van snappen heb ik het op mij geno- zelfredzaam mogelijk te worden. kan profiteren. Bonaire heeft alles men extra te investeren in het Ons ambtenarenapparaat zou in zich om de glanzende parel van onderhouden van contacten in en gebaat zijn met een uitwisselings- het Koninkrijk te zijn.” rond Den Haag. Uiteraard zonder programma waarbij onze mensen • Een eervolle en dankbare taak

Geboren Bonairiaan Edison Rijna (50) is op 22 voldoende voor onze kinderen ben. Ze zijn in de augustus 2014 door koning Willem-Alexander puberleeftijd, maar zijn door het overlijden van hun beëdigd als gezaghebber na die functie al sinds 1 moeder sneller volwassen geworden. Ze doen het maart op interim-basis te hebben vervuld. goed. Al hebben we als gezin zware jaren, van het gezaghebberschap heb ik geen seconde spijt. Het Na op Curaçao de middelbare school te hebben bedrijfsleven vond ik boeiend, maar het algemeen doorlopen en een studie in Nederland maakte Rijna belang dienen is een eervolle en dankbare taak. Het carrière in het bankwezen. Vanuit Curaçao startte voelt goed in een positie te zitten waarin je echt iets hij met een partner een succesvol afvalverwerkings- voor de bevolking kunt betekenen. Ik ambieer daar- en recyclingbedrijf op Bonaire. Het ondernemer- om zeker een tweede termijn, maar zodra de ge- schap prikkelde zijn belangstelling voor de politiek. meenschap vindt dat ik de vooruitgang in de weg „Als ondernemer krijg je te maken met de overheid, sta ben ik de eerste om een stap opzij te doen.” bijvoorbeeld in verband met vergunningen. Ik liep tegen een muur op en dacht: dat moet anders kunnen. Dan kun je twee dingen doen: blijven klagen of, als je de kans krijgt, helpen het systeem veranderen.” Enkele maanden nadat hij vanwege het gezaghebberschap met echtgenote Freeke en hun twee kinderen van Curaçao naar Bonaire was verhuisd sloeg het noodlot toe. De ziekte waarvan zijn vrouw eerder genezen was verklaard manifesteerde zich opnieuw waarvoor zij tot haar overlijden begin 2017 in Nederland behandeld is. „Ik mis haar enorm, maar in zulke omstandigheden ervaar je de kracht van een kleine gemeenschap die je tot steun is. Wat ook helpt is dat gezaghebber een baan van 24/7 is die weinig tijd overlaat om te gaan zitten kniezen. Ik moet uiteraard wel zorgen dat ik er Geen seconde spijt van het gezaghebberschap.

12 Bon Bini Bonaire Samen naar Bonaire

Met onze dagelijkse vluchten brengen we je graag naar deze droombestemming - klm.nl

Advertentie bonaire.indd 1 17-01-18 11:35 De Kamerdelegatie met de leden van het Bestuurscollege en de Eilandsraad in de tuin van het Divi Divi Flamingo Beach hotel. Flitsbezoek Kamerleden

„Kort en krachtig.” Zo omschrijft voorzitter Alexander Pechtold er enorme kansen. 98% van de van de Tweede Kamercommissie voor Koninkrijksrelaties het groenten en het fruit wordt geïm- werkbezoek dat een delegatie van Eerste en Tweede Kamer- porteerd. Dat is te idioot voor leden onder zijn aanvoering in januari aan Bonaire bracht. woorden. Vroeger werd er wel van alles op het eiland verbouwd De beschikbare 24 uur werden ontmoeting met kinderen. en we hebben een universiteit van optimaal besteed. Meteen na „We hebben met schoolkinderen Wageningen. Dus hoe moeilijk aankomst volgde een meet en ontbeten. Wij hoorden in kinder- kan het zijn?” greet met de leden van het Be- taal de wensen die bij heel veel stuurscollege en de eilandsraad. Bonairianen leven. Op één staat, Als minister voor Koninkrijksrela- „Belangrijk bij dit soort ontmoe- zoals zij het zeiden: minder gaten ties en fractieleider is Pechtold tingen is dat je met elkaar deelt in de wegen”, aldus de D66-voor- vaker op Bonaire geweest. „Het is dat politici er zijn om het welzijn man. „We hebben verder met interessant de veranderingen in van mensen te verbeteren. We maatschappelijke organisaties de tijd te zien. Ik heb niet eerder moeten elkaar daar op aanspre- gesproken, van de woningbouw- meegemaakt dat er twee cruise- ken. Ik heb geleerd dat we in dit corporatie tot en met de voedsel- schepen tegelijk aan de kade deel van het Koninkrijk alles tegen bank en onderwijsinstellingen. lagen. Dat zegt iets over de ont- elkaar kunnen zeggen, als je naar We hebben een renovatieproject wikkeling van Bonaire als toeristi- buiten toe maar respect voor bezocht en een presentatie gekre- sche bestemming. En ja, het is in elkaar toont.” gen over de mogelijkheden voor de loop der jaren drukker gewor- landbouw. Ik heb mij nooit zo den: voor het eerst sta je wel eens Op aanraden van de Kinder- verdiept in agricultuur, maar op met vijf auto’s achter elkaar en ombudsman was er ook een het gebied van landbouw liggen dat noemen ze hier een file.” •

14 Bon Bini Bonaire Kamervoorzitters pakken de boot

Bonaire kreeg in januari ook den levend en vormen zo belang- gebracht voor de bevolking.” Ze bezoek van de voorzitters van rijk erfgoed voor toekomstige hoopt dat samenwerking met de de Eerste en Tweede Kamer, generaties.” Nederlandse overheid een steun Ankie Broekers-Knol en in de rug kan zijn voor het lokale Khadija Arib, die een rondje Met de gezaghebber, de gedepu- bestuur. „Iedereen moet als eerste langs alle zes eilanden maak- teerden en eilandsraadsleden zijn eigen verantwoordelijkheid ten. Ze werden vanuit Curaçao spraken de Kamervoorzitters over nemen en zijn eigen taak vervul- met de cutter Jaguar van de de politieke en sociaaleconomi- len. Maar vanuit dat vertrekpunt Kustwacht overgevaren naar sche actualiteit. Een punt van kunnen we door concreet samen Kralendijk waar ze werden zorg, aldus Broekers-Knol, zijn de te werken veel verder komen. Dit verwelkomd door gezagheb- vele bestuurswisselingen: „Bo- eiland en zijn bevolking verdienen ber Edison Rijna en waarne- naire heeft behoefte aan goed en dat. De mogelijkheden en kansen mend rijksvertegenwoordiger stabiel bestuur. Zonder dat komen lijken op dit moment voorhanden; Jan Helmond. plannen niet tot uitvoer en dreigt aan de bestuurders van Bonaire onvoldoende tot stand te worden de taak die te grijpen.” • Arib: „Ik was niet eerder op Bo- naire geweest, maar ik weet nu al dat ik nog een keer terug ga. Het is een prachtig eiland, met de witte stranden en de azuurblauwe zee. Het was indrukwekkend om de slavenhuisjes te zien; daar gaan zoveel verhalen - en ook zoveel pijn en leed - achter schuil. Wat ik verder heb gemerkt is dat Bonaire een eiland van contrasten is. Het is een belangrijke bestemming voor toeristen - en ik begrijp waarom - maar je ziet ook dat veel eilandbewoners hard moeten werken om de eindjes aan elkaar te knopen. Het was goed allebei die werelden te zien en erover te horen.” Broekers-Knol was al eens eerder op Bonaire, maar toonde zich opnieuw onder de indruk van de natuur en de cultuur. „Lac Bay en de route met uitzicht over de Caribische zee en de zoutpannen blijven betoverend De Kamervoorzitters Broekers-Knol en Arib werden verwelkomd door mooi. De slavenhuisjes houden de gezaghebber Rijna en waarnemend rijksvertegenwoordiger Helmond. herinnering aan het slavernijverle- Rechts Commandant der Zeemacht in het Caribisch Gebied Peter Jan de Vin.

Voorjaar 2018 - nr.1 15 Gedeputeerde James Kroon met op de achtergrond het uit 1890 daterende Pasangrahan waar de Eilandsraad vergadert.

„Hoge bomen vangen veel wind”, lacht gedeputeerde James Kroon als de kritiek ter sprake komt waarmee de op- positie het Bestuurscollege Niet tegen, bestookt. De leider van Union Patriótiko Boneriano (UPB) kan dankzij een lange staat van dienst tegen een stootje. maar met „In 1994 ben ik politiek actief geworden en kwam ik voor het eerst op de kandidatenlijst. In de jaren daarvoor was ik al vaak in Nederland het partijhuis te vinden. Er waren altijd wel karweitjes te doen, tot verbetering van het voorzienin- zing van Nederland, maar een en met het schoonmaken van de genniveau. Nederland heeft toen uiting van onvrede. Iedereen die toiletten. In 2000 ben ik in de we in 2010 in het Nederlandse het beste voor heeft met Bonaire Eilandsraad gekomen. Sindsdien staatsbestel zijn opgenomen be- beseft dat het beter is met Den ben ik meerdere keren gedepu- looft de achterstanden weg te Haag samen te werken dan elkaar teerde geweest.” werken. Op een aantal terreinen is te bevechten. Samen met het Rijk dat onvoldoende gebeurd. De kunnen we de grote uitdagingen De uitdagingen zijn groot, bena- teleurstelling daarover bij de be- aan: armoedebestrijding, verbete- drukt hij. „Wij zullen samen met volking verklaart de uitslag van het ring van de infrastructuur en het Rijk moeten werken aan de referendum. Dat was geen afwij- economische ontwikkeling.”

16 Bon Bini Bonaire De in Rincon geboren en getogen is ook een rem op de econo- eilanden, ook naar de Bovenwin- Kroon geeft grif toe dat ook de mische ontwikkeling.” den. Er zijn veel familiebanden. lokale politiek huiswerk te doen Waarom zouden we dan niet op heeft: „Wij zullen duidelijker Dat het inwonertal van Bonaire een aantal terreinen de bestuur- moeten maken wat wij zelf kun- sinds 2010 mede door de komst lijke samenwerking kunnen inten- nen en wat niet. Sinds 2010 van Europese Nederlanders snel is siveren? Dat is beter dan dat ieder hebben wij veel regel- en wetge- toegenomen ervaart Kroon niet als het zelf maar moet uitvinden.” ving uit Nederland gekregen. problematisch. „Iedereen die een Daar is op zichzelf niks op tegen, positieve bijdrage levert aan onze Een schone opdracht voor zijn maar het is te snel gegaan. Je samenleving is, waar hij of zij ook opvolger: „De UPB bestaat 46 jaar moet het als klein eiland wel vandaan komt, voor mij een Bo- en ik ben 56. Het is tijd voor een kunnen implementeren en hand- nairiaan. Ik hoop uiteraard dat ook nieuwe generatie. In de loop van haven. Onze kleinschaligheid de Bonairianen die ooit zijn geëmi- dit jaar kiezen we een nieuwe beperkt de uitvoeringscapaciteit. greerd of voor studie naar Neder- leider die de partij op weg naar Wat ook niet heeft geholpen is land zijn vertrokken terugkeren de eilandraadsverkiezingen van dat we met meerdere ministeries om met hun kennis en ervaring te 2019 zal aanvoeren. Dan krijg ik zaken moeten doen. De Commis- helpen bij de opbouw van ons een beetje meer tijd om met mijn sie Spies heeft terecht gepleit eiland. Ze zijn meer dan welkom.” bandje te spelen”, aldus percus- voor een sterke coördinerende rol sionist Kroon. Hij kijkt er na acht- voor het ministerie van Binnen- Kroon is pleitbezorger van meer tien jaar in de politieke arena naar landse Zaken en Koninkrijksrela- samenwerking met Curaçao en uit. Want een gedeputeerde in ties. De commissie heeft goed Aruba. „Die zijn in 2010 auto- Caribisch Nederland heeft weinig werk geleverd, maar spijtig ge- noom land geworden met een vrije tijd. Gaat zijn telefoon even noeg is door de vorige regering eigen regering, maar de banden niet, dan is er wel een voorbijgan- weinig gedaan met de bevindin- zijn er niet minder om. Van ouds- ger die hem aanschiet. Nee, op gen.” her is er vanwege studie, werk of Bonaire is van een kloof tussen de liefde druk verhuisd tussen de politiek en burger geen sprake. • Kroon heeft zijn hoop gevestigd op het Kabinet Rutte III. „In het regeerakkoord staan goede dingen over de samenwerking met de Caribische delen van het Ko- ninkrijk. Ik heb er vertrouwen in dat het niet bij woorden blijft, vooral omdat het CDA deel uitmaakt van de coalitie. De UPB en het CDA delen de christendemo- cratische grondbeginselen en zien elkaar als zusterpartijen. Het CDA heeft altijd op een constructieve manier aandacht gehad voor de eilanden. Voor de laatste Tweede Kamerverkiezingen ben ik naar Nederland gereisd om campagne te voeren voor het CDA. Ik hoop dat we in de komende regeerpe- riode de achterstanden kunnen aanpakken die zijn ontstaan in de decennia waarin wij onderdeel waren van de Nederlandse Antil- len. Wat echt heel hard nodig is is het opknappen van de infrastructuur. De wegen zitten vol gaten. Dat is niet alleen gevaarlijk, maar Op bezoek bij fractieleider Sybrand Buma van zusterpartij CDA.

Voorjaar 2018 - nr.1 17 Dagelijks De KLM voert dagelijks een vlucht uit tussen Schiphol en Flamingo Airport waarbij afwisselend op de heen- of terugweg een stop wordt gemaakt op Aruba. Wie slim plant vliegt dus altijd non-stop. De route wordt gevlogen met een Airbus 330-300. Het is met een afstand van 7.796 kilometer overi- Herbebossing gens de op twee na langste binnenlandse Zo bosrijk als Bonaire ooit was zal het niet meer vlucht ter wereld. TUI vliegt vier per week met worden, maar met het aanplanten door de de Dreamliner Boeing 787 naar Bonaire. • Stichting Echo van twintigduizend inheemse bomen wordt er veel goedgemaakt. Vooral de voor het eiland unieke Lora (de geelgeschou- derde Amazone-papegaai) is er bij gebaat. De bomen worden met hulp van vrijwilligers ge- plant in tien omheinde locaties van een hectare. Dat gebeurt in opdracht van de lokale overheid met natuurgelden die het Rijk beschikbaar heeft gesteld. • Brass Boer Jonnie en Thérèse Boer van de met drie Miche- linsterren bekroonde De Librije in Zwolle voeren het management over het in november ge- opende beachrestaurant Brass Boer bij het Delfins Beach Re- sort. Het echtpaar dat jaren geleden zijn hart verloor aan Bonaire en er graag komt duiken heeft zijn culinaire creativiteit losgela- ten op lokale in- grediënten. „Ons restaurant gaat de gasten te verwen- nen met gerechten waar je je vingers bij aflikt”, belooft Jonnie. •

18 Bon Bini Bonaire Glasvezel Het project fiber to the home waarmee telecombedrijf TELBO ter ver- vanging van het kopernetwerk heel Bonaire van glasvezel voorziet zit op schema. Op dit moment wordt Rin- con op het nieuwe state of the art netwerk aangesloten dat woningen en bedrijven verzekert van razend- snel en betrouwbaar internet. Het graafwerk wordt door Bonaire Wegenbouwmaatschappij uitgevoerd en IBO neemt de installatie voor zijn rekening. • Jubileum Op 24 november was het precies vijftig jaar geleden dat Bonaire voor het eerst werd aangedaan door een cruiseschip. Volgens de overle- vering weigerde de kapitein van de Bergens- fjord aan te meren omdat hij de zeebodem kon zien. Een loods maakte hem duidelijk dat dit niets zei over de diepte, maar alles over de helderheid van het water. Een halve eeuw later is het cruisetoerisme naar 480.000 gestegen en wordt het eiland al jaren achtereen door passagiers tot most favourite destination in de regio verkozen. •

Helpende hand Militairen van de Compagnie in de West hebben een oefening op Bonaire aangegrepen om te helpen bij het opknappen van Villa Antonia dat dienst doet voor de dagopvang van ouderen. Ter bescherming van de territoriale integri- teit van de buitengrenzen van het Koninkrijk heeft Defensie permanent manschappen in de Cariben gestationeerd. Naast hun reguliere taken klaren de militairen ook regelmatig maatschappelijke klussen. •

Voorjaar 2018 - nr.1 19 KvK vraagt stip op de horizon

Nu er een masterplan voor de ontwikkeling van het toerisme ving lastig voet aan grond te ligt zou er snel een strategische visie voor de gehele economie krijgen in Europa. Die kunnen er van Bonaire moeten komen. „Het groeipotentieel is groot, maar baat bij hebben Bonaire als wat we nodig hebben is een stip op de horizon. Waar willen we springplank te benutten. Groot als samenleving over vijf of tien jaar staan? Dan kunnen onder- voordeel is dat je dichtbij Zuid- nemers en investeerders daar hun koers op afstemmen.” Amerika al in Nederland bent met de bijbehorende rechtszekerheid. Aan het woord is directeur Dick De verdere ontwikkeling van deze Ik denk vooral aan persoonlijke ter Burg van de Kamer van Koop- drie pijlers zal ook de aanpalende dienstverlening en niet aan het handel en Nijverheid Bonaire. Hij sectoren een impuls geven. „Dat aantrekken van goederenstro- kan zich volledig vinden in het zie je nu al in de bouw. Daar men. Ladingen containers moe- onlangs gepresenteerde toeris- gebeurt heel veel door de komst ten we niet willen.” tisch masterplan. „De keuze om van nieuwe hotels en apparte- Bonaire tot een blue destination menten. We signaleren ook groei Ter Burg ziet over de jaren heen te ontwikkelen past bij het DNA in de zakelijke dienstverlening. een weliswaar niet spectaculaire, van het eiland. Door de marke- Waar ik minder in geloof is Bo- maar wel aanhoudende groei van ting meer op high-end toeristen naire te profileren als hub voor de economie. Vorig jaar zijn er te richten kan de bijdrage van de Nederlandse bedrijven die zaken vijfhonderd nieuwe bedrijven in sector aan de lokale economie willen doen in Zuid-Amerika, het handelsregister ingeschreven fors toenemen. Het is gelijktijdig maar andersom kan wel. Voor tegenover 250 uitschrijvingen. echter van belang te diversifiëren. ondernemers in Zuid-Amerika is „Onze rol is uitgebreider dan de Tijdens een eerdere strategische het door de taal en de regelge- KvK’s in Europees Nederland. conferentie zijn naast toerisme nog twee pijlers geïdentificeerd: landbouw en kenniseconomie. De landbouw was vroeger zeer welvarend, maar tegenwoordig wordt vrijwel alles geïmporteerd. Dat brengt vanwege het transport extra kosten met zich mee en is niet duurzaam. Zowel de eilandelijke overheid als het Rijk wil de agrarische sector stimuleren. Daar liggen kansen voor ondernemers en investeerders. De derde pijler is kenniseconomie. Het onderwaterpark met zijn koraalriffen en het klimaat maken Bonaire tot een interessante locatie voor onderzoeksinstellin- gen, bijvoorbeeld ten aanzien van Het bestuur van de KvK Bonaire met (vlnr) voorzitter Huub Groot, de klimaatverandering en de vicevoorzitter Harrie Schoffelen en de leden Evert Piar, Tim Verheul en stijging van de zeespiegel.” Nina den Heyer. Rechts directeur Dick ter Burg.

20 Bon Bini Bonaire Daar kun je als ondernemer of starter bij een veelheid aan organisaties terecht en zijn er institu- ten die over economische ontwikkelingen publiceren. Hier zijn wij dé vraagbaak. We hebben een bedrijvenloket om ondernemers te informeren over het vergun- ningenbeleid van de overheid. Dat helpt om sneller alle benodigde vergunningen te verkrijgen. Een nieuwe service is het geven van voorlichting over import en export. Investeerders bieden we aan ze actief te begeleiden. Wij zijn een belangrijke belangenbe- hartiger van het bedrijfsleven. Vanuit die positie geven wij gevraagd en ongevraagd advies aan de lokale overheid.” Vorig jaar heeft de KvK een nieuw, goed geoutilleerd en makkelijk bereikbaar kantoor in gebruikgenomen. Het past bij de professionaliseringsslag die de organisatie heeft doorgemaakt sinds Ter Burg in november 2013 directeur werd. Hij (werkend bij Achmea) en zijn partner hadden het wel gezien in Nederland. „Wij zijn in 2012 op wereldreis gegaan. We hadden een afspraak: als we onderweg een plek tegenkomen waar we alle twee willen wonen en werken gaan we ervoor. Op doorreis van Azië naar Zuid-Amerika hebben we bij vrienden op Bonaire gelo- geerd. Zeven maanden later hebben we op de terugweg weer een tussenstop gemaakt. We hadden onmiddellijk een gevoel van thuiskomen. Het besluit ons op Bonaire te vestigen was daarna snel genomen. Toevallig kreeg „Het groeipotentieel is groot”, aldus directeur Dick ter Burg van de Kamer ik de vacature voor directeur bij van Koophandel en Nijverheid Bonaire. de KvK onder ogen. Ik heb meteen gesolliciteerd. Mijn partner is baan en het leven uitstekend gaan, maar daar leer je mee aan de slag gegaan bij de Rijks- bevallen. Wij zijn beiden sportief. omgaan. Ik zie er, zeker als je het dienst Caribisch Nederland. We We halen ons hart op met beach- afzet tegen het gestres in Neder- hebben destijds nog een tweede tennis en kitesurfen.” land, ook de charme van in. afspraak gemaakt: we blijven zo Het inburgeren is soepel verlo- Het is goed dat Bonaire zich lang we het leuk vinden. Ik kan pen. „Het was af en toe wennen ontwikkelt met behoud van zijn niet anders zeggen dan dat de aan het tempo waarin de dingen eigenheid.” •

Voorjaar 2018 - nr.1 21 Toerisme is een belangrijke ambitie de eerste blue economy pijler onder de Bonairiaanse van de wereld te worden. Een van economie. Ondanks indruk- de ideeën is de natuur te benut- wekkende groeicijfers wil ten voor directeur Maurice Adriaens researchdoeleinden. Het eiland is van de Tourism Corporation ideaal voor onderzoek naar Groei , maar met beleid Bonaire (TCB) het beleid op de milieueffecten op het koraal. De schop nemen. Twee jaar gele- komst van onderzoekers draagt den is de voormalige CEO van bij aan het verbreden van de Curaçao Airport Holding ge- economie.” haald om een lange termijn- In het masterplan worden ook strategie te ontwikkelen om pragmatische zaken aangekaart. de toeristische sector in een „We verkopen Bonaire te goed- competitieve markt te laten koop. Veel mensen komen om te bloeien. „De perspectieven zijn duiken in ons marine park. goed, maar we moeten de Voor een heel jaar toegang be- koers verleggen.” taalt men 25 dollar. Als een bezoeker zeven dagen op het eiland Voor de komst van Adriaens (on- verblijft en drie duiken per dag der meer van 1998 tot 2002 maakt kost het per duik ander- minister van Verkeer en Vervoer in halve dollar. Als je naar de film de Nederlands-Antilliaanse rege- gaat ben je voor anderhalf uur ring en gevolmachtigde minister plezier tien dollar kwijt. Wij plei- in Den Haag) werd het toeristen- ten er voor de prijs te verhogen bureau geplaagd door wisselin- en de opbrengst te investeren in gen in het management. „Direc- de toeristische infrastructuur en teuren bleven zo kort dat men faciliteiten. niet toekwam aan het uitzetten Mensen van een meerjarenbeleid. De gaan graag organisatie draaide in cirkeltjes. Ik naar Klein kreeg de opdracht het functione- Bonaire, ren van de organisatie te verbete- maar er zijn ren en een toekomstvisie te ont- geen pier, wikkelen. Het personeelsbestand geen scha- is aangevuld met vier jonge Antil- duw en lianen en het masterplan is klaar. geen toilet- Dat is in december gepresen- ten omdat tuur en de teerd.” we daar het rust te geld niet bedreigen. Bonaire is geliefd bij reizigers die voor heb- Als je voor van natuur en rust houden in ben. Dui- meer kiest combinatie met een goed voor- kers gaan ben je zieningenniveau. „De kunst is te dan wel werkgele- groeien zonder de balans te ver- meer beta- genheid storen. Natuurbeheer is goed, len, maar aan het maar we moeten niet verstarren. ze krijgen er Directeur Maurice Adriaens van de creëren voor We kijken hoe we de economi- ook meer Tourism Corporation Bonaire: buitenland- sche ontwikkeling op het land en voor terug.” „Geen massa- maar kwaliteitstoerisme.” se werkne- onder water op een verantwoor- Adriaens is mers. Wij de manier kunnen versterken voorstander van geleidelijke groei. willen juist lokale arbeidskrachten waarbij de benefits van het toe- „We zitten nu op 130.000 bezoe- kansen geven. Zo bewaar je de risme ten goede komen van de kers per jaar. Dat kan in de ko- eigen cultuur. Gasten hechten bescherming en het onderhoud mende tien jaar tot maximaal daar aan. We gaan wel stapsge- van de natuur. We hebben de 200.000 groeien zonder de na- wijs op een ander soort reiziger

22 Bon Bini Bonaire Groei , maar met beleid

Naast 130.000 verblijfstoeristen wordt Bonaire jaarlijks door 480.000 cruisepassagiers aangedaan.

focussen. Geen massa-, maar gekomen door gebrek aan airlift. rustiger dan Curaçao en dat be- kapitaalkrachtiger kwaliteitstoe- Wij werken er hard aan om Ame- valt ons goed.” Maar het bloed risme. Wij willen graag 4- of rikaanse luchtvaartmaatschappijen kruipt waar het niet gaan kan: 5-sterren hotels, niet te groot, te interesseren. In december is er voormalig paprikakweker Adri- bijvoorbeeld boetiekhotels. Ruim- een vlucht bij gekomen uit Toron- aens heeft inmiddels een beschei- te is er voldoende. Bonaire telt to en komende zomer gaat Ame- den greenhouse achter zijn huis. nog geen 20.000 inwoners, maar rican Airlines vanuit Miami vlie- „Ik denk er over een stukje grond is groter dan Aruba dat 110.000 gen. Het cruisetoerisme hoeft niet te bemachtigen om een beetje inwoners heeft.” verder te groeien. In het lopende aan landbouw te doen. Het meer seizoen verwerken we 480.000 lokaal produceren wordt trou- De meeste vakantiegangers cruisepassagiers. Ook daar willen wens door de overheid gestimu- komen uit Europees Nederland, we graag naar een ander soort leerd. Dat is beter dan alles impor- vorig jaar goed voor een groei van bezoeker die meer uitgeeft op het teren. Het is goed voor de 10%. „De Verenigde Staten is eiland zodat plaatselijke onder- werkgelegenheid en het doet het eigenlijk een natuurlijker markt. nemers er meer aan hebben.” goed bij de toeristen als er lokale Het is slechts 3 tot 4 uur vliegen De TCB-directeur voelt zich thuis producten worden voorgezet. Dat en de Cariben zijn er bekend. De op Bonaire. „Het gezin is hele- past in de blue economy die we groei uit de VS is tot stilstand maal gesetteld. Het is een stuk willen zijn.” •

Voorjaar 2018 - nr.1 23 Divi Divi Air: klein en fijn Voor een eiland als Bonaire is de luchtvaart zowel in maatschap- knocht aan de luchtvaart en wil- pelijk als economisch opzicht - soms letterlijk - van levensbelang. den graag terug naar Curaçao Vliegen tussen de Caribische delen van het Koninkrijk heeft het waar we geboren en getogen zijn karakter van openbaar vervoer. dus we zagen het als een oppor- tunity.” „Het is als in Nederland de trein maar omdat het met de maat- of metro nemen. Het is geen luxe, schappij bergafwaarts ging zijn Op 26 augustus 2004 was de het is de enige manier om je fami- we in 1998 naar Nederland ver- overdracht. Twee maanden later lie of zakenrelaties te bezoeken”, huisd. Reginald is bij Martinair kwam de uit het faillissement van aldus accountable manager Ger- gaan vliegen en ik ben in afwach- de vroegere ALM voortgekomen maine Richie-Durand van Divi Divi ting van een vliegersfunctie bij de DCA definitief aan de grond te Air. In het jaar van oprichting vliegdienst van MartinAir aan de staan. „We hebben het vanaf dag (2000) woonde zij en echtgenoot slag gegaan. Op een gegeven één druk gehad. We hadden een Reginald in Nederland. „Wij wa- moment hoorden we dat Divi Divi Cessna 402 en een Britten Nor- ren alle twee vlieger bij de ALM, Air te koop was. We zijn ver- man Islander, in totaal vijftien

Germaine Richie bij de jongste aanwinst in de Divi-vloot.

24 Bon Bini Bonaire stoelen. Binnen een jaar hadden alleen maar duurder. De keuze is we er twee Islanders bij.” Na de gevallen op de Twin Otter, een ondergang van DCA vlogen naast negentienzitter waarvan we er Divi Divi nog drie maatschappijen twee hebben aangeschaft. Ze zijn tussen Aruba, Curaçao en Bo- in oktober en november afgele- naire. Twee daarvan legden het verd.” loodje, de derde ging bijna kopje onder. De vlootuitbreiding betekent meer dan een verdubbeling van Met de doe-maar-gewoon aanpak de capaciteit. Vorig jaar vervoerde bouwde Divi Divi een sterke repu- Divi Divi tussen Bonaire en Cura- tatie op met zes vluchten per dag çao zo’n dertigduizend passa- tussen Flamingo Airport en Hato giers, dat aantal zal dit jaar ver- en een voorbeeldige ontime per- dubbelen. „Dankzij de komst van formance. Begin 2017 kampte de Twin Otters vliegen we nu ook InselAir met operationele proble- op Aruba. Daar was altijd wel men. „Onze vluchten zaten bijna vraag naar, maar we hadden er altijd vol dus we konden niet veel niet het geschikte toestel voor. En extra passagiers aan. We hadden we wilden ook niet te grote stap- eerder al besloten uit te breiden, pen zetten.” Dat intussen de maar het vinden van de juiste zoveelste nieuwe concurrent is „De lijnen tussen ons en de klanten financiering kostte nogal wat tijd. opgestaan verontrust Richie niet. zijn kort.” We hebben goed nagedacht over „Het passagiersaanbod is groot het type toestel. De vliegafstan- genoeg voor meer aanbieders. gegroeid, maar we voelen ons den tussen de eilanden zijn kort Bovendien hebben wij een groot één Divi-familie. Op Curaçao dus je moet niet te veel toeters en aantal vaste klanten, vooral za- hebben we twintig man in dienst, bellen willen. Die maken het kenreizigers van wie sommigen op Bonaire zeven plus een aantal wel 45 keer per jaar met ons flexkrachten.” Echtgenoot Regi- vliegen.” nald heeft nog jaren bij Martinair gevlogen. Twee jaar geleden De hechte band met de passa- keerde ook hij terug naar Curaçao giers is een sterk punt. „Andere waar hij de lokale luchtvaartauto- luchtvaartmaatschappijen hebben riteit bijstond. Sinds november is misschien grotere en mooiere hij director of operations en vlie- toestellen, maar wij proberen ons ger bij Divi Divi Air dat door de te onderscheiden met persoon- staatkundige hervorming van lijke service. De lijnen tussen ons 2010 een internationaal vliegbe- en de klanten zijn kort. Ik herken drijf is geworden. Tot dan was de misschien niet iedereen van ge- route Bonaire-Curaçao een bin- zicht, maar de namen ken ik wel nenlandse vlucht, maar nadat bijna allemaal. We zijn heel flexi- Curaçao autonoom land in het bel. Als een klant de terugvlucht Koninkrijk werd en Bonaire een van bijvoorbeeld kwart over één bijzondere gemeente van Neder- heeft gereserveerd, maar ons belt land worden landsgrenzen over- dat zijn vergadering uitloopt schreden. Nu ook op Aruba wordt weten we hem meestal wel op gevlogen kijken de Richies voor- een latere vlucht te zetten. We zichtig naar een volgende be- bellen dan andere klanten dat er stemming. „We denken aan Sint op de vlucht van kwart over één Maarten. Daar hebben we een een plekje is vrijgekomen.” groter toestel voor nodig dus dat vergt een goede voorbereiding. Divi Divi is niet meer het kleine Daar nemen we de tijd voor.” familiebedrijfje van 2004. „We Germaine Richie bij de jongste aanwinst in de Divi-vloot. zijn in de loop van de tijd aardig I: www.flydivi.com •

Voorjaar 2018 - nr.1 25 Rocargo gelijk op met Bonaire

Managing director Marisela Croes van Rocargo. Foto: Felicia Schütte.

Het gaat goed met de Rocargo Group en dus moet het wel goed een bijzondere gemeente van gaan met Bonaire. „Er is een duidelijke toename van de bedrij- Nederland is geworden zien we vigheid op het eiland. We zien dat aan de sterk groeiende im- een sterke groei. Uitgezonden port en het aantal verhuizingen”, aldus Marisela Croes, samen werknemers die doorgaans twee met haar man Robert eigenaar van het bedrijf dat gespeciali- tot drie jaar blijven, maar ook seerd is in het afhandelen van schepen, vracht en het verrichten emigranten uit Europa en de van importformaliteiten en internationaal transport. Verenigde Staten die zich hier vestigen. Niet alles komt per „In 1982 zijn we met het bedrijf om vervolgens te worden door- container. We hebben ook sche- begonnen. We kregen de vraag verscheept naar Bonaire. Dat de pen met break bulk lading zoals of wij de afhandeling konden containers zonder op Curaçao te bouwmaterialen, bijvoorbeeld verzorgen van verzamelcontai- hoeven worden uitgeladen naar voor nieuwe hotels en apparte- ners uit de Verenigde Staten. Dat Bonaire konden komen scheelde menten, voor de brandweerka- was 35 jaar geleden een nieuw tijd en dus kosten. Het beperkte zerne en de gevangenis. Een fenomeen. Nieuw was ook dat ook het risico op schade”, aldus groot en ingewikkeld karwei was we ons total service-concept managing director Croes. de komst van windmolens voor introduceerden waarbij de service Het containervervoer nam in de het windmolenpark. Daarvoor begint vanaf het moment dat loop der jaren een enorme moest speciaal equipment wor- een bestelling wordt geplaatst vlucht. „De containers met vers- den overgevaren om ze over land tot aan de aflevering op Bonaire. producten kunnen meteen van te kunnen transporteren. We In het begin kwam er eens in de de haven naar de winkels want hebben dat hele proces bege- zoveel weken een container. wij hebben de inklaring al gere- leid.” Later kregen wij er containers uit geld voordat de schepen aanme- In 1995 werd in Kralendijk een Nederland bij die voordien eerst ren. We doen ook veel verhuizin- nieuw hoofdkantoor gebouwd op Curaçao werden uitgeladen gen. Vooral sinds Bonaire in 2010 met een op de groei berekend

26 Bon Bini Bonaire warehouse. In 1999 werd een goede zaak. Er zijn plannen voor „In 2011 is er een nieuw belas- vestiging geopend op Curaçao, een nieuwe haven, maar volgens tingstelsel gekomen. Het is niet te in 2001 op Aruba en in 2014 op ons is het verstandiger de be- ingewikkeld gemaakt met toesla- Sint Eustatius. In 2000 was Ro- staande pier aan te passen. Dat gen en aftrekposten. Daardoor is cargo het eerste bedrijf op Bo- kan sneller en kost minder.” het heel overzichtelijk. Voor on- naire dat het ISO-kwaliteitscertifi- dernemers is er nog een groot caat bemachtigde. „Wij zijn er Croes is goed te spreken over de voordeel: de winstbelasting is trots op. Vooral buitenlandse samenwerking met de douane en afgeschaft waardoor je meer opdrachtgevers vinden het be- de belastingdienst sinds deze financiële ruimte hebt om te langrijk. Het personeelsbestand is onder ’Den Haag’ vallen. „Vroe- investeren. Wij hebben pas ons meegegroeid naar nu tegen de ger moest alles via Curaçao. Daar hoofdkantoor verbouwd. Dankzij vijftig medewerkers onder wie ging veel tijd mee verloren en ook het nieuwe stelsel was dit makke- heel weinig verloop is. Sommi- gebeurde het wel eens dat ie- lijker te financieren. Voor buiten- gen zijn al meer dan dertig jaar mand werd voorgetrokken. Die landse investeerders kan het in dienst.” tijd is voorbij. Sinds 2010 zijn de daarom aantrekkelijk zijn zich op Omdat Bonaire door steeds meer regels voor iedereen helder. Je Bonaire te vestigen. Daar zou cruiseschepen wordt aangedaan weet waar je aan toe bent. En als meer bekendheid aan gegeven begint de haven uit haar jasje te er eens een keer iets niet duidelijk mogen worden.” groeien. „Dat er soms twee is kun je daarover praten. Wat cruiseschepen tegelijk liggen is een enorme vooruitgang is ten Als Bonairiaans bedrijf voelt Ro- lastig voor ons omdat er dan geen opzichte van de oude situatie: alle cargo zich betrokken bij de sa- ruimte overblijft voor het lossen formaliteiten worden digitaal menleving. „Met het personeel van vrachtschepen. We zijn dan afgewikkeld. De douane werkt zetten wij ons is bij clean-up genoodzaakt te schuiven met efficiënt. Alleen is het opletten acties en activiteiten als Bon Doet. planningen. Aan de andere kant dat ze qua capaciteit de ontwik- Ik vind dat bedrijven die groeien verdienen veel mensen een boter- keling van het eiland bijhouden.” dankzij de ontwikkeling van het ham aan cruisetoeristen die excur- Het ondernemen op Bonaire eiland best iets terug kunnen sies willen maken. Dat is ook een bevalt het echtpaar Croes prima. doen voor de gemeenschap.” •

Voorjaar 2018 - nr.1 27 Qredits maakt flitsende start

Nicole Senchi-Sordjo is het gezicht van Qredits Bonaire.

De Bonairiaanse tak van het Koophandel. „Ondernemers zijn handel en de bouw. Het is bij- Nederlandse Qredits verwacht blij met Qredits. Ze worden ge- zonder te zien hoeveel onderne- dit jaar het honderdste micro- holpen een onderneming te mers ik dagelijks tegenkom. Een krediet te verstrekken. De starten en zo de economie op ondernemer die met zijn nieuwe organisatie is sinds 2015 met Bonaire verder te stimuleren. tourbus onderweg is, eten bij een eigen vestiging actief op Sinds kort is het bedrag van de een restaurant of inkopen doen het eiland. kredietverlening verhoogd van bij een door Qredits gefinancier- 25.000 naar 50.000 dollar. De de winkel. Prachtig vind ik dat.” „Het gaat hard”, klinkt het en- naamsbekendheid van de organi- Wat Nicole aanspreekt zijn de thousiast uit de mond van junior- satie neemt toe. Steeds meer vier kernwaarden van de organi- bedrijfsadviseur Nicole Senchi- mensen weten ons te vinden.” satie: „Verbinden, persoonlijk, Sordjo. Na in Amsterdam sociaal en zakelijk. Als pedagoog pedagogiek te hebben gestu- De dependance is goed uit de kan ik mij daar heel goed in deerd keerde zij in 2016 terug startblokken gekomen: „Tot nu vinden. Betrokkenheid met de naar haar geboorte-eiland. Begin toe zijn er op Bonaire ongeveer klant en het realiseren van pas- vorig jaar is ze aan de slag ge- 75 ondernemers gefinancierd sies passen bij mij. En ik wil gaan bij Qredits dat strategisch door Qredits. Deze vallen in graag een bijdrage leveren aan - want dichtbij het ondernemers- branches als vervoer, horeca, de verdere ontwikkeling van de vuur - inwoont bij de Kamer van toerisme, dienstverlening, detail- samenleving.”

28 Bon Bini Bonaire Ze is verantwoordelijk voor de helpen starters graag bij het be- Het is niet zo dat kredieten blin- eerste opvang van klanten op nutten van die kansen”, aldus delings worden verstrekt: „Soms kantoor. „Ik verstrek informatie Nicole Senchi-Sordjo. is een businessplan onvoldoende en help bij het indienen van een of hebben mensen een idee dat kredietaanvraag. Samen met de Het in 2009 opgerichte Qredits is niet tot een winstgevend bedrijf klant doorlopen we het gehele een onafhankelijke private kre- kan leiden. Het kan ook zijn dat proces van aanvraag tot en met dietverstrekker zonder winstoog- we te maken hebben met hele het uitboeken van de lening. merk. De organisatie telt 65 enthousiaste mensen die echter Daarnaast stimuleer ik de inzet medewerkers en beschikt over niet uit het juiste ondernemers- van e-learning, coachingstrajecten een pool van 600 vrijwilligers. hout zijn gesneden. Ondernemen en andere mogelijkheden om „Dat zijn onze coaches, ervaren is hard werken. Je staat overal aspirant-ondernemers te helpen ondernemers die hun kennis alleen voor. Je krijgt te maken een ondernemingsplan te schrij- graag doorgeven aan starters”, met tegenvallers en dat moet je ven. Ook onderhoud ik het con- aldus algemeen-directeur Elwin wel aankunnen.” tact met opleidingscentrum FOR- Groenevelt. „Wij richten ons MA in verband met het vooral op de start-ups die onvol- Bij de opening van het kantoor in onderwijsprogramma van Qredits doende zekerheden hebben voor Kralendijk verklaarde Groenevelt Ik word EigenBaas. Verder zorg ik een krediet bij de bank. We hel- blij te zijn de in Europees Neder- voor gerichte marktbewerking om pen hen met een ondernemings- land opgedane ervaringen te de naamsbekendheid van Qredits plan en het structureren van hun kunnen gebruiken om startende te verhogen.” bedrijf. Met een bescheiden en bestaande ondernemers op initieel krediet helpen we ze op Bonaire te ondersteunen. „Het is Nicole prijst de samenwerking weg. In een volgende fase kun- een prachtig eiland met veel met andere lokale organisaties: nen ze verder met de com- mogelijkheden en idealen. „We kunnen elkaar versterken en merciële banken. Zelf zijn wij Qredits draagt graag een steentje het economisch klimaat op Bo- geen bank, we zijn slechts een bij om die te realiseren.” naire beter maken. Mooi voor- loket dat toegang geeft tot beeld is de Kamer van Koophan- mogelijkheden.” I: bonaire-nl.qredits.com • del. Naast het feit dat we gehuisvest zijn in hun gebouw vullen we elkaar goed aan. Zowel met directe doorverwijzingen als het organiseren van bijeenkom- sten voor (startende) ondernemers. Ook de samenwerking met de bank verloopt zeer prettig. Zij verwijzen mensen naar ons door die niet in aanmerking komen voor een regulier krediet.”

Behalve de toekenning van het honderdste microkrediet heeft Qredits Bonaire de ambitie dit jaar tweehonderd aspirant-ondernemers te begeleiden bij het opzet- ten van een eigen bedrijf en 250 scholieren het ondernemerschaps- onderwijsprogramma Ik word EigenBaas aan te bieden. „Wij willen scholieren en studenten in een vroeg stadium leren wat ondernemerschap inhoudt en hoe je een ondernemingsplan schrijft. Er liggen op het eiland veel kansen voor nieuwe initiatieven. Wij Algemeen-directeur Elwin Groenevelt van Qredits.

Voorjaar 2018 - nr.1 29 laatste is van belang want wij willen een duurzame technologie ontwikkelen om zonlicht te gebruiken voor het genereren van biobased grondstoffen.”

Qua innovatie gaat het project nog veel verder. „Voor het kweken van algen is procescontrole nodig, bijvoorbeeld om de temperatuur in de gaten te houden. Bovendien moeten er elementen worden toegevoegd zoals CO2. Wij willen toe naar een systeem dat zonder procescontrole kan opereren waarbij de CO2 uit de lucht wordt gehaald en geen actieve koeling nodig is. Dat laatste kan door het gebruik van zeewater. Er bestaan wel concep- ten voor een dergelijk systeem, maar deze zijn nog nooit in de praktijk gebracht. Het is namelijk best ingewikkeld.” Daarom is Professor René Wijffels ziet in Bonaire de ideale locatie begonnen met een studie naar de voor een algenfarm. techno-economische haalbaarheid waarvoor een financiële bijdrage van onder andere het OCTA-programma van de Europese Unie is AlgaePARC ontvangen. „Het onderzoek is bijna afgerond. De eerste uitkomsten bevestigen stap dichterbij dat de productiviteit hoog kan zijn en de productiekosten relatief laag, maar ook dat het koelen van Het plan voor de vestiging van het nooit toegepast”, aldus me- het systeem kostbaar is. Er is van een algenfarm op Bonaire is de-initiatiefnemer hoogleraar nature koelcapaciteit aanwezig: een stap dichterbij de verwe- prof.dr.ir. René Wijffels van de de zee waarvan de temperatuur zenlijking gekomen. Het eiland Wageningen University & Re- altijd 27 graden is. Je zou dus een lijkt de ideale locatie om op search. Anderhalf jaar geleden reactorsysteem kunnen laten een duurzame wijze algen te werd hij door toenmalig gedepu- drijven op zee. Je hebt dan echter produceren als grondstof voor teerde Clark Abraham benaderd te maken met golfslag waardoor bijvoorbeeld voedsel, cosme- met de vraag of hij interesse had je een zwaardere constructie tica en brandstof. Voordat voor een pilot op Bonaire. „In het nodig hebt die het weer duur AlgaePARC Bonaire een feit is verleden hadden wij al eens geke- maakt. Bovendien willen wij geen moet er echter nog nergens in ken wat een goede productieloca- druk uitoefenen op de natuur. de wereld betreden terrein tie zou kunnen zijn voor microal- Vandaar dat wij denken aan bas- worden verkend. gen. We dachten aan de sins op het land waar zeewater Caribische eilanden omdat de wordt binnengelaten. Het lijkt een „Het kweken van microalgen als klimatologische omstandigheden beetje op de werking van de grondstof voor verschillende er vrij constant zijn. De tempera- zoutpannen.” producten is niet nieuw. Maar turen zijn het gehele jaar door Wijffels is optimistisch. „Ik denk zoals wij het op Bonaire willen is gelijk en er is heel veel zon. Dat dat het kan. Maar wij willen eerst

30 Bon Bini Bonaire de bottlenecks begrijpen en on- derzoeken hoe we daarmee kunnen omgaan. We gaan microalgen die nu al op Bonaire in de zoutpannen en plassen aanwezig zijn isoleren. Daarmee gaan we eerst bij ons lab in Wageningen proeven doen. Het idee is om vervolgens bij het Water- en Elek- triciteitsbedrijf Bonaire een lab te bouwen en dan over een jaar of heidsstudie is gekeken naar mo- Het algenpark biedt werkgelegen- twee met de infrastructuur voor gelijke afnemers. „De reisorgani- heid, maar er omheen zal ook een klein proefstation te begin- satie TUI is bij het project allerlei bedrijvigheid ontstaan. Je nen. We doen het stap voor stap. betrokken omdat het kan bijdra- kunt zelfs aan export denken.” Wij zijn een onderzoeksinstituut gen aan duurzaam toerisme. Uit dus gaan niet zelf produceren. Als algen kan olie worden gemaakt Wijffels ziet buiten het algenpro- wij hebben aangetoond dat er op die geschikt is om biokerosine te ject meer kansen om de lokale Bonaire een businesscase is om produceren. We kijken ook naar economie diverser en duurzamer commercieel op grote schaal het leveren van voer voor het te maken. „Wij zijn met het ei- algen te kweken is het aan het duurzaam kweken van schelpdie- landbestuur en het ministerie van bedrijfsleven om de exploitatie op ren en vis. Dat maakt meteen het Economische Zaken in gesprek zich te nemen.” belang van Bonaire duidelijk: de om te kijken naar sectoren als In het kader van de haalbaar- diversificatie van de economie. agricultuur en landbouw.” Groe- ne projecten passen naadloos in de ambitie van Bonaire een kenniseconomie op het gebied van duurzame innovatie te ontwikkelen. Behalve de universiteit van Wageningen is ook TNO actief op het eiland. Voor organisaties die zich richten op research en deve- lopment blijkt Bonaire vanwege de klimatologische omstandigheden, de nabijheid van zee en het unieke koraalrif een aantrekkelijke vestigingsplek. •

Voorjaar 2018 - nr.1 31 De smakelijkste rumcola ter wereld vindt zijn oorsprong in het Bonairiaanse dorp Rincon. Bekroonde Een internationale vakjury wees tijdens de prestigieuze Wine and Spirit Competition in Londen Rom Rincon aan als de rum komt beste voor het mixen van een klassieke rumcola. Producent Cadushy Distillery liet gere- nommeerde merken achter uit Rincon zich en dat terwijl het bedrijfje nog geen tien jaar bestaat. Het verhaal erachter lijkt op een aflevering van het tv-programma Ik vertrek.

„In 1997 gingen mijn vrouw Jolande en ik op huwelijksreis. Toen we op Bonaire de vliegtuig- trap afliepen waren we meteen verliefd op het eiland. Daarna zijn we er elk jaar op vakantie geweest. In 2007 begon het te kriebelen: zullen we of zullen we niet... We hebben de knoop doorgehakt en ons huis te koop gezet, precies op het moment dat de crisis uitbrak. Het heeft nog tot maart 2009 geduurd voordat de container met onze inboedel richting Bonaire ging”, aldus Eric Gietman, een volledig ingeburgerde Europese Nederlan- der.

„Die twee jaar hebben we ge- bruikt om na te denken wat we zouden kunnen gaan doen. Onze gedachten gingen eerst uit naar een eco-resort, maar daar was het vanwege de crisis niet het beste moment voor. We hadden al gemerkt dat het niet meeviel een authentiek souvenir te vinden. We stelden ook vast dat Bonaire geen signature drink had en dat er op het eiland een over- vloed aan cactussen is waarvan onder meer soep wordt gemaakt. Dus misschien kon daar wel meer mee. Zo is het idee geboren te experimenteren met een likeur Trots toont stoker Eric Gietman zijn bekroonde Rom Rincon. op basis van cactussen.”

32 Bon Bini Bonaire Productiemanager Rainer Pourier in het kloppend hart van de Cadushy Distillery.

Drank stoken stond ver af van zijn de restauratie bekostigen. Het Kaya Grandi in Kralendijk een opleiding tot elektrotechnisch 120, 130 jaar oude huis ernaast eigen winkeltje geopend. Er ingenieur. „Ik heb daar nooit veel waar wij wonen is met de origi- wordt ook behoorlijk goed via mee gedaan. Ik ben unitmanager nele materialen herbouwd.” De onze webshop besteld dus we bij Center Parcs geweest, adjunct- overgang van gestrest Nederland denken voorzichtig aan export.” directeur van een Hogeschool en naar het rustige Bonaire en het hoofd Openbare Werken in een nog rustiger Rincon is soepel Gietmans gedachten gaan intus- gemeente. Wat altijd wel in mij gegaan. „In Nederland woonden sen uit naar een nieuw product heeft gezeten is nieuwe dingen wij in De Peel in een dorp van vijf- om het overschot aan cactussen leren. Ik ben gaan rondbellen honderd inwoners. Rincon telt te benutten. „Er zijn veel geiten totdat een distilleerderij zei: ’Kom zestienhonderd inwoners.” op het eiland en voer is relatief maar’. Ik ben drie maanden in de duur. Bepaalde soorten cactussen leer geweest waarna ik thuis ben De komst van de Cadushy Distil- zijn geschikt om er geitenvoer gaan oefenen. De eerste fles heb lery heeft het dorp een flinke eco- van te maken. Daarnaast is cactus ik in Nederland geproduceerd. De nomische impuls gegeven. Naast ook heel goed te gebruiken als reacties waren positief genoeg individuele bezoekers worden grondstof voor cosmetische pro- om door te gaan.” Bij het Eiland- kleine groepen toeristen onder ducten.” En dan is er nog het in bestuur viel Gietmans plan een leiding van een gecertificeerde oude luister herstelde theater, stokerij op Bonaire te beginnen in gids toegelaten in de paradijse- een beschermd monument. „Ik goede aarde. In april 2009 werd lijke tuin waar van de likeuren heb het volledig operationeel de vennootschap opgericht en geproefd kan worden. Naast de gemaakt met ruimte voor hon- twee maanden later waren alle Cadushy of Bonaire zijn er vijf derd stoelen en een digitale pro- benodigde vergunningen ver- andere smaken die onder meer jector. Ik dacht dat er behoefte strekt. naar Curaçao en Aruba zijn ver- aan filmvertoningen zou zijn, noemd. Dan zijn er nog de gelau- maar de belangstelling viel tegen. „Ik kreeg een tip dat het oude werde Rom Rincon, een whisky, Onlangs hebben we de Sound of Cinelandia Theater in Rincon te een tequila en de enige ter Music vertoond. Iemand wilde koop was. Er had ooit een party- wereld van cactus gemaakte dat graag. Ik heb gezegd: als centrum ingezeten. Het was Cadushy Vodka. „Alle verkoop- jullie voldoende kaarten verkopen dertig jaar ongebruikt en stond punten die we benaderden zei- regel ik het. We moesten stoelen op instorten. Kort na aankomst den meteen ja. Ook bars en bijzetten.” op Bonaire werd ons huis in Ne- restaurants nemen van ons af. derland verkocht dus konden we Kort geleden hebben we in de I: www.cadushy.com •

Voorjaar 2018 - nr.1 33 Het bijna verloren gegane Cocari-complex is nu weer de trots van Rincon. Erfgoed in de tropen

Met de toetreding van Bonaire, Sint Eustatius en Saba tot het de opkomst van openbaar onder- Nederlandse staatsbestel is Nederland een groot aantal monu- wijs bleven het klooster en de menten rijker geworden. Velen verkeren in slechte staat. Vaak schoolgebouwen ongebruikt werpt de bureaucratie een drempel op om ze van de ondergang achter. Ze raakten in verval en te redden. In Rincon op Bonaire liet een eigenwijs stichtingsbe- zouden volledig verloren zijn stuur zich echter niet ontmoedigen. gegaan als het bestuur van de stichting Cocari niet zijn oog op Het oudste dorp van het Caribisch sendaal werd destijds onderge- de panden had laten vallen met deel van het Koninkrijk werd in bracht in een convent, het enige het idee er een zorgen diensten- 1527 gesticht door de Spanjaar- tweeverdiepingengebouw. Aan- centrum voor ouderen onder te den. Na de komst en ondergang vankelijk gaven zij onderwijs in de brengen. Dat was gemakkelijker van de West-Indische Compagnie kerk, maar in 1842 kwam er een gedacht dan gedaan. Het onder ontwikkelde Rincon zich tot een schoolgebouw dat in later jaren meer ontbreken van een lokale welvarende gemeenschap. Dank- steeds verder is uitgebouwd monumentenverordening maakte zij zoetwaterbronnen kon er waardoor een markant dorpsplein de financiering van de noodzake- ondanks het droge klimaat aan is ontstaan dat ook nu nog het lijke restauratie tot een uitdaging. landbouw worden gedaan. Het hart vormt van de jaarlijkse viering centrum wordt gedomineerd door van Dia di Rincon. „Het was meteen duidelijk dat dit de Sint Ludovicus Bertranduskerk. voor het dorp, maar eigenlijk voor De congregatie Zusters van Roo- Na het vertrek van de zusters en heel Bonaire een buitengewoon

34 Bon Bini Bonaire oordelen of het realistisch was. De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed heeft het bouwplan beoordeeld. Er is een lening van 1,2 miljoen dollar toegekend voor uitsluitend het bouwkundige werk tegen een rente die vijf procent onder het marktniveau ligt. Over vijftien jaar gerekend scheelt dat een smak geld waardoor het project haalbaar werd. Wat een krot was is nu ongeloof- lijk mooi, met goede huurders. Het Cocariproject is een voorbeeld voor andere eigenaren van monumenten”, aldus De Jong. De Vries: „Veel is te danken aan relevant project was. Ik was er dies uit te keren, maar vanuit een de belangeloze inzet van medebe- daarom van overtuigd dat we er revolving fund leningen tegen een stuursleden Piar, Croes en Balen- een realistische businesscase van gunstige rente te verstrekken. tien en vele anderen. Zo’n voor konden maken. Ik wilde niet Daarmee wordt voorkomen dat Bonaire omvangrijk project krijg je bedelen om subsidie.” zegt stich- een monument na de restauratie alleen van de grond door samen tingsvoorzitter en initiatiefnemer feestelijk wordt geopend, maar te werken.” Nadat de financiering Jan de Vries. De eerste slimme vervolgens niet meer wordt on- rond was moest er nog een laat- stap die de stichting zette was het derhouden. Een hypotheek met ste hobbel worden genomen: de bijeenbrengen van verschillende aflossingsplicht draagt bij aan de eigenaar van het complex, het partijen: het Bestuurscollege, de duurzaamheid, is de gedachte.”, Bisdom Willemstad, bereid vinden Rijksdienst Caribisch Nederland, aldus De Jong. Het eerste project tot overdracht van de grond. Die het Zorgverzekeringskantoor en dat zich aandiende was Cocari. transactie vond in november 2012 de Fundashon Mariadal. In febru- „Een prachtig monumentaal plaats waarna onmiddellijk met ari 2011 leidde dat tot het Conve- complex dat totaal vervallen was. de restauratie werd begonnen. nant van Cocari. „Daarmee had- Er zat geen pan meer op het dak. Sinds de oplevering in 2015 ma- den wij de businesscase rond. We hebben met het Nationaal ken zo’n 75 ouderen gebruik van Wat wij nog wel nodig hadden Restauratiefonds kritisch gekeken de dagopvang en diensten van was een zachte lening. De regel- naar het businessplan om te be- Cocari.” • tjes bleken in de weg te zitten, maar met steun van toenmalig directeur Pieter Siebinga van het Nationaal Restauratiefonds en het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap hebben we er een mouw aan kunnen passen”, aldus De Vries.

Namens het ministerie was senior beleidsmedewerker Jan de Jong bij het project betrokken. „In 2009 is op initiatief van minister Plasterk een budget van acht miljoen euro beschikbaar gesteld voor het restaureren van monumenten op de zes eilanden van het Caribisch deel van het Ko- ninkrijk. Er is besloten geen subsi-

Voorjaar 2018 - nr.1 35 De beachvilla’s van Boonaire

Bonaire kent twee soorten architectonische hoogstandjes: kleur- wilde laten bouwen op Bonaire rijke monumenten uit het koloniale verleden en strak vormge- en bij Boon aanklopte. „Hij had geven beachvilla’s als iconen van de toekomst. Voor die laatste mij eens horen zeggen dat ik categorie is de wereldberoemde ontwerper Piet Boon verant- graag een beachvilla wilde ont- woordelijk. werpen. Hij heeft me gevraagd of ik dat voor hem wilde doen. In- „Ik heb het eiland voor het eerst simpelheid, het altijd mooie weer middels hebben we 24 villa’s in 1982 bezocht. Vrienden van en de constante wind spraken mij ontworpen en daar komen er mij hadden een jaar op Aruba zeer aan. Het is wel wat veran- binnenkort nog een paar bij.” gewoond en waren heel enthou- derd over de jaren, maar het is er Een daarvan heeft de Zaanse siast over Aruba en Bonaire. Dat nog steeds fijn. Ik kom er vooral ondernemer voor zichzelf ge- wilde ik zelf ervaren en ben met voor de rust en de ongerepte bouwd: „Zeventien jaar geleden ze op vakantie naar Bonaire ge- natuur.” was ik er met mijn gezin om gaan. We hadden een topvakan- Het was tv-presentator Henny vakantie te vieren. Op de laatste tie. Ik was meteen verkocht. De Huisman die destijds een huis dag hebben we een stukje grond

Ontwerper Piet Boon op zijn geliefde Bonaire.

36 Bon Bini Bonaire ben we niet. Het zal nooit worden overlopen door toeristen. Ik hoop wel dat het cruisetoerisme wordt gereguleerd. Soms liggen er twee cruiseschepen. Eén tegelijk is genoeg voor zo’n klein eiland.”

Boon kent zijn stekkies: „Er is een gezellige kroeg, Little Havana, er is een Italiaans toprestaurant, Capriccio, en sinds kort ook een restaurant van Jonnie en Thérèse Boer. Best place to lunch is Kite City; heel simpel: een bus met de fijnste burgers, fish quesadillas etc. Hoe fijn kan het zijn! Op naast Donkey Beach gekocht, een zo enthousiast zijn dat ze ons Bonaire kun je bovendien super prachtige plek aan zee. Al snel daarna benaderen om een villa windsurfen en kitesurfen.” hebben we daar een villa neer voor hunzelf te ontwerpen. Dat is Dat het eiland sinds 2010 deel kunnen zetten.” een groot compliment.” uitmaakt van het land Nederland maakt voor Boon niet uit. „Voor Hoe strak vormgegeven ook, Boon heeft op Bonaire niet alleen mij is Bonaire altijd al een bijzon- Boons creaties vallen niet uit de villa’s ontwikkeld. Ook de popu- dere gemeente van Nederland toon. „Mijn huizen passen naad- laire Spice Club bij Eden Beach is geweest. De staatkundige hervor- loos in de omgeving. We luisteren van zijn hand. Maar een hotel ming heeft daar geen verandering goed naar de bevolking en alles ontbreekt nog: „Dat zou natuur- in gebracht. Sinds ik op Bonaire wat we maken doen we met lijk fantastisch zijn.” De ontwer- kom noem ik het Texel in de Tro- respect voor het eiland. Ik probeer per heeft het eiland sinds zijn pen. De mensen zijn onveranderd rekening te houden met de na- eerste bezoek 35 jaar geleden vriendelijk, er heerst altijd een tuur, bijvoorbeeld door zoveel zien veranderen: „De ontwikkelin- relaxte sfeer en het weer is het mogelijk natuurlijke materialen te gen ervaar ik als positief. Bonaire hele jaar top. Gelukkig zorgen we gebruiken. Zo zijn in de traptre- is in beweging, maar nog altijd steeds beter voor de natuur van den stukken koraal verwerkt en authentiek. Ook al is het iets Bonaire. Zeker om het prachtige hebben de meeste huizen details drukker geworden, het is nog koraal te behouden moeten we van drijfhout.” steeds rustig. Last van files heb- flink ons best doen.” • Airco’s zijn niet nodig want de huizen zijn zo gebouwd dat ze optimaal worden gekoeld door de eeuwige passaatwind.

Een eigen Piet Boon-villa op Bo- naire is niet voor iedereen wegge- legd, maar met een beetje sparen is het wel haalbaar er eentje als vakantieverblijf te huren. „Een aantal van de villa’s die wij hebben ontworpen worden door de eigenaren te huur aangeboden via Piet Boon Bonaire. Deze organisatie ondersteunen wij, maar staat los van onze studio. Piet Boon Bonaire is lid van Design Hotels. Leuk is dat mensen soms

Voorjaar 2018 - nr.1 37 Kom de natuur een handje geven Chief Ranger George Thodé van het Washington Slagbaai Natio- Na school en in de weekenden nal Park heeft het niet zo op natuurwetenschappers en dieren- was ik hier te vinden. In 1980 ben beschermers. Als hoeder van een van de bijzonderste stukjes ik in dienst gekomen van Stina- natuur van het Koninkrijk waarschuwt hij voor de gevolgen van pa.” De non-gouvernementele menselijk ingrijpen. Stichting Nationale Parken be- heert zowel Washington Slagbaai „Onze kinderen worden opge- Dat is de pest voor de natuur. We als het Bonaire National Marine voed met de gedachte dat dieren hebben ze tam gemaakt waar- Park dat de gehele kustlijn omvat. zielig zijn en we ze moeten hel- door ze hun natuurlijke gedrag De ingang ligt op een half uurtje pen, maar dat werkt averechts. verloren zijn.” van Kralendijk, iets ten noorden De dieren hebben het veel te van Rincon. goed gekregen; er is eten in over- De voormalige plantages Wa- vloed. Vogels legden vroeger shington en Slagbaai uit de tijd Thodé verwelkomt de bezoekers alleen in mei eieren, nu doen ze van de West-Indische Compagnie bij het visitor center annex mu- dat twee tot drie keer per jaar. hebben sinds 1969 de status van seum. Het park meet ruim 5.600 We zitten daardoor met veel te nationaal park. „Op 15 juli 1970 hectare. De Brandaris - met 241 veel dieren op dit kleine eiland. ben ik als vrijwilliger begonnen. meter het hoogste punt - wordt omringd door wouden van meters hoge cactussen, aloëvelden, rotsformaties, zoutmeren, zoetwaterbronnen, grotten, zandduinen en kalkterrassen, omzoomd door een onwaarschijnlijk helderblauwe zee. Het is een eldorada voor dieren zoals tientallen vogelsoor- ten waaronder de inheemse geel- groene lora en prehistorisch ogende leguanen, maar ook wilde ezels en geiten met langs de dam- metjes van de zoutpannen foura- gerende flamingo’s. De stranden zijn broedplaatsen voor zeeschild- padden. In de herfst wanneer er in de vroege ochtenduren geregeld een regenbuitje valt veran- dert het park in een golvende zee van mals groen.

In zijn kantoortje haalt Thodé een groot boek te voorschijn. „Ik schrijf er al 47 jaar elke dag in. Sinds 1906 worden de temperatuur, de zonsopkomst en -onder- Chief Ranger George Thodé: „We moeten beter luisteren naar de natuur.” gang en die van de maan, de

38 Bon Bini Bonaire De 241 meter Brandaris wordt na een verfrissend regenbuitje gekroond met een regenboog. wolken en de hoeveelheid neer- een spectaculair uitzicht te wor- nenkort ga ik naar Nederland om slag geregistreerd. Wij doen dat den beloond. Daarna is het prima met eigen ogen te zien hoe de in drievoud. Eén exemplaar ligt in picknicken op het strand bij boka natuurparken daar worden be- de kluis van de bank. Alle gege- Slagbaai. Waar in vroeger tijden heerd. Het liefst zou ik zien dat vens worden tevens in de compu- geiten werden geslacht. In de Washington Slagbaai onder ter ingevoerd. Wij houden alle schaduw van het fraai gerestau- Staatsbosbeer komt te vallen met elementen in de gaten die de reerde havengebouwtje en de Nederlandse regels.” aarde besturen. Wij lezen de voormalige slachterij is het aan natuur met onze eigen zintuigen, genaam toeven. Het is de per- Thodé is een onderhoudende anders dan wetenschappers die fecte locatie om een verfrissende gastheer die met passie over ’zijn’ met computermodellen werken. duik te nemen of te snorkelen park vertelt, maar bij het afscheid Wij zien bepaalde patronen eer- alvorens de ontdekkingstocht een serieuze boodschap mee- der dan zij. Ze zouden er goed voort te zetten. Her en der zijn geeft: „De natuur zelf is niet aan doen vaker naar deze plek te sporen uit de koloniale tijd te gevaarlijk, de mens maakt hem komen waar je de echte natuur vinden zoals restanten van kalk- gevaarlijk. Als wij niet beter naar een handje kan geven.” ovens en slavenmuren. de natuur luisteren komt de na- „Door de groei van het toerisme tuur ons binnenkort begroeten, Wie het park wil verkennen kan komen er elk jaar meer bezoe- misschien in de vorm van een zich er een volle dag vermaken. kers. Het is zoeken naar de ba- orkaan of een tsunami. Gelukkig Langs de 34 kilometer lange route lans tussen het beschermen van erkennen steeds meer mensen zijn interessante stops te maken de natuur en het toelaten van dat we zuiniger moeten omgaan die uitgebreid beschreven staan in toeristen. Het entreegeld hebben met onze planeet. Dat is wat ik de de parkbrochure zoals de vogel- we nodig voor het onderhoud, schoolklassen die hier komen ook rijke Put van Bronswinkel. Sportie- maar ik zou het toch goed vinden op het hart druk.” velingen kunnen naar de top van als er een limiet wordt gesteld de Brandaris wandelen om met aan het aantal bezoekers. Bin- I: stinapabonaire.org •

Voorjaar 2018 - nr.1 39 Kon Ta Bai? Dat is Papiaments voor ‘hoe gaat het met je?’. Zo begroeten wij elkaar op Bonaire. Want gastvrijheid is hier vanzelfsprekend. Net als het warme weer overigens. Elke dag zo’n 28 graden met een koel briesje. Kom je langs? Dan laat ik je onze beschermde natuur zien. Boven, maar ook onderwater. Daarna laat ik je stoba proeven. En vertel je precies waar je kunt duiken, snorkelen of windsurfen. Of relaxen natuurlijk. Want ook dat gaat prima op Bonaire! Wanneer mogen we je begroeten op Flamingo Airport?

www.tourismbonaire.com @BonaireToerisme #mijnbonaire

Adv Kon Ta Bai 210x285.indd 1 17-01-18 09:46