geOrgeFOCUS crumb

MARGARET LENG TAN: COWELL, CAGE, CRUMB

BLACK ANGELS

INHOUD CONTENT

FOCUS GEORGE CRUMB 03 OVER DE ARTIESTEN 38 ABOUT THE ARTISTS 40 GEORGE CRUMB – SHAMAN OF SOUND 05 HOLLAND FESTIVAL 2017 44 GEORGE CRUMB – SHAMAN OF SOUND 08 WORD VRIEND JOIN US 46 * COLOFON MARGARET LENG TAN: COLOPHON 48 COWELL, CAGE, CRUMB 10

INFO & CREDITS 12

PROGRAMMA PROGRAMME 13

MARGARET LENG TAN: COWELL, CAGE, CRUMB 14 MARGARET LENG TAN: COWELL, CAGE, CRUMB 21

METAMORPHOSES, BOOK I 17 METAMORPHOSES, BOOK I 24

*

BLACK ANGELS 29

INFO & CREDITS 30

PROGRAMMA PROGRAMME 31

TOELICHTING BLACK ANGELS 32 PROGRAMME NOTES ON BLACK ANGELS 35

1 Margaret Leng Tan: context: Black Angels Cowell, Cage, Crumb Crumb and the Claron McFadden, 9.6, Muziekgebouw aan ’t IJ Experimental Tradition Ragazze Quartet, Slagwerk Kyle Gann, Margaret Leng Den Haag, Ives Ensemble Tan, Steven Bruns 23.6, Muziekgebouw aan 10.6, Universiteitstheater ’t IJ

Holland Festival Proms: Sacred Environment Steve Mackey, George Crumb, Kate Moore, Ruben van Leer, Radio Filharmonisch Orkest, Groot Omroepkoor 24.6, Het Concertgebouw

2 FOCUS: FOCUS: GEORGE GEORGE CRUMB CRUMB

De Amerikaanse componist George The American composer George Crumb Crumb (1929) geldt als één van de belang- (1929) is considered to be one of the most rijkste muziekvernieuwers van onze tijd. In important musical innovators of our ieder werk schept hij weer een heel eigen time. He creates distinctive soundscapes klanklandschap, mede door het gebruik through novel playing techniques, and van nieuwe speeltechnieken en muziek- the integration of non-Western elements notaties, maar ook door niet-westerse while his exquisite calligraphic scores elementen in zijn muziek te integreren. introduce unusual musical notations. Zijn muziek klinkt sfeervol, mysterieus His music is atmospheric, mysterious and en soms beklemmend, maar is door de sometimes gripping, but the descriptive beeldende kwaliteiten ervan vaak heel imagery surrounding the works provi- direct toegankelijk. Hij staat midden in des accessibility. While embodying the de Amerikaanse experimentele traditie, American experimental tradition, Crumb maar noemt net zo goed Bartók, Debussy nevertheless cites Bartók, Debussy and en Mahler als grote voorbeelden. Mahler as major influences.

Dit festival krijgt Crumb bijzondere aan- George Crumb is composer in focus at dacht. In een aantal concerten komen this year’s festival. A series of concerts verschillende facetten van zijn werk cover different facets of his work: from his voorbij: van zijn bekendste compositie, most famous composition, the spectacu- het spectaculaire ‘elektrisch strijkkwartet’ lar ‘electric string quartet’ Black Angels Black Angels (1970) met zijn indringende (1970) with its evocative themes, to the thematiek, tot de recente en magistrale recent and masterly American Songbook American Songbook-bewerkingen, waarin arrangements, which put familiar melo- bekende melodieën in vervreemdende dies in unfamiliar soundscapes. From his klanklandschappen worden geplaatst. kaleidoscopic orchestral work A Haunted Van het caleidoscopische orkestwerk Landscape (1984) to his brand new piano A Haunted Landscape (1984) tot de gloed- cycle Metamorphoses, Book I (2017), nieuwe piano­cyclus Metamorphoses, Crumb shows he is still one of the most Book I (2017), laat Crumb horen dat hij distinctive voices in the contemporary nog altijd een van de eigenzinnigste musical landscape. stemmen in het hedendaagse muzikale landschap is.

3 GEORGE CRUMB – SHAMAN OF SOUND door Joep Christenhusz © MARGARET LENG TAN Een gemaskerde fluitiste brengt onaardse klanken voort door gelijktijdig op haar instrument te spelen en te neuriën. Een pianist plukt rechtstreeks aan de snaren of speelt een flard Bach op een tinkelende speelgoed­ piano. Een cellist raspt schurende tonen uit zijn instrument en wrijft ethe- rische klankaureooltjes uit kristalglazen. Wie een concert met muziek van George Crumb bijwoont, krijgt het gevoel getuige te zijn van een mystieke klankseance – avant-gardistisch en tegelijk onverbiddelijk bij de lurven grijpend.

Niet voor niets is George Crumb (Charleston, West-Virginia, 1929) een van de weinige experimentele componisten die bekend is bij een opvallend breed publiek. Hij ontving in 1968 een Pulitzer Prize voor zijn orkestwerk Echoes of Time and the River, sleepte in 2000 een Grammy in de wacht met zijn monumentale cantate Star-Child en schreef met zijn trio Vox Balaenae (‘Stem van de Walvis’) een nog altijd geliefd repertoirestuk. Zijn ‘elektrische strijkkwartet’ Black Angels verwierf een cultstatus dankzij een opname door het Kronos Quartet, was (deels) te horen in de horror- film The Exorcist en werd een regelrechte hit onder choreografen.

Onmiddellijke muziek Jochem Valkenburg, muziekprogrammeur van het Holland Festival, heeft een verklaring voor Crumbs populariteit: ‘Crumb componeert op zo’n manier dat elke luisteraar zijn betoog kan begrijpen. Hij schrijft zonder intellectualistische omwegen. Daarmee is niets gezegd over de inhoud van zijn werk of over de prachtige omwegen die sommige anderen bewandelen, maar Crumbs muziek werkt daardoor heel onmiddellijk, rechtstreeks op het gehoor.’

Klank is een kernwoord bij Crumb, die in de Amerikaanse pers eens werd omschreven als een ‘shaman of sound’. De evocatieve kracht van zijn ­muziek wortelt in heel precies gecomponeerde soundscapes, waarvan de bestanddelen legio zijn. Zijn jeugd in de glooiende Appalachians weerklinkt in banjotokkels (Night of the Four Moons), de melancholische glissandi van een bottleneck guitar (Songs, Drones and Refrains of Death) of een zingende zaag (Ancient Voices of Children). Even gemakkelijk ver- weeft hij Tibetaanse gebedsstenen, Japanse tempelklokken of Afrikaanse talking drums in zijn muziek of manipuleert hij net als John Cage de klank van zijn instrumentarium door stroken papier tussen de snaren van een harp te vouwen of strijkers te laten spelen met vingerhoedjes.

Naar eigen zeggen komt zijn bonte klankenpalet voort uit een post- moderne drang om het schijnbaar onverenigbare samen te brengen – enigszins vergelijkbaar met de expressieve poëzie van de Spaanse dichter Federico García Lorca. Toch wekt zijn muziek nooit de indruk van

6 een versnipperde collage. Uit alle elementen weet hij een persoonlijk muzikaal universum te creëren, waarin ‘Dreams’, ‘Images’ en ‘Apparitions’ een mysterieus verbond aangaan met ‘Hauntings’ en ‘Voices’ – uit het verleden en uit de natuur.

Muziek uit een ver verleden Soms klinkt er plotseling iets vertrouwds in Crumbs galmende klank­ wereld. Neem Vox Balaenae, een muzikaal ritueel voor een gemaskerd en elektronisch versterkt trio van fluit, cello en piano, waarin plotseling het zonsopgangsmotief uit Strauss’ Also sprach Zarathustra opdoemt. Of het slotdeel van Ancient Voices of Children, waarin de hoboïst langzaam het podium afwandelt, terwijl hij de melodie van ‘Der Abschied’ uit Mahlers Das Lied von der Erde speelt. Om nog maar te zwijgen van alle bekende liederen uit het American Songbook, die vaak vrijwel ongewij- zigd – maar van een vervreemdende context voorzien – klinken in de reeks American Songbooks.

In Makrokosmos herdefinieert Crumb het klavier als een onuitputtelijk timbremechaniek. De pianist klopt en schraapt in het binnenwerk van het instrument, tovert subtiele kleurnuances tevoorschijn door inventief pedaalgebruik en laat glazen en kettingen over de snaren glijden. De twee boeken tellende cyclus is tevens illustratief voor Crumbs innovatieve muzieknotaties, waarin de notenbalken archetypische symbolen vormen, zoals de cirkel, het kruis, de kosmische spiraal en het vredesteken.

En toch, ondanks al het ongehoorde en het nieuwe, klinkt in Makrokosmos onmiskenbaar het verleden door in verwijzingen naar Bartók, Beethoven, Chopin, Debussy en de gregoriaanse Dies Irae-melodie. ‘Als de zachte liefkozing van muziek uit een ver verleden’, zoals Crumb boven het elfde deel noteert.

Crumbs muzikale herinneringen zijn vaak geïnterpreteerd als een vorm van nostalgie, als een verlangen naar vervlogen tijden. Tegelijkertijd ver- lenen de vele citaten zijn muziek een tijdloos karakter, alsof zij klinkt van gene zijde, waar de lineaire stroom van de tijd niet bestaat en waar alles met alles samenhangt. Of zoals Crumb het zelf ooit formuleerde in een interview: ‘Ik geloof dat het mogelijk is om contact te maken met elk mo- ment in het verleden. Op een bepaalde manier is het allemaal relevant.’

Of Crumbs eigen muziek in de toekomst relevant zal blijven, moet blijken. Vooralsnog behoort hij met componisten als John Cage, Lou Harrison en Harry Partch tot de meest vooraanstaande exponenten van de Ameri- kaanse experimentele traditie.

7 GEORGE CRUMB – SHAMAN OF SOUND by Joep Christenhusz

A masked flautist produces unearthly sounds by simultaneously play- ing her instrument and humming into it. A pianist directly plucks the piano strings or plays a snatch of Bach on a jingling toy piano. A cel- list rasps abrasive tones from his instrument and rubs ethereal sound aureoles from crystal glasses. Whoever attends a concert with music by George Crumb gets the feeling of witnessing a mystical sound seance – avant-garde and implacably engaging at the same time.

It is with good reason that George Crumb (Charleston, West Virginia, 1929) is one of the few experimental composers known by a remarkably wide audience. He was awarded a Pulitzer Prize in 1968 for his orchestral work Echoes of Time and the River, a Grammy in 2000 for his monumental cantata Star-Child, and his trio Vox Balaenae (‘Voice of the Whale’) is still a much-loved repertoire work. His ‘electric string quartet’ Black Angels has acquired cult status thanks to a recording by the Kronos Quartet; a section was played in the horror film The Exorcist; and it has become extremely popular with choreographers.

Instant music Jochem Valkenburg, the Holland Festival’s music programmer, has an explanation for Crumb’s popularity: ‘Crumb composes in such a way that every listener can understand his argument. He writes without intellectu- alist digressions. Which is not a comment about the content of his work or the beautiful digressions made by some other composers, but Crumb’s music has a very immediate, direct effect on the audience.’

Sound is a key concept for Crumb, who was once described in the Ameri- can press as a ‘shaman of sound’. The evocative power of his music stems from its very precisely composed soundscapes, with their innumerable components. His childhood in the rolling Appalachians resonates in banjo strums (Night of the Four Moons), a bottleneck guitar’s melancholic glissandi (Songs, Drones and Refrains of Death) or a singing saw (Ancient Voices of Children). Crumb just as deftly incorporates Tibetan prayer stones, Japanese temple bells or African talking drums into his music, or like John Cage manipulates the sounds of his instrumentation by folding strips of paper between harp strings, or playing strings with thimbles.

8 He ascribes his colourful sound palette to a postmodern urge to synthe- sise seemingly incompatible elements – in a similar vein to Spanish poet Federico García Lorca’s expressive poetry. Yet his music never seems to be a fragmented collage. He succeeds in creating a personal musical universe from all the elements, in which ‘Dreams’, ‘Images’, and ‘Appa- ritions’ make a mysterious pact with ‘Hauntings’ and ‘Voices’ – from the past and from nature.

Faintly remembered music Sometimes something familiar can suddenly be heard in Crumb’s sound- scapes. Take Vox Balaenae, a musical ritual for a masked and electron- ically amplified trio for flute, cello and piano, where the sunrise motif in Strauss’ Also sprach Zarathustra suddenly appears. Or the final part of Ancient Voices of Children, where the oboist slowly walks off the stage whilst playing the melody of ‘Der Abschied’ from Mahler’s Das Lied von der Erde. Not to mention all the well-known songs from the American Songbook – which he often leaves virtually unchanged, but places in an alien context – in the American Songbooks series.

In Makrokosmos Crumb redefines the piano as an inexhaustible timbral mechanism. The pianist knocks and scrapes the inside of the instrument, uses special pedal effects to produce subtle tints, and slides glass tum- blers and chains across the strings. The cycle, arranged in two books, is also illustrative of Crumb’s innovative musical notation, with the staves forming archetypal symbols, such as the circle, the cross, the cosmic spiral and the peace sign.

Yet, despite everything unprecedented and new, Makrokosmos is resonant with the past, with references to Bartók, Beethoven, Chopin, Debussy and the Gregorian Dies Irae melody. ‘Like the gentle caress of a faintly remembered music’, as Crumb wrote above the eleventh part.

Crumb’s musical memories are often interpreted as a kind of nostalgia, a longing for past times. At the same time, the many quotes give his music a timeless character, as if it comes from the beyond, where the linear flow of time does not exist and where everything is interrelated. Or as Crumb once put it in an interview: ‘I think it’s possible to connect with every moment in the past and with every culture... In one way or another, it’s all modern and relevant.’

Only time will tell whether Crumb’s music will stay relevant in the future. For now, he is in the company of composers like John Cage, Lou Harrison and Harry Partch, amongst the most prominent exponents of the Ameri- can experimental tradition.

9

COWELL, CAGE &CRUMB MARGARET LENGTAN:

© MICHAEL DAMES INFO CREDITS

VR 9.6 muziek music FRI 9.6 John Cage, Henry Cowell, George Crumb aanvang starting time piano piano 20:30 Margaret Leng Tan 8.30 pm wereldpremière world premiere locatie venue The Perilous Night (1944), Muziekgebouw aan ‘t IJ New York, 5 april 1944 The Tides of Manaunaun (1917), duur running time Halcyon, Californië, augustus 1917 1 uur 30 minuten, inclusief een pauze Aeolian Harp (1923), 1 hour 30 minutes, including one interval onbekend unknown The Banshee (1925), inleiding introduction onbekend unknown door by Michel Khalifa Advertisement (1914/1959), vr 9.6 – 19:45 onbekend unknown Fri 9.6 – 7.45 pm Metamorphoses, Book I (2017), Washington, D.C., 7 mei 2017 context Crumb and the Experimental Tradition Universiteitstheater za 10.6 – 14:00 Sat 10.6 – 2 pm

12 PROGRAMMA PROGRAMME

John Cage (1912-1992), The Perilous Night (1944) voor geprepareerde piano for prepared piano

Henry Cowell (1897-1965), The Tides of Manaunaun (1917) Aeolian Harp (1923) The Banshee (1925) Advertisement (1914/1959) pauze interval

George Crumb (1929), Metamorphoses, Book I (2017) voor versterkte piano, speelgoedpiano, klein slagwerk, stem for amplified piano, toy piano, auxiliary percussion, voice 1. Black Prince (1927) – Paul Klee 2. The Goldfish (1925) – Paul Klee 3. Wheatfield with Crows (1890) – Vincent van Gogh 4. The Fiddler (1912-13) – Marc Chagal 5.Nocturne: Blue and Gold (Southampton Water) (1871) – James McNeill Whistler 6. Perilous Night (1990) – Jasper Johns 7. Clowns at Night (1937) – Marc Chagall 8. Contes Barbares (1902) – Paul Gauguin 9. The Persistence of Memory (1931) – Salvador Dalí 10. The Blue Rider (1903) – Wassily Kandinsky Europese première European premiere

13 MARGARET LENG TAN: COWELL, CAGE & CRUMB door Margaret Leng Tan

De drie C’s – John Cage, Henry Cowell en George Crumb – hebben met indrukwekkende nieuwe klankmogelijkheden vanuit het binnenste van de piano het fundament gelegd voor een verrijkte pianotaal. Hoewel zij als pioniers met nu ‘klassieke avantgardistische’ ideeën een basis heb- ben gelegd voor invallen van toekomstige experimentalisten, kunnen de alternatieve pianistische werelden van Cage, Cowell en Crumb zich toch stuk voor stuk handhaven als een uitgesproken uniek en niet te imiteren klankdomein.

Cage Ik heb ervoor gekozen de geprepareerde piano van John Cage te ver- tegenwoordigen met The Perilous Night, een werk dat een sterke door- werking heeft gehad in het persoonlijke leven van Cage en zijn pad naar Zen. Vier decennia later was dit werk voor Jasper Johns de inspiratie voor zijn reeks Perilous Night, vier schilderijen die elk een pagina van de partituur van John Cage bevatten.

De geprepareerde piano is een inmiddels klassieke uitvinding van John Cage uit de jaren 40: dempers van verschillende materialen worden tussen de snaren van de vleugel aangebracht, waardoor de klankeigen- schappen volledig veranderd worden. Door zo de piano te prepareren met bouten, schroeven, stukken vilt, rubber en bamboe, kon Cage zijn bedoelingen realiseren. Voor The Perilous Night was dat ‘een slagwerk­ orkest onder leiding brengen van één enkele speler’. Het stuk is geschre- ven in de periode dat zijn huwelijk met Xenia Cage ten einde liep en is een van zijn meest persoonlijke en meest expressieve statements. Het is een studie naar de onrust die voortkomt uit ‘de eenzaamheid en ver- schrikking die je overkomt als liefde ongelukkig wordt.’ Cage zei dat de titel The Perilous Night afkomstig was van Joseph Campbells weergave van een Ierse mythe over een gevaarlijk bed dat rust op een vloer van gepolijst jaspis.

Cowell Cage’s leraar Henry Cowell geldt als de bedenker van twee pianistische vernieuwingen – de tooncluster en de snaarpiano, Cowells term voor direct op de pianosnaren spelen. Aeolian Harp en The Banshee zijn snaarpianostukken, terwijl in The Tides of Manaunaun en Advertisement

14 allerlei soorten clusters worden toegepast: aggregaten van opeenvol- gende noten gespeeld met de handpalmen, onderarmen en vuisten. Aeolian Harp doet denken aan het delicate tokkelen van een windharp. The Banshee is nog radicaler. Het wordt gespeeld vanuit de bocht van de vleugel, dus zonder dat de toetsen überhaupt gebruikt worden. The Banshee is geïnspireerd op de Ierse legende van een vrouwelijke geest die krijsend en weeklagend waarschuwt voor een naderende dood in de familie. The Tides of Manaunaun is gebaseerd op de Ierse mythe van Manaunaun: Manaunaun was de God van beweging, die lang voor de schepping enorme getijdenbewegingen heen en weer zond door het universum, waarbij ook de deeltjes en materialen ritmisch heen en weer golfden, waaruit de goden later de zonnen en de werelden maakten. Het brutale en geestige Advertisement is een virtuoze clusteretude voor vingers, vuisten en handpalmen, geïnspireerd op het even virtuoze neon- licht van Times Square in New York.

Crumb In juli 2015 was ik op bezoek bij George Crumb in Media, in de buurt van Philadelphia. Achteloos liet hij toen zijn bommetje vallen: ‘Margaret, ik geloof dat ik eraan toe ben om een nieuwe pianocyclus te schrijven die ik Metamorphoses noem. En het eerste boek is voor jou.’ Crumb pakte er vervolgens een paar kunstboeken bij met verschillende schilderijen die hij had uitgekozen om te verklanken in Metamorphoses. Hij liet me ook zijn voorbereidende muzikale schetsen zien voor Black Prince, naar Schwarzer Fürst van Paul Klee, het openingsstuk van de cyclus.

Je had me met een veertje omver kunnen duwen! Het was veertig jaar geleden dat de Makrokosmos-reeks verscheen, Crumbs baanbrekende pianowerk uit de jaren 70. Sindsdien had Crumb wel verscheidene piano- composities geschreven, maar niets van de omvang van Makrokosmos. Dit was echt een historisch moment.

En zo begon stap voor stap de schepping van een compositie die zich in de daaropvolgende achttien maanden zou ontvouwen. George belde altijd op als hij een stuk af had. Als ik dat had ingestudeerd, reisde ik af naar Media om het hem voor te spelen op zijn Steinway M, waarna hij mij dan het volgende stuk overhandigde. Dat waren gedenkwaardige en hypnotiserende werksessies. Ik vond het prachtig om bij George de opwinding te zien als hij zijn muziek voor het eerst hoorde. Ik was ook onder de indruk van zijn uitzonderlijke openheid van geest, met name als ik praktische alternatieven voorstelde, die het stuk speelbaar maakten op een grote concertvleugel, en zelfs als ik af en toe een esthetische kant­tekening plaatste waar hij dan mee aan de slag ging om het overtui- gender te maken.

15 Ik was echt heel dankbaar dat hij het werk op maat heeft gemaakt voor mijn specifieke eigenaardigheden: door een speelgoedpiano erin te schrijven, mijn stem op ongewone manieren te gebruiken, en – het meest opvallend – dat ik voor Wheatfield with Crows (naar Korenveld met kraaien van Van Gogh) heb leren ‘krassen’ van de vele kraaien in de achtertuin van Crumb! Hij heeft ook een heel arsenaal aan slagwerk- objecten gebruikt om tegemoet te komen aan mijn verlangen te worden aangesproken als echte slagwerker en niet enkel als een soort speel- goedversie daarvan.

Een hoogtepunt in mijn rol als muze van de componist was dat ik Crumb Perilous Night uit 1990 van Jasper Johns liet zien, de serie van vier schilderijen die deze beeldend kunstenaar onder die titel maakte in antwoord op het gelijknamige werk van John Cage. Crumbs spontane reactie op Perilous Night was heel direct en instinctief. Zijn daaropvol- gende compositie Perilous Night kon niet sterker verschillen van die van Cage. Crumb was niet bekend met het originele stuk van Cage. Pas nadat hij klaar was met zijn Perilous Night heb ik voor hem The Perilous Night van Cage gespeeld.

George Crumb heeft al plannen voor een tweede boek van Metamor- phoses, dit keer voor pianist Marcantonio Barone. Ik kan niet wachten om te zien welke verrassingen hij nog in petto heeft!

16 METAMORPHOSES, BOOK I door George Crumb

De grote Russische componist Modest Moessorgski was met zijn Schil- derijententoonstelling de bedenker van het idee om beeldende kunst te transformeren naar klank. Mijn Metamorphoses, Book I is in die zin een directe afstammeling van Moessorgski’s prachtige en hypnotiserende pianocompositie (later georkestreerd door Maurice Ravel en verschei- dene anderen). Ik vraag me soms af of zo’n artistieke reïncarnatie zelfs maar mogelijk zou zijn zonder toepassing van een soort muzikale ‘zwarte kunst’. Misschien ligt dit ‘demonische’ element al besloten in de term ‘metamorphoses’.

Black Prince, het openingsstuk van mijn compositie illustreert het schilde- rij Schwarzer Fürst van Paul Klee uit 1927. Ik heb erbij geschreven: ‘Dap- per, met stralende intensiteit.’ Ik dacht aan Afrika als de waarschijnlijke oorsprong van het hele menselijk ras; mijn gedachten voerden me naar die moderne ‘zwarte prins’ Nelson Mandela, die met zijn menselijkheid en zijn moed – ondanks onvoorstelbare ontberingen en gevangenschap – de bewondering afdwong van de hele wereld.

Goldfish (naar Der Goldfisch van Paul Klee, 1925). Vivace, quasi presto: speels, grillig. Mijn stuk probeert de bizarre zwemmersacrobatiek van dit opmerkelijke schepsel te kopiëren en heeft veel te danken aan Debussy’s Poissons d’or uit zijn Images. Ik citeer ook kleine thematische cellen uit twee van mijn eigen eerdere composities.

Wheatfield with Crows (naar Korenveld met kraaien van Vincent van Gogh, 1890). Lento elegiaco: griezelig, dreigend. Dit schilderij is een van de allerlaatste werken van Van Gogh en op mij maakt het de indruk dat het doortrokken is van doodsbesef.

The Fiddler (naar Le violoniste van Marc Chagall, 1912-13). Poco animato: opgewekt, uitbundig (in joods-Russische volksmuziekstijl). Zoals het is uit- gebeeld op het schilderij zou Fiddler on the Roof een meer accurate titel voor dit werk zijn, omdat het die bekende figuur uit het joods-Russische dorpsleven laat zien die op muzikale wijze alle belangrijke gebeurtenis- sen in het leven van de dorpelingen memoreert – geboortes, huwelijken, begrafenissen, enzovoort. Ik heb het stemmen van de viool (G-D-A-E) ingesloten met behulp van het sostenutopedaal, zodat die tonen in het hele stuk blijven doorklinken. Nocturne: Blue and Gold (Southampton Water) is in 1871 geschilderd door

17 de Amerikaanse kunstenaar James McNeill Whistler. Mijn muzikale zetting probeert de ijle onstoffelijkheid van zijn impressionistische schilderij te herscheppen. Ik heb erbij geschreven: lento sospeso. Etherisch, dromerig.

Perilous Night (Jasper Johns, 1990). Molto vivace: schuw, met duistere energie. Dit schilderij is geïnspireerd op een pianostuk met dezelfde titel van John Cage (de compositie markeert een emotionele periode in het leven van Cage). Dus met de komst van mijn eigen Perilous Night zien we een voorbeeld van een ‘dubbele reïncarnatie’: van muziek naar schilderij en van schilderij weer naar muziek.

Clowns at Night (naar Saltimbanques dans la nuit van Marc Chagall, 1937) is van al deze schilderijen één van mijn favorieten. Ik heb er mijn eigen ondertitels bij geschreven: ‘Een grotesk ballet voor circusmensen en klopgeest (in een lui bluestempo, loom, verleidelijk, spookachtig).’ De bluesmelodie wordt gespeeld op een speelgoedpiano en de klopgeest wordt vertegenwoordigd door twee woodblocks met verschillende toon- hoogtes.

Contes Barbares (Paul Gauguin, 1902): Drammaticamente. Dit provoce-

18 rende schilderij deed me denken aan een theaterstuk voor drie persona- ges: een verhalenverteller (de vreemde mannelijke figuur met vervormde gelaatstrekken en klauwvoeten), iemand die oude overleveringen voor- draagt (het meisje dat lijkt te worden aanbeden) en een danseres (het meisje rechts van haar). Aan de muziek heb ik een viervoudige structuur gegeven: ‘De verhalenverteller roept een visioen op…’; ‘Tahitische doden- zang: geest van de doden kijkt toe (Manao Tupapau)’; ‘De verhalenvertel- ler roept een visioen op…’; ‘Tahitische dans: mythe van de maan (Hina) en de aarde (Fatou).’

The Persistence of Memory (naar La persistencia de la memoria oftewel ‘De volharding der herinnering’ van Salvador Dali, 1931). Lentamente: schimmig, dromerig. Ik heb hierin drie van mijn eigen ‘volhardende herinneringen’ onthuld in drie muzikale citaten: 1) uit het Klarinetconcert van Mozart (mijn vader was een bekwaam klarinettist die vaak thuis studeerde en Mozart was zijn favoriete componist), 2) uit de Pianosonate opus 110 van Beethoven (van zijn late pianowerken het eerste dat ik als pianostudent in mijn tienerjaren studeerde), en 3) ‘Amazing Grace’ (een favoriete hymne-melodie in het hart van Appalachia – mijn compositie Appalachia).

The Blue Rider (naar Der blaue Reiter van Vasili Kandinski, 1903). Molto agitato: met voortdurend een rusteloos opdrijvend ritme. Een com- mentator vroeg zich ooit af of Kandinski Goethes gedicht Der Erlkönig in gedachten had, waarin de dood een jong kind achtervolgt (de vage contouren van een kind zijn te zien in de armen van de ruiter). Ik heb deze interpretatie overgenomen en mijn muzikale setting portretteert een vader die met zijn zoon op een paard galoppeert, in een woeste maar vergeefse poging de Dood te ontlopen.

Net als al mijn pianowerken, van Five Pieces for Piano (1962) tot Makro­ kosmos I en II en andere werken, gaat Metamorphoses over nieuwe uitdrukkingsmanieren voor het instrument. Ik heb een speciale reeks van timbretechnieken opgenomen, zoals pizzicato, dempingseffecten en het produceren van boventoonharmonieën (met name die van de vijfde boventoon), maar ook verscheidene glissandotechnieken, ombuigingen van de toonhoogtes, speciale pedaaleffecten, enzovoort. Af en toe wor- den objecten toegepast op de pianosnaren, zoals een waterglas, de wire brush van een slagwerker, een metalen halsketting, of een mallet met zachte ronde kop. Soms vraag ik ook bepaalde vocale klanken (spreken, fluisteren, schreeuwen, zingen, neuriën). Behalve op de versterkte piano moet de pianist ook spelen op een speelgoedpiano, op woodblocks, een metalen windgong, ratels van gedroogde peulen en kabelhaspels. Ik heb het geluk gehad dat ik altijd heb mogen werken met de meest be-

19 gaafde pianisten, die bovendien bereid waren de uiterst lastige techni- sche en muzikale vernieuwingen in mijn partituren op te pakken. Een van de allerbesten is Margaret Leng Tan, voor wie ik Metamorphoses, Book I geschreven heb. Haar fantastische techniek en superieure artistieke ge- voeligheid zijn voor elke componist een hartverwarmende combinatie!

George Crumb – Media, Pennsylvania maart 2017

CREDITS Schwarzer Fürst / Black Prince: bpk Bildagentur / Kunstsammlung Nordrhein-Westfalen, Düsseldorf / Art Resource, New York. Der Goldfisch / The Goldfish: bpk Bildagentur / Hamburger Kunsthalle, Hamburg / Elke Walford / Art Resource, New York. Korenveld met kraaien / Wheatfield with Crows: Van Gogh Museum, Amsterdam / Art Resource, New York. Le violoniste / The Fiddler: Stedelijk Museum, Amsterdam / Art Resource, New York. Nocturne: Blue and Gold: Tate Gallery, Londen / Art Resource, New York. Perilous Night: ©Jasper Johns / Onder licentie van VAGA, New York / Privécollectie / Jamie Stukenberg / The Menil Collection. Saltimbanques dans la nuit / Clowns at Night: Musée d’Art Moderne, Saint-Étienne / Art Resource, New York. Contes barbares: Folkwang Museum, Essen / Erich Lessing/Art Resource, New York. La persistencia de la memoria / The Persistence of Memory: The Museum of Modern Art, New York / Art Resource, New York. Der blaue Reiter / The Blue Rider: Stiftung Sammlung E.G. Bührle / Erich Lessing/Art Resource, New York. Uittreksel partituur van Wheatfield with Crows met toestemming van C.F. Peters Corporation, New York.

20 MARGARET LENG TAN: COWELL, CAGE, CRUMB by Margaret Leng Tan

The three Cs – John Cage, Henry Cowell and George Crumb – laid the foundation for the extended language of the piano, conjuring forth tantalizing new sound possibilities from the piano’s interior. While their pioneering, now ‘classic avant-garde’ accomplishments constitute the bedrock of forays by future experimentalists, the alternative pianistic worlds of Cage, Cowell and Crumb remain sui generis, each an inimitably distinct, unmistakable sonic realm.

Cage I have chosen to represent John Cage’s prepared piano with The Peri­ lous­ Night, a work that had profound implications for Cage on his path towards Zen. Four decades later this work became the inspiration for ­Jasper Johns’ series of Perilous Night artworks, all of which contain a page from John Cage’s score.

The prepared piano is John Cage’s now classic invention from the 1940s: mutes of various materials are inserted between the grand piano’s strings completely transforming its sound characteristics. Prepared with bolts, screws, pieces of felt, rubber and bamboo, The Perilous Night ful- fills Cage’s intention of creating ‘a percussion orchestra under the control of a single player.’ Written towards the end of his marriage to Xenia Cage, it is one of Cage’s most personal, expressive statements, a study in inquietude concerning ‘the loneliness and terror that comes to one when love becomes unhappy.’ Cage said that the title, The Perilous Night, came from Joseph Campbell’s recounting of an Irish myth concerning a perilous bed that rested on a floor of polished jasper.

Cowell Cage’s teacher, Henry Cowell, is recognized for his two pianistic innova- tions – the tone cluster and the string piano, Cowell’s term for playing directly on the piano strings. Aeolian Harp and The Banshee are string ­piano pieces while The Tides of Manaunaun and Advertisement em- ploy all manner of clusters – aggregates of consecutive notes played by palms, forearms and fists. Aeolian Harp evokes the delicate strums of a wind harp. The Banshee is made all the more radical in that it is played from the crook of the piano without using the keyboard at all. The Banshee­ is inspired by the Irish legend of a she-spirit whose shrieks and

21 wails warns of an impending death in the family. The Tides of Manaunaun is based on the Irish myth of Manaunaun: Manaunaun was the God of Motion and long before the Creation, he sent forth tremendous tides which swept to and fro through the universe, rhythmically moving the particles and materials of which the gods were later to make the suns and the worlds. The brash and witty Advertisement is a virtuosic study in clusters for fingers, fists and palms inspired by the equally virtuosic neon lights of New York’s Times Square.

Crumb In July 2015 I was visiting George Crumb in Media, near Philadelphia, when he casually dropped his bombshell: ‘Margaret, I think I’m about ready to write a new piano cycle which I am calling Metamorphoses and the first volume will be for you.’ Crumb then proceeded to pull out several art books containing the various paintings that he had chosen to interpret in Metamorphoses. He also showed me his preliminary notated sketches for Paul Klee’s Black Prince, the opening piece in the cycle.

You could have bowled me over with a feather! It has been forty years since the Makrokosmos series, Crumb’s groundbreaking, pianistic achievement of the 1970s. Since then Crumb has written several piano compositions, but nothing on the scale of Makrokosmos. This was a his- toric occasion indeed.

And so began the step-by-step creation of a composition that would unfold over the next eighteen months. George would call to say that he had finished a piece. I would learn it and travel to Media to play it for him on his Steinway M, whereupon he would hand me the next complet- ed movement. These were memorable, intoxicating work sessions: I loved seeing the excitement that hearing his music for the first time elicited in George. I was impressed by his extreme open-mindedness especially where it involved suggestions for practical alternatives that would render the piece playable on a full-scale concert grand and even the occasional aesthetic reservation on my part that he would then address and render more convincing.

I was extremely gratified that he was tailoring the work to my own particular idiosyncrasies: the inclusion of the toy piano, using my voice in unusual ways – most strikingly, learning to caw from the many crows frequenting Crumb’s backyard apropos of Van Gogh’s Wheatfield with Crows! He also enlisted a battery of small percussion objects to satisfy my secret desire to be taken for a real percussionist beyond a mere toy embodiment of one.

22 A highlight of my role as composer’s muse was introducing Crumb to Jasper Johns’ 1990 Perilous Night, one of four works with that title made by the artist in response to John Cage’s The Perilous Night music from 1944. Crumb’s spontaneous response to the Perilous Night artwork was immediate and visceral. His ensuing Perilous Night composition could not be more different from Cage’s. Crumb was not familiar with the original Cage piece and it was only after Crumb had completed his Perilous Night that I played him Cage’s Perilous Night.

George Crumb is planning a second volume of Metamorphoses, this time for the pianist Marcantonio Barone. I can’t wait to see what surprises are in store!

23 METAMORPHOSES, BOOK I by George Crumb

The great Russian composer Modest Mussorgsky invented the idea of transforming visual art into sound in his Pictures at an Exhibition. My Metamorphoses, Book I is therefore a direct descendent of Mussorgsky’s hauntingly beautiful piano composition (later orchestrated by Maurice Ravel and several others). I sometimes wonder if this sort of artistic reincarnation would even be possible without the application of a kind of musical ‘black magic’. Perhaps this ‘demonic’ element is already implied in the term ‘metamorphoses’.

The opening piece of my composition illustrates the painting Black Prince (Paul Klee, 1927), over which I have inscribed: ‘Boldly, with smoldering intensity.’ I was thinking of Africa as the probable place of origin of the entire human race; my thoughts drifted to that modern ‘black prince,’ Nelson Mandela, who won the admiration of the entire world for his hu- manity and courage despite unimaginable hardship and duress.

Goldfish (Paul Klee, 1925); Vivace, quasi presto; ‘playfully, whimsically.’ My piece attempts to replicate the bizarre swimming acrobatics of this remarkable creature and owes much to Debussy’s Poissons d’Or from his Images. I also quote tiny thematic cells from two of my earlier composi- tions.

Wheatfield with Crows (Vincent van Gogh, 1890); Lento elegiaco ‘uncan- ny, forbidding.’ This painting is one of the very last works of Van Gogh and seems to me to be suffused with a sense of death.

The Fiddler (Marc Chagall, 1912-13; Poco animato; ‘joyous, exuberant (in a Jewish-Russian folk style).’ As depicted in the painting, this work might be more accurately titled Fiddler on the Roof since it portrays that familiar figure of Jewish-Russian village life who musically commemorates all the important events of the villagers’ lives – births, weddings, funerals and so forth. I have locked in the tuning of the violin (G-D-A-E) by means of the piano’s sostenuto pedal so that these pitches resonate throughout the entire piece.

Nocturne: Blue and Gold (Southampton Water) was painted by the Amer- ican artist James McNeill Whistler, 1871. My musical setting attempts to replicate the eerie insubstantiality of this impressionistic painting. I have inscribed: Lento sospeso; ‘ethereal, dreamlike.’

24 Perilous Night (Jasper Johns, 1990); Molto vivace; ‘fearfully, with dark energy.’ This painting was inspired by a piano piece of the same title by John Cage (the composition of which was prompted by an emotional upheaval in Cage’s life). So with the advent of my own Perilous Night we see an example of a ‘double reincarnation’ – music into painting, and then again into music.

Clowns at Night (Marc Chagall, 1937) is one of my favorite of all paintings. I have provided my own subtitles: ‘A ballet grotesque for circus folk and poltergeist (in a lazy blues tempo, languid, seductive, ghostly).’ The blues melody is played on a toy piano and the poltergeist is represented by two wood blocks with different pitches.

Contes Barbares (Paul Gauguin, 1902); Drammaticamente. This provoc- ative painting suggested to me a theater piece for three characters: a storyteller (the strange male figure with deformed features and clawed feet), a reciter of ancient lore (the girl in an idol-like position), and a dancer (the girl to her right). I gave the music a fourfold structure: ‘The storyteller invokes a vision…’ ‘Tahitian death chant: spirit of the dead watching (Manao Tupapau)’ ‘The storyteller invokes a vision…’ ‘Tahitian dance: myth of the moon (Hina) and the earth (Fatou).’

The Persistence of Memory (Salvador Dali, 1931); Lentamente; ‘shadowy, dreamlike I cite three of my own ‘persistent memories’ as revealed by three musical quotations: 1) A quote from Mozart’s Clarinet Concerto (my father, an accomplished clarinetist, would often practice at home and Mozart was his favorite composer); 2) A quote from Beethoven’s Piano Sonata op. 110 (this was the first of Beethoven’s late works I learned as a teenage piano student); 3) And finally, ‘Amazing Grace’ – a favorite hymn tune in the heart of Appalachia (my Appalachia).

The Blue Rider (Vasily Kandinsky, 1903). Molto agitato; ‘with a relentless driving rhythm throughout.’ A commentator wondered if Kandinsky had in mind Goethe’s poem, The Erl-King, in which Death is pursuing a young child. (An indistinct childlike contour is discernible in the rider’s arms.) I embraced this interpretation and my musical setting portrays a father galloping on horseback with his son in a frantic futile attempt to outrun Death.

Like all of my piano works since Five Pieces for Piano (1962) through ­Makrokosmos I and II and other works, Metamorphoses is concerned with new modes of expression for the instrument. Included are a special range of timbral techniques such as pizzicato, muted effects, production of harmonics (especially harmonics of the 5th partial), but also various

25 glissando techniques, bending of pitch, special pedal effects, etc.). Occasionally objects are applied to the piano strings such as a glass tumbler, a percussionist’s wire brush, a metallic jewelry chain, a yarn mallet. I sometimes also require certain vocal sounds (speaking, whis- pering, shouting, singing, humming). In addition to the amplified piano the pianist is also required to play toy piano, woodblocks, a metal wind chime, pod rattle and wire coil drum.

I have always been most fortunate to have had outstanding pianists who were willing to tackle the formidable technical and musical innovations in my scores. And among the very finest of these is Margaret Leng Tan for whom I wrote Metamorphoses, Book I. Margaret’s technical prowess and superb artistic sensitivity is a combination that must warm the heart of any composer!

George Crumb - Media, Pennsylvania March, 2017

CREDITS Schwarzer Fürst / Black Prince: bpk Bildagentur / Kunstsammlung Nordrhein-Westfalen, Düsseldorf / Art Resource, New York. Der Goldfisch / The Goldfish: bpk Bildagentur / Hamburger Kunsthalle, Hamburg / Elke Walford / Art Resource, New York. Korenveld met kraaien / Wheatfield with Crows: Van Gogh Museum, Amsterdam / Art Resource, New York. Le violoniste / The Fiddler: Stedelijk Museum, Amsterdam / Art Resource, New York. Nocturne: Blue and Gold: Tate Gallery, Londen / Art Resource, New York. Perilous Night: ©Jasper Johns / Onder licentie van VAGA, New York / Privécollectie / Jamie Stukenberg / The Menil Collection. Saltimbanques dans la nuit / Clowns at Night: Musée d’Art Moderne, Saint-Étienne / Art Resource, New York. Contes barbares: Folkwang Museum, Essen / Erich Lessing/Art Resource, New York. La persistencia de la memoria / The Persistence of Memory: The Museum of Modern Art, New York / Art Resource, New York. Der blaue Reiter / The Blue Rider: Stiftung Sammlung E.G. Bührle / Erich Lessing / Art Resource, New York. Score excerpt from Wheatfield with Crows courtesy of C.F. Peters Corporation, New York.

26 27 LENG TAN © MARGARET

BLACK ANGELS © 33 1/3 INFO CREDITS

VR 23.6 muziek music FRI 23.6 George Crumb

aanvang starting time sopraan soprano 20:30 Claron McFadden 8.30 pm hoorn French horn locatie venue Christine Chapman Muziekgebouw aan ‘t IJ visuals visuals duur running time platform 33 1/3: Douwe Dijkstra, Coen 1 uur 45 minuten, inclusief een pauze Huisman 1 hour 45 minutes, including one interval uitvoering music performed by inleiding introduction Ragazze Quartet: door by Jacqueline Oskamp Rosa Arnold, viool violin vr 23.6 – 19:45 Emi Ohi Resnick, viool violin Fri 23.6 – 7.45 pm Annemijn Bergkotte, altviool viola Rebecca Wise, cello cello context za 10.6, 14:00 Slagwerk Den Haag: Sat 10.6, 2 pm Frank Wienk, Joey Marijs, Fedor Teunisse, Universiteitstheater Niels Meliefste Crumb and the Experimental Tradition Ives Ensemble: wo 21.6, 17:00 Josje ter Haar, viool violin Wed 21.6, 5 pm Job ter Haar, cello cello Muziekgebouw aan ’t IJ Ron Colbers, slagwerk percussion Why Save The French Horn? John Snijders, piano piano

wereldpremières world premiere An Idyll for the Misbegotten (Images III), Memphis, 23 november 1997 Dream Sequence (Images II), Brunswick, 17 oktober 1976 A Journey Beyond Time (American Songbook II), Philadelphia, 15 november 2003 Black Angels, Michigan, 23 oktober 1970

30 PROGRAMMA PROGRAMME

George Crumb (1929) An Idyll for the Misbegotten (Images III) (1985) hoornarrangement door French horn arrangement by Robert Patterson

Dream Sequence (Images II) (1976) uit from: A Journey Beyond Time (American Songbook II) (2003) 1. Swing Low, Swing Chariot 2. Joshua Fit de Battle Ob Jerico 3. Steal Away 4. Oh, A-Rock-a My Soul 6. Sit Down, Sister 7. Nobody Knows de Trouble I See pauze interval

Black Angels: Thirteen Images from the Dark Land for Electric String Quartet (Images I) (1970)

31 TOELICHTING BLACK ANGELS door Joep Christenhusz

De muziek van George Crumb is op z’n zachtst gezegd veelomvattend. Zijn werk reikt van uitgekiende klankexercities en uiteenlopende citaten tot een uiterst theatrale benadering van de uitvoering. Niettemin is zijn sound uit duizenden herkenbaar. Zijn spaarzame texturen en subtiele timbres hebben een mystieke, nostalgische ondertoon, waarin vermoe- dens van vergeten werelden en verloren herinneringen resoneren. Tijdens dit concert geven drie Nederlandse topensembles een dwarsdoorsnede van zijn oeuvre.

An Idyll for the Misbegotten Het Ives Ensemble bijt samen met hoorniste Christine Chapman de spits af met het tweede en derde deel uit de Images-serie, die Crumb in 1970 met Black Angels begon. Het gaat hier om tegenhangers, die met hun meditatieve, introverte klankenpalet sterk verschillen van de duistere doodssymboliek van Black Angels. An Idyll for the Misbegotten (Images III) is oorspronkelijk geschreven voor een elektrisch versterkte fluit en percussie, maar wordt nu uitgevoerd in een door Crumb geautoriseerde versie voor hoorn uit 1997. ‘Om vanuit de verte te worden gehoord, over een meer, op een maanverlichte avond in augustus’, staat er in de partituur, waarin zoele melodieën over zacht roffelend slagwerk wervelen als nachtelijke vogelzang op een warme zo- merbries. Halverwege citeert Crumb een fragment uit Debussy’s Syrinx, terwijl hij de soliste een paar regels van de Chinese dichter Su-K’ung Shu in haar instrument laat fluisteren: ‘De maan gaat onder. Er zijn rillende vogels en vergane grassen.’

Dream Sequence Eenzelfde zomerse loomte waart rond in Dream Sequence (Images II) (1976), een zweefvlucht op de grens van waken en slapen voor viool, cello, piano en percussie. Met Thaise houten klokken, sleebellen, cymbalen en een piano die met papier tussen de snaren voor Japanse koto speelt, weeft Crumb een ragfijn klankweb, ongrijpbaar als een droom. Fragiele geluiden klinken, op het nippertje bijeen gehouden door een akkoord van een glasharmonica, dat gedurende het hele stuk niet op het podium te zien is. ‘Quasi subliminaal’, schrijft Crumb in de partituur. Ondertus- sen lijkt ook de tijd in Dream Sequence naar het onbewuste verbannen. Melodieën, motieven en klankgestes hebben zich losgezongen van een lineair tijdsverloop en zweven roerloos in de rondte. Letterlijk: Crumb noteerde Dream Sequence op cirkelvormige notenbalken.

32 A Journey Beyond Time, Songs of Despair and Hope (American Songbook II) Crumb verwijst geregeld naar zijn idee van een ‘inherited acoustic’, een diepgewortelde klankmatige verbeelding die wordt bepaald door de natuurlijke soundscape van je jeugd. Zelf groeide de componist op in een heuvelachtige riviervallei in West-Virginia, een omgeving met een galmende, weerkaatsende akoestiek die naar eigen zeggen nog altijd doorklinkt in zijn eigen werk. Daarnaast raakte Crumb, als zoon van ­musici, van jongs af aan vertrouwd met een breed scala aan muziek – met klassiek, maar ook met folk, country en gospel. Rondspokende geluiden, langzaam wegstervende echo’s en Amerikaanse volksmuziek vormen de hoofdbestanddelen van American Songbook. In de zeven boeken tellende liederencyclus voor zang, piano en slagwerk verweeft Crumb cowboy songs, Indianenliederen, revival tunes en war songs uit de Amerikaanse Burgeroorlog naadloos met zijn eigen klankwereld.

Het tweede boek, A Journey Beyond Time, Songs of Despair and Hope (2003) is geheel gewijd aan Afro-Amerikaanse spirituals, gezangen over christelijke devotie en de ontberingen op negentiende-eeuwse katoen- plantages in de zuidelijke staten. Sopraan Claron McFadden en Slagwerk Den Haag brengen tijdens dit concert een ruime selectie. Met onder andere Joshua Fit the Battle ob Jericho, waarin de verwoesting van de Bijbelse stad door de onderdrukte Israëlieten als metafoor dient voor de bevrijding van de slavernij. Crumbs zetting van de melodie is al even strijdvaardig, met denderende oorlogstrommels en een loeiende rams- hoorn (waarvan sprake is in de oorspronkelijke Bijbeltekst). In de andere liederen uit A Journey Beyond Time overheerst een introverter idioom. De melodieën van spirituals als Swing Low, Sweet Chariot en Steal Away trekken voorbij op een baaierd aan resonerende slagwerkkleuren. Buisklokken suggereren een verre kerktoren, zacht pulserende belletjes een krekelkoor, een galmende vibrafoon de verwaaide klanken van een windgong. Muziek als een herinnering aan vervlogen tijden, echo’s uit het Amerikaanse onbewuste.

Black Angels Op vrijdag 13 maart 1970 legt Crumb de laatste hand aan een nieuw stuk voor elektronisch versterkt strijkkwartet: Black Angels – Thirteen Images from the Dark Land. ‘In tempore belli’ noteert hij boven de partituur, een verwijzing naar de Vietnamoorlog die in diezelfde periode zijn bloedige dieptepunt bereikt. ‘Aanvankelijk was ik helemaal niet van plan om een politieke compositie te schrijven’, schrijft Crumb in een eigen toelichting. ‘Maar op een gegeven moment realiseerde ik me dat het stuk een soort parabel over onze getroebleerde moderne wereld was.’ Ook omschrijft de componist Black Angels als ‘een reis van de ziel’, die hij onderverdeelt

33 in drie stadia: ‘Departure (fall from grace)’, ‘Absence (spiritual annihila- tion)’ en ‘Return (redemption)’.

De drie secties vormen het raamwerk voor dertien indringende miniatu- ren. Duistere muziek, getuige de titels van de miniaturen, zoals ‘Sounds of Bones and Flutes’ en de ‘Devil-music’ die de luisteraar voor zijn kiezen krijgt. Het openingsdeel, ‘Threnody I: Night of the Electric Insects’, komt binnen als een vuistslag met zijn gierende strijkers. In deel vijf, ‘Danse Macabre’, trekken flarden van het Dies Irae uit de gregoriaanse do- denmis voorbij op het sinistere geritsel van een maracas. In de ‘Pavane Lachrymae’ citeert Crumb het beginthema van Schuberts Der Tod und das Mädchen, maar dan uitgelicht in de onaardse klank van dicht bij de krul spelende strijkers.

Black Angels is tevens exemplarisch voor Crumbs uiterst theatrale bena- dering van de muzikale uitvoering. Hij laat zijn musici fluisteren, zingen en symbolische getallen reciteren. Vooral het heilige getal 7 en het onheilsgetal 13 komen telkens weer voorbij: in de overkoepelende vorm, maar ook in de proporties, de ritmische verhoudingen en het melodi- sche materiaal. Tijdens deze uitvoering door het Ragazze Quartet krijgt Crumbs mystieke klankrite een extra laag dankzij filmprojecties van het Zwolse videocollectief 33 1/3.

34 PROGRAMME NOTES ON BLACK ANGELS by Joep Christenhusz

George Crumb’s music is, to say the least, comprehensive. His work rang- es from sophisticated sounds and diverse quotes to an extremely the- atrical approach to performance. Nevertheless, his sound is extremely distinct. His sparse textures and subtle timbres have a mystical, nostalgic undertone, resonating hints of forgotten worlds and lost memories. Three top Dutch ensembles are giving a profile of his oeuvre in this concert.

An Idyll for the Misbegotten The Ives Ensemble and French horn player Christine Chapman get the ball rolling with the second and third parts of the Images series, which Crumb started in 1970 with Black Angels. They are counterpoints, with their meditative, introverted sound palette contrasting with the dark deathly symbolism of Black Angels.

An Idyll for the Misbegotten (Images III) was originally composed for an elec- trically amplified flute and percussion, but a transcription for French horns, written in 1997 and authorised by Crumb, is now being performed. ‘To be heard from afar, over a lake, on a moonlit evening in August’, Crumb noted on the score, in which sultry melodies waft over soft rolling percussion like nocturnal bird song on a warm summer breeze. In the middle of the piece Crumb quotes a fragment from Debussy’s Syrinx, whilst the soloist whispers a few lines from the Chinese poet Su-K’ung Shu to her instrument: ‘The moon goes down. There are shivering birds and withering grasses.’

Dream Sequence Dream Sequence (Images II) (1976) exudes a similar summery languor, as this composition for violin, cello, piano and percussion glides along the boundary between waking and sleeping. With Thai wooden buffa- lo bells, sleigh bells, cymbals and a piano with sheets of paper on the strings so that it functions like a Japanese koto, Crumb weaves a fine web of sound, as elusive as a dream. Fragile sounds can be heard, barely held together a chord from a glass harmonica, which remains off-stage throughout the entire piece. ‘Quasi subliminal’, Crumb wrote on the score. In Dream Sequence time also seems to have been banished from the unconscious. Melodies, motifs and sound gestures are disconnected from linear time and float, moving circularly. This is quite literally the case: Crumb scored Dream Sequence on circular staves.

35 A Journey Beyond Time, Songs of Despair and Hope (American songbook II) Crumb regularly refers to his idea of an ‘inherited acoustic’, a deep rooted sonic imagination determined by the natural soundscape of a person’s youth. The composer grew up in a hilly river valley in West Virginia, an envi- ronment with an ‘echoing, reverberant acoustic’ that, by his own account, still pervades his work. Crumb, whose parents were musicians, was familiar from a young age with a wide range of music - classical music, but also with folk, country and gospel music. Haunting sounds, slowly dying echoes and American folk music are the main elements of American Songbook. In this seven-book song cycle for piano and percussion, Crumb seamlessly blends cowboy songs, native American songs, revival tunes and war songs from the American Civil War with his own soundscapes.

The second book, A Journey Beyond Time, Songs of Despair and Hope (2003) is devoted entirely to Afro-American spirituals, sung about Chris- tian devotion and the hardships of nineteenth-century cotton planta- tions in the southern states. Soprano Claron McFadden and Slagwerk Den Haag are performing a wide selection at this concert. This includes Joshua Fit the Battle ob Jericho, where the destruction of the Biblical city by the oppressed Israelites is the metaphor for the liberation from slavery. Crumb’s arrangement of the melody is equally combative, with thundering war drums and a fiery ram’s horn (which is mentioned in the original Biblical text). The other songs in A Journey Beyond Time have a more introvert idiom. The melodies of spirituals like Swing Low, Sweet Chariot and Steal Away march by on a muddle of resonant percussion colours. Tubular bells suggest a distant church tower, softly pulsating bells a choir of crickets, and a bubbling vibraphone the windswept sounds of a wind gong. It is music as a memory of a bygone era, echoes from the American subconscious.

Black Angels On Friday, 13 March 1970, Crumb put the final touches on a new piece for an electronically enhanced string quartet: Black Angels – Thirteen Images from the Dark Land. He wrote ‘in tempore belli’ on the score, a reference to the Vietnam War which reached its bloody nadir in this period. Crumb said in an interview that it ‘didn’t set out to be a political piece at all. But at a certain point, I realised that the piece was a kind of parable about our troubled modern world.’ The composer also describes Black Angels as ‘a voyage of the soul,’ dividing it into three stages: ‘Departure (fall from grace)’, ‘Absence (spiritual annihilation)’ and ‘Return (redemption)’. The three sections form the framework for thirteen penetrating move- ments. Sombre music, which can be seen from the titles of the move-

36 ments the listener is confronted with, such as ‘Sounds of Bones and Flutes’ and ‘Devil-music’. The opening part, ‘Threnody I: Night of the Electric Insects’, comes in like a punch with its whining strings. In the fifth part, ‘Danse Macabre’, snippets of Dies Irae from the Gregorian requiem pass by as the sinister rustle of a maracas. In Pavane Lachrymae, Crumb quotes the opening theme of Schubert’s Der Tod und Das Mädchen, but highlighted with the unearthly sound of strings played close to their scrolls.

Black Angels is also exemplary of Crumb’s extremely theatrical approach to music performance. He gets his musicians to whisper, sing and recite symbolic numbers. The holy number 7 and the ominous number 13 appear particularly often: in the overarching form, but also in the proportions, the rhythmic relations and the melodic material. In this performance by the Ragazze Quartet, film projections by the Dutch video collective 33 1/3 will add an extra dimension to Crumb’s mystical sound rite.

37 Slagwerk Den Haag (SDH) speelt en OVER co-creëert sinds zijn oprichting in 1977 (slagwerk)muziek in de meest uiteenlo- DE ARTIESTEN pende vormen: van bestaand repertoire tot nieuw werk in nauwe samenwerking Margaret Leng Tan (1945) geldt als een van met componisten en partners uit andere de meest vooraanstaande vertolkers van disciplines. SDH is toonaangevend in de muziek van de Amerikaanse experi- het uitvoeren van bekende en minder mentele traditie. George Crumb noemde bekende slagwerkmuziek en speelde op haar ooit ‘een tovenares op de piano’, zo onder meer het Bang on a Can Festival volledig vertrouwd is ze met de ongebrui- (New York), de Berliner Festspiele, Novem- kelijke klankkleuren en speeltechnieken die ber Music en de Gaudeamus Muziek­week. hij voorschrijft. Ook staat ze bekend als de Op het Holland Festival speelde SDH on- beste bespeler van speelgoedpiano’s ter der andere in de programma’s Slagwerk wereld. Margaret Leng Tan werd geboren Den Haag Ex Machina (2010), But What in Singapore en studeerde in New York, About the Noise (2012) en Beyond the waar zij als eerste vrouw haar doctoraats­ Score (2015). SDH is daarnaast veelvuldig titel behaalde aan de Juilliard School of te horen in Het Concertgebouw en het Music. Haar ambitie om onderzoek te Muziekgebouw aan ’t IJ. In zijn huidige doen naar de dwarsverbanden tussen Azi- samenstelling bestaat SDH uit Fedor atische en Westerse muziek leidde in 1981 Teunisse, Frank Wienk, Joey Marijs, Niels tot een nauwe samenwerking met compo- Meliefste en Pepe Garcia. nist John Cage, die voortduurde tot diens dood in 1992. Tan maakte diverse opnames Het Ives Ensemble speelt moderne van Cage’s werk voor labels als New Albi- kamermuziek in haar puurste vorm. Met on Records en Mode Records. Als pianiste de eigenzinnige Amerikaanse compo- treedt Tan graag buiten de gebaande pa- nist Charles Ives als naamgever zoekt den van de traditionele concertpraktijk. Zij het ensemble steeds naar verrassende verrijkt haar uitvoeringen met theatrale, muziek. Componisten als John Cage, Aldo choreografische en performatieve elemen- Clementi en Louis Andriessen schreven ten en schrikt niet terug voor het gebruik muziek voor het ensemble. Nog altijd van rekwisieten. Zo bespeelde zij in Alvin wordt samengewerkt met toonaange- Luciers Nothing is Real een theepot en ver- vende hedendaagse componisten en wierf zij een grote reputatie als speegoed- kunstenaars, zoals Gerald Barry, Richard pianospeler met haar album The Art of the Rijnvos en Jan van de Putte. Het ensem- Toy Piano (Point Music/Universal Classics). ble speelde onder meer de Charles Ives Tan treedt regelmatig op tijdens interna- Marathon (2014) in het Muziekgebouw tionale festivals en was te horen in grote aan ’t IJ, een John Cage-project in 2012, zalen als Lincoln Center en Carnegie Hall. de Morton Feldman Vierdaagse in 2008 Zij werkte de laatste jaren veel samen met en de eerste integrale Nederlandse uit- John Cage, George Crumb, Somei Satoh, voering van Cornelius Cardews zeven uur Tan Dun, Ge Gan-ru, David Lang and Julia durende The Great Learning in 2006. Bij Wolfe – componisten die net als zijzelf de Composer’s Voice en het Zwitserse label conventies van de piano oprekken. hatHut Records bracht het Ives Ensemble

38 de afgelopen jaren tientallen cd’s uit, rei- Théâtre du Chatelet, het Glyndebourne kend van werk van John Cage en Morton Festival, de Salzburger Festspiele, de Feldman tot Clarence Barlow en Karlheinz Bayerische Staatsoper en De Nationale Stockhausen. Opera. McFadden is geboren in Ame- rika waar zij studeerde aan de Eastman Het Ragazze Quartet speelt klassieke en School of Music in Rochester, New York. moderne strijkkwartetten in innovatieve Zij maakte haar operadebuut tijdens het programma’s, waarin het de samen- Holland Festival van 1985 in een productie werking aangaat met oorspronkelijke van Hasse’s L’Eroe Cinese, was in 1990 voor stemmen in theater en dans. In 2012 het eerst te zien op het Festival d’Aix en tekende het kwartet een contract bij Provence in een spraakmakende productie het label Channel Classics. Hun eerste van Rameau’s Les Indes galantes onder album, ­Vivere (2013), werd door de (inter) William Christie, en heeft sindsdien een natio­nale pers lovend ontvangen. Four- indrukwekkende carrière opgebouwd. Tij- FourThree kwam uit in mei 2016 en kreeg dens het Holland Festival van 2013 werkte de Editor’s Choice Award in Gramophone. zij mee aan de 3D-opera Sunken Garden ­In oktober 2013 won het Ragazze Quartet van Michel van der Aa. In 2016 zong ze op de Kersjes Prijs die jaarlijks wordt uitge- het festival met popartiest Son Lux en het reikt aan een uitzonderlijk talent in de Koninklijk Concertgebouworkest. Nederlandse kamermuziek. Ze werken bovendien veelvuldig samen met jonge Christine Chapman is als hoorniste musici en theatermakers, evenals met verbonden aan het Duitse Ensemble toonaangevende organisaties als Musikfabrik. Twee aspecten fascineren Nederlands Dans Theater en het Kronos haar in het bijzonder aan het vertolken Quartet. Vorig jaar speelde het Ragazze van hedendaags repertoire: de nauwe Quartet tijdens het Holland Festival met samenwerking met componisten en de het Kronos Quartet een wereldpremière voortdurende ontwikkeling van speeltech- van Yannis Kyriakides. Ook werd het op nieken en instrumentarium. Zo ontwik- het festival tijdens een openbare mas- kelde zij met instrumentbouwer Gottfried terclass door David Harrington, prima- Büchel een ‘dubbelhoorn’, een instru- rius van het Kronos Quartet, ingewijd in ment met twee afzonderlijk bespeelbare George Crumbs Black Angels. klankbekers. Als lid van Musikfabrik heeft Chapman samengewerkt met diverse Sopraan Claron McFadden (1961) zingt gerenommeerde componisten, zoals Karl- een breed repertoire, van barok en heinz Stockhausen, Wolfgang Rihm, Peter hedendaagse muziek tot jazz- en cross- Eötvös, Rebecca Saunders en Georg Frie- overprojecten. Zij werkte met vooraan- drich Haas. Ook heeft zij werk uitgevoerd staande dirigenten en met grote orkesten van Harry Partch, Sun Ra, Mouse on Mars en gezelschappen als het Nederlands en La Monte Young. Christine Chapman Philharmonisch Orkest, The King’s Consort, is ambassadeur van de door het Holland het BBC Symphony Orchestra, het Arditti Festival gelanceerde campagne Red de Quartet en het Nash Ensemble. McFad- Hoorn. den is een veelgevraagd operazangeres en werkte mee aan producties van het

39 Since its formation in 1977, Slagwerk Den ABOUT THE Haag has been playing (percussion) music in the most varied forms: from existing ARTISTS repertoire to new work in close colla- boration with composers and partners Margaret Leng Tan (1945) is regarded as from other disciplines. SDH is a leading one of the most prominent interpreters of performer of well and lesser-known per- the music of the American experimental cussion music, and has performed at the tradition. George Crumb famously called Bang on a Can Festival (New York), the her ‘a sorceress of the piano’ because she Berliner Festspiele, the Holland Festival, is so thoroughly familiar with the unusual November Music and the Gaudeamus sound palette and playing techniques Muziekweek. he requires. She is also regarded as the At the Holland Festival Slagwerk Den world’s first toy piano virtuoso. Margaret Haag played in the performances Slag- Leng Tan was born in Singapore and stu- werk Den Haag Ex Machina (2010), But died in New York, where she became the What About the Noise (2012), and Beyond first woman to earn a Doctorate at the the Score (2015). SDH can also often be Juilliard School. Her interest in exploring heard at the Concertgebouw and the the interconnections between Asian and Muziekgebouw aan ’t IJ. In their present Western music led to a close collabora- set-up, Slagwerk Den Haag consists of tion with John Cage starting in 1981 and Fedor Teunisse, Frank Wienk, Joey Marijs, continuing until his death in 1992. Tan has Niels Meliefste and Pepe Garcia. made various recordings of his work for labels such as New Albion Records, Mode The Ives Ensemble plays modern chamber Records and ECM. As a pianist, Tan enjoys music in its purest form. Named after the venturing beyond the realms of traditi- idiosyncratic American composer Charles onal concert practice. She incorporates Ives, the ensemble is always on the look- theatrical, choreographic and perfor- out for surprising music. Composers such mative elements into her performances as John Cage, Aldo Clementi and Louis and is not afraid to use props as in Alvin Andriessen have written music for the Lucier’s Nothing is Real where she plays ensemble. They still work together with a teapot. She has gained a name for leading contemporary composers and herself as a virtuoso of the toy piano and artists such as Gerald Barry, Richard Rijn- other toy instruments, as heard on her vos and Jan van de Putte. The ensemble CD The Art of the Toy Piano (Point Music/ performed a Charles Ives Marathon (2014) Universal Classics). Tan regularly performs in the Muziekgebouw aan ’t IJ, a John at international festivals and has perfor- Cage project in 2012, a Morton Feldman med in large halls such as Lincoln Center Marathon in 2008 and the first integral and Carnegie Hall. Over the years, she Dutch performance of Cornelius Cardew’s has collaborated with John Cage, George seven-hour The Great Learning in 2006. Crumb, Somei Satoh, Tan Dun, Ge Gan-ru, The Ives Ensemble has released dozens of David Lang and Julia Wolfe, composers CDs over the past years with Composer’s who, like her, challenge the conventions Voice and the Swiss label hatHut Records, of the piano. ranging from works by John Cage and

40 Morton Feldman to Clarence Barlow and Staatsoper and the Dutch National Ope- Karlheinz Stockhausen. ra. McFadden is born in America, where she studied at the Eastman School of The Ragazze Quartet plays classical and Music in Rochester, New York. She made modern string quartet music in innovative her operatic debut at the Holland Festival programmes, featuring collaborations in 1985 in a production of Hasse’s L’Eroe with original voices in theatre and dance. Cinese, and performed for the first time In 2012, the quartet signed a contract in 1990 at the Festival d’Aix-en-Provence with the label Channel Classics. Their first in a sensational production of Rameau’s album, Vivere (2013), received rave re- Les Indes galantes conducted by William views in national and international press. Christie. She has since built up an impres- FourFourThree was released in May 2016 sive career. During the Holland Festival and received the Editor’s Choice Award in 2013, she performed in the 3D opera in Gramophone. In October 2013, the ­Sunken Garden by Michel van der Aa. Ragazze Quartet won the Kersjes Prize, Last year at the Holland Festival, she awarded annually for exceptional talent sang with Son Lux and the Royal in Dutch chamber music. They also fre- Concertgebouworchestra.­ quently collaborate with young musicians and theatre producers, as well as leading Christine Chapman is a professional organisations such as Nederlands Dans horn player and a permanent member Theater and the Kronos Quartet, with of the Cologne-based Ensemble Musik- whom they appeared at the 2016 Holland fabrik. Two aspects about interpreting Festival. Last year, the Ragazze Quartet contemporary repertoire interest her in played a world premiere of Yannis Kyria- particular: the close collaboration with kides during the Holland Festival with the composers and the ongoing development Kronos Quartet. In the same period, the of playing techniques and instruments. quartet was also introduced to George Together with instrument maker Gottfried Crumb’s Black Angels at a public master Büchel, she developed a ‘double horn’, class by David Harrington, the founder of an instrument with two bells that can be the Kronos Quartet. played individually. As a member of En- semble Musikfabrik, Chapman has worked Soprano Claron McFadden sings a wide together th various renowned composers, repertoire, from baroque and contempo- such as Karlheinz Stockhausen, Wolfgang rary music to jazz and cross-over projects. Rihm, Peter Eötvös, Rebecca Saunders She’s worked with leading conductors, and Georg Friedrich Haas. She’s also and with large orchestras and ensembles performed works by Harry Partch, Sun such as the Netherlands Philharmonic Ra, Mouse on Mars and La Monte Young. Orchestra, The King’s Consort, the BBC Christine Chapman is an ambassador of Symphony Orchestra, the Arditti Quartet the Save the Horn campaign, launched and the Nash Ensemble. McFadden is by the Holland Festival. a popular opera singer and has partici- pated in productions of the Théâtre du Chatelet, the Glyndebourne Festival, the Salzburger Festspiele, the Bayerische

41 internationaal 3 – 25 juni 2017 podiumkunsten download de amsterdam app van het festival

 

42 VRIENDEN FRIENDS

Het Holland Festival heeft het getroffen The Holland Festival is lucky – with Friends – met Vrienden die zich betrokken voelen who are passionate about art, welcoming bij kunst, die het werk van artiesten van to our world class artists, ambitious to wereldklasse willen volgen en die het help the festival to present, commission festival steunen in de ambitie om nieuw and (co)-produce brilliant new work. werk te blijven presenteren, initiëren of Friends are the heart of the festival and (co)produceren. Vrienden vormen het hart their generous support helps the festival van het festival en hun genereuze steun to create an exciting programme each helpt om elk jaar een toonaangevend year. We are delighted to be able to programma te maken. Het verheugt ons present this performance with support dat we u deze voorstelling mede dankzij from the Friends of the Holland Festival. de Vrienden van het Holland Festival kunnen tonen.

Ruth Mackenzie en Annet Lekkerkerker, Ruth Mackenzie and Annet Lekkerkerker, directie Holland Festival board Holland Festival

 

43 HF Business HOLLAND Beam Systems, De Nederlandsche Bank N.V., DoubleTree by Hilton, G&S Vastgoed, FESTIVAL 2017 ING Groep, Loyens & Loeff, Ngage Media, directie Ten Have Change Management, WPG Ruth Mackenzie, artistiek directeur Uitgevers B.V. Annet Lekkerkerker, zakelijk directeur jubileumsponsors raad van toezicht Ahold Delhaize, Heineken, KLM, KPMG, Martijn Sanders, voorzitter, NS, Pon Gert-Jan van den Bergh Mavis Carrilho mediapartners Ben Noteboom NTR, VPRO Jet de Ranitz Tom de Swaan board of governors De genereuze, meerjarige verbintenis van Het programma van het Holland Festival de Governors is van groot belang voor de kan alleen tot stand komen door subsidies, internationale programmering van het bijdragen van sponsors en fondsen en door Holland Festival en met name voor het de gewaardeerde steun van u, ons publiek. aangaan van internationale coproducties. hoofdbegunstiger G.J. van den Bergh en C. van den Bergh- Fonds 21 Raat, Jéhan van Dijk, Bernard en Ineke Dijkhuize, Jeroen Fleming, P. Gerla, H.J. ten subsidiënten Have en G.C. de Rooij, J. Kat en B. Johnson, Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Ton en Maya Meijer-Bergmans, Françoise Wetenschap, Gemeente Amsterdam van Rappard-Wanninkhof, M. Sanders, A.N. Stoop en S. Hazelhoff, Tom de Swaan, fondsen, sponsors en instellingen Elise Wessels-van Houdt, H. Wolfert en Stichting Ammodo, BankGiro Loterij Fonds, M. Brinkman Rabobank Amsterdam, VSBfonds, Casa, Governors die anoniem wensen te blijven. Prins Bernhard Cultuurfonds, Stichting Dioraphte, Fonds Podiumkunsten, Kempen hartsvrienden & Co, European Cultural Foundation, R.F. van den Bergh, Kommer en Josien Brook Foundation, Westergasfabriek/ Damen, Sabine van Delft-Vroom, Huub A. MeyerBergman, Bruil, Clifford Chance LLP, Doek, J. Fleury, Tex Gunning, V. Halberstadt, BPD Cultuurfonds, Automobielbedrijf Van Wendy van Ierschot, Isaäc en Francien Vloten, Garuda Indonesia, Goethe-Institut, Kalisvaart, Giovanna Kampouri Monnas, Lloyd Hotel, Volkshotel, Wilhelmina E. Luuk H. Karsten, Frans en Willeke Koffrie, Jansen Fonds, Ambassade van Canada, Kristine Kohlstrand, Joost en Marcelle Amerikaanse Ambassade Den Haag, Kuiper, Monique Laenen en Titus Darley, Institut Français des Pays-Bas, Google Arts & Cees Lafeber, Emma Moloney, Sijbolt Culture, Hofsteestichting, Hellingman & Zn. Noorda en Mieke van der Weij, Ben Noteboom, Robert Jan en Mélanie van Ogtrop-Quintus, Jeroen Ouwehand, 44 Marinus Pannevis en Caroline Polak, P.M. Op de Coul, E. Overkamp en Anthony en Melanie Ruys, Rob van Schaik A. Verhoog, P. Price, F. Racké, H. Ramaker, en Wijnanda Rutten, Patty Voorsmit S. van de Ree, Wessel Reinink, L. Remarque- van Toorn, M. Roozen, G. Scheepvaart, beschermers A. Schneider, H. Schnitzler, G. Scholten, Lodewijk Baljon en Ineke Hellingman, Irma E. Schreve-Brinkman, Steven Schuit, Boom en Julius Vermeulen, S. Brada, Frans P. Smit, G. Smits, A. Sonnen, K. Spanjer, en Dorry Cladder-van Haersolte, J. Docter W. Sorgdrager en F. Lekkerkerker, K. Spanjer, en E. van Luijk, L. Dommering-van Rongen, C. Teulings, H. Tjeenk Willink, A. Tjoa, Marry de Gaay Fortman, E. Granpré Y. Tomberg, H. van der Veen, M.T.F. Vencken, Moliere, M. Grotenhuis, S. Haringa, R. Verhoeff, R. Vogelenzang, F. Vollemans, J. Houwert, R. Katwijk, R. Kupers en H. van M.M. de Vos van Steenwijk, A. Wertheim, Eeghen, J. Lauret, A. van der Linden- M. van Wulfften Palthe, M. Yazdanbakhsh, Taverne, F. Mulder, Adriaan en Glenda P. van der Zant, Marian van Zijll Langhout, Nühn-Morris, G. van Oenen, H. Pinkster, Pim M.J. Zomer, P. van Zwieten en N. Aarnin en Antoinette Polak, H. Sauerwein, C.W.M. * extra bijdrage Schunck, I.R. Snelleman en A. Vreugdenhil, K. Tschenett, Wolbert en Barbara Vroom, jonge begunstigers P. Wakkie, A. van Wassenaer, Martine Kai Ament, Helene Bakker, Aram Balian, Willekens, O.L.O. en Tineke de Witt Wijnen- Ilonka van den Bercken, Maarten Biermans, Jansen Schoonhoven Femke Bijlsma, Femke Blokhuis, Jasper Bode, Quirijn Bongaerts, Marcha van der Boon, begunstigers Melanie Bosveld, Maarten van Boven*, B. Amesz, A. van de Beek en S. van Basten Jonne ter Braak, Tessa Cramer, Snezana Batenburg, E. Blankenburg, Ellen Birnie, Djordjevic, Sandra Geisler, Matthijs Geneste, Co Bleeker*, K. Bodon, Wim Boerman, Jan Susan Gloudemans, Marte Guldemond, Bouws, E. Bracht, W.L.J. Bröcker, F. van Pieter Guldemond, Hagar Heijmans, den Broek, G. Bromberger, Rachel van der Brendon Humble, Jort van Jaarsveld, Brug, D. de Bruijn, M. Daamen, J. Dekker, Bram de Jaeger, Daan de Jong, Ytha M.H. Dijkgraaf, M. Doorman, Chr. van Kempkes, Marc Koehler, Bas Köhler, Judith Eeghen*, J. van der Ende, Ch. Engeler*, Lekkerkerker, Gustavo López, Pieter van E.L. Eshuis*, E. de Graaff Van Meeteren, der Meché, Frans Muller, Britt Ootes, Boris F. Grimmelikhuizen, D. Grobbe, Annelies van Overbeeke, Menzo Reinders, Jasper Heidstra en Renze Hasper, J. Hennephof, Roodenburg, Peter Ruys, Guus Schaepman, G. van Heteren, L. van Heteren, B. van Gijs Schunselaar, Monica Sette, Reinout Heugten, S. Hodes, J. Hopman*, J. Houtman, Steenhuizen, Farid Tabarki, David van Traa, E. Hummelen, Yolanda Jansen, P. Jochems, Frank Uffen, Helena Verhagen, Tristen Jan de Kater, J. Keukens, P. Krom, A. Ladan*, Vreugdenhil, Danny de Vries M. Le Poole, M. Leenaers, K. Leering, * extra bijdrage T. Liefaard, A. Ligeon, Hanna van der Linden, T. Lodder, Ken Mackenzie, A. Man, liefhebbers D. van der Meer, E. van der Meer-Blok, Alle 665 Liefhebbers. A. de Meijere, E. Merkx, Jaap Mulders*, H. Nagtegaal, La Nube, Kay Bing Oen*, Vrienden die anoniem wensen te blijven.

45 WORD VRIEND JOIN US

Het Holland Festival heeft uw steun The Holland Festival needs your support. nodig. Als Vriend draagt u bij aan het Join us now as a festival Friend and succes en de bloei van het festival. contribute to the festival’s ongoing success and growth. Liefhebber - vanaf € 55 per jaar U ontvangt dit programmaboek gratis, u Liefhebber - from € 55 annually heeft voorrang bij de kaartverkoop en u You will receive programme books such as krijgt korting op tickets. this one for free, have access to advance ticket sales and get discounts on tickets. Begunstiger - vanaf € 250 per jaar (of € 21 per maand) Begunstiger - from € 250 annually Uw bijdrage komt rechtstreeks ten goede (or € 21 per month) aan de internationale programmering Your contribution goes directly to the van het Holland Festival. Als Begunstiger Holland Festival’s international program- heeft u recht op vrijkaarten en andere ming. As a Begunstiger, you have a aantrekkelijke privileges. right to free tickets and other attractive privileges. Jonge Begunstiger - vanaf € 250 per jaar (of € 21 per maand) Jonge Begunstiger - from € 250 annually Ontvang dezelfde privileges als de (or € 21 per month) Begunstigers én neem deel aan een Receive the same privileges as the Be- speciaal programma waarin je elkaar gunstigers and also take part in a special ontmoet en voorstellingen geselecteerd programme in which you meet each other zijn die je niet mag missen. at selected shows that are too good to miss. Beschermer - vanaf € 1.500 per jaar (of € 125 per maand) Beschermer - from € 1.500 annually Als dank voor uw aanzienlijke bijdrage (or € 125 per month) aan de internatio­nale programmering As thanks for your considerable contribu- van het Holland Festival ontvangt u een tion to the Holland Festival’s international uitnodiging voor de openingsvoorstelling programming, you receive an invitation to en voor exclusieve bijeenkomsten, naast the opening performance and exclusive vrijkaarten en andere privileges. gatherings in addition to free tickets and other privileges. Hartsvriend - vanaf € 5.000 per jaar Als Hartsvriend van het Holland Festival Hartsvriend - from € 5.000 annually nodigen we u uit om dichter bij de makers We invite Holland Festival Hartsvrienden te komen. Met gelijkgestemden en gasten to become more closely acquainted with van het festival verwelkomen we u graag the makers of the Festival and meet like- op speciale gelegenheden en geven u minded people and guests. een blik achter de schermen.

46 Geefwet Donations to the Festival are tax- Sinds 1 januari 2012 is het nog aantrek- deductible kelijker om het Holland Festival te steunen Between 1 January 2012 and 1 January vanwege de Geefwet die tot 1 januari 2018, a special tax law is in effect which 2018 van kracht is. De Geefwet houdt in makes it more advantageous to make dat giften aan culturele ANBI’s met 25% charitable donations. Called the ‘Geef- verhoogd mogen worden tot een maxi- wet’, this law allows you to claim your mum aan schenkingen van € 5.000 per deductions to cultural organizations with jaar. Schenkt u meer dan € 5.000, dan ANBI status with an additional 25% for kunt u het resterende bedrag voor het tax benefits (a total of 125%). The Holland reguliere percentage (100%) aftrekken van Festival has such an ANBI status. The fis- de inkomstenbelasting. cal advantage applies to donations that De voordelen van de Geefwet gelden total a maximum of € 5.000 annually. If voor alle belastingplichtigen (particu- you donate more than € 5.000 to regis- lieren en bedrijven) en zijn van toepas- tered charities, you can deduct the remai- sing op zowel eenmalige als periodieke ning amount for the regular percentage schenkingen. (100%). The advantages of the Geefwet apply to all taxpayers (private parties and Voordeel van een periodieke schenking businesses) and are applicable to both Een eenmalige gift is beperkt aftrekbaar individual and periodical gifts. voor de belasting. Het totaal van de gif- ten op jaarbasis dient hoger te zijn dan 1% Advantages of a periodical gift (drempel), met een minimum van € 60 en Restrictions apply to deductions for indivi- kan tot maximaal 10% (plafond) van het dual gifts. Individual gifts are tax-deduc- inkomen worden afgetrokken. tible when the total amount of gifts given Een periodieke gift is een gift waarbij voor in one year surpasses 1% of your income, een periode van ten minste vijf opeenvol- with a minimum of € 60. The amount gende jaren een gelijke uitkering wordt given above the minimum threshold is gedaan, vastgelegd in een periodieke tax-deductible. The maximum deductible akte. De gift is volledig aftrekbaar zonder amount is 10% of your threshold income. aftrekdrempel of aftrekplafond. There are fiscal benefits for periodical gifts with an annuity construction for five Wilt u ook Vriend van het Holland Festival years and upwards. If you choose to sup- worden? Ga voor meer informatie en een port the Holland Festival for a minimum aanmeldformulier naar hollandfestival.nl of five years, your gift will be fully tax- (Steun HF) of neem vrijblijvend contact op deductible. met Nicole Mooij op 020 – 788 21 14. If you would like to become a Friend of the Holland Festival, go to our website hollandfestival.nl (Support HF) for more information or call Nicole Mooij for an informal talk without obligations: 020 – 788 21 14.

47 COLOFON COLOPHON Holland Festival Piet Heinkade 5 1019 BR Amsterdam tel. +31 (0)20 – 788 21 00 [email protected] www.hollandfestival.nl eindredactie en opmaak editorial and lay-out Holland Festival tekst text Joep Christenhuez, George Crumb, Margaret Leng Tan vertaling translation Margriet Agricola, Brendan Monaghan ontwerp design thonik omslagfoto photo cover © Simon Jay Price toestemming used by permission of C.F. Peters Corporation druk printing Tuijtel, Hardinxveld-Giessendam

© Holland Festival, 2017

Niets uit deze uitgave mag op welke wijze dan ook worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van het Holland Festival. No part of this publication may be reproduced and/or published by any means whatsoever without the prior written permission of the Holland Festival.

48 ROBOTS/NON/ROBOTS ORCHESTER-FINALISTEN Mouse on Mars, Ensemble Studenten Koninklijk Conservatorium, Musikfabrik, André de Ridder Christine Chapman za 10.6 – 20:30 di 20.6 – 20:30 Muziekgebouw aan ’t IJ Muziekgebouw aan ’t IJ

THE MIRABEL SESSIONS ALLES WIEDER GUT Kapok Franui, Florian Boesch, Jonas Dahlberg zo 11.6 – 20:30 wo 21.6 – 20:30 Bimhuis Muziekgebouw aan ’t IJ proms 

RUANG SUARA Ensemble Modern, Senyawa, HOLLAND FESTIVAL Taufik A. Adam, Dewa Ketut Alit, PROMS Stevie Jonathan Sutanto, Gema Sinta Wullur, Kate Moore, Lucas & Arthur Swaratyagita, Gatot Danar Sulistiyanto Jussen, Tom Jenkinson, James McVinnie, za 17.6 – 20:30 The Nile Project Muziekgebouw aan ’t IJ za 24.6 – vanaf 15.00 Het Concertgebouw MARGARET LENG TAN: COWELL, CAGE, BLACK ANGELS WORDT MEDE MOGELIJK CRUMB WORDT MEDE MOGELIJK GEMAAKT DOOR: GEMAAKT DOOR: