| Piotr Stasiewicz

FANTASTYKA I IRONIA. UWAGI O POETYCE CYKLU THE JACKA VANCE’A

The Demon Princes

Cykl pi ęciu powie ści Jacka Vance’a znanych pod wspólnym tytułem The Demon Princes jest jednym z najbardziej oryginalnych utworów dwudziesto- wiecznej fantastyki. Cykl ten dzieli szereg cech wspólnych z innymi tworzony- mi przez ameryka ńskiego pisarza na przestrzeni wielu lat jego kariery, zarówno tymi utrzymanymi w konwencji fantasy (Lyonesse , 1983–1989), jak i balansu- jącymi mi ędzy poetyk ą fantasy i science fiction (Umieraj ąca Ziemia , 1950– 1984). Wspólne dla tych utworów, utrzymanych w odmiennych stylistykach li- terackich i osadzonych w ró żnych fikcyjnych uniwersach, s ą sposoby prowa- dzenia akcji, kreowania głównego bohatera i jego interakcji z innymi postacia- mi bior ącymi udział w fabule, technik narracyjnych, a tak że, co mo że najbar- dziej dla Vance’a charakterystyczne, opatrywania swoich powie ści pseudonau- kowym komentarzem w postaci przypisów, słowników i obszernych cytatów z fikcyjnych dzieł naukowych i literackich, b ędących w równym stopniu co fa- buła elementem świata przedstawionego. Poni ższa charakterystyka The Demon Princes zbudowana zostanie w oparciu o wnioski z analizy wspomnianych cy- klów, które przedstawione zostały w innym miejscu 1.

1 P. Stasiewicz, Mi ędzy światami. Intertekstualno ść i postmodernizm w literaturze fantasy , Białystok 2016, s. 333–344.

68 Piotr Stasiewicz

Na omawiany cykl składa si ę pi ęć powie ści, z których żadna nie została przetłumaczona dotychczas na j ęzyk polski: (1964), The Killing Ma- chine (1964), (1967), (1979) i The Book of Dre- ams (1981). Wszystkie maj ą tego samego protagonist ę, który nazywa si ę Kirth Gersen, i wszystkie tworz ą cało ść fabularn ą. Wydarzenia składaj ące si ę na fabu- łę cyklu koncentrują si ę wokół charakterystycznego dla prozy Vance’a motywu zemsty. 2 W bli żej niewyja śnionych okoliczno ściach rodzina i współplemie ńcy głównego bohatera zostaj ą wymordowani przez tajemniczych złoczy ńców, któ- rzy zawarli mi ędzy sob ą zbrodniczy pakt. Kirth Gersen, jako jedyny ocalony, będzie próbował pom ści ć śmier ć swoich najbli ższych pozbawiaj ąc życia w mniej lub bardziej wysublimowany sposób wszystkich pi ęciu zbrodniarzy, którzy współcze śnie znani s ą jako „demon princes”. Zem ście na ka żdym z nich poświ ęcony jest oddzielny tom – antagonistami w poszczególnych powie ściach są Attel Malagate (jedyny, który nie jest człowiekiem), Kokor Hekkus, Viole Falushe, Lens Larque i Howard Alan Treesong. Pod wzgl ędem fabularnym wszystkie pi ęć powie ści zbudowanych jest według tego samego wzorca: Gersen najpierw usiłuje ustali ć miejsce pobytu legendarnego zbrodniarza (co przeważ- nie organizuje spor ą cz ęść pocz ątkowej partii fabuły), nast ępnie incognito prze- nika w jego otoczenie i ostatecznie doprowadza do jego śmierci, nigdy jednak nie zadaj ąc samodzielnie śmiertelnego ciosu. Literacka konstrukcja The Demon Princes rodzi szereg problemów zarów- no je śli chodzi o kwesti ę przynale żno ści gatunkowej cyklu, jak i jego poetyki. Zagadnienia z nim zwi ązane zostan ą podzielone na poszczególne kategorie: świat przedstawiony, bohater, fabuła, poetyka oraz tekstowy kształt cało ści.

Świat, bohater, narracja

Cykl Vance’a okre ślany jest najcz ęś ciej mianem fantastyki naukowej, jed- nak nale ży stwierdzi ć, że jest zbyt daleko id ące uproszczenie. Pod wzgl ędem kreacji świata przedstawionego zdecydowanie bli żej tym powie ściom, jak i wie- lu innym utworom autora Lyonesse , do space opery . W zasadzie żadne z typo- wych cech fantastyki naukowej nie s ą wykorzystane w tym cyklu do kreacji świata przedstawionego – uniwersum The Demon Princes wydaje si ę nie mie ć

2 J. Rawlings, Vance’s Plots , w: Demon Prince. The Dissonant Worlds of , Bor- go Press/ Wildside Press 1986, s. 66–85.

Fantastyka i ironia.Uwagi o poetyce... 69

nic wspólnego z empirycznym światem czytelnika, balansuj ąc pomi ędzy czysto preteksowym wyobra żeniem przyszło ści, światem alternatywnym i ba śniow ą fantastyk ą. Jedyny element kojarz ący świat cyklu z fantastyk ą naukow ą – mo ż- liwo ść podró ży kosmicznych i istnienie wielu zamieszkałych światów – reali- zowany jest przez Vance’a zgodnie z zało żeniami typowymi dla „opery ko- smicznej”. Wydarzenia umieszczone s ą w rzeczywisto ści, której poszczególne elementy ró żne s ą od świata przedstawionego potencjalnego czytelnika, ale spo- sób ich istnienia – na przykład mo żliwo ść nieograniczonego przemierzania ko- smicznych przestrzeni lub terramorfizm obcych planet – traktowany jest jako oczywisty i niewymagaj ący naukowego lub pseudonaukowego wyja śnienia ty- powego dla narracji science fiction . Wiele z elementów świata, szczególnie nadnaturalne umiej ętno ści antagonistów Gersena, zmierza do wywołania wra- żenia inno ści oraz fantastyczno ści historii i równie ż nie znajduje w powie ściach racjonalnego wyja śnienia. Świat The Demon Princes , b ędący lu źną federacj ą cywilizowanych planet nosz ącą nazw ę Oikumene, jest jednak do ść skompliko- wany i jego organizacja, zamieszkuj ące go humanoidalne lub niehumanoidalne ludy, struktura polityczna i handlowa s ą na ró żne sposoby i w ró żnych etapach narracji stopniowo prezentowane czytelnikowi. W sposób typowy jednak dla strategii literackiej Vance’a mieszaj ą si ę tu elementy w oczywisty sposób fanta- styczne (odległe planety, ich fauna i flora) z elementami dobrze czytelnikowi znanymi (handel, mi ędzygwiezdna policja) lub b ędącymi wariacj ą na temat rze- czywisto ści (alternatywne organizacje społecze ństw). Żaden z tych elementów nie jest jednak znacz ący z punktu widzenia czytelnika, to znaczy w typowy dla SF sposób nie domagaj ą si ę one zinterpretowania w kontek ście współczesno ści lub projektowanego rozwoju empirycznego świata, co jest podstawowym celem fantastyki naukowej. Pozorno ść zwi ązku świata przedstawionego The Demon Princes z poetyk ą typowej science fiction pogł ębia obraz Ziemi, która pojawia si ę w powie ści The Palace of Love . Ta cz ęść cyklu manifestacyjnie umieszczo- na zostaje w fikcyjnym holenderskim mie ście Rolingshaven, podkre ślaj ąc ima- ginacyjny charakter cało ści, co uwypuklone zostaje poprzez całkowity brak ja- kichkolwiek informacji pozwalaj ących na usytuowanie w realnym czasie histo- rii opowiadanej w The Demon Princes . Typowa dla Vance’a i jednocze śnie nietypowa dla fantastyki naukowej jest równie ż kreacja głównego bohatera i jego usytuowanie wzgl ędem zarówno po- wie ściowych wydarze ń, jak i narracji. Kirth Gersen jest motorem nap ędowym wydarze ń – historia jego osobistej zemsty jest de facto to żsama z fabuł ą wszystkich pi ęciu powie ści. Gersen jest te ż konsekwentnie bohaterem prowa-

70 Piotr Stasiewicz

dz ącym – wszystkie wydarzenia w cyklu opowiadane s ą z jego perspektywy i we wszystkich scenach utrzymana jest personalna narracja prowadzona z punktu widzenia głównego bohatera. Teoretycznie wi ęc czytelnik wie, dzi ęki narracji, o świecie i o wydarzeniach dokładnie tyle, co protagonista. Strategia taka znamienna jest dla fantastyki naukowej lat 50. i 60., szczególnie tej o za- barwieniu zdecydowanie epistemologicznym, w której nie charakter samego świata, ale zapis indywidualnego poznania tego świata staje si ę głównym przedmiotem zainteresowania. Zjawisko to typowe dla powie ści Stanisława Lema ( Eden, Solaris , Powrót z gwiazd ) i Philipa K. Dicka ( Ubik , Czy androidy marz ą o elektrycznych owcach? , Człowiek z Wysokiego Zamku ) jest elementem łącz ącym fantastyk ę naukow ą z realistyczn ą powie ści ą modernistyczn ą XX wieku. Ta strategia narracyjna u Vance’a nie słu ży jednak tym samym celom, jakim słu żyła w „modernizuj ącej” science fiction . The Demon Princes zdecy- dowanie bli żej jest do powie ści detektywistycznej, która jest zreszt ą postrzega- na przez badaczy jako odmiana powie ści modernistycznej 3. Świat i jego fanta- styczne (z punktu widzenia czytelnika) elementy nie s ą przedmiotem zaintere- sowania głównego bohatera, który albo traktuje je jako znan ą sobie oczywi- sto ść , albo postrzega jako istotne dla prowadzonego przez siebie śledztwa i po- stanawia wykorzysta ć dla swoich celów. W narracyjnej perspektywie retorycz- nej, z punktu widzenia czytelnika, działaj ący bohater umieszczony zostaje w fantastycznym, ale oczywistym dla niego, uniwersum, co pozornie czyni cykl The Demon Princes typowym utworem fantastyki – by posłu żyć si ę terminem wprowadzonym przez Farah Mendlesohn – imersyjnej 4. Pozornie – bo byłoby tak, gdyby narracja była jedynym no śnikiem informacji o wydarzeniach i świe- cie przedstawionym; tak jednak, w sposób typowy dla wielu utworów Jacka Vance’a, nie jest. Równie problematyczny co narracja i zakres wiedzy potencjalnego czytel- nika o świecie przedstawionym jest sam charakter fabuły, a raczej jej znaczenie i mo żliwo ści interpretacyjne. Historia zemsty Gersena na tajemniczej pi ątce demonicznych zbrodniarzy wydaje si ę bowiem nie mie ć żadnej interpretacji. Dzieje si ę tak z dwóch oczywistych powodów: poprzez umowno ść i dosłown ą „fantastyczno ść ” opisane w powie ściach wydarzenia nie maj ą żadnych zwi ąz- ków z empiryczn ą rzeczywisto ści ą czytelnika, a wi ęc nie mog ą by ć źródłem ty- powych dla „intelektualnej” fantastyki naukowej futurologicznych lub filozo-

3 B. McHale, Powie ść postmodernistyczna , przeł. Maciej Płaza, Kraków 2012. 4 F. Mendlesohn, Rhetorics of Fantasy , Middletown, Connecticut: Wesleyan University Press 2008.

Fantastyka i ironia.Uwagi o poetyce... 71

ficznych refleksji. Vance unika te ż alegorii i tym samym uniemo żliwia symbo- liczn ą interpretacj ę fantastycznej fabuły. Oczywi ście mo żna stwierdzi ć, że The Demon Princes to po prostu literatura popularna i jako taka, z natury rzeczy, in- terpretacji nie wymaga, jednak w przypadku tego i innych utworów Vance’a by- łoby to zbyt daleko id ącym uproszczeniem. Kwesti ą bowiem kluczow ą dla po- etyki tego cyklu jest jego kształt tekstowy, który, jak zobaczymy, rodzi szereg problemów i sprawia, że powie ści składaj ące si ę na The Demon Princes w istotny sposób ró żni ą si ę – mimo podobie ństw sugerowanych przez obraz świata przedstawionego – od typowej space opery czy/i literatury popularnej.

Kto opowiada świat?

Cech ą typow ą dla tych i innych powie ści Jacka Vance’a jest opatrzenie tekstu głównego spor ą ilo ści ą przypisów, a tak że rozpoczynaj ących ka żdy roz- dział cytatów z fikcyjnych tekstów 5. Przypisy stosował Vance w niemal wszystkich swoich utworach i w ka żdym przypadku ich u życie jest co najmniej zastanawiaj ące. Przypisy w The Demon Princes są do ść rzadkie: ka żda z pi ęciu powie ści cyklu ma ich najwy żej kilka, z wyj ątkiem powie ści The Face , która ma ich zdecydowanie wi ęcej. Najcz ęś ciej pojawiaj ą si ę one w typowej dla przypisów funkcji, której zadaniem jest dostarczenie dodatkowych informacji. Z punktu widzenia „ontologii” tekstu kwesti ą kluczow ą jest oczywi ście odpo- wied ź na pytanie, kto jest autorem przypisów. W praktyce współczesnej w wi ększo ści wypadków kto inny bowiem jest autorem przypisów, a kto inny autorem narracji, przypisy maj ą wi ęc charakter naukowego obja śnienia, którego wprowadzenie konieczne mo że by ć z ró żnych wzgl ędów (bariery j ęzykowej, utraconego kontekstu kulturowego i historycznego, łączno ści z innymi teksta- mi). Paradoksalnie jednak s ą od tej reguły wyj ątki – szczególnie w epoce, która przypisy upowszechniła, czyli w XVIII wieku. W o świeceniu zdarzało si ę bo- wiem opatrywanie przypisami własnego tekstu, nawet poetyckiego – zabieg taki w funkcji czysto „o świeceniowej”, a wi ęc poznawczej, stosował na przykład Adam Naruszewicz. 6 W tej samej epoce mo żna równie ż zaobserwowa ć przy- kłady ironicznego u życia przypisów – post ępuje tak na przykład Voltaire w Traktacie o tolerancji , z jednej strony parodiuj ąc strategi ę naukowego dys-

5 Por. P. Stasiewicz, Mi ędzy światami… , s. 320-324. 6 Zob. A. Naruszewicz, Liryki wybrane , Warszawa 1964, s. 97-102.

72 Piotr Stasiewicz

kursu, z drugiej natomiast prowadz ąc subteln ą gr ę z oficjaln ą „uniwersyteck ą” (czyli de facto ko ścieln ą) wiedz ą poprzez powoływanie si ę na odpowiednie fragmenty Pisma Świ ętego 7. Przypisy w The Demon Princes pojawiaj ą si ę przede wszystkim w funkcji informacyjnej, co samo w sobie dziwne nie jest, rodzi jednak naturalne pytanie, kto jest ich autorem. Ponadto „informacyjno ść ” tych że przypisów jest równie ż dyskusyjna. Czasem wygl ądaj ą one „normalnie”: gdy w powie ści The Star King w dialogu bohaterów u żyty zostaje skrót SVU, opatrzone to zostaje wyja śniaj ącym przypisem:

SVU: Standard Value Unit of the Oikumene. 8

W innym miejscu w powie ści pojawiaj ące si ę w dialogu sformułowanie „centripetal”, znacz ące w j ęzyku angielskim „do środkowy”, opatrzone zostaje przez nieznanego komentatora nast ępuj ącą uwag ą w przypisie:

Centripetal: tending toward centralization or codification; by extension, tending to a kind of fussy officiousness: Institute jargon. 9

Co zastanawiaj ące, najwa żniejsze wydarzenie z przeszło ści głównego bo- hatera, które motywuje go do działania, nie zostaje w powie ści dokładnie opo- wiedziane – jego istnienie jest faktem oczywistym i znanym wszystkim miesz- ka ńcom powie ściowego świata, ale jego przyczyny i dokładny przebieg nie są nigdy przedstawione potencjalnemu czytelnikowi w narracji. Tym dziwniejszy jest przypis, który pojawia si ę nieoczekiwanie w ostatniej powie ści cyklu, The Book of Dreams :

At Mount Pleasant, an agricultural settlement of the world Providence, a consortium of five master criminals – the so-called Demon Princes – had dropped out of the sky to enslave the entire population, killing those who resisted. Kirth Gersen and his grandfather escaped, and thereafter in Gersen’s life there had been room for little but preparation for retaliation and revenge. 10

7 Wolter , Traktat o tolerancji napisany z powodu śmierci Jana Calasa , przeł. Zdzisław Rył- ko i Adolf Sowi ński, Warszawa 1988. 8 J. Vance, The Demon Princes. Volume 1: The Star King. . The Palace of Love , New York 1997, s. 45. 9 Tam że, s. 181. 10 J. Vance, The Demon Princes. Volume 2: The Face. The Book of Dreams , New York 1997, s. 213.

Fantastyka i ironia.Uwagi o poetyce... 73

Pod wzgl ędem „ontologii” tekstu dwie kwestie wydaj ą si ę tu szczególnie zastanawiaj ące: kto jest autorem przypisów i jaki jest jego stosunek do czasu snucia narracji. Wi ększo ść przypisów zdaje si ę sugerowa ć, że, zgodnie z prak- tyk ą, do jakiej przyzwyczajony jest dwudziestowieczny czytelnik, wyst ępuj ące w The Demon Princes przypisy s ą efektem jakiego ś naukowego opracowania powie ściowej narracji, a ich domniemany autor stara si ę wcieli ć w rol ę poten- cjalnego czytelnika wyja śniaj ąc ewentualne niejasno ści. Sprawa ta jednak jest niejednoznaczna i zabieg ten wydaje si ę celowy. Równie dyskusyjna jest kwe- stia czasu powstania przypisów, cho ć z wielu fragmentów wynika, że przypisy do The Demon Princes powstały wiele lat po opisywanych wydarzeniach, jako że cz ęsto „wyja śniaj ą” one czytelnikowi znaczenie aktualnie niezrozumiałych wyrazów. W przypisie do The Book of Dreams pojawia si ę na przykład infor- macja, że „słowo vardespant nie ma współczesnego odpowiednika” 11 . Współ- czesnego wobec czego? Na pewno powie ściowych wydarze ń, ale czy równie ż narracji? Dwa dodatkowe fakty komplikuj ą tekstowy charakter cyklu Vance’a. Po pierwsze przypisy w tych powie ściach maj ą charakter subiektywny, gdy ż ich autor wyra ża niejednokrotnie swoje osobiste mniemania. Po drugie cz ęsto maj ą form ę metatekstowych odniesie ń wyra źnie sugeruj ąc, że dla autora przypisów komentowana narracja istnieje w formie ksi ąż kowej, a wi ęc prawie na pewno nie jest on to żsamy z autorem narracji. Przykładem wspomnianego subiektywi- zmu jest na przykład przypis w 16 rozdziale The Book of Dreams świadcz ący, że filologiczna „krytyka tekstu” sko ńczyła si ę w tym wypadku cz ęś ciow ą po- ra żką:

The meaning of this word, like others in The Book of Dreams , can only be conjectured. (Must: urgency ? With verst : in Old Russia, a league? Farfetched, but who knows?) 12

Nazwa pojawiaj ąca si ę w cytowanym fragmencie odnosi si ę nie do powie- ści Vance’a o tym samym tytule, ale do ksi ąż ki Alana Treesonga, której poszu- kiwanie jest jednym centralnych elementów fabuły powie ści. Sugeruje to, do- datkowo komplikuj ąc ontologiczne niejasno ści cyklu, że autor przypisów ma swobodny dost ęp do niezwykle trudnej do odnalezienia pozycji, która jest osi ą powie ściowej intrygi. Metatekstualno ść uwag zamieszczonych w przypisach

11 Tam że, s. 315. 12 Tam że, s. 365.

74 Piotr Stasiewicz

sugeruje te ż, że powie ści Vance’a istniej ą dla anonimowego autora przypisów fizycznie i bez problemu mo że on odesła ć czytelnika do innych tomów w celu wyja śnienia ewentualnych niejasno ści. Na pocz ątku powie ści The Face , w chwili gdy narrator wspomina o tym, jak Gersen stał si ę wła ścicielem „wiel- kiej fortuny”, lakoniczny przypis („Cf. The Killing Machine ”) 13 odsyła czytelni- ka do drugiej powie ści cyklu. Z wielu innych przypisów wynika, że ich autor nie tylko bez problemu porusza si ę w dziele Jacka Vance’a, ale tak że znana jest mu doskonale literatura „z epoki”, w której rozgrywaj ą si ę wydarzenia, i jedno- cze śnie, co dla rozumienia zło żonego tekstowego charakteru cyklu niezwykle istotne, tekstów po świ ęconych powie ściowemu światu i konkretnie wydarze- niom opisanym w The Demon Princes . Przykładem pierwszego zabiegu jest komentarz dotycz ący wypowiedzi Gersena z pocz ątku The Book of Dreams :

Gersen here referred to the book The Criminal Mentality , by Michael Diaz. 14

Druga kwestia zwi ązana jest z istnieniem wspomnianych i cytowanych ob- ficie w The Demon Princes fikcyjnych ksi ąż ek i wymaga osobnego omówienia.

Fikcyjne ksi ąż ki o fikcyjnym świecie

Pi ęć powie ści składaj ących si ę na cykl The Demon Princes liczy sobie w sumie 73 rozdziały (11+12+14+16+20) i ka żdy z nich, z wyj ątkiem ko ńco- wego rozdziału ostatniej powie ści, poprzedzony jest przynajmniej jednym cyta- tem z fikcyjnej ksi ąż ki, artykułu prasowego lub innego dokumentu. Daje to w sumie ponad sto cytatów z fikcyjnych tekstów, których rozmiary wahaj ą si ę od krótkiego kilkuzdaniowego akapitu do obszernych fragmentów obejmuj ą- cych dwie, trzy lub cztery strony tekstu (w zale żno ści od ilo ści słów na stronie w konkretnym wydaniu ksi ąż kowym). Przede wszystkim postawi ć nale ży pyta- nie o celowo ść takiego zabiegu, praktyka taka bowiem jest rzadka w przypadku powie ści science fiction , do ść cz ęsta natomiast w przypadku powie ści fantasy . Kwesti ą ró żni ącą w tym wypadku SF i fantasy jest zwi ązek świata przedstawio- nego ze światem potencjalnego czytelnika. W przypadku fantastyki naukowej opowiadanej z perspektywy przybysza z „naszego” świata zabieg taki, ze

13 Tam że, s. 11. 14 Tam że, s. 212.

Fantastyka i ironia.Uwagi o poetyce... 75

wzgl ędów logicznych, nie jest w zasadzie stosowany. Powie ściowa narracja przedstawia bowiem z reguły zapis kontaktu z obc ą cywilizacj ą/światem/rze- czywisto ści ą. Z kolei w powie ściach zaliczanych do science fiction , ale prezen- tuj ących rzeczywisto ść „hermetyczn ą”, w której nie dochodzi do żadnego kon- taktu mi ędzy światem (lub alternatywnym/futurystycznym wyobrażeniem tego świata) a rzeczywisto ści ą fantastyczn ą, strategia opatrywania narracji cytatami z fikcyjnych dzieł z tego świata jest stosowana, czego najbardziej klasycznym przykładem jest Diuna Franka Herberta. W fantasy z kolei opatrywanie tekstu narracyjnego tekstami „ze świata” jest do ść powszechn ą praktyk ą i ma równie ż swoje logiczne uzasadnienie. Jako że uniwersa fantasy powoływane są do życia niejako od zera (pomijaj ąc kwestie zwi ązane z rozwi ązaniami światotwórczymi wymuszonymi przez presj ę konwencji gatunkowej), fikcyjne cytaty s ą jednym ze sposobów przekazania potencjalnemu czytelnikowi niezb ędnych informacji wyja śniających sposób funkcjonowania fantastycznego świata przedstawionego. Powy ższe rozró żnienie jest oczywi ście daleko id ącym, ale funkcjonalnym, uproszczeniem, praktyka potwierdza jednak, że fikcyjne cytaty w powie ści od- wołuj ącej si ę do strategii science fiction nale żą do rzadko ści. Jak ą wi ęc rol ę pełni ą one w omawianym cyklu Jacka Vance’a? Wyst ępuj ące w The Demon Princes fikcyjne cytaty mo żna podzieli ć ze wzgl ędu na ich charakter (utwory literackie, ksi ąż ki naukowe, fragmenty pra- sowych artykułów, zapisy transmisji telewizyjnych i radiowych, aforyzmy i te- mu podobne) oraz ich zwi ązek z nast ępuj ącym po nich rozdziałem powie ści. Zwi ązek ten mo że oscylowa ć od skrajnej oczywisto ści, przez co najmniej za- gadkowy, po całkowicie nieuchwytny. Do pierwszego rodzaju nale żą wszelkie encyklopedyczne informacje zaczerpni ęte z fikcyjnych tekstów o charakterze naukowym, które dotycz ą okoliczno ści historycznych lub szczegółów geogra- ficznych maj ących bezpo średni zwi ązek z wydarzeniami opisywanymi w narra- cji nast ępuj ącego po nich rozdziału. Drugi rodzaj stanowi ą cytaty z dzieł lite- rackich i filozoficznych, których znaczenie staje si ę jasne dopiero po lekturze rozdziału, co zazwyczaj wymaga ponownej lektury poprzedzaj ącego go frag- mentu. Obecno ść za ś niektórych jest w zasadzie całkowicie niewytłumaczalna – skrajny przykład takiego zabiegu stanowi ogromny cytat z fikcyjnego dzieła li- terackiego The Avatar’s Apprentice obejmuj ący ponad cztery strony tekstu umieszczony przed 15 rozdziałem powie ści The Book of Dreams . Rozdział mo- że by ć poprzedzony jednym cytatem lub dowoln ą kombinacj ą opisanych powy- żej odmian fikcyjnych cytatów, czego najlepszym przykładem jest ju ż pierwszy rozdział całego cyklu otwieraj ący powie ść The Star King . Umieszczone przed

76 Piotr Stasiewicz

nim znajduj ą si ę trzy cytaty: filozoficzna uwaga niejakiego Baldera Bashina do- tycz ąca natury zbrodni w ró żnych kulturach, „popularny aforyzm” na temat sposobu działania prawa oraz wywiad ze Smade’m z Planety Smade’a (na któ- rej rozgrywa si ę pierwszy rozdział powie ści) zamieszczony w czasopi śmie Co- smopolis . Ka żdy z nich w inny sposób odnosi si ę do tre ści nast ępuj ącego roz- działu, przy czym nale ży zauwa żyć, że wywiad stanowi przykład, sk ądin ąd iro- niczny, typowego dla niektórych odmian fantastyki rzekomego dokumentu z fikcyjnego „ świata”, dostarczaj ącego czytelnikowi wprowadzaj ących infor- macji ułatwiaj ących orientacj ę w meandrach powie ściowego uniwersum. Pewne „dokumenty” cytowane s ą w The Demon Princes tylko raz, inne kilkukrotne, trzy za ś powracaj ą z du żą regularno ści ą i tworz ą swoisty kontra- punkt wobec głównej narracji. Ka żdy z nich wykazuje inn ą relacj ę do tekstu głównego i fabuły powie ści. Najbardziej zagadkowy jest tekst The Avatar’s Apprentice zamieszczony w dokumencie Scroll from the Ninth Dimention. Kul- turowa praktyka zestawiania dwóch tekstów narracyjnych, z których fragmenty jednego słu żą jako epigramy opatruj ącego dłu ższe fragmenty teksty głównego zazwyczaj oznacza, że mi ędzy nimi zachodzi ró żnego rodzaju paralela – tema- tyczna, motywiczna lub interpretacyjna. Czy tak jest w przypadku powie ści Vance’a? Sprawa wydaje si ę trudna do rozstrzygni ęcia, oznaczałoby to bowiem, że The Avatar’s Apprentice dostarcza mniej lub bardziej alegorycznej interpre- tacji fabuły The Demon Princes , która z kolei nie wydaje si ę potrzebowa ć ani tego rodzaju kontekstów, ani w ogóle jakichkolwiek zabiegów interpretacyj- nych. Bior ąc pod uwag ę zarówno ironiczne zabiegi Vance’a zwi ązane z u świ ę- conymi w kulturze formami wypowiedzi artystycznej znane z innych jego tek- stów oraz inne cytaty pojawiaj ące si ę w cyklu, mo żna ten zabieg uzna ć za ko- lejny z licznych żartów autora lubi ącego bawi ć si ę ró żnego rodzaju konwen- cjami literackimi. Równie zastanawiaj ący jest status innego obszernie cytowanego w cyklu tekstu, monografii The Demon Princes autorstwa Carila Carphena wydanego przez wydawnictwo Elucidarian Press w New Wexford na planecie Vega. Ksi ąż ka ta jest monografi ą po świ ęcon ą tytułowym zbrodniarzom i zgodnie z konwencj ą jej odpowiednie fragmenty pojawiaj ą si ę przed kolejnymi rozdzia- łami powie ści dostarczaj ąc czytelnikowi ró żnego rodzaju informacji na temat życia, zwyczajów i miejsc pobytu powie ściowych antagonistów. Sprawa ta jest jednak problematyczna z kilku powodów. Pami ęta ć nale ży przede wszystkim, że fabuła cyklu Vance’a oparta jest na schemacie detektywistycznym: główny bohater w ka żdej z pi ęciu powie ści zaczyna zawsze od żmudnego zbierania in-

Fantastyka i ironia.Uwagi o poetyce... 77

formacji dotycz ących tytułowych zbrodniarzy, a przede wszystkim ich praw- dziwej to żsamo ści i miejsca pobytu. Zaskakuj ące w tym kontek ście wydaje si ę wi ęc istnienie naukowej monografii, w której wszystkie te informacje s ą wy- czerpuj ąco przedstawione. Rodzi to ponownie naturalne pytanie o „ontologicz- ny” status The Demon Princes jako rozumianego cało ściowo tekstu a tak że wy- nikaj ące z niego pytanie o to, kto jest jego kompilatorem. Cykl Vance’a rozpada si ę bowiem na trzy ró żne teksty: narracj ę, przypisy i opatruj ące rozdziały epi- gramy prowokuj ąc do oczywistych pyta ń, czy ta sama osoba odpowiedzialna jest za ich powstanie. Praktyka kulturowa sugeruje, że przypisy mog ą pochodzi ć od autora jakiego ś krytycznego opracowania powstałej wcze śniej narracji. Spraw ę komplikuj ą jednak dwa fakty. Po pierwsze autor przypisów pochodzi z tego samego „kr ęgu kulturowego”, co protagonista i jest w stanie dostarcza ć w przypisach niezb ędnych dla zrozumienia tła powie ściowych wydarze ń infor- macji. Po drugie, ma on fizyczny dost ęp do tekstów, do których dost ęp równie ż Gersen (przede wszystkim do The Book of Dreams i popularnych przewodni- ków po planetach, z których korzysta w trakcie swych podró ży bohater). Rodzi to naturalne pytanie o stosunek czasowy monografii The Demon Princes do nar- racji, której bohaterem jest Kirth Gersen, równie ż zatytułowanej The Demon Princes . Czy istnieje ona synchronicznie wobec powie ściowych wydarze ń, czy została napisana pó źniej, czy te ż – co byłoby najbardziej zastanawiaj ące – ist- niała ona wcze śniej, ale główny bohater nic o niej nie wie? Kompozycja cyklu Vance’a w zasadzie uniemo żliwia jednoznaczn ą odpowied ź na te pytania, cho ć logika wskazuje, że ewentualno ść druga wydaje si ę najmniej prawdopodobna – cytowane fragmenty monografii The Demon Princes w żadnym miejscu nie wspominaj ą o śmierci tytułowych bohaterów ani o udziale w niej głównego bo- hatera powie ści. Jak si ę wydaje, kwestia zale żno ści mi ędzy tymi tekstami jest – w typowy dla Vance’a sposób – nierozstrzygalna i jest kolejnym w jego prozie przykładem na swobodn ą gr ę z ró żnymi konwencjami światotwórczymi. Trzecim obszernie cytowanym w powie ści fikcyjnym tekstem jest dzieło filozoficzne zatytułowane Life autorstwa „słynnego filozofa” Barona Bodisseya używaj ącego równie ż pseudonimu Unspiek. Baron Bodissey pojawia si ę w twórczo ści Vance’a równie ż poza cyklem The Demon Princes – cytaty z jego wiekopomnego dzieła umieszczone s ą tak że w powie ściach Ecce and Old Earth (1991), (1992) i (1996). W odró żnieniu od „szalonego po- ety” Navartha, który jako bohater wyst ępuje w powie ści The Palace of Love i w którym to utworze pojawiaj ą si ę fragmenty z jego twórczo ści, Baron Bodis- sey funkcjonuje w świecie Vance’a tylko i wył ącznie poprzez cytaty z jego opus

78 Piotr Stasiewicz

magnum , które ma by ć rzekomo summ ą ludzkiej my śli i swoist ą encyklopedi ą filozofii. Podobnie jak w przypadku innych fikcyjnych tekstów cytowanych w ramach The Demon Princes znaczenie konkretnych fragmentów Life oraz ich stosunek do nast ępuj ących po nich rozdziałach powie ści wydaj ą si ę co najmniej zastanawiaj ące. Dzieło to pisane jest podniosłym, napuszonym stylem i pozo- staje, zgodnie ze swym tytułem, na najwy ższym stopniu ogólno ści w zasadzie nie wykazuj ąc żadnych odniesie ń do powie ściowych wydarze ń poza ogólnej na- tury rozwa żaniami dotycz ącymi natury ludzkiej, które bez problemu mo żna by dopasowa ć do zupełnie innej historii. W odróżnieniu od innych cytowanych w charakterze epigrafów utworów, bohaterowie powie ści zdaj ą si ę nic o tym dziele nie wiedzie ć a nazwisko „słynnego filozofa” nigdy nie zostaje przywoła- ne w narracji. Spraw ę dodatkowo komplikuje fakt, że niektóre z przemy śle ń Ba- rona Bodisseya maj ą charakter ewidentnie parodystyczny, inne za ś s ą całkowi- cie sensowne i mog ą by ć form ą swoistego głosu porte parole Jacka Vance’a wpisanego w powie ściow ą tkank ę. Istnienie tych fikcyjnych cytatów i ich odniesienie do powie ściowych wy- darze ń wydaje si ę problematyczne tak że dzi ęki kolejnemu zaskakuj ącemu za- biegowi tekstowemu – obszerne cytaty z Life Barona Bodisseya w kilku miej- scach opatrzone s ą fragmentami z recenzji zamieszczonych w fikcyjnych cza- sopismach naukowych i popularnych. Cytaty takie przynosz ą powie ści The Kil- ling Machine oraz The Face i wszystkie z nich s ą bez wyj ątku negatywne a cz ę- sto obra źliwe dla dokona ń i poziomu intelektualnego dzieła Barona Bodisseya.

Six volumes of rhodomontade and pifle. … Academia , London, Earth

Egregious, ranting, boorish, unacceptable – … The Rigellian , Avente, Alphanor

Sneers jealously at the careers of better men… Impossible not to feel honest anger. …. Galactic Quarterly , Baltimore, Earth 15

What an unutterable ass is this fellow Unspiek! I am reduced to making furious scratches and crotches with my pen! Lionel Wistofer, in The Monstrator 16

15 J. Vance, The Demon Princess. Volume 1, s. 252. 16 J. Vance, The Demon Princess. Volume 2, s. 173.

Fantastyka i ironia.Uwagi o poetyce... 79

By cał ą spraw ę dodatkowo skomplikowa ć, zauwa żyć nale ży, że anonimo- wy autor przypisów najwyra źniej darzy Barona Bodisseya szacunkiem, w jed- nym bowiem z obszerniejszych przypisów zamieszczonym w powie ści The Face przywołuje go jako jeden z intelektualnych autorytetów powie ściowego uniwersum:

The full scope of comparative criminology is morbidly fascinating, and is dis- cussed not only in Book VII of Baron Bodissey’s monumental exegesis of the human condition, but also in more specialized works, such as Karen Miller’s Inter- planetary Crime: Causes and Consequences , or Theodore Pedersen’s Peccant Souls .17

Fakt ten powoduje ostateczne spi ętrzenie tekstowych paradoksów charak- terystycznych dla The Demon Princes i rodzi szereg nowych pyta ń. Je żeli cytaty z Life maj ą by ć form ą intelektualnego komentarza do powie ściowych wydarze ń, dlaczego spotykaj ą si ę powszechnie z tak negatywnymi opiniami? Czy ta sama osoba jest autorem przypisów i dokonała wyboru epigramów? Je żeli tak, dla- czego zestawiła je z deprecjonuj ącymi fragmentami recenzji? Je śli nie, kto jest ostatecznie autorem tekstowego kształtu The Demon Princes ? Na żadne z tych pyta ń nie mo żna da ć jednoznacznej odpowiedzi i, jak si ę wydaje, jest to efek- tem celowego zabiegu Vance’a zmierzaj ącego do kumulowania wzajemnych tekstowych odbi ć, które nie s ą w stanie doprowadzi ć do jednoznacznej konklu- zji interpretacyjnej.

Stwarzanie światów, stwarzanie tekstów

Cykl The Demon Princes Jacka Vance’a jest jednym z najoryginalniej- szych utworów światowej fantastyki, ale te ż jednym z najbardziej zagadko- wych. Pod wieloma wzgl ędami podwa ża on bowiem typowe strategie tworzenia narracji fantastycznych i jednocze śnie stawia potencjalnego czytelnika przed szeregiem w ątpliwo ści, które s ą nierozstrzygalne w procesie typowej interpreta- cji tekstu literackiego. Problemy zaczynaj ą si ę ju ż w kwestii narzucaj ącej si ę czytelnikowi z najwi ększą oczywisto ści ą – przynale żno ści gatunkowej cyklu. Powie ści z tego cyklu, jak i wiele innych autorstwa Jacka Vance’a, najcz ęś ciej

17 Tam że, s. 98.

80 Piotr Stasiewicz

okre ślane s ą jako science fiction , ale bli ższa lektura udowadnia, że z klasyczn ą fantastyk ą naukow ą, stawiaj ącą pytania natury intelektualnej, filozoficznej czy społecznej nie maj ą one wiele wspólnego. The Demon Princes sprawia wi ęc wra żenie typowej literatury rozrywkowej utrzymanej w konwencji futurystycz- nej, a wi ęc literatury z gatunku space opera , która jako powielany we wszyst- kich tomach wzorzec fabularny wykorzystuje schemat powie ści detektywi- stycznej. Sprawa przedstawiałaby si ę tak w istocie, gdyby na omawiane powie ści składała si ę tylko i wył ączanie sensacyjna narracja umieszczona w Kosmosie. Cykl ten opatrzony jest jednak ogromnym aparatem krytycznym, który jest równie fikcyjny, co sama historia. Zabieg, który w tradycyjnie skonstruowanej fantastyce jest po prostu funkcjonalnym zabiegiem światotwórczym dostarcza- jącym potencjalnemu czytelnikowi dodatkowych informacji o wymy ślonym świecie przedstawionym, zostaje w The Demon Princes zarówno sparodiowany, jak i wykorzystany poza swoim pierwotnym kontekstem. Sugeruje on, prawdo- podobnie przewrotnie, istnienie jakiego ś gł ębszego kontekstu intelektualnego (Life , The Avatar’s Apprentice ), który mo żna by wykorzysta ć do interpretacji sk ądin ąd prostej historii zemsty Kirtha Gersena. Wspomniany aparat krytyczny sam w sobie jest źródłem kontrowersji i nierozstrzygalnych paradoksów. Opisane powy żej zabiegi zbli żaj ą strategi ę Jacka Vance’a do poetyki po- wie ści postmodernistycznej, która ch ętnie parodiuje zarówno tradycyjne u świ ę- cone odmiany narracji, jak i próby ich naukowego opisu. Praktyka autora Umie- raj ącej Ziemi zgodna jest z postmodernistyczn ą kompromitacj ą narracji jako wiarygodnego środka opisu prawdziwego lub fikcyjnego świata. Wymy ślony świat mo że by ć bowiem opowiedziany za pomoc ą ró żnych tekstów nale żą cych do ró żnych form wypowiedzi, które maj ą ró żny przypisany im w kulturze status przekazywania prawdy. Czytelnik, konfrontowany z wieloma przekazami doty- cz ącymi poznawanego świata, zmuszony jest do postrzegania narracji tylko jako jednego z no śników informacji, co jest typowym zabiegiem powie ści postmo- dernistycznej na polu fantastyki wykorzystanym z powodzeniem na przykład dwie dekady później w powie ści Jonathan Strange i pan Norell Suzanny Clarke. Sam Vance rozwinie t ę postmodernizuj ącą strategi ę w latach 80., po uko ńczeniu cykli Umieraj ącej Ziemi i The Demon Princes , w swoim opus ma- gnum , trzytomowym cyklu Lyonesse , opatrzonym równie problematycznym i fikcyjnym komentarzem krytycznym, działaj ącym w dokładnie odwrotnym od pierwotnego kontekstu celu – eksponuj ącym fikcyjno ść świata i fantastyczno ść narracji.

Fantastyka i ironia.Uwagi o poetyce... 81

Twórczo ść pisarska Jacka Vance’a, maj ącego w anglosaskiej fantastyce status tak zwianego writers’ writer , a wi ęc mistrza, którego czytaj ą wszyscy, jest w Polsce niemal nieznana. Fakt ten nale ży uzna ć za godny ubolewania nie tylko ze wzgl ędu na rodzime poj ęcie o historii dwudziestowiecznej fantastyki jako takiej, ale tak że ze wzgl ędu na kwesti ę stosunku literatury fantastycznej do innych odmian współczesnej prozy. Utwory Vance’a uwikłane s ą bowiem nie tylko w zale żno ści zwi ązane podstawowymi odmianami fantastyki: fantasy i science fiction , ale s ą tak że przykładem subtelnej gry z podstawowymi strate- giami prozy głównego nurtu – modernizmem w narracji i postmodernizmem w tekstowej formie powie ści. Autor Lyonesse w typowy dla siebie sposób z żadn ą z tych kategorii nie identyfikuje si ę całkowicie, czerpi ąc z nich to, co mu potrzebne, żongluj ąc ich strategiami i pozostaj ąc niemal zawsze ironist ą.

Abstract

The aim of this paper is an analysis of a five-book series of science fiction novels by Jack Vance entitled The Demon Princes . Various aspects of this cycle have been analyzed with strong emphasis on Vance’s peculiar strategy of counterpointing his narrative by means of footnotes and lengthy epigraphs drawn from imaginary works of literature, history, philosophy, newspaper reports, television interviews, court transcripts and so on.