Utrechtse Heuvelrug 1 Dwaalspoor Onder De Groene Deken
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
0217 TT 192-432 her.qxp_ 0405 chs 1-74 16-02-17 17:23 Pagina 198 Utrechtse Heuvelrug 1 dwaalspoor onder de groene deken ‘Ik beklom een langzaam rijzende heuvel en zette mij daar neder, onder een eikenstruik, die daar bij toeval geplant scheen. Hier zag ik de schoonste gezichten, die ge u verbeelden kunt; voor mij lagen vette, vruchtbare bouw- en weilanden; hier zachtrijzende heuvels met verschillend koorn bezaaid. [...] Daar achter vertoonden zich, op eenen verren afstand wijduitgestrekte bosschen, een meenigte torens, die slechts een vale streep aan den horizont schenen. Aan de eene zijde lag een keten van blauwe heuvels, waarop hier en daar varens en eikestruiken, door de winden met een schoone ongelijkheid gezaaid, uit de bruine heide oprezen. Daar graasden veel kudden schapen [...] Aan de andere zijde waren bezaaide en bewoonde vlakten...’ Elizabeth Maria Post, Het Land, 1787. 0217 TT 192-432 her.qxp_ 0405 chs 1-74 16-02-17 17:23 Pagina 199 DEELGEBIEDEN – UTRECHTSE HEUVELRUG 199 KARAKTERISTIEK Het stuwwallenlandschap van de Utrechtse Heuvelrug bezit een grote diversiteit aan cultuurhistorische kwaliteiten. Deze diversi- teit, tegenwoordig grotendeels aan het oog onttrokken door dichte bebossing, is in drie thema’s onder te brengen: Archeologische waarden liggen vooral op de flanken van de Heuvel- rug. Op de zuidelijke gradiënt zijn zeer uiteenlopende overblijfse- len aangetroffen. Op deze overgangszone naar de lagere kleigron- den bevinden zich diverse concentraties van prehistorische graf- heuvels, celtic fields en vroegmiddeleeuwse grafvelden. Ook treffen we hier nederzettingsterreinen aan als de voorlopers van de mid- deleeuwse esdorpen met hun bouwgronden (engen). Voorts liggen er sporen van zeer oude wegenpatronen, enkele hoogveenverkave- lingen en laatmiddeleeuwse boskernen. Het ontworpen landschap betreft de boscomplexen met lanenstelsels van grote buitenplaatsen uit de 17de en 18de eeuw. Bijzonder karak- Boven • Zwerfsteneneiland bij Maarn, dat sinds 1999 met meer dan 700 teristiek voor de Heuvelrug is de benutting van natuurlijke hoogten zwerfstenen de grootste collectie van Europa vormt. Links voor is een en gradiëntverschillen voor uitzichtpunten en voor het creëren van restant van een draaischijf te zien als herinnering aan het vooroorlogse lange zichtlijnen en assen. Voor het uitzetten van deze lijnen is rangeerterrein (zie luchtfoto’s op p. 79). gebruik gemaakt van kerktorens en heuveltoppen. Concentraties Links • Centrale deel van de Utrechtse Heuvelrug met de parkaanleg van van deze grote, koninklijke ontwerpen zijn te vinden in het noorde- ’t Berghuis en op de achtergrond de Pyramide van Austerlitz. lijke gedeelte van de Heuvelrug, rond Soestdijk en Drakensteyn, en in het centrale gedeelte, tussen Zeist, Amersfoort en Amerongen. GESCHIEDENIS Structuren en complexen uit de 19de en vroege 20ste eeuw bestaan uit buitenplaatsen, villaparken, instellingen en militaire kampe- Tot 1000 • Vroege bewoning menten. De belangrijkste structuren zijn die van de Stichtse Lust- De alleroudste tot nu toe bekende menselijke sporen in ons land warande, een gordel van buitens tussen Utrecht en Rhenen, en zijn gevonden in de zandgroeve Kwintelooyen tussen Veenendaal de vakkenverkaveling ter weerszijden van de Amersfoortsweg. en Rhenen. Hier zijn vuurstenen vuistbijlen opgegraven die Villaparken concen treren zich in Bilthoven, Baarn, Zeist en Drieber- ongeveer 200.000 jaar oud zijn. Deze dateren van vóór de vorming gen. Instellingen liggen verspreid en verscholen op de Heuvelrug. van de Utrechtse Heuvelrug, toen de Maas nog naar het noorden Militaire kampementen concentreren zich in het centrale gedeelte stroomde en vuursteen vanuit het zuiden meevoerde. van de Heuvelrug, op de Leusderheide en rond Soesterberg. De Heuvelrug is 150.000 jaar geleden ontstaan tijdens de voor- laatste ijstijd, het Saalien. Toen hebben ijsmassa’s uit het noorden zand- en grindlagen omhoog gestuwd, opzij geperst en als schub- HOOFDSTRUCTUUR ben over elkaar heen geplooid. De Maas en later ook de Rijn, die toen door het IJsseldal liep, werden gedwongen naar het westen af I Grote diversiteit aan structuren en complexen, verscholen in de te buigen. Tussen Amersfoort-Zeist en Rhenen ontstond een bijna bossen; aaneengesloten stuwwalgebied met enkele geïsoleerde kleine stuw- I Archeologische waarden in de zuidflank: walheuvels bij Soest, Baarn en Lage Vuursche. Het hoogste punt, – Prehistorische grafheuvels, grafvelden en celtic fields. de Amerongsche Berg, is bijna 70 meter boven NAP. Zwerfstenen – Vroegmiddeleeuwse esdorpen en engen. werden vanuit Scandinavië met het ijs meegevoerd. Een unieke – Middeleeuws wegenpatroon. collectie is op het Zwerfsteneneiland bij Maarn bijeengebracht. I Ontworpen landschap van de grote buitenplaatsen: De stuwwallen zijn hier en daar afgetopt door overschuivend – Noordelijk deel rond Soestdijk en Baarn. ijs, waardoor een soort ‘tafelbergen’ zijn ontstaan die soms als – Centraal deel tussen Zeist (Slot), Amersfoort galgenbergen en vooral als uitzichtspunten werden benut. Mooie (straatweg) en Amerongen (kasteel). voorbeelden daarvan zijn de Focoldusheuvel bij Maarsbergen en I Structuren en complexen: de Paasheuvel bij Remmerstein. Door afsmelting van het terug- – Stichtse Lustwarande Utrecht-Rhenen. trekkende landijs zijn op verschillende plaatsen de stuwwallen – Villaparken Bilthoven, Baarn, Zeist en Driebergen. uitgeschuurd. Het grootste smeltwaterdal is de Darthuizer Poort – Instellingen van gezondheid, onderwijs en discipline. bij Leersum, dat in de 17de eeuw ‘’t Gadt van den Bergh’ werd – Militaire kampementen Leusderhei-Soesterberg. genoemd. Door dit gat is het zand ver de lagere moerasgronden van Langbroek ingespoeld. Zo ontstond een dekzandrug die in de 13de eeuw als stevige ondergrond werd benut voor de bouw van het kasteel Sandenburg. 0217 TT 192-432 her.qxp_ 0405 chs 1-74 16-02-17 17:23 Pagina 200 200 TASTBARE TIJD 2.0 • CULTUURHISTORISCHE ATLAS VAN DE PROVINCIE UTRECHT Zie legenda achter in de atlas 0217 TT 192-432 her.qxp_ 0405 chs 1-74 16-02-17 17:23 Pagina 201 DEELGEBIEDEN – UTRECHTSE HEUVELRUG 201 Ongeveer 100.000 jaar geleden volgde een lange, warmere periode, en de voet van de stuwwal. In die periode is de Rijn tegen de voet het Eemien, genoemd naar de vorming van de Eemzee. Deze voor- van de Heuvelrug aan komen te liggen, waar zij een steilrand loper van de Zuiderzee heeft zich tot ver in het tijdens de ijstijd begon uit te schuren. Van permanente woonplaatsen is niets gevormde gletsjerdal van de Gelderse Vallei uitgestrekt. Tijdens de bekend, maar wel van de grafcultuur van deze eerste landbouwers: laatste ijstijd, het Wechselien, zo’n 50.000 jaar geleden, werd het de grafheuvels uit de Bronstijd, zo’n 3.000 tot 5.000 jaar geleden. weer kouder en kregen ijzige sneeuwstormen vrij spel in een Bij de Lage Vuursche liggen diverse grafheuvels. Op de zuidflank nagenoeg onbegroeid en onbewoond, toendra-achtig gebied. Rond van de Heuvelrug, tussen Doorn en Rhenen, bevindt zich de groot- de stuwwallen, maar vooral in de drooggevallen Gelderse Vallei, ste concentratie: hier zijn zo’n zeventig grafheuvels, met een door- zijn toen door de zandstormen dekzanden en dekzandruggen snede van acht tot twintig meter, gelokaliseerd. Opvallend is dat afgezet. Vanaf 10.000 jaar geleden, in het Holoceen, begon de deze grafheuvels in groepjes bij elkaar liggen, op een middenhoog- warmere tijd die tot op heden voortduurt. De eerste rondtrekkende te van ongeveer 20 tot 40 meter boven NAP. De groepsgewijze rendierjagers maakten plaats voor meer honkvaste jagers. Uit plaatsing duidt op een nederzetting van meerdere generaties. deze periode dateren de meeste vuursteenvondsten, van tijdelijke Verondersteld wordt dat de bewoning en de bouwgronden in de kampen verspreid over de Heuvelrug. buurt van de grafheuvels moeten hebben gelegen. De grafheuvels moeten toen goed zichtbaar zijn geweest. Grafheuvels en celtic fields Gaandeweg werden de verspreid gelegen akkertjes geconcen- Vanaf ongeveer 5000 jaar geleden vond een ingrijpende verande- treerd in zogenaamde celtic fields: rechthoekige complexen bestaan- ring plaats: de rondtrekkende jagers gingen plaats maken voor de uit door aarden walletjes omgeven akkertjes van ongeveer 35 bij landbouwers. De voorkeur voor vestiging in het dicht met loof- 35 meter. Deze soms uitgebreide akkercomplexen hebben van de bomen bedekte gebied ging nu uit naar de randen van het dekzand IJzertijd tot in de vroege middeleeuwen gefunctioneerd. Op de Utrechtse Heuvelrug tot 1000 0217 TT 192-432 her.qxp_ 0405 chs 1-74 16-02-17 17:23 Pagina 202 202 TASTBARE TIJD 2.0 • CULTUURHISTORISCHE ATLAS VAN DE PROVINCIE UTRECHT 0217 TT 192-432 her.qxp_ 0405 chs 1-74 16-02-17 17:23 Pagina 203 DEELGEBIEDEN – UTRECHTSE HEUVELRUG 203 middelhoge zandgronden, onder meer bij Elst en Remmerden, zijn resten van deze vroege landbouw gevonden. Door de toepassing van het in 2013 vernieuwde AHN2 (Actueel Hoogtebestand Neder- land) kunnen gridachtige structuren bij onder meer Amerongen en Maarn gedetailleerder in kaart worden gebracht. Deze wijzen op uitgebreide celtic field-complexen of vroegmiddeleeuwse akkers op de flanken van de Heuvelrug. Onderzoek naar prehistorische bewoning en wegenpatronen op de Heuvelrug is nog nauwelijks verricht, maar onder de latere zandverstuivingen en recentere bebossing moet nog veel verborgen liggen! Zo’n prehistorische route zou bijvoorbeeld het Ginkelse Spoor (gengi = germaans voor begaanbaar), tussen Amerongen en Leersum, kunnen zijn. Langs deze oude route naar de engen van Ginkel ligt in het