Arkusz OSIECK (598)

PAŃSTWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY PAŃSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWION E PRZEZ MINISTRA ŚRO DOWISKA

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz OSIECK (598)

Warszawa 2010 Autorzy: Jadwiga Jędrzejewska*, Halina Kapera*, Grażyna Hrybowicz** Paweł Kwecko***, Izabela Bojakowska***, Hanna Tomassi-Morawiec***

Główny koordynator MGśP – Małgorzata Sikorska-Maykowska*** Redaktor regionalny (plansza A) – Bogusław Bąk*** Redaktor regionalny (plansza B) – Joanna Szyborska-Kaszycka*** Redaktor tekstu – Sylwia Tarwid-Maciejowska***

* – Krakowskie Przedsiębiorstwo Geologiczne „ProGeo” Sp. z o.o., ul. Szlak 10/5, 31-161 Kraków ** – Przedsiębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezyńska 39, 03-908Warszawa *** – Państwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

Spis treści

I. Wstęp–J. Jędrzejewska ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza–J. Jędrzejewska ...... 4 III. Budowa geologiczna–J. Jędrzejewska ...... 6 IV. Złoża kopalin–H. Kapera ...... 9 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin–H. Kapera ...... 11 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin–H. Kapera ...... 12 1. Utwory okruchowe ...... 12 2. Surowce ilaste ...... 13 VII. Warunki wodne–J. Jędrzejewska ...... 15 1. Wody powierzchniowe ...... 15 2. Wody podziemne ...... 15 VIII. Geochemia środowiska ...... 18 1. Gleby–P.Kwecko ...... 18 2. Osady wodne–I. Bojakowska ...... 21 3. Pierwiastki promieniotwórcze–H. Tomassi-Morawiec ...... 25 IX. Składowanie odpadów–G.Hrybowicz ...... 27 X. Warunki podłoża budowlanego–J. Jędrzejewska ...... 34 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu–J. Jędrzejewska ...... 36 XII. Zabytki kultury–J. Jędrzejewska ...... 40 XIII. Podsumowanie–J. Jędrzejewska ...... 41 XIV. Literatura ...... 42

I. Wstęp

Mapa geośrodowiskowa Polski w skali 1:50 000 arkusz Osieck została opracowana w Krakowskim Przedsiębiorstwie Geologicznym „ProGeo” Sp. z o.o. w Krakowie (plansza A) oraz Państwowym Instytucie Geologicznym i Przedsiębiorstwie Geologicznym POLGEOL SA w Warszawie (plansza B). Przy jej opracowywaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Osieck Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, wykonanym w 1998 roku w Przedsiębiorstwie Geologicznym POLGEOL SA w Warszawie (Gradys, Biernat, 1998). Mapę wykonano zgodnie z „Instrukcją ...” (2005), wydaną przez Państwowy Instytut Geologiczny. Opracowanie sporządzono na podkładzie topograficznym w skali 1:50 000 w układzie 1942. Mapa geośrodowiskowa Polski jest kartograficznym odwzorowaniem występowania kopalin oraz gospodarki złożami na tle wybranych elementów: hydrogeologii, geologii inży- nierskiej oraz ochrony przyrody, krajobrazu i zabytków kultury. Składa się ona z dwóch plansz – plansza A zawiera zaktualizowaną treść Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, a plansza B nową warstwę informacyjną „Zagrożenia powierzchni Ziemi”, opisującą tematy- kę geochemii środowiska i warunki do składowania odpadów. Dane i oceny geośrodowiskowe zaprezentowane na planszy B zawierają elementy wie- dzy o środowisku przyrodniczym, niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji państwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjności podłoża są wskazówką nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz także powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uciążliwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mogących pogarszać stan środowiska. Informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osa- dów dennych wód powierzchniowych są użyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa geośrodowiskowa przeznaczona jest głównie do praktycznego wspomagania re- gionalnych i lokalnych działań gospodarczych. Służyć ma instytucjom, samorządom teryto- rialnym i administracji państwowej w podejmowaniu decyzji dotyczących gospodarki zaso- bami środowiska przyrodniczego oraz planowania przestrzennego. Informacje zawarte na mapie mogą być przydatne w kształtowaniu proekologicznych postaw lokalnych społeczności oraz edukacji na wszystkich szczeblach nauczania.

W opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne pochodzące z: Centralnego Archi- wum Geologicznego Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, Regionalnego Banku Danych Hydrogeologicznych „Hydro” w Warszawie, Mazowieckiego Urzędu Woje- wódzkiego w Warszawie i Urzędu Marszałkowskiego Województwa Mazowieckiego w War- szawie, Państwowej Inspekcji Ochrony Środowiska, starostw powiatowych w Otwocku i Garwolinie oraz urzędów gminnych. Dane archiwalne zostały zweryfikowane w trakcie prac terenowych. Mapa przygotowana jest w formie cyfrowej jako baza danych Mapy geośrodowiskowej Polski (MGśP). Dane dotyczące złóż kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych dla komputerowej bazy danych o złożach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar objęty arkuszem Osieck określają współrzędne od 2115’ do 2130’ długości geograficznej wschodniej i od 5150’ do 5200’ szerokości geograficznej północnej. Administracyjnie obszar arkusza należy do województwa mazowieckiego, powiatów: otwockiego (gminy: Celestynów, Karczew, Osieck i Sobienie-Jeziory),garwolińskiego (gminy: Garwolin, Pilawa, Wilga i Łaskarzew), piaseczyńskiego (gmina Góra Kalwaria), grójec- kiego (gmina Warka) i kozienickiego (gmina Magnuszew). Według podziału fizycznogeograficznego (Kondracki, 2002) obszar arkusza położony jest w obrębie dwóch mezoregionów: Doliny Środkowej Wisły i Równiny Garwolińskiej, wchodzących w skład Niziny Środkowomazowieckiej (fig. 1).Równina Garwolińska zajmuje niewielką północno-wschodnią i wschodnią część obszaru arkusza, pozostała część zajęta jest przez Dolinę Środkowej Wisły. Najwyżej położone są obszary na północnym wschodzie i wschodzie (około 130– 140 m n.p.m.). Najwyższy punkt 155,5 m n.p.m. znajduje się na północ od Natolina. Teren pochyla się ku północy i ku zachodowi do doliny Wisły. Najniżej położone są tereny w dolinie Wisły przy północno-zachodniej granicy obszaru arkusza (około 90 m n.p.m.). Ogólne deniwelacje sięgają 60 m. W obrębie arkusza Osieck występują dwie główne jednostki geomorfologiczne: wysoczyzna polodowcowa oraz dolina Wisły. Wysoczyzna polodowcowa zajmuje wschodnią część obszaru arkusza i położona jest na wysokościach około 120–140 m n.p.m. Jest to stosunkowo wyrównana powierzchnia, rozcięta dolinami denudacyjnymi i erozyjnymi, opadają- ca ku dolinie Wisły stromą krawędzią. Na jej powierzchni licznie występują formy akumula-

cji eolicznej oraz zagłębienia po martwym lodzie. W dolinie Wisły wyróżniono dwa tarasy nadzalewowe i dwa tarasy zalewowe. Starorzecza powszechne są na tarasach zalewowych.

Fig. 1. Położenie arkusza Osieck na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002) 1– granica makroregionu, 2– granica mezoregionu

Podprowincja: Niziny Środkowopolskie Mezoregiony Niziny Środkowomazowieckiej: 318.75–Dolina Środkowej Wisły, 318.76–Równina Warszawska, 318.77–Równina Kozienicka, 318.771–Dolina Dolnej Pilicy, 318.79–Równina Garwo- lińska Mezoregiony Niziny Południowopodlaskiej: 318.92–Wysoczyzna Kałuszyńska, 318.95–Wysoczyzna Żelechowska

Największą rzeką jest Wisła, a jej głównym prawobrzeżnym dopływem – Wilga. W zachodniej części obszaru arkusza znajdują się ujścia lewobrzeżnych dopływów Wisły: Czarnej i Pilicy. Obszar arkusza leży w obrębie regionu klimatycznego mazowiecko-podlaskiego. Śred- nia temperatura roczna wynosi 7,8–8,1°C, średnia temperatura półrocza zimowego waha się od 0,5 do 1,0°C, zaś półrocza letniego wynosi około 14,5°C. Średni opad roczny wynosi

550 mm. Pokrywa śnieżna zalega około 60 dni. Przeważa cyrkulacja powietrza z sektora zachodniego (Stachý, 1987; Starkel, 1991). Omawiany region charakteryzuje się stosunkowo wysoką lesistością (około 40% powierzchni arkusza). Dominują bory mieszane. Na omawianym obszarze brak jest ośrodków miejskich. Największe miejscowości to: Sobienie-Jeziory, Osieck i Wilga. Rejon ma charakter rolniczy. W centralnej i wschodniej części obszaru arkusza przeważają uprawy polowe. W części zachodniej w dolinie Wisły do- minują sady i uprawa warzyw. Inną ważną funkcją gospodarczą terenu jest turystyka. Najważniejszym szlakiem komunikacyjnym na terenie arkusza jest, biegnąca wzdłuż Wisły, droga z Warszawy do Puław. Jedyna linia kolejowa relacji Łuków – Skierniewice przez Osieck przebiega przez północną część obszaru arkusza.

III. Budowa geologiczna

Budowę geologiczną obszaru arkusza Osieck opracowano na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Osieck wraz z objaśnieniami (Sarnacka, 1962; 1968) oraz wyników wierceń głębokich otworów Wilga IG–1, Rębków–1 i Żabieniec– 1, a także Dokumentacji geologicznej złoża gazu ziemnego „Wilga” (Marcinkowski, 2008). Omawiany obszar tworzą skały należące do kilku różnowiekowych kompleksów struk- turalnych. Najstarszy jest częścią rozległej paleozoicznej struktury – rowu mazowiecko- lubelskiego, wypełnionego miąższymi osadami karbonu. Najstarszymi osadami stwierdzonymi na omawianym obszarze są górnokarbońskie (westfal) iłowce, mułowce i piaskowce z cienkimi przeławiceniami węgla kamiennego. Kompleks piaskowcowy zawiera nagromadzenia wę- glowodorów o znaczeniu przemysłowym. Miąższość utworów karbonu przekracza 600 m. Na utworach karbonu leżą osady permu reprezentowane przez piaskowce i mułowce (czerwony spągowiec) oraz anhydryty, wapienie, dolomity i iłowce (cechsztyn). Profil kompleksu mezozoicznego rozpoczynają osady dolnego triasu (pstry piaskowiec), wykształcone jako piaskowce, iłowce i łupki ilaste. Wyżej leżą piaskowce, wapienie i zle- pieńce retu. Osady triasowe to wapienie, dolomity, margle, mułowce i iłowce oraz piaskowce i mułowce z wkładkami wapieni, dolomitów i zlepieńców. Osady środkowej i górnej jury wykształcone są jako wapienie, dolomity i zlepieńce oraz margle, muszlowce i łupki ilaste. Ponad nimi występują utwory kredy. W kredzie dolnej osadziły się margle, mułowce, piaskowce i iłowce, natomiast w kredzie górnej: wapienie, margle, opoki oraz kreda pisząca. Profil utworów trzeciorzędu rozpoczyna się gezami, opokami, wapieniami, marglami i mułowcami paleocenu, na których zalegają piaski, iły, mułki z wkładkami węgli brunatnych

oligocenu. Znajdujące się powyżej utwory miocenu i pliocenu charakteryzują się podobnym składem litologicznym. Osady plioceńskie występują na całym obszarze arkusza Osieck. Utwory czwartorzędowe pokrywają cały obszar arkusza (fig. 2). Miąższość ich miejscami przekracza 100 m. Najstarsze utwory czwartorzędowe to osady preglacjalne, wykształ- cone głównie jako żwiry z otoczakami. Wyższa część profilu czwartorzędu została ukształto- wana przez złożone procesy sedymentacji w okresie zlodowaceń i interglacjałów. Osady zlodowaceń południowopolskich reprezentowane są głównie przez gliny zwało- we, odsłaniające się w najniższej części krawędzi wysoczyzny polodowcowej w Żabieńcu, Cyganówce, Woli Władysławowskiej i Osiecku. Miejscami na glinach zwałowych pojawiają się piaski różnoziarniste ze żwirami. Osady te pochodzą najprawdopodobniej z recesji lądolo- du zlodowaceń południowopolskich. Podczas zlodowaceń środkowopolskich osadziła się miąższa sekwencja utworów zastoiskowych (iłów i piasków zastoiskowych), piasków i żwirów wodnolodowcowych i glin zwa- łowych. Utwory tego zlodowacenia budują wysoczyznę polodowcową. Na powierzchni zale- gają głównie gliny zwałowe stadiału środkowego zlodowacenia warty, miejscami pojawiają się też iły warwowe i piaski zastoiskowe. Miąższość glin nie przekracza 10 m. Jest to glina zwięzła piaszczysta ze żwirami i głazami skał krystalicznych. Osady interglacjału eemskiego to piaski i żwiry z otoczakami, których miąższość waha się od 2 do 15 m. Związane są z doliną Wisły i rozpoznano je tylko wierceniami. Podczas zlodowacenia wisły tworzyły się piaski rzeczne tarasów nadzalewowych rzeki. U schyłku plejstocenu i w holocenie na starszych utworach piaszczystych uformowały się liczne wydmy, osiągające maksymalnie 20 m wysokości. Usytuowane są one na wyżynie polodowcowej oraz na tarasach nadzalewowych Wisły. W holocenie na tarasach zalewowych Wisły i Wilgi utworzyły się piaski rzeczne, namu- ły mineralne i organiczne oraz torfy. Największy obszar występowania torfów związany jest z torfowiskiem Całowanie. Torfowisko to wypełnia najgłębszą część obniżenia w powierzchni niższego tarasu nadzalewowego Wisły między Warszówką i Pogorzelą. Jest to torfowisko niskie, jedynie w spągu ma charakter torfowiska przejściowego. Kontynuuje się na arkuszu Otwock. Torfy mają miąższość od 3,0 do 5,6 m.

Fig. 2. Położenie arkusza Osieck na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 (Marks, Ber, Gogołek, Piotrowska, 2006)

Czwartorzęd Holocen:

Neogen

Plejstocen (zlodowacenie wisły):

Plejstocen (zlodowacenia środkowopolskie):

Uwaga: przy opisie wydzieleń stratygraficznych zachowano oryginalną numerację z Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000.

IV. Złoża kopalin

Na obszarze arkusza Osieck znajdują się obecnie dwa udokumentowane złoża. Złoże „Osieck-Kąciki” to złoże surowców ilastych, a w złożu „Wilga” udokumentowany został gaz ziemny. W miejscowości Czarci Dół znajdowało się w przeszłości złoże piasku „Czarci Dół”, obecnie wykreślone z bilansu zasobów (Wołkowicz i in., 2009).Charakterystykę gospodarczą i klasyfikację sozologiczną złóż przedstawiono w tabeli 1. Złoże gazu ziemnego „Wilga” rozpoznano w kategorii C (Marcinkowski, 2008). Skałą zbiornikową są piaskowcowe utwory górnego karbonu, piętra namur i westfal. Jest to kompleks drobnoziarnistych piaskowców z licznymi przewarstwieniami iłowców i mułowców, o miąższości około 250 m. Głębokość położenia złoża waha się od 2 326,7 do 2 597,0 m p.p.t. Złoże występuje w strukturze antycyklinalnej, w której wydzielono trzy horyzonty gazonośne o miąższościach 7,8, 9,0 i 25,7 m. Powierzchnia złoża (kontur zbiorczy) wynosi 76,58 ha. Kopaliną główną złoża „Wilga” jest gaz ziemny wysokometanowy ze znaczną ilością węglowodorów gazolinowych. Kopalina charakteryzuje się porównywalną jakością we wszystkich horyzontach złożowych. Średnie parametry z wydzielonych horyzontów gazono- śnych przedstawiają się następująco:

– zawartość metanu (CH4) od 85,97 do 89,19%, średnio dla złoża wynosi 87,51% objętości

– zawartość etanu (C2H6) od 3,24 do 4,36% 3 – zawartość węglowodorów ciężkich (C3) od 93,5 do 114,7 g/m

– zawartość dwutlenku węgla (CO2) od 0,133 do 0,197%

– zawartość azotu (N2) od 3,747 do 5,641% – wartość opałowa od 38,1 do38,9 MJ/m3. W kopalinie nie występuje siarkowodór, a zawartość innych szkodliwych domieszek nie przekracza wartości dopuszczalnych normą. Kopaliną współwystępującą jest bardzo lekka ropa naftowa typu kondensatu o gęstości właściwej 0,7216 g/m3 i o bardzo wysokiej zawartości składników lotnych – do 96,7% wa- gowych. W składzie ropy dominują węglowodory nasycone, których zawartość przekracza 89%, zawartość węglowodorów aromatycznych wynosi do 5,5%, żywic – do 4,2%, a asfalte- nów 1,1%. Poziom wodonośny związany jest z czwartorzędowymi utworami piaszczysto- żwirowymi, ma charakter swobodny i występuje płytko pod powierzchnią terenu.

Tabela 1 Złoża kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby geologiczne Stan Wiek Kategoria Wydobycie Zastosowanie Klasyfikacja Numer bilansowe zagospodarowania Przyczyny Rodzaj kompleksu rozpoznania (tys.t, mln.m3*) kopaliny złóż złoża Nazwa złoża (tys.t, mln.m3*) złoża konfliktowości kopaliny litologiczno- na mapie Klasy Klasy złoża surowcowego wg stanu na rok 2008 (Wołkowicz i in., 2009) 1–4 A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Osieck-Kąciki i(ic) Q 0 C1* Z 0 Scb 4 B K 2 Wilga G C 125,18* C N – E 2 A – Czarci Dół pż Q – – ZWB – – – – –

Rubryka 3 –pż– piaski i żwiry, i(ic)– iły i łupki ilaste ceramiki budowlanej, G– gaz ziemny Rubryka 4 –Q– czwartorzęd, C– karbon Rubryka 6 – kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych: kopalin płynnych–C;złoże zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) – C1* Rubryka 7 – złoża: N– niezagospodarowane, Z– zaniechane, ZWB– wykreślone z bilansu zasobów (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamieszczonej w materia- łach archiwalnych)

10 Rubryka 9 – kopaliny: Scb– ceramiki budowlanej, E– energetyczne Rubryka 10 – złoża: 2– rzadkie w skali kraju lub skoncentrowane w określonym regionie, 4– powszechne; licznie występujące, łatwo dostępne

Rubryka 11 – złoża: A– małokonfliktowe, B– konfliktowe Rubryka 12 – K– ochrona krajobrazu

W złożu „Osieck-Kąciki” serię złożową tworzą iły warwowe złożone w okresie recesji lądolodu stadiału mazowiecko-podlaskiego. Są to iły zwięzłe, tłuste, z laminacjami iłów pyla- stych i lokalnie z soczewkami piasków, zawierające zmienne ilości okruchów zwietrzałego margla. Złoże rozpoznano na powierzchni 0,36 ha, w formie karty rejestracyjnej (Dębowski, 1981), z przeznaczeniem dla ceramiki budowlanej. Pokład iłów o miąższości od 2,4 do 2,6 m zalega pod nadkładem gleby i piasków zaglinionych o grubości 0,2–0,9 m. W spągu złoża występują piaski różnoziarniste, zaglinione, z domieszką żwirów. Złoże jest suche. Kopalina charakteryzuje się dużą wrażliwością na suszenie i wymaga schudzania. Go- towy produkt spełnia wymogi cegły pełnej klasy 100. W opracowaniu nie podano wyników badań jakościowych iłów. Parametry wyrobu są następujące: wytrzymałość na ściskanie w granicach 12,5–16,6 MPa, nasiąkliwość 9,0–11,4%, mrozoodporność do 20 cykli. Klasyfikacji sozologicznej dokonano w oparciu o obowiązujące wytyczne dokumentowania złóż kopalin (Wytyczne, 1999) i analizę przyrodniczo-krajobrazową. Z punktu widze- nia ochrony wartości złóż złoże „Osieck-Kąciki” zaliczono do klasy 4, tj. powszechnie wy- stępujących i możliwych do eksploatacji bez specjalnych ograniczeń, a złoże „Wilga” – do klasy 2, tj. rzadkich w skali całego kraju. Pod względem konfliktowości eksploatacji górni- czej w odniesieniu do środowiska przyrodniczego i elementów zagospodarowania przestrzennego, złoże „Wilga” zaliczono do klasy A, tj. złóż małokonfliktowych, a złoże „Osieck- Kąciki” do klasy B, tj. złóż konfliktowych ze względu na lokalizację w granicach Mazowiec- kiego Parku Krajobrazowego.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Osieck nie wydobywa się surowców mineralnych na skalę prze- mysłową. Nie ma również przetwórstwa kopalin. Eksploatacja złoża „Osieck-Kąciki” została zaniechana pod koniec 1993 roku. Wydo- bycie prowadzone było w wyrobisku położonym w bezpośrednim sąsiedztwie cegielni. Suro- wiec ilasty schudzany był piaskiem drobnoziarnistym, w ilości do 20%, który pobierany był z istniejących w pobliżu odkrywek. Produkowano cegłę pełną klasy 100. Wydobycie i pro- dukcję przerwano ze względów ekonomicznych. Aktualnie wyrobisko wypełnione zostało wodą, a zabudowania cegielni zostały rozebrane. Małe złoże kruszywa naturalnego w miejscowości „Czarci Dół”, udokumentowane w 1997 roku, o zasobach 20 tys.t, zostało wyeksploatowane w połowie lat 90. i skreślone z bilansu zasobów. Wyrobisko wgłębne o głębokości do 3 m jest obecnie zarośnięte młodym lasem sosnowym.

Złoże gazu ziemnego „Wilga” nie jest eksploatowane na skalę przemysłową. Aktualnie udostępnione są dwa horyzonty gazonośne. Do chwili obecnej eksploatacja złoża prowadzona jest na obszarze bloku koncesyjnego nr 255 w oparciu o program próbnej eksploatacji, którą rozpoczęto we wrześniu 2006 roku. Na obszarze arkusza, z uwagi na powszechne występowanie piasków, jest wiele najczę- ściej drobnych punktów dawnej eksploatacji piasków. Są one zazwyczaj zarośnięte i wypeł- nione odpadami bytowymi. Ważniejsze zaznaczono na mapie jako punkty występowania kopaliny, np. odsłonięcie w brzegu rzeki Wilgi w miejscowości Stoczek. Dla punktów z widocznymi oznakami dorywczego wydobycia na potrzeby lokalne dla renowacji dróg lub budownictwa wykonano karty informacyjne. Cztery takie punkty wystę- pują w rejonach miejscowości: Lipiny, Kąciki, Łucznica i Czarci Dół.

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin

Obszar objęty arkuszem Osieck jest ubogi w występowanie kopalin dobrej jakości i znaczących zasobach. Kopalinami, które mogą mieć lokalne znaczenie gospodarcze są czwartorzędowe utwory piaszczyste i ilaste. Na omawianym obszarze wykonano niewiele prac poszukiwawczych za złożami kopalin. W wyniku analizy materiałów archiwalnych i Szczegółowej mapy geologicznej (Sarnac- ka, 1962; 1968), uzupełnionej aktualną wizją terenową wyznaczono 8 obszarów perspektywicznych dla piasków i 1 obszar perspektywiczny dla kopalin ilastych ceramiki budowlanej. 1. Utwory okruchowe Perspektywiczne są osady akumulacji eolicznej, występujące w formie wydm na płatach piasków przewianych. Osady te charakteryzują się dobrym wysortowaniem materiału, spraw- dzoną jakością i występują w warunkach korzystnych dla eksploatacji. Znajdują szerokie zastosowanie w budownictwie ogólnym, na ogół spełniają też wymogi surowca do produkcji cegły wapienno-piaskowej i do betonów komórkowych. Obszary perspektywiczne wyznaczono w obrębie większych form wydmowych. W pół- nocnej części arkusza w rejonie miejscowości Czarci Dół w obrębie wydmy o zróżnicowanej morfologii wyznaczono 2 pola, w których miąższość piasków wynosi od kilku do kilkunastu metrów, a w punktach kulminacji 15 i 23 m. W centralnej części arkusza w 2 obszarach perspektywicznych, występujących na południe od miejscowości Sobienie-Jeziory, miąższości piasków są mniejsze – oscylują w granicach od 2 do 7 m, maksymalnie do 9,5 m, a w obszarze Kurkowa Góra – do 12,5 m. W południowej części arkusza obszary perspektywiczne sta- nowią trzy duże wydmy, występujące na południe od miejscowości Wola Władysławowska.

Miąższość piasków w kulminacjach wydm osiąga wartości 12,5, 15,0 i 17,5 m. W obszarach perspektywicznych nadkład stanowi warstwa gleby. Piaski ze żwirem, występujące w formie ostańców denudowanej moreny czołowej, nie mają wartości złożowej. Są to utwory zwałowe, bardzo słabo przesegregowane i silnie zaglinione. W piaskach rzecznych frakcja żwirowa tworzy tylko cienkie, nieregularne przewarstwienia, również często zaglinione. Po przeanalizowaniu wyników badań archiwalnych uznano, że brak jest podstaw do wyznaczenia perspektyw dla utworów piaszczysto-żwirowych. Prace poszukiwawcze (Tulska, 1970) za surowcami okruchowymi typu pospółki, zlokalizowane na niższym tarasie akumulacyjnym Wisły, oceniono negatywnie ze względu na brak utworów piaszczysto-żwirowych. Na podstawie tych badań w rejonie miejscowości Szyma- nowice Duże wyznaczono obszar perspektywiczny dla piasków. Występuje tu seria piasków drobno- i średnioziarnistych, rozpoznana do głębokości 10 m, zalegająca pod nadkładem gliny zwałowej o grubości od 2,1 do 2,5 m. Na pozostałym przebadanym obszarze zwiększa się grubość nadkładu do 5,1 m, a piaski przedzielone są warstewkami mułków. Obszar o negatywnych wynikach badań zaznaczono w rejonie miejscowości Szymanowice –Podole Nowe. Przedmiotem prac poszukiwawczych za utworami grubookruchowymi był obszar doliny Wisły, pomiędzy Warszawą a Dęblinem (Domańska, 1979). Uwzględniając przesłanki geologiczne otwory zwiadowcze odwiercono w odległościach od 0,5 do 2,5 km, w liniach przecinających w poprzek dolinę Wisły. Badania oceniono negatywnie pod kątem występo- wania utworów piaszczysto-żwirowych. W profilach wierceń wykonanych w granicach arkusza występuje bardzo duża zmienność litologiczna. Piaski drobno-, rzadziej średnioziarniste, przewarstwione są licznymi warstwami mułków, piasków zaglinionych lub glin. Ponadto seria piaszczysta występuje pod znacznym nadkładem (do 6 m) utworów madowych. Badania te zaznaczono na mapie jako linie negatywnych badań dla utworów piaszczysto-żwirowych. Prace poszukiwawcze za piaskami do produkcji betonów komórkowych (Solek, 1969) wykonano w rejonie miejscowości Łuczanica. W trakcie badań stwierdzono, że wydmy wy- stępują na terenie bagnistym. Niekorzystne warunki hydrogeologiczne, usytuowanie w zwar- tym kompleksie leśnym i negatywne stanowisko Lasów Państwowych zadecydowały o prze- rwaniu badań. Mając na uwadze dość powszechne występowanie utworów eolicznych teren badań uznano za negatywny ze względu na warunki udostępnienia złoża. 2. Surowce ilaste W obszarze arkusza Osieck iły warwowe dokumentowane były dla przemysłu ceramiki budowlanej. Są to osady zastoiskowe stadiału mazowiecko-podlaskiego zlodowacenia środ- kowopolskiego. W granicach arkusza występują w wielu miejscach pod niewielkim nadkła-

dem, ale tworzą porozrywane płaty o bardzo zróżnicowanej miąższości od paru cm do 3 m, lokalnie do 5 m i często występują w nich okruchy margla w ilościach dyskwalifikujących przydatność kopaliny. Obszar perspektywiczny dla surowców ilastych wyznaczono na podstawie Szczegóło- wej mapy geologicznej. Jest to płat iłów zastoiskowych, o miąższości do 2,6 m, na którym udokumentowano małe złoże „Osieck-Kąciki”. W nieistniejącej już cegielni produkowano cegłę pełną klasy 100, o wytrzymałości od 12,5 do 16,6 MPa, nasiąkliwości 9,0–11,4%. W karcie rejestracyjnej dla tego złoża brak jest badań jakościowych kopaliny. W granicach arkusza prace geologiczno-poszukiwawcze za surowcami ilastymi prowa- dzono w 5 obszarach i we wszystkich wyniki badań okazały się negatywne. W rejonie miej- scowości Czarci Dół (Skwarczyńska, 1970) przebadano 2 obszary. Stwierdzono, że iły warwowe występują tylko w formie porwaków w glinach zwałowych i z reguły są zanieczyszczone konkrecjami margla. W rejonie Natolin – Budy Uśniackie (Kaczorek, 1972) rozpoznano 3 obszary. Na podstawie wyników 1. etapu wierceń stwierdzono występowanie glin i pia- sków zwałowych tylko z cienkimi warstwami iłów o niewielkim rozprzestrzenieniu. Wyniki badań uznano za negatywne z uwagi na małą miąższość lub niekorzystny stosunek nadkładu do miąższości iłów. Również badania jakościowe glin zwałowych wykazały nieprzydatność tych utworów ze względu na znacznie przekroczoną zawartość margla ziarnistego i frakcji żwirowej powyżej 2,0 mm. Podstawą projektowanych badań (Piwocka, Rutkowski, 1976) dla udokumentowania złoża kredy jeziornej w miejscowości Sobienie - Jeziory były wyniki sondowań z dokumentacji torfowiskowej. Gytię wapienną o miąższości od 0,6 do 1,3 m pod nadkładem torfu nie przekraczającym 1,5 m stwierdzono w odosobnionych płatach w północnej części torfowiska. Brak jest informacji o jakości tej kopaliny. Ponieważ obszar podlega ochronie z uwagi na występowanie gleb na podłożu organicznym, a wstępne wyniki nie były perspektywiczne, badań nie kontynuowano. Na mapie obszar ten zaznaczono jako negatywny dla kredy jeziornej. Zgodnie z krajową inwentaryzacją potencjalnej bazy zasobowej torfów (Ostrzyżek, Dembek, 1996) na omawianym obszarze nie ma wystąpień torfów o znaczeniu surowcowym, dlatego też nie wyznaczono obszarów prognostycznych. W okolicach na wschód od War- szówki znajduje się rozległe kilkusethektarowe, częściowo zalesione torfowisko, które stanowi potencjalny obszar perspektywiczny tej kopaliny. Jego zasięg zaznaczono na Szczegółowej mapie geologicznej arkusz Osieck (Sarnacka, 1962). W jego zachodnim fragmencie torfy były w przeszłości eksploatowane, o czym świadczą pozostawione wyrobiska basenowe. Ze względu na fakt, że cały, niezalesiony fragment torfowiska stanowią łąki chronione, które są

obecnie użytkowane rolniczo zrezygnowano z wyznaczenia tu obszaru perspektywicznego. Brak jest również informacji o miąższości i jakości torfów.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe Cały obszar arkusza Osieck leży po obu brzegach Wisły i należy do jej dorzecza. Wisła stanowi główną arterię wodną i płynie przez zachodnią część omawianego terenu. Jedynym większym prawobrzeżnym dopływem jest rzeka Wilga, uchodząca do Wisły kanałem w oko- licy Wólki Gruszczyńskiej. Poza tym na prawym brzegu występują liczne strumienie odwad- niające obszar wysoczyzny polodowcowej. U stóp krawędzi łączą się one ze sobą, odprowa- dzając swe wody do Wisły. Z lewej strony Wisła posiada dwa dopływy: Pilicę i Czarną. Zbiorniki wód powierzchniowych to stawy hodowlane położone na południe od miej- scowości Wilga oraz liczne starorzecza Wisły po obu stronach rzeki. Stan jakości wód powierzchniowych kontrolowany jest przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Warszawie, zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji stanu tych wód. Na obszarze arkusza znajdują się trzy punkty monitoringowe: Wilga na rzece Wildze, Mniszew na Wiśle i Ostrówek na Pilicy. Jakość wód w Mniszewie została oceniona jako niezadowalająca (IV klasa) (Stan..., 2008). W roku 2008 dokonano oceny jednolitych części wód powierzchniowych, zgodnie z za- pisami Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych. W obrębie arkusza jakość wód w rzekach: Wilga (punkt kontrolno-pomiarowy Wilga)i Pilica (punkt kontrolno-pomiarowy Ostrówek)oceniono jako złą. (http://www.wios.warszawa.pl/portal/pl/19/236/Monitoring_rzek_w_2008_roku.html). 2. Wody podziemne Według Atlasu hydrogeologicznego Polski (Paczyński, 1993, 1995) omawiany obszar znajduje się w obrębie regionu mazowieckiego (I), subregionu centralnego (I1). Charakterystykę stopnia zawodnienia i jakości wody opracowano wykorzystując Mapę hydrogeologiczną Polski w skali 1:50 000 arkusz Osieck (Włostowski, 1998a; b) oraz dane z Banku Hydro.

Na obszarze arkusza Osieck występują dwa piętra wodonośne: czwartorzędowe i trze- ciorzędowe. Główne znaczenie użytkowe ma piętro czwartorzędowe, występujące na całym obszarze arkusza. Czwartorzędowe piętro wodonośne charakteryzuje się zmienną miąższością i zróżnico- wanymi warunkami hydrogeologicznymi. W dolinie Wisły, obejmującej zachodnią część obszaru arkusza, główny użytkowy poziom wodonośny związany jest z piaskami i żwirami pochodzenia rzecznego i rzecznolodowcowego. Największe miąższości osadów wodonośnych, około 20 –40 m, stwierdza się w obniżeniach stropu utworów trzeciorzędowych, występują- cych wzdłuż rzeki Wisły oraz w centralnej części obszaru arkusza. Zwierciadło wód podziemnych o charakterze na ogół swobodnym występuje na głębokości poniżej 5 m. Wydajno- ści potencjalne zmieniają się od 30 do 120 m3/h. We wschodniej części arkusza na wysoczyźnie polodowcowej wody podziemne zwią- zane są z piaskami różnoziarnistymi, miejscami z domieszką żwirów, występującymi między glinami zwałowymi lub iłami zastoiskowymi. Rejon ten jest słabo rozpoznany hydrogeolo- gicznie. Utwory wodonośne to piaski rzeczne i rzecznolodowcowe o zróżnicowanej miąższo- ści od 5 do 15 m. Zwierciadło wody ma charakter napięty. W rejonie Osiecka zwierciadło ma charakter artezyjski. Wydajność potencjalna pojedynczej studni zawiera się w przedziale 30– 50 m3/h. W obrębie arkusza Osieck czwartorzędowe utwory wodonośne charakteryzują się znaczną zmiennością wartości współczynnika filtracji, która waha się od około 10 do 35 m/24h. Zasilanie poziomów czwartorzędowych odbywa się poprzez bezpośrednią infiltrację lub też poprzez przesączanie przez utwory półprzepuszczalne w nadkładzie. W rejonie wsi Górki i na północ od Osiecka zlokalizowano kilka źródeł. Zasadniczą bazę drenażu stanowi dolina Wisły, a lokalnie – dolina rzeki Wilgi. Wody podziemne w utworach trzeciorzędowych są słabo rozpoznane. Znajdują się tu tylko dwa otwory studzienne ujmujące poziom oligoceński (rejon Ostrowika). Trzeciorzędowe piętro wodonośne związane jest z piaskami drobno- i średnioziarnisty- mi miocenu i oligocenu. Mioceński poziom wodonośny nie ma charakteru ciągłego. Najwięk- sze miąższości utworów zawodnionych, około 30 m, stwierdzono na wschodzie i południu omawianego terenu. Zwierciadło wody jest napięte. Na obszarze arkusza Osieck poziom mio- ceński nie jest ujęty studniami wierconymi. Poziom oligoceński występuje na całym obszarze arkusza. Miąższość utworów zawodnionych na ujęciu w Ostrowiku wynosi 30 m. Zwierciadło wody ma charakter napięty i stabi-

lizuje się 6 m ponad powierzchnią terenu. Wydajność potencjalna studni ujęcia została okre- ślona na 75 m3/h. Współczynnik filtracji wynosi około 4 m/24h. Czwartorzędowe piętro wodonośne powszechnie eksploatowane jest na obszarze arkusza przez wodociągi komunalne. Największe ujęcia komunalne ujmujące wody tego piętra zlokalizowane są w miejscowościach: Osieck, Sobienie-Jeziory i Wilga. Na mapie zaznaczono ujęcia o wydajnościach powyżej 50 m3/h. Wody poziomów czwartorzędowych są typu wodorowęglanowo-wapniowego o zróżni- cowanej mineralizacji – od 120 do 700 mg/dm3. Wody te wykazują podwyższoną zawartość żelaza i manganu w stosunku do norm dla wód pitnych. Bardzo wysokie zawartości tych związków, szczególnie żelaza (ponad 20 mg Fe/dm3), występują w dolinie Wisły. Wysokie zawartości żelaza, ponad 2 mg/dm3, występują także w obrębie wysoczyzny. Lokalnie w dolinie Wisły obserwuje się wyższe zawartości suchej pozostałości siarczanów i związków azotu, co świadczy o wpływie antropopresji na wody podziemne. Wody piętra trzeciorzędowego zbliżone są składem fizykochemicznym do wód czwar- torzędowych. Podwyższona zawartość jonu amonowego jest pochodzenia geogenicznego. Na obszarze arkusza Osieck udokumentowano jedno ujęcie wód mineralnych, nawier- conych w otworze wiertniczym Wilga IG–1 w Sobieniach Kiełczewskich, z formacji dolnoju- rajskich piaskowców występujących na głębokości 1566–1578 m. Poziom ten, stabilizujący się na rzędnej 98,5 m n.p.m. (samowypływ), o zasobach eksploatacyjnych 20 m3/h, posiada wodę hipotermalną, zmineralizowaną Cl-Na z zawartością kwasu borowego, o przeznaczeniu dla rozlewni wód i celów rekreacyjno-kąpielowych (Marcinkowski, 2008). Ujęcie dotychczas nie jest eksploatowane. Według Kleczkowskiego (1990) na arkuszu Osieck występują dwa Główne Zbiorniki Wód Podziemnych (GZWP) (fig.3). Są to zbiorniki o charakterze porowym. Pierwszy z nich, występujący na całym obszarze arkusza, to trzeciorzędowy zbiornik GZWP nr 215A – Sub- niecka Warszawska, drugi to czwartorzędowy zbiornik GZWP nr 222 – Dolina środkowej Wisły, zajmujący zachodnią część obszaru arkusza. Zbiornik ten został udokumentowany (Oficjalska i in., 1996) i określono dla niego strefę ochronną. Jego szacunkowe zasoby dyspo- zycyjne wynoszą 616,68 tys.m3/d, a średni moduł zasobów dyspozycyjnych określono na 247 m3/24h/km2. Przebieg granic zbiornika został zmodyfikowany w stosunku do przyjętych granic (Kleczkowski, 1990).

Fig. 3. Położenie arkusza Osieck na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony, wg A.S. Kleczkowskiego (1990)

1– obszar najwyższej ochrony (ONO), 2– obszar wysokiej ochrony (OWO), 3– granica GZWP w ośrodku porowym, 4– granica GZWP w ośrodku szcze- linowym i szczelinowo-porowym Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodonośnych: 215 – Subniecka warszawska, trzeciorzęd (Tr); 215A – Subniecka warszawska (część centralna), trzeciorzęd (Tr); 222 – Dolina rz. śr. Wisła (Warszawa – Puławy), czwartorzęd (Q); 405 – Niecka radomska, kreda górna (K2)

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stężeń metali określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi (Rozporządzenie …, 2002). Do- puszczalne wartości pierwiastków dla poszczególnych grup użytkowania, ich zakresy oraz

przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza Osieck, umieszczono w tabeli 2. W celu porównania tabelę uzupełniono danymi o przeciętnej zawartości (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju). Materiał i metody badań laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem są zanieczyszczenia antropogeniczne, a więc pierwiastki słabo związane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ciągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z użyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trolę jakości gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7). Prezentacja wyników Zastosowana gęstość pobierania próbek(1 próbka na około 25 km2) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zawartości pierwiastków zgodnie z zasadami przyjętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki badań geochemicznych zostały więc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizację miejsc pobierania próbek (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyjętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A i B zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze- śnia 2002 r. Przy klasyfikacji stosowano zasadę zaliczania gleb do danej grupy, gdy zawartość co najmniej jednego pierwiastka przewyższała dolną granicę wartości dopuszczalnej w tej gru-

pie. Na mapie umieszczono symbol pierwiastka decydującego o zanieczyszczeniu gleb z da- nego miejsca. Tabela 2 Zawartość metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Wartość prze- Wartość przecięt- tości w glebach ciętnych (me- nych (median) w Wartości dopuszczalne stężeń w glebie na arkuszuO- dian) w glebach glebach obszarów lub ziemi (Rozporządzenie Ministra sieck na arkuszu niezabudowanych Środowiska z dnia 9 września 2002 r.) Osieck Polski 4)

Metale N=14 N=14 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Głębokość (m p.p.t.) Głębokość (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 4–59 31 27 Cr Chrom 50 150 500 <1–8 3 4 Zn Cynk 100 300 1000 3–142 24 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5–0,6 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 1–5 1 2 Cu Miedź 30 150 600 <1–14 4 4 Ni Nikiel 35 100 300 <1–13 2 3 Pb Ołów 50 100 600 5–29 8 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 <0,05–0,07 <0,05 <0,05 Ilość badanych próbek gleb z arkusza Osieck 1) grupa A w poszczególnych grupach użytkowania a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obsza- As Arsen 14 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 14 wy Prawo wodne, Cr Chrom 14 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 13 1 o ochronie przyrody; jeżeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 14 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 14 grożenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Miedź 14 szarów tych stężenia zachowują standardy wynikające ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 14 2) Pb Ołów 14 grupa B – grunty zaliczone do użytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rtęć 14 rowami, grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru ne, nieużytki, a także grunty zabudowane i zurbani- arkusza Osieck do poszczególnych grup użytkowania zowane z wyłączeniem terenów przemysłowych, (ilość próbek) użytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3)grupa C – tereny przemysłowe, użytki kopalne, tereny komunikacyjne, 13 1 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilość próbek

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stężeń dopuszczalnych metali określonych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 września

2002 r., jak i do wartości przeciętnych określonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 2). Przeciętne zawartości: arsenu, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu, rtęci i ołowiu w badanych glebach arkusza są na ogół niższe lub równe w stosunku do wartości przeciętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wyższą wartość me- diany wykazuje jedynie zawartość baru. Pod względem zawartości metali 13 spośród badanych próbek spełnia warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na ich wielofunkcyjne użytkowanie. Do grupy B (standard użytków rolnych, gruntów leśnych oraz zadrzewionych i zakrzewionych nieużytków, a także gruntów zabudowanych i zurbanizowanych) zaklasyfi- kowano próbkę gleby z punktu 14 z uwagi na wzbogacenie w cynk (142 mg/kg). Koncentra- cja występuje w obrębie osadów rzecznych Wisły w miejscowości Wólka Gruszczyńska, związana jest z kumulacyjnym charakterem osadów rzecznych i prawdopodobnie ma charakter antropogeniczny. Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umożli- wiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. 2. Osady wodne Osady powstają na dnie jezior, rzek i zbiorników zaporowych w wyniku sedymentacji zawiesin mineralnych i organicznych. Osadzający się materiał pochodzi przede wszystkim z erozji skał i gleb na obszarze zlewni. Składnikami osadów są również substancje wytrącają- ce się z wody. W osadach zatrzymywane są także zawiesiny wnoszone do wód powierzchniowych wraz ze ściekami przemysłowymi i komunalnymi oraz unieruchamiana jest w nich większość potencjalnie szkodliwych metali i związków organicznych trafiających do rzek i jezior. Zanieczyszczone osady mogą szkodliwie oddziaływać na zasoby biologiczne wód powierzchniowych i często pośrednio na zdrowie człowieka. Występujące w osadach metale ciężkie i inne substancje niebezpieczne mogą akumulować się w łańcuchu żywieniowym do poziomu, który jest toksyczny dla organizmów wodnych, zwłaszcza drapieżników, a także mogą stwarzać ryzyko dla ludzi. Osady o wysokiej zawartości szkodliwych składników są potencjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Część szkodliwych składników zawartych w osadach może ulegać ponownemu uwolnieniu do wody w następstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegających w osadach, jak również mechanicznego po- ruszenia na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu bądź bagrowania wcześniej

odłożonych zanieczyszczonych osadów. Także podczas powodzi zanieczyszczone osady mo- gą być przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek. Kryteria oceny osadów Jakość osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ciężkimi oraz wie- lopierścieniowymi węglowodorami aromatycznymi (WWA) i polichlorowanymi bifenylami (PCB) oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz stężeń substancji, które powodują, że urobek jest zanieczyszczony (Rozporządzenie …, 2002). Tabela 3 Zawartość pierwiastków i trwałych zanieczyszczeń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporządzenie Pierwiastek PEL** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Miedź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rtęć (Hg) 1 0,49 <0,05 *** WWA 11 WWA 5,683 **** WWA 7 WWA 8,5 PCB 0,3 0,189 * - ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. ** - MACDONALD D., 1994 *** - suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu **** - suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu)

Dla oceny jakości osadów wodnych ze względów ekotoksykologicznych zastosowano wartości PEL (ang. Probable Effects Levels) – określające zawartość pierwiastka, WWA i PCB, powyżej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 3 zamieszczono dopuszczalne zawartości pierwiastków oraz trwałych zanie- czyszczeń organicznych (TZO) w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych, obowiązujące w Polsce oraz wartości tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i wartości PEL.

Materiały i metody badań laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy OSADY zawierającej wyniki badań geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego Inspektora Ochrony Środowiska w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska (PMŚ). Próbki osadów rzecznych są pobierane ze strefy brzegowej koryt rzecznych, spod powierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworzący się osad charakteryzuje się większą zawartością frakcji mułkowo-ilastej. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcję ziarnową drobniejszą niż 0,2 mm. Zawartości arsenu, chromu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metodą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wodą kró- lewską, oznaczenia kadmu wykonano metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej w wersji płomieniowej (FAAS), także z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wodą królewską, a oznaczenia zawartości rtęci wykonano z próbki stałej metodą spektrometrii absorpcyjnej przy zastosowaniu techniki zimnych par (CV-AAS). Zawartości wielopierścienio- wych węglowodorów aromatycznych (WWA) – acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo(b)fluorantenu, benzo(k)fluorantenu, benzo(a)pirenu, indeno(1,2,3-cd)pirenu, dibenzo(a,h)antracenu, benzo(ghi)perylenu oznaczono przy użyciu chromatografu gazowego z detektorem spektrometrem mas (GC-MSD), a oznaczenia polichlorowanych bifenyli (kongenery PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180) wykonano przy użyciu chromatografu gazowego z detektorem wychwytu elektronów (GC-ECD). Wszystkie oznaczenia wykonano w Cen- tralnym Laboratorium Chemicznym Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Prezentacja wyników Lokalizację miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójkąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o przekroczonych wartościach PEL (niebieski) pod względem zawartości potencjalnie szkodliwych pierwiastków oraz w postaci koła o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych wartościach PEL (niebieski) pod wzglę- dem zawartości trwałych zanieczyszczeń organicznych. Przy klasyfikacji stosowano zasadę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawartość żadnego pierwiastka lub związku organicznego nie przewyższała górnej granicy wartości dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku za- kwalifikowania osadu do zanieczyszczonego każdy punkt opisano na mapie symbolami pier- wiastków lub związków organicznych decydujących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Na arkuszu zlokalizowany jest punkt obserwacyjny PMŚ (Państwowy Monitoring Śro- dowiska) na rzece Pilicy w Ostrówku, z którego próbki do badań pobierane są corocznie oraz punkty obserwacyjne na rzece Wiśle w Górze Kalwarii i Wildze w Wildze, z których próbki do badań monitoringowych pobierane są co trzy lata. Osady Wisły w Górze Kalwarii oraz Wilgi charakteryzują się bardzo niskimi zawartościami potencjalnie szkodliwych pierwiast- ków, porównywalnymi z wartościami ich tła geochemicznego (tabela 4). Tabela 4 Zawartość pierwiastków i trwałych zanieczyszczeń organicznych w osadach rzecznych (mg/kg) Wisła Pilica Wilga Pierwiastek Góra Kalwaria Ostrówek Wilga 2009 r. 2009 r. 2009 r. Arsen (As) <3 <3 <3 Chrom (Cr) 11 7 5 Cynk (Zn) 83 130 22 Kadm (Cd) 0,6 <0,5 <0,5 Miedź (Cu) 11 5 14 Nikiel (Ni) 10 6 2 Ołów (Pb) 11 6 4 Rtęć (Hg) 0,030 0,010 0,079

WWA 11 WWA* 0,61,5 0,117 0,011

WWA 7 WWA** 0,058 0,069 0,013 PCB*** 0,0012 < 0,0007 < 0,0007 * - suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu ** - suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu) *** - suma PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180

W osadach Pilicy odnotowano nieznacznie podwyższone zawartości cynku. Jednakże są to zawartości niższe od ich dopuszczalnych stężeń według Rozporządzenia MŚ, a także niższe od ich wartości PEL, powyżej której obserwuje się szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Stwierdzone zawartości wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych oraz polichlorowanych bifenyli w osadach rzek są niższe od dopuszczalnych wg Rozporządzenia MŚ i niższe od wartości PEL. Dane prezentowane na mapie umożliwiają jedynie ocenę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny być jednak sygnałem dla odpowiednich urzędów i władz wskazującym na konieczność podjęcia badań szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszczeń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawartości dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka lub związku organicznego.

3. Pierwiastki promieniotwórcze Materiał i metody badań Do określenia dawki promieniowania gamma i stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993; 1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłuż profili o przebiegu N-S, prze- cinających Polskę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwyższonej promieniotwórczości pomiary zagęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysokości 1,5 metra nad powierzchnią terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno (Czechy). Prezentacja wyników Z uwagi na to, że gęstość opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch krawędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest możliwy, gdyż te dwie krawędzie są zbieżne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporządzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywano informacje zawarte w profilach na arkuszu sąsiadującym wzdłuż zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane są wyniki dawki promieniowania gamma obejmujące sumę promieniowania pochodzącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez). Wyniki Wartości dawki promieniowania gamma wzdłuż profilu zachodniego wahają się w przedziale od 11,4 do 53,3 nGy/h. Przeciętnie wartość ta wynosi 36,6 nGy/h i jest zbliżona do średniej dla obszaru Polski wynoszącej 34,2 nGy/h. Wzdłuż profilu wschodniego wartości promieniowania gamma mieszczą się w zakresie od 9,1 do 32,5 nGy/h, przy przeciętnej war- tości wynoszącej 20,0 nGy/h. Wzdłuż profilu zachodniego występują osady rzeczne różnego wieku wypełniające dolinę Wisły. Najwyższymi wartościami promieniowania gamma (ok. 50 nGy/h) charakteryzują się mady, a najniższymi (10 – 25 nGy/h) – piaski i żwiry rzeczne zlodowacenia północnopolskie- go występujące wzdłuż południowej części profilu. Holoceńskie osady rzeczne (piaski i żwi- ry) cechują się pośrednimi wartościami promieniowania (25 – 45 nGy/h). W profilu wschod- nim wyższe dawki promieniowania gamma (25 – 32 nGy/h) są związane z glinami zwałowy- mi (lub ich reziduami) zlodowacenia środkowopolskiego, a niższe (ok. 10 – 20 nGy/h) - z plejstoceńskimi i holoceńskimi osadami rzecznymi (piaski i żwiry) oraz z piaskami eolicz- nymi zalegającymi na glinach zwałowych.

598W PROFIL ZACHODNI 598E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5763403 5759760 5761434

5756576 5750255 m m 5754617 5748230

5752793 5746778

5745784 5745243 0 10 20 30 40 50 60 0 5 10 15 20 25 30 35 nGy/h nGy/h

Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5763403 5759760 5761434

5756576 5750255 m m 5754617 5748230

5752793 5746778

5745784 5745243 0 1 2 3 4 5 6 0 1 2 3 4 5 6 kBq/m2 kBq/m2

Fig. 4. Zanieczyszczenie gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Osieck (na osi rzędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

Stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłuż obu profili są bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłuż profilu zachodniego wahają się od 0,9 do 5,7 kBq/m2, a wzdłuż profilu wschodniego – od 2,1 do 7,5 kBq/m2.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów wytypowano uwzględniając zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. oraz Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegóło- wych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów (Ustawa …, 2001; Rozporządzenie …, 2003). Z uwagi na skalę i specyfikę opracowania kartograficznego w nielicznych przypad- kach przyjęto zmodyfikowane rozwiązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umożliwiające późniejszą weryfikację i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokalizacyjne dla przyszłych składowisk odpadów są zróżnicowane w nawiązaniu do 3 typów skła- dowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne, O – odpadów obojętnych. Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje:  wyłączenie terenów, na których bezwzględnie nie można lokalizować składowisk odpa- dów,  warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i służb,  wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoża i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawiązaniu do powyższych kryteriów, wyznaczono: ─ obszary o bezwzględnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów,

─ obszary o warunkach izolacyjnych spełniających przyjęte kryteria dla określonego typu składowisk odpadów, ─ obszary możliwej lokalizacji składowisk odpadów nieposiadające naturalnej warstwy izolacyjnej. Na terenach, na których możliwa jest lokalizacja składowisk odpadów i obszarach po- zbawionych naturalnej izolacji, zaznaczono także wyrobiska po eksploatacji kopalin, które mogą być rozpatrywane jako potencjalne miejsca składowania opadów. Występowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izola- cyjności pozwala wyróżnić potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obrębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowań (RWU) na podstawie: ─ izolacyjnych właściwości podłoża – odpowiadających wyróżnionym wymaganiom skła- dowania odpadów, ─ rodzajów warunkowych ograniczeń lokalizacyjnych składowisk wynikających z przyję- tych obszarów ochrony. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obrębie RWU posiadających wymie- nione ograniczenia warunkowe będzie wymagało ustaleń z lokalnymi władzami oraz doku- mentami planistycznymi dotyczącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoża i ścian bocznych potencjalnych składowisk są uzależnione od typu składowanych odpadów (tabela 5). Tabela 5 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotyczące naturalnej bariery geologicznej Typskładowiska miąższość współczynnik rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s] N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10-9 iły, iłołupki K – odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne ≥ 1 ≤ 1×10-9 O – odpadów obojętnych ≥ 1 ≤ 1×10-7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyróżnienie: ─ warunków izolacyjności podłoża zgodnych z wymaganiami dla określonego typu skła- dowisk (przyjętymi w tabeli 5), ─ zmiennych właściwości izolacyjnych podłoża (warstwa izolacyjna znajduje się pod przykryciem osadami piaszczystymi o miąższości do 2,5 m, miąższość lub jednorodność warstwy izolacyjnej jest zmienna).

Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstwą „Geochemia środowi- ska” wchodzą w skład warstwy informacyjnej „Zagrożenia powierzchni ziemi” i są przedstawione razem na Planszy B Mapy geośrodowiskowej Polski. Jednocześnie na dołączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przedstawiono lokalizacje otworów wiert- niczych, których profile geologiczne wykorzystano przy konstrukcji wydzieleń terenów POLS. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopień zagrożenia głównego użytkowego poziomu wodonośnego przeniesiony z arkusza Osieck Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Włostowski,1998). Stopień zagrożenia wód podziemnych wyznaczono w pięciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcją nie tylko wartości parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporności poziomu wodonośnego na zanieczyszczenia), ale także czynników zewnętrznych, takich jak istnie- nie na powierzchni ognisk zanieczyszczeń czy obszarów prawnie chronionych. Stopień ten jest parametrem zmiennym i syntetyzującym różne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlatego też obszarów o różnym stopniu zagrożenia nie należy wprost porównywać z wy- znaczonymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjności (POLS) mogą współwystępować z obszarami o różnym zagrożeniu jakości wód podziemnych. Obszary o bezwzględnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze objętym arkuszem Osieck bezwzględnemu wyłączeniu z możliwości skła- dowania odpadów podlegają: ─ zabudowa miejscowości gminnych: Osieck, Sobienie Jeziory, Wilga, ─ obszary objęte ochroną prawną w Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000 „Bagno Całowanie” PLH 140001, „Bagna Celestynowskie” PLH 140022 (ochrona siedlisk), „Dolina dolnej Pilicy PLB 140016,”, „Dolina Pilicy” PLB 140003, „Dolina środkowej Wisły” PLB 140004, „Bagno Całowanie” PLB 140011 (ochrona ptaków), ─ obszary w zasięgu udokumentowanego Głównego Zbiornika Wód Podziemnych GZWP 222 Dolina środkowej Wisły (czwartorzęd) oraz jego obszary ochronne, ─ rezerwaty przyrody „Szerokie Bagno” (torfowiskowy); „Wymięklizna” (leśny), ─ obszary leśne o powierzchni powyżej 100 hektarów, ─ tereny bagienne, podmokłe, łąki wykształcone na glebach organicznych, ─ lądowisko w Sobieniach Szlacheckich,

─ powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoceńskich w obrębie dolin rzek: Wisły, Pilicy, Starej Pilicy, Wilgi, Starej Wilgi, Zimnej Wody, Czarnej, Jagodzianki, Bełcha, Łachy i pozostałych licznych cieków, ─ strefy (do 250 m) wokół jezior: Piwonińskie, Piwowińskie Małe, Święte i pozostałych akwenów, ─ strefa (do 250 m) wokół źródeł (Górki, Osieck), ─ tereny o nachyleniu powyżej 10°, ─ obszary zagrożone ruchami masowymi: na północny zachód od Cyganówki, na połu- dnie od gajówki Zarzecze, na północny wschód od Starej Huty (Grabowski (red.), Ku- charska, 2007). Około 85% powierzchni obszaru arkusza Osieck została bezwzględnie wyłączona z możliwości składowania odpadów. Cały omawiany obszar znajduje się w zasięgu nieudokumentowanego Głównego Zbiornika Wód Podziemnych GZWP 215 A Subniecka Warszaw- ska (oligocen, miocen). Po wykonaniu dokumentacji hydrogeologicznej zbiornika, w której to dokumentacji ustalone zostaną jego obszary ochronne, tereny wskazane do ewentualnego składowania od- padów mogą zostać wykluczone z tego typu użytkowania lub ich granice mogą ulec zmianie. Utrudnienia lokalizacyjne mogą stwarzać również liczne, drobne cieki. Przed podjęciem decyzji o miejscu lokalizacji składowisk w ich sąsiedztwie należy sprawdzić głębokość wystę- powania przypowierzchniowego poziomu wodonośnego. Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniających wymagania dla składo- wania odpadów obojętnych Ze względu na wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoża i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpośrednio na powierzchni występują grunty spoiste spełniające kryteria przepuszczalności (tabela 5) lub grunty spoiste, których strop znajduje się nie głębiej niż 2,5 m p.p.t. Obszary predysponowane do składowania odpadów obojętnych wyznaczono w miejscach występowania w strefie przypowierzchniowej glin zwałowych zlodowaceń środkowo- polskich, stadiału najstarszego (odry) i stadiału mazowiecko podlaskiego (warty) oraz na wy- chodniach iłów warwowych zlodowacenia warty. Gliny zwałowe powstałe w czasie zlodowacenia odry to gliny wapniste, zwięzłe, zawie- rające liczne głazy o średnicy od 0,5 do 2 m; w stropie barwy czerwonej, niżej brunatnozie- lonej i szarej. Ich miąższości wahają się od 5 do 10 m. Największe ich odsłonięcie zaobserwowano w wykopie kolejowym między Czarcim Dołem i Grabianką w gminie Osieck.

W glinach tych stwierdzono liczne soczewki piasków, przewarstwienia iłów warwowych i porwaki piasków preglacjalnych, zazębiające się z licznymi porwakami pstrych iłów plio- ceńskich oraz piasków mioceńskich z pyłem węglowym i oligoceńskich piasków glaukonito- wych. Jest to jedyne miejsce stwierdzonych zaburzeń glacitektonicznych na obszarze arkusza. Najciekawsze struktury zaburzeń stwierdzono w rejonie Grabianka – Osieck. Warstwy iłów warwowych występują wśród warstw gliny zwałowej leżącej ukośnie. Tworzą one struktury złuskowanych fałdów o zniszczonych partiach stropowych. W glinach występują rozległe soczewki zaburzonych piasków i iłów warwowych (Sarnacka, 1968). Gliny zlodowacenia warty to gliny piaszczyste, zwięzłe, barwy brązowej i zielonkawo- brunatnej, w stropie odwapnione. Zawierają żwiry i głazy skał krystalicznych. Ich miąższość waha się od 0,5 m do 7 m. Lokalnie gliny obu zlodowaceń (warty i odry) mogą tworzyć wspólny poziom z glinami zlodowaceń starszych. Pakiet glin ponad 40-metrowej miąższości występuje w rejonie Jaźwi- na, w Lipinach i Kościeliskach Nowych gliny te osiągają miąższości 20 m. W rejonie miejscowości Kościeliska Nowe, Czarci Dół, Grabianka, Natolin, Wola Wła- dysławowska, Uśniaki w obrębie glin zwałowych występują płaty osadów zastoiskowych. Są to iły barwy brązowej, w partiach stropowych osadów zastoiskowych pojawiają się piaski pylaste z przewarstwieniami mułków. Obszary możliwej lokalizacji składowisk odpadów obojętnych wskazano na terenie gmin: Osieck, Pilawa, Garwolin i Wilga. Wytypowane obszary mają duże powierzchnie o charakterze równinnym i są dostępne dzięki licznym drogom dojazdowym, co obniża kosz- ty ewentualnej inwestycji oraz zapewnia stosunkowo krótkie trasy transportu odpadów. Środowiskowymi ograniczeniami warunkowymi w części wskazanych obszarów są: b – zabudowa Osiecka oraz strefa wokół lądowiska w Sobieniach Szlacheckich, p – położenie w Nadwiślańskim Obszarze Chronionego Krajobrazu i w strefie ochrony Ma- zowieckiego Parku Krajobrazowego, w – położenie w granicach obszarów najwyższej i wysokiej ochrony nieudokumentowanego Głównego Zbiornika Wód Podziemnych GZWP 215 A Subniecka Warszawska. Problem składowania odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne Gliny zwałowe zlodowaceń środkowopolskich stanowią wystarczającą naturalną barierę geologiczną dla składowania odpadów obojętnych. Pod kątem składowania odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne można rozpatry- wać obszary występowania na powierzchni iłów warwowych zlodowacenia warty. Najwięk- sze ich miąższości, od około 2 do 6 m stwierdzono w rejonie Osiecka i Czarciego Dołu. Jest

to seria iłów bez wyraźnego warstwowania w stropie, przechodzących niżej w iły z wyraźnym warstwowaniem. Warstewki iłów mają grubość od kilku do dziesięciu centymetrów i przewarstwione są piaskiem pylastym i mułkiem. W otworach wykonanych w rejonie Czarciego Dołu na głębokości 0,2 m i około 3 m, stwierdzono występowanie iłów o miąższości odpo- wiednio 6 i 2 m. W Osiecku prawie 3 m warstwa ilasta występuje na głębokości 0,2 m. Są to iły zwięzłe, tłuste, o zmiennej zawartości CaCO3. (Sarnacka, 1968). Dla oceny przydatności tych osadów pod kątem możliwości składowania odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne konieczne jest wykonanie dodatkowego rozpoznania geologicznego, które pozwoli na okre- ślenie ich litologii, właściwości izolacyjnych oraz ciągłości warstwy słaboprzepuszczalnej. Na północny zachód od Osiecka w wyrobisku po niekoncesjonowanej eksploatacji piasku i żwiru do 2001 roku funkcjonowało gminne składowisko odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne. Obiekt o powierzchni 1,4 ha został w całości wypełniony odpadami. Po zakończeniu eksploatacji powierzchnię składowiska wyrównano i obsadzono drzewami (so- snami). Prowadzony jest monitoring wód podziemnych. W Sobieniach Biskupich, gmina Sobienie Jeziory do 2001 roku funkcjonowało niele- galne miejsce składowania odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne. Należy zaznaczyć, ze obiekt ten położony jest w dolinie Wisły, na terenie bezwzględnie wyłączonym z możliwo- ści składowania odpadów, w odległości około 500 m od zwartej zabudowy wsi. W roku 1981 obiekt został ogrodzony betonowym płotem, ale przez cały czas funkcjo- nowania nie posiadał uregulowanego statusu prawnego. Deponowane odpady często ulegały samozapaleniu, stwierdzono zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego i wód gruntowych. Po roku 2001 miejsce składowania zostało poddane rekultywacji, prowadzony jest monitoring wód podziemnych. Ocena najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych Gliny zlodowaceń środkowopolskich stanowią wystarczającą naturalną barierę geolo- giczną dla składowania odpadów obojętnych. Najbardziej korzystną lokalizacją dla tego typu składowisk jest rejon miejscowości Jaźwiny, gdzie występują gliny o miąższości około 40 m. Prawdopodobnie jest to jeden miąższy pakiet glin zlodowaceń środkowopolskich (zlodowacenia odry i warty) i glin zlodowaceń południowopolskich. W rejonie miejscowości Lipiny i Kościeliska Nowe na powierzchni występują gliny o miąższości rzędu 20 m . Korzystnych warunków geologicznych należy się spodziewać również na północny za- chód od Osiecka oraz w rejonie Czarciego Dołu w gminie Osieck, gdzie występują iły warwowe o miąższościach od około 2 do 6 m.

Wytypowane obszary dla ewentualnego składowania odpadów znajdują się na wyso- czyźnie lodowcowej. Użytkowy poziom wodonośny występuje tu w przewarstwieniach piaszczystych wśród glin zwałowych, mułków i iłów zastoiskowych. Bazą drenażu dla wód podziemnych z obszaru wysoczyzny jest rzeka Wisła. W rejonie Osiecka, w pobliżu krawędzi wysoczyzny w studniach wierconych zaobserwowano samowypływy. Co świadczy, że poziomy międzyglinowe obszaru wysoczyzny nie pozostają w kontakcie hydraulicznym z po- zbawionymi izolacji wodami poziomu dolinnego Wisły. W granicach obszarów możliwej lokalizacji składowisk odpadów użytkowe poziomy wodonośne występują na głębokości 15–50 m, podrzędnie 5–15 m, a stopień zagrożenia w zależności od głębokości zalegania utworów wodonośnych generalnie oceniono jako niski, tylko podrzędnie średni. Najbardziej korzystna ze względu na uwarunkowania hydrogeologiczne jest lokalizacja tego typu obiektów w rejonie Jaźwiny – Kolonia Jaźwiny. Główny użytkowy poziom wodo- nośny występuje tu na głębokości 50–100 m, a stopień zagrożenia oceniono jako niski. Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Dwa wyrobiska po niekoncesjonowanej eksploatacji kopalin okruchowych: w rejonie Woli Władysławowskiej i Uśniaków wytypowano jako miejsca lokalizacji składowisk odpadów. Środowiskowymi warunkowymi ograniczeniami budowy składowisk jest położenie w granicach obszarów ochronnych Głównego Zbiornika Wód Podziemnych GZWP 215 A Subniecka Warszawska oraz w Nadwiślańskim Obszarze Chronionego Krajobrazu i zabudowa miejscowości Uśniaki i Wola Władysławowska. Każdorazowo konieczne jest dodatkowe rozpoznanie geologiczne i hydrogeologiczne rejonu wyrobisk, w tym przede wszystkim podłoża. Wykonane badania zadecydują o ko- nieczności lub rezygnacji z zastosowania sztucznej bariery izolacyjnej. Zawodnione wyrobisko zaniechanej eksploatacji złoża surowców ilastych ceramiki budowlanej „Osieck-Kąciki”, a także punkty lokalnej eksploatacji kopalin znajdują się na obszarach bezwzględnie wyłączonych z możliwości składowania odpadów i jako takie nie powinny być brane pod uwag przy wyborze miejsc na składowiska. Należy zaznaczyć, że wyrobiska te często są miejscem nielegalnego porzucania odpadów. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyróżnionych typów odpadów należy traktować jako podstawę późniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawiązaniu do nich projektowania odpowiednich badań geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozpo- rządzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wy- magań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowia-

dać poszczególne typy składowisk na obszarze planowanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie badań geologicznych i hydrogeologicznych, któ- rych wyniki opracowuje się w formie dokumentacji geologiczno-inżynierskiej i hydrogeologicznej, dołączonych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmują zasięgi występowania w podłożu warstwy utworów słaboprzepuszczalnych stanowiących naturalną izolację dla położonych głębiej poziomów wodonośnych i mogą być uwzględniane w planach zagospodarowania przestrzennego jako lokalizacje przedsięwzięć mogących zawsze znacząco lub potencjalnie znacząco oddziaływać na środowisko gruntowo-wodne.

X. Warunki podłoża budowlanego

Zgodnie z zasadami sporządzania MGśP na obszarze arkusza Osieck dokonano uprosz- czonej oceny warunków podłoża budowlanego. Dla powyższej oceny wykorzystano Szczegó- łową mapę geologiczną Polski w skali 1:50 000 (Sarnacka, 1962; 1968) oraz mapy topogra- ficzne w skali 1:50 000 i 1:25 000. Waloryzacją geologiczno-inżynierską nie objęto: lasów, gleb chronionych w klasach I–IVa, łąk na glebach pochodzenia organicznego, obszaru Ma- zowieckiego Parku Krajobrazowego, rezerwatów przyrody oraz obszarów zabudowanych. W wyniku waloryzacji wydzielono obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa i o warunkach niekorzystnych, utrudniających budownictwo. Za obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa uznano rejony, na których wy- stępują grunty spoiste (zwarte, półzwarte i twardoplastyczne) oraz niespoiste, w stanie śred- niozagęszczonym i zagęszczonym, w których wody gruntowe występują głębiej niż 2 m od powierzchni terenu. Takie warunki na obszarze poddanym waloryzacji geologiczno- inżynierskiej spełniają tereny leżące na wysoczyźnie polodowcowej w obrębie Niziny Garwo- lińskiej oraz wyższe części tarasów nadzalewowych Wisły. Na omawianym obszarze podłoże budują przede wszystkim grunty niespoiste średnio- zagęszczone, wykształcone w postaci piasków różnej granulacji, pospółek i żwirów. Mniejsze powierzchnie zajmują gliny zwięzłe piaszczyste oraz piaski gliniaste, występujące płatami na całym obszarze wysoczyzny. Są to grunty małoskonsolidowane, osadzone w okresie zlodowacenia warty. Utrudnienia budowlane mogą wystąpić w dolinie Wisły w obrębie tarasu nadzalewowego niższego, którego powierzchnia zbudowana jest z piasków rzecznych i mad podścielonych piaskami.

Należy zaznaczyć, że piaski, mułki i żwiry rzeczne odznaczają się gorszymi parame- trami geologiczno-inżynierskimi, wynikającymi z obecności wkładek mułków (frakcji pyla- stej). Występujące w dolinach osady piaszczyste mogą charakteryzować się zróżnicowanymi warunkami geologiczno-inżynierskimi. W warunkach zmiennej akumulacji dolinnej utwory piaszczyste mogą być przewarstwione utworami organicznymi, co stanowić może zagrożenie nawet dla lekkich obiektów budowlanych ze względu na zróżnicowane osiadanie. Utrudnienia budowlane mogą wystąpić na obszarach występowania piasków drobnoziarnistych i średnioziarnistych tworzących wydmy. Są to na ogół grunty słabonośne. Budo- wanie na nich większych obiektów wymaga ostrożności i umocnienia fundamentów. W więk- szości obszary wydmowe porośnięte są lasami i jako takie nie zostały poddane waloryzacji geologiczno-inżynierskiej. Do obszarów o warunkach niekorzystnych, utrudniających budownictwo, zaliczono tereny, na których występują grunty słabonośne. Są to przede wszystkim grunty organiczne oraz grunty spoiste w stanie miękkoplastycznym i plastycznym. Grunty organiczne reprezentowane są przez torfy, namuły i mułki organiczne. Grunty spoiste to iły warwowe. Są to jed- nocześnie obszary płytkiego zalegania wód gruntowych (0–2 m). Obszary te występują w dolinach Wisły i Wilgi, w obrębie tarasów zalewowych, a także na wysoczyźnie na wy- chodniach utworów zastoiskowych w okolicach Osiecka, Kościeliska Nowego, Uśniak i Woli Władysławowskiej. W odsłonięciach iłów warwowych (m.in. w rejonie Osiecka) obserwowa- ne są zaburzenia glacitektoniczne. W takich sytuacjach przed podjęciem inwestycji konieczne jest sporządzenie dokumentacji geologiczno-inżynierskiej. Jako utrudniające lub niekorzystne dla budownictwa przyjmuje się wszystkie obszary, na których zwierciadło wody gruntowej znajduje się na głębokości mniejszej niż 2 m. Przy występowaniu omawianych warunków geologiczno-inżynierskich istotnym elementem nieko- rzystnym dla budownictwa może być agresywność wód gruntowych. Powyższe rejony zwią- zane są z tarasami zalewowymi Wisły. Na obszarze arkusza nie występują czynne osuwiska (Grabowski (red.), 2007), ale za- burzenie naturalnych warunków poprzez działalność budowlaną w sąsiedztwie krawędzi ero- zyjnej wysoczyzny, może uruchomić procesy osuwiskowe i doprowadzić do zniszczenia obiektu. Dlatego w terenach zagrożonych wystąpieniem takich zjawisk wymagane jest sporzą- dzenie dokumentacji geologiczno-inżynierskiej przy projektowaniu obiektów budowlanych. Na obszarze arkusza nie występują tereny o znacząco zmienionej rzeźbie w wyniku działalności człowieka (składowiska, hałdy, duże wyrobiska poeksploatacyjne).

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Formami ochrony przyrody i krajobrazu na obszarze arkusza Osieck są: obszary Natura 2000, gleby chronione klas I–IVa, łąki na gruntach organicznych oraz obszary przyrodnicze prawnie chronione (Mazowiecki Park Krajobrazowy, rezerwaty). Według Instytutu Upraw, Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach chronione grunty rolne klasy I–IVa stanowią ponad 30%omawianego terenu. Duża część z nich zajęta jest przez sady. Łąki na glebach pochodzenia organicznego występują w dolinie Wisły. Największe powierzchnie zajmują przy północnej granicy obszaru arkusza. Lasy zajmują około 35% powierzchni obszaru arkusza. Do najcenniejszych należą lasy celestynowsko-otwockie, wchodzące w skład Mazowieckiego Parku Krajobrazowego, utwo- rzonego w 1986 roku. Park powstał przede wszystkim w celu ochrony szczególnych wartości przyrodniczych, krajobrazowych i klimatyczno-leczniczych terenu leżącego w strefie oddzia- ływania wielkiej aglomeracji warszawskiej. Na obszarze arkusza znajduje się południowa część tego parku. W jego granicach znajduje się południowa część rezerwatu torfowego „Sze- rokie Bagno”. Mazowiecki Park Krajobrazowy stanowi jedno z najciekawszych i najcenniejszych zbiorowisk roślinności wydmowej i bagiennej na niżu polskim. Większa część obszaru arkusza Osieck, wraz z korytem Wisły znajduje się w obrębie Nadwiślańskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. Część południowo-zachodnia znajduje się w Obszarze Chronionego Krajobrazu Doliny Pilicy i Drzewiczki, a niewielki fragment części zachodniej w obrębie Warszawskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. Obszar Chro- nionego Krajobrazu Doliny Pilicy i Drzewiczki w granicach arkusza projektuje się objąć ochroną jako Park Krajobrazowy Dolnej Pilicy. W lasach Mazowieckiego Parku Krajobrazowego występują bory suche i świeże, wil- gotne i bagienne, olsy, łęgi i grądy. Odnotowano tu kilkaset gatunków roślin, w tym około 30 chronionych, np.: rosiczka okrągłolistna, wawrzynek wilcze łyko, grzybienie białe, irys syberyjski, widłak, orlik, bagno zwyczajne i inne. Park jest również ostoją kilkudziesięciu gatunków ssaków, między innymi: łosia, dzika, wydry, kuny, borsuka i ponad stu gatunków ptaków, w tym żurawia, kulika wielkiego, bociana czarnego, błotniaka łąkowego, brodźca samotnego i zimorodka. W centralnej części obszaru arkusza znajduje się rezerwat leśny „Wymięklizna” – sta- nowiący ochronę łęgu olszowo-jesionowego.

Na obszarze arkusza zarejestrowanych zostało kilkadziesiąt pomników przyrody żywej. Wśród nich występują pojedyncze drzewa oraz grupy drzew. Drzewa pomnikowe to przede wszystkim dęby szypułkowe (tabela 6). Tabela 6 Wykaz rezerwatów i pomników przyrody Numer Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu obiektu Miejscowość ochrony Powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha) na mapie 1 2 3 4 5 6 Leśnictwo Osieck T– „Szerokie Bagno” 1 R 1984 Czarci Dół otwocki (76,73) Sobienie-Jeziory L– „Wymięklizna” 2 R Uroczysko Sobienie 1996 otwocki (62,37) Osieck 3 P Sobieńki 1975 Pż– dąb szypułkowy otwocki Osieck 4 P Górki 1957 Pż– dąb szypułkowy otwocki Pilawa 5 P Łucznica 1992 Pż– sosna wejmutka garwoliński Pilawa 6 P Łucznica 1983 Pż– dąb szypułkowy garwoliński Pż– 2 topole białe, dąb szypułkowy, Sobienie-Jeziory lipa drobnolistna, klonjawor, buk 7 P Siedzów 1986 otwocki pospolity, topola biała, jesion wynio- sły, sosna wejmutka Wilga 8 P Mariańskie Porzecze 1996 Pż– dąb szypułkowy garwoliński Wilga 9 P Mariańskie Porzecze 1996 Pż– dąb szypułkowy garwoliński Warka 10 P Ostrówek 1995 Pż– sosna pospolita grójecki Wilga 11 P Celejów 1986 Pż– jesion wyniosły garwoliński Celejów Wilga 12 P 1955 Pż– 3 dęby szypułkowe (park dworski) garwoliński Wilga 13 P Celejów 1980 Pż– 2 sosny czarne garwoliński Wilga 14 P Podole Nowe 1980 Pż– grusza pospolita garwoliński Wilga 15 P Wólka Gruszczyńska 1980 Pż– topola kanadyjska garwoliński Wilga 16 P Wilga 1973 Pż– 2 dęby szypułkowe garwoliński Wilga 17 P Wilga 1973 Pż– wiąz górski garwoliński Wilga 18 P Polewicz 1974 Pż– jałowiec pospolity garwoliński Wilga 19 P Gajówka Zarzecze 1984 Pż– dąb szypułkowy garwoliński Wilga 20 P Cyganówka 1955 Pż– dąb szypułkowy garwoliński Wilga 21 P Wilga 1974 Pż– dąb szypułkowy garwoliński

Rubryka 2 –R–rezerwat, P–pomnik przyrody Rubryka 6 – rodzaj rezerwatu: L–leśny,T–torfowiskowy – rodzaj pomnika przyrody: Pż–żywej

Arkusz Osieck prawie w całości znajduje się w obrębie elementu należącego do Krajo- wej Sieci Ekologicznej ECONET (Liro, 1998): obszaru węzłowego o znaczeniu międzynaro- dowym 23M – Doliny Środkowej Wisły (fig. 5).

Fig. 5. Położenie arkusza Osieck na tle systemu ECONET wg A. Liro (1998) 1– międzynarodowy obszar węzłowy, jego numer i nazwa: 21M – Puszczy Pilickiej, 23M – Doli- ny Środkowej Wisły; 2– krajowy obszar węzłowy, jego numer i nazwa: 12K – Puszczy Kozienic- kiej; 3– międzynarodowy korytarz ekologiczny, jego numer i nazwa: 20m – Warszawski Wisły; 4 – krajowy korytarz ekologiczny, jego numer i nazwa: 43k – Warecki Pilicy, 44k – Świdra

Na obszarze arkusza występują obszary włączone do Europejskiej Sieci Ekologicznej „Natura 2000”, wyznaczone na podstawie tzw. Dyrektywy „Ptasiej” i Dyrektywy „Siedlisko- wej” (tabela 7). Są to: obszary specjalnej ochrony ptaków PLB140003 Dolina Pilicy, PLB140004 Dolina Środkowej Wisły i PLB140011 Bagno Całowanie oraz specjalne obszary ochrony siedlisk PLH140001 Bagno Całowanie, PLH140016 Dolina Dolnej Pilicy oraz PLH140022 Bagna Celestynowskie.

Tabela 7 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Położenie centralnego punk- Powierzch- Położenie administracyjne obszaru Nazwa obszaru Typ Kod tu obszaru nia w obrębie arkusza Lp. (symbol oznaczenia obszaru obszaru Długość Szerokość obszaru Kod Wojewódz- na mapie) Powiat Gmina geogr. geogr. ha NUTS two 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 PL052 grójecki Warka 1 J PLB140003 Dolina Pilicy (P) E 21°03’23” N 51°41’21” 35 356,26 PL073 mazowieckie PL074 kozienicki Magnuszew kozienicki Magnuszew PL033 garwoliński Wilga PL071 Dolina Środkowej Sobienie-Jeziory 2 D PLB140004 E 21°13’28” N 51°59’43” 30 848,71 PL073 mazowieckie otwocki Wisły (P) Karczew PL074 grójecki Warka PL075 piaseczyński Góra Kalwaria PL052 Dolina Dolnej grójecki Warka 3 K PLH140016 E 21°02’29” N 51°41’28” 31 821,57 PL073 mazowieckie Pilicy (S) PL074 kozienicki Magnuszew Karczew PLH Bagno Całowanie E N Celestynów 4 B 3 447,51 PL073 mazowieckie otwocki 140001 (S) 21°20’24” 52°00’47” Sobienie-Jeziory Osieck Karczew PLB Bagno Całowanie E N Celestynów 5 F 4 214,09 PL129 mazowieckie otwocki 140011 (P) 21°21’00” 52°00’01” Sobienie-Jeziory Osieck PLH Bagna Celestynow- E N 6 B 1037,00 PL129 mazowieckie otwocki Osieck 140022 skie (S) 21°25’56” 52°01’44” Rubryka 2 –B– specjalny obszar ochrony bez żadnych połączeń z innymi obszarami Natura 2000, D– obszar specjalnej ochrony, który graniczy z innym obszarem Natura 2000, ale się z nim nie przecina, F – obszar specjalnej ochrony, całkowicie zawierający w sobie specjalny obszar ochrony, J–obszar specjalnej ochrony częściowo przecinający się ze specjalnym obszarem ochrony, K– specjalny obszar ochrony częściowo przecinający się z obszarem specjalnej ochrony Rubryka 4 –S– specjalny obszar ochrony siedlisk, P– obszar specjalnej ochrony ptaków

Informacje na temat sieci „Natura 2000” są zamieszczone na oficjalnej stronie interne- towej Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska (http://natura2000.gdos.gov.pl/natura2000/). Na terenie Bagna Całowanie stwierdzono występowanie zagrożonych w skali Europy siedlisk torfowych, łąkowych, murawowych oraz leśnych. Gniazdują tu zagrożone gatunki ptaków: błotniak zbożowy, sowa błotna, kulik wielki. Odnotowano tu ponad 500 gatunków roślin, a także rzadkie gatunki motyli. Dolina Środkowej Wisły zachowała naturalny charakter rzeki roztokowej, z licznymi wyspami, z których największe pokryte są zaroślami wierzbowymi i topolowymi. Jest to ważna ostoja ptaków wodno-błotnych. Występuje tu 9 gatunków ptaków z Polskiej Czerwo- nej Księgi, m.in.: ostrygojad, podgorzałka, podróżniczek, rybitwa białoczelna, sieweczka ob- rożna, sieweczka rzeczna. W Dolinie Pilicy stwierdzono występowanie 11 gatunków ptaków z Polskiej Czerwo- nek Księgi i 56 lęgowych gatunków związanych z siedliskami wodnymi i bagiennymi. Dolina jest zasiedlona przez wydry i bobry. Charakteryzuje się również bogatą florą – stwierdzono tu występowanie 575 gatunków roślin naczyniowych, w tym rzadkich, zagrożonych i prawnie chronionych. Bagna Celestynowskie obejmują fragment pasa wydmowego. Jest to skupisko wydm, wśród których w zagłębieniach terenu występują torfowiska. Dominuje roślinność torfowisk mszysto-turzycowych i mszarów, rosną bory bagienne oraz masowo żurawina błotna i mo- drzewnica zwyczajna. Występuje tu liczna populacja łosia i żmija zygzakowata.

XII. Zabytki kultury

Tereny objęte arkuszem Osieck były zasiedlone już w okresie paleolitycznym. W czasie neolitu wykształciła się tu odrębna, mazowiecko-podlaska grupa kultury amfor kulistych, a następnie łużyckiej. We wczesnej epoce brązu grupa mazowiecko-podlaska kultury trzci- nieckiej zajmowała już całe Mazowsze. Prowadzone tu prace wykopaliskowe potwierdziły ciągłość osadnictwa na tych terenach od czasów neolitycznych po nowożytne. Na omawianym obszarze nie ma obiektów archeologicznych wpisanych do rejestru zabytków. W obrębie omawianego arkusza znajduje się niewielka ilość zabytkowych obiektów chronionych. Są to głównie zespoły pałacowo-parkowe, parki podworskie, kościoły, drewnia- na zabudowa wiejska oraz nieliczne zabytki techniczne. Zabytkowe obiekty znajdują się w następujących miejscowościach: - Warszewice – drewniany kościół pw. św. Jana z XVIII w. - Osieck – neogotycki kościół pw. św. Bartłomieja z 1902–08 roku, plebania z 1897 roku

- Łucznica – zespół pałacowo-parkowy z początków XIX w. W lesie około 1,5 km na po- łudniowy zachód od wsi – mogiła i pomnik powstańców z 1863 roku. - Siedzów – zespół podworski z parkiem z końca XVIII i początku XIX w. - Sobienie-Kiełczewskie – wiatrak koźlak z pierwszej połowy XIX w. - Sobienie-Jeziory – murowany kościół z 1806 roku oraz drewniane i murowane budynki z początków XX w. - Sobienie-Szlacheckie – zespół pałacowo-parkowy z połowy XIX w. - Celejów – pozostałości parku założonego na przełomie XVIII i XIX w. - Mariańskie Porzecze – zespół klasztorny marianów z drewnianym kościołem z 1776 roku. - Cyganówka – pozostałości parku dworskiego z XIX w. - Wilga – neogotycki kościół pw. Wniebowzięcia NMP (1910–1915 r.) z barokowym oł- tarzem z II poł. XVII w.

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Osieck ma charakter rolniczo-leśny. Sieć osiedleńcza jest równomiernie rozłożona. W jego granicach nie ma ośrodków miejskich. Na obszarze objętym arkuszem udokumentowane są dwa złoża: surowców ilastych „Osieck-Kąciki” i gazu ziemnego „Wilga”. Eksploatacja złoża „Osieck-Kąciki” została zaniechana, a eksploatacja złoża „Wilga” prowadzona jest w oparciu o program próbnej eksploatacji. Opisywany teren jest ubogi w występowanie kopalin dobrej jakości i znaczących zasobach. Wyznaczono 8 obszarów perspektywicznych dla piasków i 1 obszar perspektywiczny dla kopalin ilastych ceramiki budowlanej. Na obszarze arkusza Osieck występują dwa piętra wodonośne: czwartorzędowe i trze- ciorzędowe. Piętro czwartorzędowe ma podstawowe znaczenie w zaopatrzeniu ludności i przemysłu w wodę. Zachodnia część obszaru arkusza znajduje się w obszarze udokumentowanego czwartorzędowego zbiornika GZWP 222– Dolina rzeki środkowej Wisły. Trzecio- rzędowy zbiornik GZWP nr 215A – Subniecka Warszawska zajmuje cały obszar arkusza. Na terenie objętym arkuszem Osieck wskazano obszary predysponowane do składowa- nia odpadów obojętnych. Naturalną barierę geologiczną dla składowania odpadów obojętnych stanowią iły warwowe i gliny zwałowe zlodowaceń środkowopolskich. Obszary takie wytypowano na terenie gmin: Osieck, Pilawa, Garwolin i Wilga. Każdorazowo decyzję o miejscu lokalizacji składowiska muszą poprzedzić badania geologiczne i hydrogeologiczne, które pozwolą na określenie właściwości izolacyjnych oraz cią- głości naturalnej bariery geologicznej.

Warunki hydrogeologiczne rozpatrywane pod kątem składowania odpadów są korzystne. Na wskazanych terenach poziomy użytkowe występujące na głębokości 15–50 m, pod- rzędnie na głębokości 5–15 m i są zagrożone w stopniu niskim, podrzędnie średnim. W rejonie Jaźwiny-Kolonia Jaźwiny użytkowy poziom wodonośny występujący na głębokości 50– 100 m jest zagrożony w stopniu niskim. Niekoncesjonowane miejsca eksploatacji kopalin okruchowych w rejonie Woli Włady- sławowskiej i Uśniaków wskazano jako miejsca ewentualnej lokalizacji składowisk odpadów. Przy wyborze tych punktów w kosztach budowy składowiska należy uwzględnić wydatki przeznaczone na budowę dodatkowej sztucznej bariery izolacyjnej. Wytypowane obszary przy analizowaniu funkcji gospodarczej terenów w planowaniu przestrzennym mogą być rozpatrywane jako miejsca lokalizacji przedsięwzięć mogących zawsze znacząco lub potencjalnie znacząco oddziaływać na środowisko gruntowo-wodne. Wskazane tereny spełniają w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska ujęte w usta- wodawstwie polskim. Korzystne na ogół warunki geologiczno-inżynierskie występują na wysoczyźnie polodowcowej. W dolinie Wisły są one zróżnicowane, przeważają jednak grunty o niekorzystnych parametrach geologiczno-inżynierskich. Na obszarze arkusza występują obszary włączone do Europejskiej Sieci Ekologicznej „Natura 2000”. Są to: obszary specjalnej ochrony ptaków PLB140003 Dolina Pilicy, PLB140004 Dolina Środkowej Wisły i PLB140011 Bagno Całowanie oraz specjalne obszary ochrony siedlisk PLH140001 Bagno Całowanie, PLH140016 Dolina Dolnej Pilicy i PLH140022Bagna Celestynowskie. Inne elementy prawnie chronione, występujące na obszarze arkusza Osieck to: Mazowiecki Park Krajobrazowy, Nadwiślański Obszar Chronione- go Krajobrazu, a także dwa rezerwaty – torfowy „Szerokie Bagno” i leśny „Wymięklizna”. Walory przyrodnicze obszaru objętego arkuszem Osieck oraz brak przemysłu wywiera- jącego silną presję na środowisko naturalne sprawiają, że jest to region rekreacyjny dla mieszkańców pobliskiej aglomeracji warszawskiej.

XIV. Literatura

DĘBOWSKI B., 1981–Karta rejestracyjna złoża surowców ilastych ceramiki budowlanej „Osieck-Kąciki” oraz plan racjonalnej gospodarki złożem. Bogdan Dębowski, War- szawa. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. DOMAŃSKA Z., 1979 – Sprawozdanie z prac geologiczno-badawczych dla określenia wa- runków występowania serii piaszczysto-żwirowej w dolinie Wisły na odcinku War-

szawa – Dęblin. Kombinat Geologiczny Północ, Zakład Projektów i Dokumentacji Geologicznych w Warszawie. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. GRABOWSKI D. (red.), KUCHARSKA M., NOWACKI Ł., 2007 – Mapa osuwisk i obsza- rów predysponowanych do występowania ruchów masowych w województwie mazowieckim. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. GRADYS A., BIERNAT H., 1998 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkusz Osieck (598). Przedsiębiorstwo Geologiczne POLGEOL w Warszawie. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. http://natura2000.gdos.gov.pl/natura2000/ http://www.wios.warszawa.pl/portal/pl/19/236/Monitoring_rzek_w_2008_roku.html Instrukcja opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 – Państw. Inst. Geol., Warszawa. KACZOREK M., 1972 – Sprawozdanie z przeprowadzonych prac geologicznych dla poszu- kiwań złóż surowców ilastych przydatnych do produkcji cienkościennych elementów ceramiki budowlanej oraz glinoporytu w rejonie Natolin – Budy Uśniackie. Przedsię- biorstwo Geologiczne POLGEOL w Warszawie. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Ge- ol., Warszawa. KLECZKOWSKI A. S. (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony 1:500 000. Akademia Górniczo-Hutnicza, Kraków. KONDRACKI J., 2002 – Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. LIRO A. (red.), 1998 – Strategia wdrażania krajowej sieci ekologicznej ECONET-Polska. Wyd. Fundacja IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa. MACDONALD D., 1994 – Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Coastal Waters. Vol. 1 – Development and evaluation of sediment quality assessment guidelines. MARCINKOWSKI A., 2008 – Dokumentacja geologiczna złoża gazu ziemnego „Wilga” w kat.C w miejsc. Sewerynów. Ośrodek Szkolenia i Rzeczoznawstwa Stowarzyszenia Naukowo-Technicznego Inżynierów i Techników Przemysłu Naftowego i Gazowni- czego, Kraków. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

OFICJALSKA H., WŁOSTOWSKI J., KALIŃSKI I., PĘCZKOWSKA B., FIGIEL Z.,1996– Dokumentacja określająca warunki hydrogeologiczne dla ustanowienia stref ochronnych zbiornika wód podziemnych w utworach czwartorzędowych GZWP 222 Dolina Środkowej Wisły. Przedsiębiorstwo Geologiczne POLGEOLSA Warszawa. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. OSTRZYŻEK W., DEMBEK K., 1996 –Zlokalizowanie i charakterystyka złóż torfowych w Polsce, spełniających kryteria potencjalnej bazy surowcowej z ustaleniem i uwzględnieniem wymogów związanych z ochroną i kształtowaniem środowiska. IMiUZ, Falenty. PACZYŃSKI B. (red.), 1993 – Atlas hydrogeologiczny Polski 1:500 000, część I. Systemy zwykłych wód podziemnych. Państw. Inst. Geol., Warszawa. PACZYŃSKI B. (red.), 1995 – Atlas hydrogeologiczny Polski 1:500 000, część II. Zasoby, jakość, ochrona zwykłych wód podziemnych. Państw. Inst. Geol., Warszawa. PIWOCKA K., RUTKOWSKI M., 1976 – Program generalny poszukiwań kredy jeziornej na terenie województwa siedleckiego. Kombinat Geologiczny „Północ”– Zakład Projek- tów i Dokumentacji Geologicznych w Warszawie. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz stężeń substancji, które powodują, że urobek jest zanieczyszczony (DzU nr 55, poz. 498). Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jakości ziemi (DzU nr 165, poz. 1359). Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów (DzU nr 61, poz.543). Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji stanu tych wód (DzU nr 32, poz. 284). Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych (DzUnr 162, poz. 1008) SARNACKAZ., 1962 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Okuniew. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

SARNACKAZ., 1968 – Objaśnienia do szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Okuniew. Państw. Inst. Geol., Warszawa. SKWARCZYŃSKA Z., 1970 – Orzeczenie o możliwości występowania złóż surowców ilastych w rejonie Osieck, powiat Otwock, woj. warszawskie. Przedsiębiorstwo Geolo- giczne, Warszawa. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. SOLEK Z., 1969 – Sprawozdanie z prac geologiczno-zwiadowczych za złożem piasku do produkcji betonów komórkowych w rejonie miejscowości Łucznica pow. Garwolin, woj warszawskie. Przedsiębiorstwo Geologiczne w Warszawie. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. STACHÝ J., 1987 – Atlas hydrologiczny Polski. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa. Stan środowiska w województwie mazowieckim w roku 2007, 2008 – Wojewódzki Inspek- torat Ochrony Środowiska w Warszawie. STARKEL L. (red.), 1991 – Geografia Polski. Środowisko przyrodnicze. PWN, Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Polsce; Mapa stężenia cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Państw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. II. Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Wyd. Państw. Inst. Geol., Warszawa. TULSKA I., 1970 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złóż kruszywa naturalnego przeprowadzonych w rejonach I Bączki – Lewików, gromada Podłęż i Łaskarzew, II Podo- le – Szymanowice gromada Wilga i Sobienie-Jeziory, pow. Garwolin i Otwock, woj warszawskie. Przedsiębiorstwo Geologiczne w Warszawie. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (DzU 2007 nr 39, poz.251 tekst jednolity). WŁOSTOWSKI J., 1998a– Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Osieck (598). Państw. Inst. Geol., Warszawa. WŁOSTOWSKI J., 1998b – Objaśnienia do Mapy hydrogeologicznej Polski arkusz Osieck. CAG PIG Warszawa WOŁKOWICZS., MALON A., TYMIŃSKIM. (red.), 2009– Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.XII.2008 r. Państw. Inst. Geol.– Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa. Wytyczne dokumentowania złóż kopalin, 1999 – MOŚZNiL, Warszawa.