Józef Kremer (1806–1875)
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Józef Kremer (1806–1875) Studia i materiały 1 Józef Kremer (1806–1875) 3 Józef Kremer (1806–1875) Studia i materiały redakcja naukowa Urszula Bęczkowska Ryszard Kasperowicz Jacek Maj Kraków 2016 4 Publikacja finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2012–2016 Wydawca: Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego ul. Grodzka 53, 31-001 Kraków Recenzent: dr hab. Dorota Kudelska, prof. KUL ISBN 978-83-935675-1-5 (druk) ISBN 978-83-935675-2-2 (PDF) Adiustacja i korekta: Joanna Wolańska Tłumaczenia: Joanna Wolańska Indeksy: Grzegorz Eliasiewicz Projekt okładki: Dagna Biernacka skład: Studio Format | studioformat.pl druk: Petit sk | petit.lublin.pl 5 Spis treści Wstęp . 7 Magdalena Kunińska | Józef Kremer – biografia intelektualna . 15 Urszula Perkowska | Działalność Józefa Kremera w Towa- rzystwie Naukowym Krakowskim i Akademii Umiejętności . 49 Magdalena Sokołowska | Stanowisko Józefa Kremera w sprawie katedry bibliografii na Uniwersytecie Jagiellońskim . 77 Urszula Kowalczuk | Józef Kremer jako wyzwanie. Śmierć, setna rocznica urodzin i kilka wątków recepcji dorobku uczonego . 87 Damian Włodzimierz Makuch | Nieoczywisty inspirator. Myśl estetyczna Józefa Kremera okiem polskich pozytywistów . 123 Tadeusz Budrewicz | Maria Konopnicka wobec Kremera: zależność czy zbieżność? . 151 Renata Stachura-Lupa | Stanisław Tarnowski a estetyka Józefa Kremera . 175 Ewa Starzyńska-Kościuszko | Kremer – Trentowski. Polskie transformacje filozofii Hegla . 195 Mirosław Żelazny | Wykładnia filozofii Hegla w dziele Józefa Kremera . 241 6 Spis treści Magdalena Kunińska | Rówieśnicy: Listy niderlandzkie Karla Schnaasego i Listy z Krakowa Józefa Kremera – początki historii sztuki w cieniu metafizyki heglowskiej . 267 Ryszard Kasperowicz | Józef Kremer: na skrzyżowaniu estetyki i historii sztuki? . 287 Michał Haake | Estetyka Józefa Kremera a teoria malarstwa pejzażowego . 305 Olga Płaszczewska | Pisarskie wcielenia Józefa Kremera . 323 Mirosław Strzyżewski | Krytyka literacka na estetycznym marginesie Listów z Krakowa Józefa Kremera (uzupełnienie stanu badań) . 341 Andrzej Borowski | Józef Kremer o literaturze . 369 Agnieszka Marszałek | Józef Kremer o dramacie i teatrze . 391 Iwona Węgrzyn | Krakowskie albumy Józefa Kremera . 433 Magdalena Sokołowska, Alina Baran | Odnaleziona korespondencja Józefa Kremera i jego rodziny (komunikat) . 457 Indeks nazwisk . 467 Aneks Magdalena Sokołowska, Jacek Maj, Paweł Plichta | Józef Kremer · Bibliografia podmiotowo-przedmiotowa . 483 Indeks nazwisk do bibliografii podmiotowo-przedmiotowej . 555 Spis ilustracji . 565 Informacje o autorach . 567 Wstęp 7 Wstęp Józef Kremer należy do grona najciekawszych i najważniejszych polskich myślicieli XIX stulecia. Najzupełniej słusznie zyskał zaszczytny tytuł „ojca” polskiej estetyki; także jego wpływ na kształtowanie się historii sztuki w Polsce jest trudny do przecenienia. Kremer jednakże zajmo- wał się bardzo różnymi dyscyplinami wiedzy, łącząc studia filozoficzne z namysłem nad sztuką, literaturą, historią czy wreszcie historią kultury. Choć jego badania nie miały spójnego czy systematycznego charakteru (mimo iż próbował nadać przynajmniej swoim studiom nad dziejami sztuki jednorodną postać, odwołując się, w sposób dosyć oryginalny, do heglowskiej teorii dziejów ducha), to jednak stanowiły nieodzowny punkt odniesienia oraz inspirację dla wielu późniejszych autorów, stawiających sobie za cel popularyzację wiedzy o sztuce w polskim społeczeństwie. W zakresie studiów nad sztuką i kulturą Odrodzenia w Italii dość wspo- mnieć tutaj stosunek Kazimierza Chłędowskiego do Kremera – na poły polemiczny, na poły mający charakter twórczej kontynuacji. Rozległość horyzontów Kremera przekłada się na interdyscyplinarność badań nad jego spuścizną, w ostatnich latach przeżywających wyraźny renesans. Zainteresowanie, jakie współcześnie budzi ten – przez lata nieco zapomniany i zbyt jednostronnie postrzegany – myśliciel, nieoczekiwa- nie ujawniła międzynarodowa sesja naukowa zorganizowana w roku 2006 pod patronatem Instytutu Historii Sztuki UJ i Polskiej Akademii Umiejętności z okazji 200. rocznicy urodzin pisarza. Uczestniczyło w niej 26 prelegentów z Polski, Niemiec, Włoch i Szwajcarii, reprezentujących 8 Wstęp różne dyscypliny naukowe (filozofia, filologia, psychologia, muzykolo- gia, historia i historia sztuki). Odczyty i dyskusje dowodnie pokazały, że koncepcje Kremera mają charakter pionierski dla bardzo wielu obszarów polskiej humanistyki, a jednocześnie nadal zachowują inspirujący poten- cjał. Wobec tej konstatacji już w trakcie konferencji akcentowano potrzebę kontynuowania nowoczesnych studiów nad Kremerem i zgłaszano nowe tematy badawcze. Poza tomem materiałów posesyjnych (Józef Kremer (1806–1875), red. J. Maj, 2007) plonem tamtego spotkania naukowego stały się publikacje źródeł do badań nad twórczością Kremera: w 2007 roku Zbigniew Sudolski przygotował krytyczną edycję listów, a w 2011 roku Ryszard Kasperowicz wydał drukiem wybór pism estetycznych myśliciela. Niniejsza książka została pomyślana jako kontynuacja wspomnia- nych działań, a równocześnie propozycja rozszerzenia pola dyskusji nad myślą Kremera i prezentacji jej w rozległej perspektywie porównawczej. Tom otwiera biografia intelektualna Józefa Kremera, pióra Magdaleny Kunińskiej, w której biogram filozofa stał się ramą dla dociekań nad jego rodowodem intelektualnym. Autorka podejmuje próbę zrekonstruowania wielowątkowej sieci oddziaływań intelektualnych, jakim ulegał Kremer, w tym m.in. wskazuje na formacyjny charakter młodzieńczych studiów i podróży, eksponuje postaci, środowiska i nurty światopoglądowe kształ- tujące jego umysłowość i postawę badawczą, zwraca uwagę na czytelne w pracach uczonego ślady ważnych dla niego lektur. Wątek biograficzny w ujęciu faktograficznym rozwijają artykuły: Urszuli Perkowskiej – na temat aktywności Kremera w Towarzystwie Naukowym Krakowskim i Akademii Umiejętności – oraz Magdaleny Sokołowskiej – o działaniach filozofa na rzecz przywrócenia na Uniwersytecie Jagiellońskim katedry bibliografii. Zasadniczą część książki stanowią rozważania nad recepcją dorobku Kremera w polskiej kulturze i nauce. Podstawowym problemem oka- zała się tutaj konieczność pogłębienia dotychczasowej oraz nakreślenia nowej konfiguracji kontekstów, w których można było ująć myśl Kremera. Autorzy tej grupy esejów dekonstruują mity i kontrowersje narosłe wokół uczonego, analizując z różnych punktów widzenia tło oraz mechanizmy ich powstania i petryfikacji. Pokazują m.in. zmienne kryteria warto- ściowania dzieł pisarza i ich zależność od ideowo-estetycznych postaw Wstęp 9 kolejnych pokoleń czytelników, jak również silne uwikłanie „sporów o Kremera” w ważkie debaty intelektualne ostatnich dwóch stuleci. Na początek Urszula Kowalczuk, w oparciu o teksty publicystyczne z epoki, bada komponenty publicznego wizerunku Kremera, który funkcjono- wał w XIX wieku (w obiegu zarówno w naukowym, jak i popularnym), wydobywając te elementy, które w refleksji nad osobą i dziełem myśliciela okazywały się najtrwalsze i najbardziej nośne znaczeniowo. Jednocześnie autorka odsłania trudności, z jakimi borykali się współcześni, klasyfikując i wartościując poszczególne obszary rozległych zainteresowań uczonego, w związku z brakiem w ówczesnej polskiej humanistyce adekwatnych punktów odniesienia dla jego pionierskich poszukiwań, a także z uwagi na kształtujące się dopiero granice, języki i metodologie poszczegól- nych dyscyplin naukowych. Kremer faktycznie był pionierem – choćby badań nad sztuką czy analiz estetycznych – ale niejednoznaczność jego rozważań skłaniała do najróżniejszych interpretacji. Część problemów podjętych przez Urszulę Kowalczuk znajduje rozwinięcie w artykule Damiana Makucha, który kreśli obraz złożonego i nieoczywistego sto- sunku warszawskich pozytywistów do spuścizny Kremera. Badacz udo- wadnia, że choć formacja ta w głośnych wystąpieniach odcięła się od myśli krakowskiego uczonego, zarzucając mu anachroniczność i brak oryginalności, w istocie wiele mu zawdzięczała, a analiza pism „mło- dych” ujawnia liczne, choć często zacierane i ukrywane, podobieństwa z twórczością Kremera, zwłaszcza zaś z jego estetyką. To prace Kre- mera przygotować miały, zdaniem Makucha, polskich krytyków drugiej połowy XIX wieku na przyjęcie teorii prezentowanej w Filozofii sztuki Taine’a i zdecydowały o jej popularności. Idąc tym tropem, Tadeusz Budrewicz, nieco przewrotnie, prześwietla związki intelektualne łączące Kremera i Konopnicką. Skrupulatne zestawienie prac obojga autorów prowadzi Budrewicza do przekonania, że o ile w syntetycznych badaniach nad generacją pozytywistów oddziaływanie Kremera nie było dotychczas należycie dowartościowane, o tyle w studiach nad Konopnicką, jako jedyną chyba przedstawicielką pokolenia, zwykło się je zdecydowanie przeceniać. Epistolarna wzmianka pisarki o młodzieńczej lekturze dzieł Kremera stała się bowiem dla historyków literatury pretekstem do roz- budowywania hipotezy o bezpośrednim wpływie idealistycznej filozofii Kremera na krytyczno-estetyczną twórczość Konopnickiej, szczególnie 10 Wstęp w pismach, w których zbliżała się ona do estetyki modernizmu. Budrewicz przekonująco podważa ten pogląd, wykazując, że koncepcje Kremera i Konopnickiej pozostają wobec siebie raczej w relacji zbieżności niż zależności. Kontrapunktem dla rozważań Makucha i Budrewicza jest tekst Renaty Stachury-Lupy, która śledzi recepcję Kremerowskich idei wśród oponentów pozytywizmu, a czyni to rekonstruując poglądy estetyczne Stanisława