Dwumiesięcznik W NUMERZE Vol. XVI, Nr 3/2008 (89) ISSN-1231-014X, Indeks 386138 Wojciech Łuczak, Jarosław Malinowski Redaktor naczelny 2 Jarosław Malinowski Z życia flot Kolegium redakcyjne Rafał Ciechanowski, Michał Jarczyk, Maciej S. Sobański Dmitrij B. Jakimowicz, Współpracownicy w kraju Aleksandr S. Aleksandrow Jarosław Cichy, Andrzej Danilewicz, 5 Francuski krążownik pancerny Józef Wiesław Dyskant, Maciej K. Franz, Dupuy-de-Lôme, część III Przemysław Federowicz, Michał Glock, Tadeusz Górski,Tomasz Grotnik, Krzysztof Hanuszek, Rafał Mariusz Kaczmarek, Jerzy Lewandowski, Andrzej Nitka, Siergiej A. Bałakin Grzegorz Nowak, Grzegorz Ochmiński, Brytyjskie pancerniki typu King Edward VII, 13 Jarosław Palasek, Jan Radziemski, część I Marek Supłat, Tomasz Walczyk Współpracownicy zagraniczni BELGIA Leo van Ginderen, Jasper van Raemdonck Maciej S. Sobański CZECHY 24 Ambitne plany – projekty francuskich René Greger, Ota Janeček okrętów liniowych typu Normandie i Lyon FRANCJA Gérard Garier, Jean Guiglini, Pierre Hervieux HISZPANIA Alejandro Anca Alamillo Radosław Opaliński LITWA Koncepcje rozwoju PMW 1919-1939. 36 Aleksandr Mitrofanov W teorii, …bez praktyki, część II MALTA Joseph Caruana NIEMCY Siegfried Breyer, Andreas Dwulecki, Michał Glock Richard Dybko, Hartmut Ehlers, 46 Fińsko-estońska zapora ze stali i ognia Jürgen Eichardt, Christoph Fatz, Zvonimir Freivogel, Reinhard Kramer ROSJA Siergiej A. Bałakin, Nikołaj W. Mitiuckow, Konstantin B. Strelbickij Rafał Mariusz Karczmarek STANY ZJEDNOCZONE. A.P. Niemieckie przerywacze zagród minowych 50 Arthur D. Baker III 1939-1945, część I UKRAINA Anatolij N. Odajnik, Władymir P. Zabłockij WIELKA BRYTANIA Ralph Edwards Aleksandr Mitrofanov WŁOCHY 68 Zatonięcie Armenii – jeszcze jedna zagadka Maurizio Brescia, Achille Rastelli wojny Adres redakcji Wydawnictwo „Okręty Wojenne” Krzywoustego 16, 42-605 Tarnowskie Góry Polska/Poland tel: +48 032 384-48-61 Jarosław Palasek www.okretywojenne.pl Amerykańskie krążowniki ciężkie typu 73 e-mail: [email protected] Baltimore i Oregon City, część III Skład, druk i oprawa: DRUKPOL sp. j. Kochanowskiego 27, 42-600 Tarnowskie Góry tel. 032 285 40 35, www.drukujemy.pl Zvonimir Freivogel 82 Niemieckie fregaty typu Köln, część II © by Wydawnictwo „Okręty Wojenne” 2008 Wszelkie prawa zastrzeżone. All rights reserved. Przedruk i kopiowanie jedynie za zgodą wydawnictwa. Redakcja zastrzega sobie prawo skracania i adjustacji tekstów. Materiałów nie zamówionych nie zwracamy. Rafał Ciastoń Redakcja nie ponosi odpowiedzialności za treść Jolly Roger na Conqueror 90 publikowanych artykułów, które prezentują wyłącznie opinie i punkt widzenia ich autorów. Nakład: 1500 egz. Maciej S. Sobański 93 Brytyjskie lotniskowce typu Invincible, część II

Nikołaj W. Mitiuckow, Aleksandr Szestopalec Na okład­ce: Egipski trałowiec El Miniya 102 Niemiecka fregata Emden (F 221) w począt- kowym okresie służby. Mal. Olaf Rahardt Z życia flot

przypomina amerykański typ SWATH. Okręt amerykań- ski, jak i jego chiński analog, przeznaczone są do pełnie- nia dozoru sonarowego głębin morskich, wykrywania i określania nowych obiektów podwodnych, itp. Wyporność standardową jednostki chińskiej ocenia się na około 2500 t, niestety innych danych technicznych na razie brak.

DANIA „Knud Rasmussen” w służbie W dniu 18 lutego 2008 roku wcielono oficjalnie do służ- by duży patrolowiec arktyczny Knud Rasmussen (P 570), który następnie udał się do Grenlandii dla odbycia wy- Brazylijska korweta Barroso podczas prób. Fot. Centro de Communicao Social da Marina czerpujących prób morskich. Po nich planowany jest po- BRAZYLIA wrót i instalacja pozostałej elektroniki oraz uzbrojenia (1 x 76 mm Nowa korweta „Barroso” OTO-Melara, 2 x wkm-y 12,7 mm). Od sierpnia b.r. okręt przez pięć lat Od końca kwietnia 2008 wszechstronne próby morskie na wodach ma pełnić służbę na wodach Grenlandii. Zatoki Guanabara w pobliżu Rio de Janero przechodzi najnowsza kor- Kadłub zbudowała Stocznia Północna w Gdańsku, a jego dalsze- weta floty brazylijskiej – Marinha do Brasil – Barroso (V-34). Jednostka go wyposażenia dokonała stocznia Karstensens Skibsvaerf A/S w Ska- jest piątym i ostatnim okrętem serii korwet projektowanych i budowa- gen. W budowie znajduje się druga jednostka tego typu, budowa trze- nych w Arsenal de Marinha do Rio de Janeiro od 1986, znanych jako ciej jest planowana. typ Inhauma – od nazwy pierwszej jednostki. Okręt zwodowano 20 grudnia 2002. W konstrukcji Barroso (patro- nem jest słynny admirał brazylijski – Francisco Manuel Barroso da Sil- va) wykorzystano doświadczenia z eksploatacji wszystkich czterech poprzednich korwet Marinha do Brasil: Inhauma (V-30), Jaceguai (V- 31), Julio de Noronha (V-32) i Frontim (V-33). Przekonstruowano kad- łub, aby mógł stawić czoła silnym sztormom, niedostateczna dzielność morska jest bowiem znaną bolączką korwet typu Inhauma. Powięk- szono hangar śmigłowcowy i pokład lotniczy, wyposażając je w urzą- dzenia i systemy standardowe dla modernizowanych obecnie brazylij- skich fregat typu Niteroi. Z pokładu Barroso operować będą śmigłowce AH-11 „Super Lynx”. Te wszystkie zmiany skłaniają niektórych anali- tyków latynoskich, aby traktować Barroso jako pierwszy i jedyny okręt nowej klasy korwet, a nie przedłużenie rodziny Inhauma. Okręt wypiera 2350 ton, długość kadłuba – 103 m. Napędza go ze- Duński duży patrolowiec Knud Rasmussen. Fot. Royal Danish Navy spół dwóch diesli o mocy 5800 KM (4265 kW), a na pełnej szybkości turbina gazowa szacowana na 27 500 KM (20 220 kW). Barroso otrzymał nowoczesne systemy kierowania okrętem i zarzą- PAKISTAN dzania operacjami bojowymi firmy Selex. Uzbrojony jest w 114 mm Fregata „Zulifqar” już na wodzie działo Vickersa o zasięgu 22 km, dwa 40-mm Boforsy, 4 wyrzutnie Dnia 7 kwietnia 2008 wodowano w chińskiej stoczni Hudong przeciwokrętowych rakiet MM-40 „Exocet” i 2 potrójne wyrzutnie tor- Zhonghua Shipyard w Szanghaju kadłub fregaty Zulifqar (nr burt. ped Mk 46. 251), będącej prototypem typu F-22P Sword. W sumie mają być zbudo- W 2008 nowa jednostka przejdzie szereg prób, które mają potwier- wane 4 jednostki tego typu, ostatnia powstanie w pakistańskiej stoczni dzić słuszność założeń konstrukcyjnych polepszających własności Karachi Shipyard and Engineering Works, pod nadzorem chińskich morskie korwet Inhauma. Doświadczalnie ustalona zostanie szybkość specjalistów. Cały kontrakt wart jest 750 mln USD (niektóre źródła maksymalna i ograniczenia sztormowe. Zakłada się także przebada- mówią o 600 mln USD). nie nowych, w stosunku do po- przednich korwet brazylijskich, Kadłub pierwszej pakistańskiej fregaty Zulifqar typu F-22P Sword przy nabrzeżu wyposażeniowym. Fot. Internet systemów dowodzenia i zarzą- dzania walką. Planuje się, że Barroso uzy- ska pełną gotowość do służby w marcu 2009 roku.

CHINY Nowy „szpieg” W internecie ukazały się foto- grafie nowego chińskiego okrę- tu dozoru oceanicznego z nu- merem burtowym „991”. Jest on zbudowany w układzie katama- rana i swoim wyglądem bardzo

2 Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE Z życia flot

węzłów, prędkość podwodna maks. 33,6 węzła, autonomiczność 100 dni, załoga 61 ludzi. Uzbrojenie składa się z 6 wt kal. 533 mm z zapasem 40 torped i ra- kietotorped (83RN, 84RN, USET-80, WA-111 „Szkwał) oraz wyrzutni rakiet plot, bliskiego zasięgu typu „Igła”. Brak informacji o nowych sy- stemach elektroniki, głównie sonarach.

TURCJA Ambitny program „Milgem” W stoczni Naval Ship Yard w Stambule trwa budowa korwety Hey- beliada, prototypowej jednostki typu Milgem. Wodowanie planuje się Pakistański ścigacz Karrar w czasie ceremonii wcielenia do służby. na 27 września b.r., a wejście do służby na 2011 rok. Te ciekawe okrę- Fot. Agency Pakistan Press ty zaczęto wpierw opracowywać według założeń niemieckiego typu O samych fregatach mało wiadomo, oprócz tego, iż są udoskona- „MEKO A-100”, by następnie ewoluować w kierunku amerykańskiej loną wersją chińskiego typu Jangwei i posiadają wyporność 2250 t. koncepcji „LCS”. Tak więc w ostateczności Turcy opracowali bardzo Jednak na fotografii prototypu można zauważyć zamontowane dwa zestawy obrony przeciwlotniczej Typ 730 kal. 30 mm. Pozostałe uzbro- jenie ma podobno obejmować rakiety plot. HQ-7, od 4 do 8 pocisków przeciwokrętowych C-802 (CSS-N-8 „Sardine”), 1 działo kal. 100 mm, 4-6 wyrzutni torped ZOP oraz śmigłowiec Z-9. Planowane nowe fregaty mają zastąpić w służbie wysłużone eks- brytyjskie fregaty typu Amazon, które w ilości 6 stanowią obecnie główną siłę pakistańskiej floty.

Kolejny „moskit” na wodzie W Pakistan Navy Dockyard w Karaczi, wodowano w dniu 11 kwiet- nia 2008 roku ścigacz Karrar (nr burt. 04). Jest to druga, po wcielonym w 2007 roku Zarrar, jednostka typu MRTP-33 (Multi Role Tactical Plat- form) opracowanego przez tureckich specjalistów. Jednostki te o cha- rakterystyce „stealth” posiadają długość 35 m i osiągające prędkość Wizja komputerowa tureckiej korwety typu Milgem. Rys. Turkish Navy do 45 węzłów, a mogą być używane do różnorodnych celów, w zależ- ności od wariantu uzbrojenia czy wyposażenia. Mogą być uzbrojone nowoczesny okręt, spełniający wszystkie wymagania „stealth”, ponad- w pociski przeciwokrętowe lub artylerię, pełnić rolę patrolowców, wy- to według tej koncepcji planuje się opracowanie większej jednostki sadzać na ląd grupy wojsk specjalnych oraz wykonywać różnorodne klasy fregaty (program „TF-2000”). inne zdania. Cała seria ma liczyć 12 jednostek, planuje się też budowę na eks- port. Już od kwietnia 2007 roku trwają negocjacje z Pakistanem, który ROSJA jest zainteresowany 4 korwetami tego typu. W tym wypadku pierwsza Koniec długiego remontu miała by powstać w Turcji, 3 kolejne w Pakistanie. Jak z tego widać, 29 kwietnia 2008 roku, po trwającym ponad 7 lat remoncie, powró- Pakistańczycy są ogromnie zainteresowani pozyskaniem technologii cił do służby we Flocie Północnej okręt podwodny B-534 Niżnyj Now- ich budowy. Taki zastrzyk nowości zawsze dobrze wpływa na rozwój gorod (eks-Zubatka) typu Sierra-II (proj. 945A). rodzimego przemysłu jak i nauki. Prace remontowe w stoczni Nerpa w Snieżnogorsku Murmańskim Planowane dane taktyczno-techniczne są następujące: wyporność rozpoczęły się jeszcze w grudniu 2000 roku. Przyczyną ich rozpoczę- standardowa 2000 t, wymiary 99,00 x 14,40 x 3,75 m, napęd złożo- cia były problemy z siłownią atomową, pierwotnie z ich powodu pla- ny z 1 turbiny gazowej i 2 silników wysokoprężnych o łącznej mocy nowano nawet utylizację okrętu. Remont miał zakończyć się w 2003, 40 800 KM (30 000 kW), prędkość maksymalna +29 węzłów, zasięg jednak dopiero 29 kwietnia 2008 roku, po próbach morskich, Niżnyj 3500 MM/15 w, załoga 93 ludzi (maks. do 104). Nowgorod powrócił do służby we Flocie Północnej, w oparciu o ba- Uzbrojenie obejmuje: wyrzutnię rakiet plot. RAM (21-prowadnico- zę Widiajewo. wa), 8 rakiet przeciwokrętowych RGM-84C „Harpoon” lub RBS 15 Okręt zbudowano w stoczni Krasnoje Sormowo w Gorkim (obecnie Mk 3, (2 x IV), 1 działo kal. 76 mm, 2 zestawy Aselsan STAMP (Stabi- Niżnyj Nowgorod). Stępkę pod Niżnyj Nowgorod położono w 1986, lized Machine Gun Platform) kal. 12,7 mm, 6 wyrzutni torped Mk 32 a okręt wodowano w 1988 roku. W skład Floty Północnej okręt przy- kal. 324 mm (2 x III) dla torped Mk 46. Całość uzupełnia hangar i lą- jęto 28 grudnia 1990 roku. Niżnyj Nowgorod to jeden z dwóch okrę- dowisko dla śmigłowca S-70-B2 „Seahawk” lub zdalnie sterowanych tów proj. 945A „Kondor”. Drugi to Pskow (pierwotnie K-336 Okuń), bezpilotowych tzw. „dronów”. wodowany w 1990, przyjęty do uzbrojenia w 1993. Okręty podwodne Elektronika ma objąć radary Aselsan 3D i EADS TRS-3D,system tego typu przeznaczone są do zwalczania okrętów podwodnych i lot- dowodzenia GENESIS, radar kierowania ogniem G-MSYS oraz inne niskowców przeciwnika, uchodzą też za najcichsze w całej rosyjskiej systemy, takie jak sonary, WRE, itd. flocie. Warto dodać, że ich kadłuby są wykonane z tytanu, co pozwala na operacyjną głębokość zanurzenia do 600 m (oficjalnie), jednak wy- URUGWAJ daje się być ona zaniżoną. Nabytki z Portugalii Dane taktyczno-techniczne tego postradzieckiego produktu są na- Marynarka wojenna Urugwaju przejmie od portugalskiej frega- stępujące: wyporność nawodna 6470 t, wyporność podwodna 8500 t, ty Comandante Joao Belo i Comandante Sacadura Cabral francuskie- wymiary 110,50 x 12,22 x 9,40 m, napęd turbinowy zasilany z 1 re- go typu Commandant Rivere. Marynarka Urugwaju posiada w służ- aktora atomowego OK-650B o mocy 190 MW, prędkość nawodna 12 bie już trzy jednostki tego typu zakupione we Francji, lecz portugalskie

Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE 3 Z życia flot

zespół General Dynamics, wybrał za wzór trimarany au- stralijskiego przedsiębiorstwa Austal, specjalizującego się w niekonwencjonalnych, szybkich promach pasażer- skich. Pierwszy okręt tego typu Freedom (LSC-1) zwodowa- ła grupa Lockheed Martina, już we wrześniu 2006, nieca- ły rok po rozpoczęciu budowy. Montaż konkurencyjnego LSC-2 przeciągał się. Pierwsze blachy pod stępkę wycię- to w styczniu 2006, wodowanie odbyło się dopiero dzisiaj. Wolniejsze tempo prac spowodowane było tym, że prace prowadzone są w stoczni należącej do amerykańskiego od- działu Austala (założonego dopiero w 1999), która wyma- gała dodatkowych inwestycji, pod kątem budowy LSC-2. Realizacja tych prac jeszcze się nie zakończyła. Mimo tego grupa General Dynamics twierdzi, że termin przekazania Fregata Comandante Joao Belo czekająca na urugwajskich marynarzy. Fot. Internet Independence U.S. Navy będzie podobny, jak w przypadku Freedom. Ma to nastąpić jeszcze w tym roku. są „nowsze”, gdyż pierwsza weszła do służby w 1967 a druga w 1969 Opublikowana obecnie charakterystyka Independence jest następu- roku, a eks-francuskie w latach 1962-1963. Fregaty, za które zapłacono jąca: wyporność standardowa 2176 t, wyporność pełna 2784 t, wymia- 13 mln Euro, otrzymają nazwy Uruguay i Comandante Pedro Campbel, ry 127,40 x 31,60 x 4,50 m. Napęd ma się składać z 2 turbin gazowych co wskazuje na to, że co najmniej jedna z eks-francuskich jednostek i 2 silników wysokoprężnych, zasięg 4500 Mm/? w. zostanie wycofana ze służby (Uruguay) i przeznaczona na rezerwuar Głównym elementem uzbrojenia jest wyrzutnia Mk 41 VLS (32 si- części zamiennych. Warto tutaj dodać, że ten element jest bardzo waż- losy) przystosowane do wystrzeliwania rakiet SM-2 Block III, ESSM ny, gdyż po wiele firm, które produkowały różne elementy wyposaże- „Sea Sparrow” oraz rakietotorped V-L ASROC oraz wyrzutnia rakiet nia jednostek w latach 60-tych już nie istnieje. plot. RAM. Uzbrojenie uzupełnia 8 rakiet przeciwokrętowych RGM- Parametry taktyczno-techniczne zakupionych fregat są następują- 84C „Harpoon” (2 x IV), 1 działo Bofors SAK 3 kal. 57 mm, ­2 wkm‑y ce: wyporność standardowa 1760 t, wyporność pełna 2250 t, wymia- kal. 12,7 mm, 2 śmigłowce MH-60R/S „Seahawk”. W tym ostatnim ry 102,70 x 11,80 x 3,80 (4,35 maks.) m, napęd składa się z 4 silni- przypadku duża szerokość kadłuba pozwala na przyjmowanie prze- ków wysokoprężnych SEMT-Pielstick 12PC2.2 V400 o łącznej mocy miennopłata V-22 ”Osprey”. 16 000 KM (11 765 kW), prędkość maksymalna 25 węzłów, zasięg 2300 Mm/25 w lub 7500 Mm/15 w, załoga 197 ludzi + 40-45 żołnie- rzy. Uzbrojenie składa się z 2 dział Mod. 1953 kal. 100 mm, 2 działek 40 mm, 6 wt kal. 324 m (2 x III).

USA Drugi „LCS” na wodzie W stoczni Austal USA, w Mobil, odbyła 29 kwietnia 2008 roku ce- remonia wodowania okrętu Independence (LCS-2), drugiego awan- gardowego prototypu jednostki przeznaczonej do działań na wodach przybrzeżnych (Littoral Combat Ship = LCS). U.S. Navy planowało zakupienie do 55 jednostek „LCS”, które mają działać przede wszystkim na wodach przybrzeżnych, wypełniając do- tkliwą lukę w arsenale amerykańskiej floty po wycofanych fregatach. Te stosunkowo niewielkie jednostki, mają zachowywać zdolność do działań przeciwpodwodnych, atakowania celów morskich, ale rów- nież do desantowania niewielkich formacji piechoty i wspierania dzia- Amerykański Independence po wodowaniu na tle hali stoczniowej oraz łań lądowych Modułowa konstrukcja pozwalać ma na specjalizację, w doku pływającym, zwraca uwagę kształt podwodnej części okrętu. Fot. Austal w ramach typu: planuje się do- posażenie części jednostek pod kątem misji przeciwminowych lub przeciwlotniczych, podob- nie, jak dzieje się to w Europie. Wyjątkowym wymaganiem po- stawionym przed konstruktora- mi „LSC”, było osiąganie bardzo dużych prędkości, rzędu 47 wę- złów (90 km/h). W 2004 dwie grupy przemy- słowe otrzymały zlecenia opra- cowania konkurencyjnych roz- wiązań. Zespół kierowany przez Lockheed Martina postawił na klasyczną jednostkę, natomiast

4 Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE (Rosja) Bohater naszego artykułu, sfotografowanyTekst Dmitrij B. Jakimowicz we wrześniu 1901 roku na redzie Tulonu. Aleksandr S. Aleksandrow (Rosja) Fot. Museé de la Marine via „Marines”

Francuski krążownik pancerny

„Dupuy-de-Lôme” część II

Historia służby i modernizacji pozostał do 10 lipca, przechodząc prze- wrach. Zgodnie z programem Dupuy- Już pierwsza kampania Dupuy-de- gląd kadłuba oraz usunięcie uszkodzeń de-Lôme wszedł w skład zgrupowania Lôme, który wszedł do służby 15 maja spowodowanych sztormową pogodą, po „A”, którego zadaniem było przerwanie 1895 roku, przyniosła mu światowy roz- czym 12 lipca przeszedł do Brestu. się z zablokowanego przez nieprzyja- głos. W dniu 11 czerwca okręt pod do- W oparciu o doświadczenia tego ciela Brestu. Blokadę prowadziło zgru- wództwem kmdr Yuge wraz z pan- przejścia kontradm. Ménard, dowo- powanie „B” w składzie 3 pancerniki, cernikiem Hoche i krążownikiem dzący 2 dywizjonem eskadr Północy 4 krążowniki, 4 awiza i torpedowce. pancernopokładowym Surcouf, wyruszył (jednostka flagowa Hoche) sporządził Prędkość maksymalną tego zgrupowa- do Niemiec na zaproszenie cesarza Wil- raport w którym ocenił niektóre man- nia określono na 10 węzłów dla pan- helma II, aby uczestniczyć w otwarciu kamenty nowego krążownika. „W no- cerników, a pozostałych jednostek 0,75 kanału łączącego Bałtyk z Morzem Pół- cy 23 czerwca wiatr zmienił kierunek na prędkości uzyskanej w trakcie prób. nocnym. W Kilonii jednostka wzbudzi- północno-wschodni i zauważalnie się na- Dla Dupuy-de-Lôme prędkość ograni- ła sensację swoim wyglądem zewnętrz- silił. W dniu 24 czerwca wiał silny, pory- czono do 13 węzłów. nym, dzięki 9 metrowemu taranowi, wisty wiatr. Początkowo szliśmy dziobem Działania „bojowe” rozpoczęły się dwóm solidnym, można powiedzieć uni- do fali, a następnie bokiem. W tym ostat- 16 lipca nocnym atakiem na krążow- kalnym, masztom bojowym i całkowicie nim przypadku Dupuy-de-Lôme, który niki blokującej eskadry wykonanym opancerzonym burtom. Drugim „tryum- do tej pory sprawował się dobrze, wpadł przez torpedowce, które wyszły z Bre- fatorem” kilońskiego tygodnia okazał się w ostre przechyły, których amplituda do- stu. O świcie 17 lipca Dupuy-de-Lôme rosyjski krążownik pancerny Ruryk, któ- chodziła do 34°. i Latouche-Treville zeszły z kotwicy i pod ry w czasie parady stał się krewniakiem Nadburcie sponsona prawej burty, bli- dowództwem kmdr Yuge (wyznaczone- Dupuy-de-Lôme. Warto zauważyć, że po- żej rufy, została przełamane i podpar- go do kierowania zgrupowaniem „A”) dobną reakcję współczesnych wywołały te wiosłami i różnymi dźwigarami. Te opuściły bazę przez przejście Iroise. dwa okręty tej samej klasy, jednak stano- sponsony są nadmiernie rozbudowane, Dzięki przewadze prędkości i wykorzy- wiące realizację zupełnie różnych kon- ich powierzchnia jest pionowa i prosto- stując fakt, iż pancerniki przeciwnika cepcji. padła do uderzeń fal. To zmusza okręt do znajdowały się w znacznej odległości, W dniu 22 czerwca Dupuy-de-Lôme obniżenia prędkości albo obierania kur- okręty bez trudu przerwały się poza li- opuścił Kilonię i wziął kurs na Cherbo- su pod fale”. nię blokady i wzięły kurs na wyspę „E”, urg, który osiągnął po 5 dniach. Okręt po- W lipcu 1895 krążownik po raz którą zgodnie z założeniami manewrów stawiono 28 czerwca na dok, w którym pierwszy wziął udział w letnich mane- miały ostrzelać. Nie udało się im jednak

Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE 5 Francuski krążownik pancerny „Dupuy-de-Lôme” oderwać od nieprzyjaciela. Krążowniki roku przedstawił własną ocenę okrętu, roku, szef Morskiego Sztabu Generalne- eskadry „B” przez cały czas znajdowały który przez wielu uważany był za pan- go kontradm. Chauvin, zaproponował się w zasięgu wzroku, utrzymując łącz- cernik przyszłości. Dokument ten stano- zamontowanie na Dupuy-de-Lôme stę- ność ze swoimi siłami głównymi. Pod- wił zimny prysznic na głowę tych, którzy pek przechyłowych. chodząc do wyspy Dupuy-de-Lôme wy- zdołali już pogrzebać klasyczne pancer- Po raz pierwszy koncepcje ich zamon- strzelił raz, co oznaczało rozpoczęcie niki. „Choć Dupuy-de-Lôme jest wspania- towania zaproponował, jeszcze w ro- ostrzału. Aby zadanie zostało uznane za łym przykładem współczesnego budowni- ku 1872, młody (miał wówczas niecałe zrealizowane zespół kmdr Yuge powi- ctwa okrętowego, jednak moim zdaniem 30 lat) inżynier Émile Bertin, publikując nien pozostać u brzegów wyspy przez nie można przyjmować go w przyszłości broszurę zatytułowaną Uwagi o ograni- 6 godzin, nie wchodząc w kontakt bo- w obecnym kształcie, przy czym na jed- czeniu przechyłów podwodnej części kad- jowy z nieprzyjacielem. Po 2 godzinach nostce tej należy oprzeć się przy tworzeniu łuba i dzielności morskiej. W liczącej 52 jednak na horyzoncie pojawiły się pan- przyszłych krążowników pancernych. strony pracy, autor rozwinął kwestie sta- cerniki eskadry „B”, i krążownikom Rzeczywiście Dupuy-de-Lôme był teczności dynamicznej, a także opisał pancernym nie pozostało nic innego jak wspaniałą jednostką, o sporej wartości doświadczenia przeprowadzone z wę- tylko salwować się ucieczką. bojowej. Należy w tym miejscu zazna- glowcem o wyporności 60 t, w podsu- Następnie Dupuy-de-Lôme i Latouche- czyć, że okręt nie posiadał wszystkich tych mowaniu wskazał na potrzebę zamonto- Treville skryły się w Zatoce Quiberon, przymiotów, które mu zwykle przypisywa- wania do poszycia w podwodnej części gdzie zostały ponownie zablokowane no, ale miał również mankamenty, które kadłuba, prostopadle do szkieletu kon- przez przeciwnika. Wieczorem pogo- ujawniły się w czasie wyjść w morze. strukcji, wzdłużnych żeber o znacznej da stała się bardziej wietrzna i mane- W trakcie sporządzania projektu nie- powierzchni. W tym czasie jednak idea wry zostały przerwane na dobę. Dopie- które szczegóły nie zostały dopracowane Bertina została pośpiesznie pogrzebana, ro nocą 20 lipca zgrupowanie „A” zeszło w należytym stopniu. W rezultacie, inży- a powrócono do niej po roku 1900, gdy z kotwicy i ze zgaszonymi światłami wy- nierowie odpowiedzialni za budowę jed- stępki przechyłowe zaczęto szeroko sto- szło na otwarte morze przez przejście nostki, zetknęli się z trudnościami, które sować we francuskiej flocie. Fure. Wkrótce jednak gęsta mgła zmusi- udało się im rozwiązać mniej lub bardziej W roku 1896 Bertin, który 6 lat ła krążowniki pancerne do rzucenia ko- udanie. wcześniej powrócił z Japonii, zajmo- twicy w rejonie wysp Oua i Osdie. Jed- Konstrukcja kadłuba, podobnie jak wał stanowisko naczelnika Service des nostki mogły ruszyć dopiero o godz. w przypadku innych naszych okrętów, Constructions Navales (pol. służby bu- 07:00 rano, co jednak nie przeszkodzi- była całkiem słaba, bliska granicznym downictwa okrętowego), utworzone ło im niezauważenie opuścić zatokę, bo- wartościom wytrzymałości Kadłub był niedługo wcześniej z jego osobistej ini- wiem w tym czasie „nieprzyjaciel” skon- niewielki i skomplikowany, dla wszystkie- cjatywy. Już 31 marca odpowiedział centrował uwagę na przejściu Tenuse. go co na nim rozmieszczono. Rezultatem szefowi Morskiego Sztabu Generalne- Niedługo potem Latouche-Treville i Du- tego ciasnota i trudność dostępu. go, że zaaprobował idee zamontowa- puy-de-Lôme, rozwijając prędkość 13 Niektóre przedziały posiadały słabą nia stępek przechyłowych, jednak za- węzłów, osiągnęły Cherbourg i przystą- wentylację i temperatura w nich docho- uważył, iż z uwagi na poważny zakres piły do jego „ostrzału” z morza. Oko- dziła do 60°, a powietrze zupełnie nie na- prac z tym związanych krążownik trze- ło godz. 16:00 pojawiły się pancerniki dawało się do oddychania. Praca w tych ba będzie wycofać ze służby na dłuższy eskadry „B”, jednak było już za późno. przedziałach była trudna, choć w skraj- czas. Biorąc pod uwagę ten fakt, Bertin Pozostając w zasięgu widoczności brze- nych przypadkach niezbędna. zaproponował by wspomniane prace gu przez 6 godzin, krążowniki pancerne Kotły, nie bacząc na wszystkie prze- połączyć z wymianą kotłów, w czasie Yuge rozpoczęły odwrót do Brestu. Po- róbki, wzbudzały obawy i nie pozwa- której Dupuy-de-Lôme i tam musiałby goń za nimi nie przyniosła żadnych re- lały by krążownik rozwijał pełną pręd- pozostawać poza służbą, tym bardziej zultatów i około południa 24 lipca Du- kość. Wydaje mnie się, że w przyszłości że generalną decyzję o konieczności puy-de-Lôme wszedł na redę bazy, gdzie potrzebna będzie ich wymiana na kotły modernizacji siłowni krążownika już stanął na kotwicy. wielorurkowe. podjęto, choć nie określono precyzyjnie Udział nowego krążownika w mane- Okręt rzeczywiście dobrze trzyma się daty jej przeprowadzenia. wrach uznano za pomyślny, tym bar- na morzu, jednak jego powolne i znaczne Nie bacząc na uwagi Bertina, w dniu dziej, że nie odnotowano żadnych awa- przechyły, przywodzą na myśl, że w przy- 11 kwietnia tego roku arsenał w Bre- rii mechanizmów okrętowych. Jedynym padku niepogody sterować trzeba będzie ście otrzymał polecenie przygotowania cieniem były uszkodzenia powstałe na z ostrożnością. projektu stępek przechyłowych, których okręcie w czasie przejścia otwartym mo- Z punktu widzenia prowadzenia dzia- powierzchnia odpowiadałaby 1/30 po- rzem do Cherbourg i z powrotem. Du- łań bojowych, trzeba oczekiwać, że takie wierzchni okrętu w linii wodnej. Przy- puy-de-Lôme doświadczył silnych prze- przechyły będą utrudniać naprowadzanie gotowanie rysunków, potwierdzonych chyłów bocznych, dochodzących do 30°, wież artyleryjskich. Za duży błąd należy odpowiednimi wyliczeniami, zajęło inż. podczas, gdy na pancernikach nie prze- uważać, że okręty tego typu mogą zastą- Besson prawie 2 miesiące. 3 lipca 1896 kraczały one 11°. Większość specjalistów pić pancerniki, które stanowią stabilniej- została przedstawiona kompletna doku- była zdania, że w takich warunkach krą- szą platformę artyleryjską”. mentacja obejmująca również notatkę żownik pancerny nie będzie mógł wyko- W czasie, gdy francuscy admirałowie z osobistą opinią inż. Albaret, kierowni- rzystać swego uzbrojenia. i inżynierowie zastanawiali się w jaki ka trzeciego oddziału w Breście. Doświadczenia z czasu manewrów sposób usunąć stwierdzone mankamen- „Sądzę, że z uwagi na koszty i dłu- wywarły silne wrażenie na wiceadm. ty, krążownik wykonał jeszcze kilka rej- gotrwałość prac nie rozpoczynałbym Alquier, dowodzącym eskadrą Półno- sów na Kanale La Manche i Atlantyku. w ogóle montażu stępek przechyłowych cy, który w raporcie z 11 września 1895 Dopiero w dniu 24 marca następnego na Dupuy-de-Lôme, bowiem ich wpływ

6 Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE Francuski krążownik pancerny „Dupuy-de-Lôme” na ewentualne zmniejszenie przechy- łów okrętu jest wątpliwy. O ile montaż stępek zostanie zatwierdzony, to ja za- lecałbym w celu zapewnienia bezpie- czeństwa wewnętrznych powierzchni arkuszy tworzących wspomniane stęp- ki, wypełnić je tłuszczem. Odpowiednia waga tłuszczu wyniesie 21,3 t. Dodając do tego wagę samych stępek otrzymamy łącznie 37,4 t, a więc raptem o 6,6 t wię- cej niż wyniesie wyporność stępek prze- chyłowych – 30,8 t”. Do tego komentarza directeur des Constructions Navales (pol. dyr. budow- nictwa okrętowego) w Breście Charles Ernest Ouen, twórca szeregu francu- skich pancerników, nie zawsze będących arcydziełami budownictwa okrętowego, dopisał co następuje: „W pełni zgadzam się z opinią pana inżyniera, szefa trzeciego oddziału w kwestii nieznacznego zmniej- szenia przechyłów rezultacie zamontowa- nia stępek przechyłowych. Poza tym zwra- cam uwagę, że mogą one źle wpływać na Dupuy-de-Lôme z prezydentem Francji Félixem Faure na pokładzie w 1896 roku. Proszę zwró- prędkość jednostki, wobec czego nie mogę cić uwagę na tablicę z nazwą okrętu na rufie, będącą prawdziwym dziełem sztuki. polecić realizacji tego projektu”. Notatki Fot. Museé de la Marine via „Marines” te pokazują z całą bezwzględnością jak było mu dane. Na rozkaz z góry krą- większości francuskich okrętów. Szyb- większość morskich inżynierów „Trze- żownik trafił na dok, gdzie rozpoczęto kostrzelne amerykańskie działko zostało ciej Republiki” odnosiła się to nowinek na jego pokładzie prace mające na celu zamontowane na pokładzie dziobówki technicznych. przygotowanie odpowiednio komforto- na lewej burcie. W dniach 5 i 16 paź- Jedynie pod naciskiem raportu fran- wych warunków do przyjęcia prezydenta dziernika krążownik wychodził nie da- cuskiego attaché morskiego w Lon- (jeszcze niedawno Ministra Marynarki) lej jednak niż do wejścia z zatoki w celu dynie o pomyślnych próbach stępek w czasie jego rejsu wzdłuż atlantyckie- przeprowadzenia prób. Rezultaty uzna- przechyłowych na pancernikach Re- go wybrzeża państwa. Dało to asumpt no za pozytywne i zakupiono pewną venge i Royal Sovereign, postanowio- dziennikarzom do przeprowadzenia zło- liczbę takich dział dla okrętów pod trój- no wyposażyć w nie również Dupuy- śliwych ataków na marynarkę wojenną. kolorowa banderą. 4 listopada Dupuy- de-Lôme. W notatce z 12 października Generalny sens zarzutów sprowadzał się de-Lôme ponownie przeszedł do Brestu, 1896, sprecyzowano, że wnętrze stępek do tego, że najsilniejszy krążownik trze- zaś po kolejnych 11 dniach pierwszy do- nie zostanie wypełnione tłuszczem, lecz ba było przydzielić w charakterze jach- wódca kmdr Yuge przekazał swoje obo- w ich konstrukcji zostaną wykonane tu dla najważniejszych osób państwie, wiązki kmdr Valery. specjalne otwory, pozwalające przepro- zamiast skierować do pełniącej funkcję W dniu 8 lutego 1897 wpłynęło pole- wadzić oględziny i konserwację pod- „konia roboczego” eskadry Północy. cenie Ministerstwa Marynarki nakazu- wodnej części kadłuba na której zosta- Tym niemniej jednak w sierpniu 1896 jące arsenałowi Brest zamontowanie na ną zamontowane. Dupuy-de-Lôme z powodzeniem speł- Dupuy-de-Lôme stępek przechyłowych, Jednak w czasie, gdy trwała cała ta nił rolę prezydenckiego jachtu. W dniu zgodnie z zaleceniem z 12 październi- papierowa batalia krążownik pełnił 29 sierpnia krążownik ponownie pod- ka 1896 roku. Pozostawało tylko zna- swoją normalną służbę. 6 czerwca Du- niósł kotwicę i skierował się do Cherbo- lezienie odpowiedniego czasu do prze- puy-de-Lôme wyszedł w składzie eskadry urga, z którego wyszedł 5 października prowadzenia tych prac. Tymczasem na Północy z Brestu na południe, by wziąć w składzie całej eskadry (21 okrętów – 2 pokładzie krążownika płynęły normal- udział we francusko-hiszpańskich uro- pancerniki, 10 krążowników, 4 kontrtor- ne, szare dni. W dniu 21 lutego okręt czystościach. W dniu 8 czerwca odwie- pedowce, kanonierka i 4 torpedowce) wraz ze swą dywizją przeszedł z Brestu dził Vigo, 13 – Villa-García, 17 – Coruña aby przywitać carski jacht pod banderą do Cherbourga. Po trzech tygodniach i 8 – El Ferrol, by 30 czerwca powrócić z krzyżem św. Andrzeja, na którego po- (11 i 12 marca) miało miejsce kolejne do Brestu. We wrześniu krążownik po- kładzie znajdował się rosyjski monarcha wyjście w morze, tym razem na szkolne nownie wyszedł w morze, tym razem – Mikołaj II. Jeszcze w tym samym dniu strzelanie w Saint-Vaast. w rejs wzdłuż wybrzeża Bretanii, a do Dupuy-de-Lôme powrócił do Cherbour- W dniu 26 marca kmdr Valery, zdą- Brestu powrócił 17 tego miesiąca. ga, gdzie na kilka dni trafił na dok. żywszy się już dostatecznie zapoznać W lipcu załoga okrętu przygotowy- W tym czasie dowództwo floty po- z krążownikiem, sporządził 37 stroni- wała się do udziału w kolejnych mane- stanowiło przeprowadzić porównaw- cowy meldunek, zatytułowany: „Zmia- wrach. W początkach lipca Dupuy-de- cze próby szybkostrzelnych dział kal. 37 ny, jakie powinny zostać dokonane na Lôme przeszedł do Cherbourga, gdzie mm systemu Maxim z rewolwerowymi Dupuy-de-Lôme w celu zwiększenia jego dołączył do 2 dywizji. Jednak wziąć działkami Hotchkiss tego samego kali- wartości bojowej”. W raporcie, poza wy- udziału w działaniach „bojowych” nie bru, które znajdowały się na uzbrojeniu mienieniem wszystkich stwierdzonych

Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE 7 Francuski krążownik pancerny „Dupuy-de-Lôme” mankamentów okrętu, znalazły się tak- zultacie otrzymano przyrost mocy przy zatrudnienia 40 – 60 ludzi do dostarcza- że propozycje ich usunięcia: spadku prędkości! nia węgla w gorące i słabo wentylowane Dzięki nowym kotłom i śrubom napę- pomieszczenia. Dodatkowo jeszcze opróż- „Stan ogólny dowym, krążownik mógłby prawdopo- nianie zasobni burtowych prowadziło do Można uznać za oczywiste, że duży krą- dobnie rozwijać maksymalną prędkość zwiększenia amplitudy przechyłów. Inny- żownik powinien posiadać następujące 20,5 węzła, a tym samym móc w dowol- mi słowy węgiel trzeba było przeładowy- cechy: nej chwili osiągać prędkość 19 węzłów. wać ciągle. 1. Powinien zawsze być szybki, ozna- Możliwe, że proponowane zamonto- W związku z tym projekt firmy Niclaus- cza to, nie tylko maksymalną prędkość, wanie stępek przechyłowych spowodu- se miał jeszcze tę zaletę, że zapas węgla ale także czas na wyjście w morze, pod- je zmniejszenie prędkości o kilka dziesią- w zasobniach można było, dzięki mniej- niesienie kotwic, osiągnięcie pełnego ciś- tych węzła. szym wymiarom kotłów, zwiększyć z 237 nienia w kotłach, zmiany prędkości. do 490 t, co bez wątpienia zwiększy sta- 2. Posiadać duży zasięg działania. Wentylacja przedziałów maszynowni teczność. Poza tym ma jeszcze jeden wa- 3. Móc utrzymywać wysoką prędkość i kotłowni lor. O ile linia kotłów ustawionych bok przez długi okres czasu. Możliwość utrzymywania wysokiej w bok przebiega w poprzek kadłuba, to 4. Dysponować artylerią i opancerze- prędkości przez długi czas zależy nie tyl- dostarczanie węgla do palenisk wymaga niem pozwalającym na stawienie czoła ko od niezawodności kotłów i maszyn, dodatkowej pracy, bez której nie można potencjalnemu nieprzyjacielowi. ale także od trafności systemu wentyla- się obejść. Gdy kotły zostaną ustawione W wyliczeniu tym celowo nie wy- cji przedziałów maszynowni i kotłowni równolegle do osi symetrii, wówczas luki szczególniono tych punktów, w których oraz od łatwości dostarczania węgla do bunkrów węglowych znajdą prawie na Dupuy-de-Lôme posiada niedostatki, tych pomieszczeń. Przy wysokiej pręd- wprost palenisk. W tym przypadku należy w znacznym stopniu możliwe do usunię- kości zużycie węgla jest ogromne, a je- co prawda dzielić każdy przedział kotłow- cia. go dostawa musi przebiegać w sposób ni na pół, co wymaga większego nadzoru nieprzerwany. Obecnie przedziały ma- tak nad mechanizmami jak i personelem. Siłownia szynowni i kotłowni Dupuy-de-Lôme Ten kontrargument, chociaż znów nie tak Aktualnie Dupuy-de-Lôme jest wypo- są należycie przewietrzane, jednak oku- mało istotny, powinien jednak ustąpić sażony w kotły typu „Admiralicji”, cięż- pione jest to zamontowaniem na pokła- wobec wygody wspomnianego rozwiąza- kie, wymagające wiele czasu na podnie- dzie 22 nawiewników różnych wymia- nia. Poza tym w taki ustawieniu zmniej- sienie ciśnienia, ostrożności przy zmianie rów. Łączna powierzchnia zasysająca szy się długość kolan kominów, co powin- prędkości oraz stałego nadzoru. Kotły nie nawiewników wynosi 40,17 m², a wa- no poprawić ciąg. pozwalały nigdy na osiągnięcie projekto- ga 3215 kg. Opór jaki stawiają nawiew- wanej mocy 4000 KM i obecnie stanowią niki w ruchu jednostki nie jest znów aż Ochrona podstawowy mankament krążownika. Nie tak nieznaczny, z drugiej zaś strony na- Choć w systemie i stopniu opancerze- ma potrzeby prowadzenia dalszych spo- wiewniki mogą „łowić” także nieprzyja- nia kadłuba nie ma żadnych niedostat- rów o zalety wprowadzenia kotłów wie- cielskie pociski i kierować odłamki na ków, wypada jednak zauważyć, że ochro- lorurkowych, bowiem niektóre ich mode- maszyny wraz z obsługującą je obsa- na stanowiska dowodzenia wydaje się lu już potwierdziły swe zalety w praktyce. dą Uwzględniając wspomniane niedo- niedostateczna. Opancerzenie zbyt cien- Trzy projekty kotłowni przedstawione przez godności, należy przyznać, że rezygna- kie, a rozmiary samego stanowiska nie- firmę Niclousse (trzeba sprawdzić pisow- cja z nawiewników jest pożądana. Przy wielkie, jej średnica wynosi nominalnie nie), przeznaczone były dla siłowni o mo- tym spodziewane pogorszenie wenty- 1,5 m, jednak uwagi na rury głosowe, jest cy odpowiednio 18 000, 16 000 i 14 000 lacji nie będzie znaczne, wszystko ma faktycznie mniejsza, zaledwie 1,3 m. Cała KM Po zapoznaniu się z projektami, uwa- swoją cenę. 6 nawiewników przedzia- obsada tego stanowiska, która winna się żam, że ostatni w pełni zabezpieczy parę łu kotłowni, uwzględniając obecność tam znajdować, po prostu się w nim nie dla siłowni krążownika, by ta osiągnęła wentylatorów, jest zupełnie niepotrzeb- mieści. Zamontowanie telegrafu maszy- zakładaną moc, a równocześnie wyma- ne. Sytuacja z 5 nawiewnikami, kieru- nowego Perruisse, uznanego za niezbędny gać będzie najmniejszych przeróbek wnę- jącymi świeże powietrze do maszynow- w warunkach bojowych, też jest niemoż- trza kadłuba i da oszczędności masowe ni, nie jest już taka prosta, choć i ten liwa. Poza tym stanowisko dowodzenia rzędu 400 – 410 t, co pozwoli na zwięk- problem można będzie łatwo rozwią- jest całkowicie odsłonięte od tyłu, opiera- szenie zapasów węgla i wpłynie pozytyw- zać. Wystarczy tylko zmienić kierunek jąc się na 20 mm zwykłym arkuszu poszy- nie na zasięg. Przy tym w związku więk- ruchu powietrza, przestawiając ruchy cia. Zamiana stanowiska dowodzenia na szą mocą siłowni, możliwy byłby przyrost powietrzne na wyciągowe. inne, bardziej odpowiadające wymaga- prędkości krążownika. niom, doprowadzi do pojawienia się do- Wymiana kotłów spowoduje również Węgiel datkowego zbędnego ciężaru. Na okręcie, konieczność wymiany śrub napędowych. Na krążowniku znajdowało się 25 za- który jest już i bez tego dostatecznie prze- Wystarczy tylko przeczytać sprawozda- sobni węglowych. Węgiel w większości ciążony, każde zwiększenie masy powin- nie z oficjalnych prób okrętu, aby na- znajdował się w przestrzeni burtowej, co no być czymś kompensowane. Poniżej brać przekonania, że modyfikacja śrub, poprawiało ochronę, jednak równocześnie zostaną przedstawione propozycje, które przeprowadzona na propozycję dostaw- zwiększało amplitudę przechyłów. Umiej- pozwolą zmniejszyć przeciążenie. cy siłowni, doprowadziła do zmniejszenia scowione wzdłuż przedziałów kotłowni prędkości o prawie 1 węzeł. Dla realizacji zasobnie węglowe mieściły 237 t paliwa, Artyleria warunków kontraktu w zakresie mocy si- co wystarczało na zapewnienie prędkości Uzbrojenie krążownika zostało wybra- łowni, zmniejszono średnicę śrub równo- 18 węzłów przez 32 godziny. Zapewnienie ne w sposób bardzo udany, należy jednak cześnie zwiększając liczbę obrotów, w re- takiej prędkości wymagało jednak stałego ubolewać, że centralna wież artyleryjska

8 Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE Francuski krążownik pancerny „Dupuy-de-Lôme” na rufie nie została umieszczona wyżej, sokie rozmieszczenie wpływało negatyw- oświetlenia krążownika wystarczą 4 re- bowiem obecnie nic nie przeszkadza by nie na wygodę prowadzenia ognia i jego flektory. Pierwszy – w osi symetrii przed jej lufy zderzały się z lufami sąsiednich efektywność. Tym niemniej jednak uwa- mostkiem, na miejscu gdzie aktualnie wież. W takiej sytuacji bardzo prawdopo- żam za celowe skompensować rezygnację znajduje się główny kompas. Proponuję dobna jest awaria hydraulicznego syste- z tych dział przez zainstalowanie 3 szyb- przenieść kompas za nowy maszt, który mu naprowadzania dział w płaszczyźnie kostrzelnych dział kal. 65 mm na nastę- ma zastąpić obecny. Drugi – także w osi poziomej. pujących stanowiskach: symetrii na rufie, na mostku który trze- 1. w wycięciu w nadburciu na miejscu ba będzie zbudować. Trzeci i czwarty – Stateczność znajdującego się tam reflektora. na burtach, powyżej stanowisk dział kal. Nie ma wątpliwości, że zamontowa- 2. na baku, w miejscach gdzie obecnie 65 mm. nie stępek przechyłowych w znacznym znajdują się działa kal. 37 mm. stopniu udoskonali krążownik. Pojawie- Istniejące 6 działa kal. 65 mm powin- Wyrzutnie torpedowe nie się tych konstrukcji stworzy bardziej no pozostać na swoich dotychczasowych Dupuy-de-Lôme posiada 4 wyrzutnie dogodne warunki do prowadzenia ognia stanowiskach. torpedowe. Podobnie jak mój poprzed- i zwiększy jego celność. Dodatkowo jesz- nik, uważam, że 2 rufowe wyrzutnie tor- cze wzrośnie rzeczywista donośność og- Reflektory pedowe można zdjąć, biorąc pod uwagę nia przy każdym stanie morza. Z drugiej Dupuy-de-Lôme był wyposażony małe prawdopodobieństwo ich wyko- strony stępki przechyłowe poprawią po- w 6 reflektorów, których rozmieszczenie rzystania oraz wysoki stopień zagroże- ważne mankamenty, o których niewie- pozwalało wykorzystywać je bojowo jedy- nia, jaki w ogóle niosą nawodne wyrzut- le mówiono wcześniej. W chwili obecnej, nie w specyficznych warunkach. W więk- nie torpedowe. Pozostałe dwie wyrzutnie krążownik łatwo osiąga przechyły w prze- szości przypadków zewnętrzne oświetlenie w pełni wystarczą, a zdemontowanie ru- dziale 10°-11°, co powoduje, że odsłonięty krążownika było zabezpieczone dość kiep- fowej pary da oszczędność masy oko- zostaje styk dolnego skraju pasa opance- sko. Taki rezultat był następstwem zbyt ło 5 ton oraz zwolni pomieszczenie do- rzenia z pokładem pancernym. W drodze wysokiego lub zbyt niskiego umieszcze- skonale nadają się do prowadzenia zajęć powrotnej z Kilonii, przy przechyłach do- nia reflektorów. Te, które znajdowały się z załogą, ustawienia biura pisarzy oraz chodzących do 34°, pas opancerzenia wy- na marsach posiadały wątpliwą wartość jako miejsce odpoczynku dla maszyni- stawał z wody na 3 m. Stępki przechyłowe w przypadku pancerników, zaś dla krą- stów i palaczy. potwierdziły już swoją wartość w Anglii, żowników były zupełnie bezużyteczne, bo- Poza tym dowódca krążownika propo- Rosji, a w samej Francji na parowcach wiem zwiększały masę i były trudno stero- nował zamianę kotwić na nowsze, bar- kompanii Messageries Maritimes. walne. Reflektor w dziobowym wycięciu dziej współczesnej konstrukcji. Na rufo- falszburty przeszkadzał 3 dziobowym wie- wym wieżach artyleryjskich należało by Omasztowanie żom artyleryjskim. W końcu 3 reflektory zainstalować wskaźniki, dla uniknięcia Uważam za przydatne rozważyć te- pokładowe ni mogły być używane równo- zderzeń luf poszczególnych wież. W dol- raz kwestie rezygnacji z masztów bojo- cześnie z rufowymi działami kal. 194 mm nych częściach grodzi koferdamów, trze- wych. Na Dupuy-de-Lôme, podobnie jak i 164 mm. W rezultacie korzystanie z re- ba by wyciąć otwory umożliwiające kon- na innych okrętach, ich waga jest nad- flektorów wykluczało równoczesne wyko- trolę tych przedziałów. Niezbędna jest też mierna w porównaniu z realną wartoś- rzystywanie głównego uzbrojenia. Można wymiana części drzwi wodoszczelnych cią. Celowanie dział, zainstalowanych na odnieść wrażenie, że reflektory zostały za- z wieloma zamknięciami na drzwi sy- marsach bojowych jest trudne, a prowa- montowane jedynie na wypadek odpiera- stemu Conor. Do przedziałów korytarzy dzenie przez nie ognia równocześnie z og- nia nocnego ataku torpedowców. W przy- burtowy należ doprowadzić system od- niem ciężkich dział, wywołuje nadmier- padku krążowników, z uwagi na specyfikę wadniający. Poza tym zarekomendowa- nie silną wibrację masztów. Podnośniki realizowanych zadań, częściej niż ma to no usunięcie w maksymalnym stopniu zamontowane we wnętrzu masztów są miejsce u pancerników, istniała możli- drewna z okrętu poprzez zamianę drew- wrażliwe nawet na nieprzyjacielskie poci- wość niespodziewanego natknięcia się na nianego poszycia pokładu, skrzyń, mebli ski małego kalibru. Marsy rufowego masz- przeciwnika. W związku z tym rozmiesz- i lekkich przepierzeń w kabinach na sta- tu są zanieczyszczane pyłem węglowym, czenie reflektorów winno spełniać nastę- lowe. Proponował również przeniesienie co stawia celowniczych znajdujących się pujące warunki: dwóch kubryków podoficerów z pod po- tam dział w wyjątkowo niewygodnej sytu- 1. w żadnym przypadku nie utrudniać kładu dziobowego na niższe pokłady. Dla acji. Poza tym solidne konstrukcje masz- prowadzenia ognia artyleryjskiego. ułatwienia cumowania niezbędne było tów pozwalają rozpoznać okręt z daleka, 2. znajdować się poza zasięgiem bryz- zwiększenie wymiarów kluz i wzmocnie- utrudniają odbiór sygnałów i zwiększają gów fal, nawet w warunkach pogorszonej nie ich konstrukcji”. zakres przechyłów. Są to dostateczne przy- pogody. Jednak propozycje kmdr Valery czyny dla których warto usunąć te ciężkie 3. posiadać możliwość odbierania roz- przez długi czas pozostały niczym wię- i nieprzydatne elementy. Masa uzyska- kazów dowódcy. cej jak tylko pobożnymi życzeniami. na przez zamianę masztów bojowych na 4. dawać rozproszone światło w sekto- Z jednej strony określało to skłonność proste tyczkowe, może zostać przeznaczo- rze ostrzału i nigdy nie znajdować poniżej większości admirałów i inżynierów na na zamontowanie nowego stanowiska dział. „Trzeciej Republiki” do nietuzinkowej dowodzenia. Demontaż masztów oznacza 5. znajdować się możliwie najniżej, pomysłowości, w zakresie szczegółów, również rezygnację z 8 dział kal. 47 mm, z uwzględnieniem wcześniejszej uwagi. przy równoczesnym pozostawieniu na 4 rewolwerowych dział kal. 37 mm oraz 6. posiadać możliwie duży sektor dzia- uboczu rzeczy istotnych. Z drugiej stro- 2 reflektorów bojowych. Nie widzę żadnej łania. ny Dupuy-de-Lôme przestał wpisywać przyczyny by ubolewać nad rezygnacją Opierając się na powyższych zało- się we francuską doktrynę wojny krą- z tych dział małego kalibru, których wy- żeniach, można przyjąć, że do dobrego żowniczej, która po raz kolejny pod-

Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE 9 Francuski krążownik pancerny „Dupuy-de-Lôme” legała poważnym zmianom. Tracenie żowniki Sfax i Tage, które przechodziły Courtilea. Udział Dupuy-de-Lôme w tej znacznych sum pieniędzy na moderni- z Tulonu do Brestu na remont i moder- politycznej demonstracji nie był przewi- zację okrętu, w którym wielu w Mini- nizację. Dozór rozpoznawczy rozwinię- dywany. sterstwie Marynarki widziało jedynie to w rejonie przylądka Finisterre, a wraz Jednak nieoczekiwanie pół godziny po nie bardzo udany eksperyment, uważa- z Dupuy-de-Lôme uczestniczyły w nim wyjściu z portu na Bruix doszło do po- no więc za nieracjonalne. Tym bardziej, Pothuau, Friant i Bruix. Wkrótce po ofi- ważnej awarii układu napędowego, co że już wówczas na stoczniach Republi- cjalnym rozpoczęciu drugiej fazy, 19 lip- zmusiło okręt do powrotu. Pikanterii ca- ki przygotowywano się do budowy krą- ca o godz. 18:00 obserwatorzy z Pothuau łej sytuacji dodaje fakt, że awaria wyeli- żowników pancernych realizowanych wykryli „nieprzyjaciela”. Pierwszą część minowała praktycznie 1/3 zespołu „Trze- w ramach nowego programu, wyma- zadania można było uznać za pomyśl- ciej Republiki” (a Francuzi nie chcieli gającego niestety ogromnych środków nie zrealizowaną, jednak druga część – zaprezentować się gorzej niż uczynili finansowych. naprowadzenie głównych sił, sprawiła to półtora tygodnia wcześniej Niemcy), Związku z tym okręt był nader aktyw- francuskim marynarzom ogromne trud- a na zepsutym krążowniku znajdowały nie eksploatowany w takiej postaci, w ja- ności. Wysłany z pierwszym meldun- się praktycznie wszystkie podarki, któ- kiej wszedł do służby. W dniach 18-29 kiem Bruix nie mógł odnaleźć własnych re prezydent Félix Faure wiózł dla Miko- kwietnia krążownik w składzie 2 dywizji, pancerników. łaja II. Sytuację uratować mógł jedynie podobnie jak to miało miejsce poprzed- Pozostałe 3 krążowniki nadal towa- Dupuy-de-Lôme, który otrzymał rozkaz niego lata, pełnił rolę honorowej eskorty rzyszyły eskadrze „przeciwnika” do natychmiastowego przygotowania się w czasie podróży prezydenta Francji Féli- godz. 04:00 rankiem 20 lipca, gdy ta nie- do wyjścia w morze. Do wieczora na xa Faure po portach atlantyckiego wy- oczekiwanie zmieniła kurs i kierowała krążownik przeniesiono wszystkie pre- brzeża kraju. Niewielka eskadra odwie- się na przylądek Rochefort. Z meldun- zydenckie podarki, po czym jednostka dziła Saint-Nazaire, Les Sable d’Olonne, kiem o zmianie sytuacji wysłano do ad- pośpiesznie wyszła w morze w pogoń za Exe, La Pallice, po czym w końcu miesią- mirała krążownik Friant. Gdy ten jednak zespołem de Courtilea. Doścignął zespół ca powróciła do Cherbourga. tylko skrył się za horyzontem, Sfax i Ta - dopiero 23 sierpnia, w odległości zale- W maju 1897 Dupuy-de-Lôme wraz ge ponownie zmieniły kurs, kierując się dwie 30 Mm od rosyjskiej głównej bazy z innymi okrętami eskadry Północy prze- w stronę Wysp Glenain. Teraz przyszła na Bałtyku. Końcowy odcinek trasy od szedł na kotwicowisko Canea. W końcu kolei na Pothuau by przekazać własnym Cieśnin Duńskich Dupuy-de-Lôme poko- tego miesiąca opuścił Cherbourg i skiero- siłom głównym o następnej zmianie nał z dużą prędkością, co spowodowało wał się do Brestu, który osiągnął 5 czerw- kursu przez przeciwnika. W rezultacie nawet opalenie farby na kominach. ca, odwiedzając po drodze Lannion, Dupuy-de-Lôme pozostał sam, z eska- Na Wielkiej Kronsztadzkiej redzie Morlaix i Douarnenel. 15 czerwca krą- drą „przeciwnika” nie mógł nic zrobić, okręty pod trójkolorową flagą pozosta- żownik przeszedł wraz z eskadrą na ćwi- bowiem zgodnie z założeniami mane- wały raptem 3 dni. Rankiem 27 sierp- czenia do Zatoki Quiberon, które odbyły wrów, znacznie ustępował jego siłom. nia zespół obrał kurs powrotny na Fran- się w dniach 22, 23 i 30. Po ich zakończe- W związku z tym, gdy „przeciwnik” po- cje, zaś 2 września 1897 Dupuy-de-Lôme niu okręty powróciły 4 lipca do Brestu, nownie zmienił kurs, nie pozostało mu rzucił kotwicę w Cherbourgu, odwie- odwiedzając po drodze Concarneau. nic innego jak tylko bezsilnie obserwo- dzając po drodze Dunkierkę. Doroczne duże manewry, jak zawsze, wać jego poczynania. Tymczasem eska- We wrześniu, początku października rozpoczęły się w połowie lipca. Dupuy- drze (odpowiadająca brytyjskiej flocie krążownik jeszcze kilka razy wychodził de-Lôme wszedł w skład 1-go Oddziału. śródziemnomorskiej) nikt już nie mógł do Zatoki Quiberon w celu przeprowa- Tym razem maksymalną prędkość z ja- przeszkodzić w bezkarnym ostrzelaniu dzenia różnych ćwiczeń. Do Brestu po- ką mógł poruszać się krążownik okre- dowolnego punktu wybrzeża. wrócił 4 października, a od 27 tego mie- ślono na 12 węzłów. W pierwszej fazie Sfax i Tage wykonały nieoczekiwany siąca został postawiony na dok w celu manewrów od 15 do 16 lipca, Dupuy- zwrot w kierunku Brestu. Po kilku go- przeprowadzenia dużego remontu pod- de-Lôme wraz z Valmy, Trehouart oraz dzinach nieoczekiwanie natknęły się na wodnej części kadłuba i zamontowa- Surcouf, krążył w rejonie latarni mor- zespół sił głównych, które wyszły z bazy nia wreszcie stępek przechyłowych. skiej Crea aby odnaleźć pancernik Ami- po meldunku przekazanym przez Friant. Poza tym korzystając z okazji, przedłu- ral Baudin, grający rolę nieprzyjaciel- Następnie oba zespoły przeszły do Zato- żono stengi, podjęto próbę ulepszenia skiej floty, której zadaniem był ostrzał ki Quiberon, gdzie przez kolejne 2 tygo- konstrukcji urządzeń kotwicznych oraz Brestu. Wykorzystując mgłę, pancernik dnie ćwiczyły wszelkie nocne manewry w celu poprawy pola obserwacji celow- zdołał niezauważenie podejść do głów- przy świetle reflektorów. niczych i dowódców wież artyleryjskich nej francuskiej bazy morskiej i ostrzeli- Po zakończeniu manewrów, 29 lip- dokonano zmiany kształtu szczelin ob- wać ją przez 4 godziny, mimo wszelkich ca eskadra zebrała się w Breście by już serwacyjnych w pancernych kołpakach. wysiłków podjętych przez „obrońców”. 4 sierpnia wyruszyć do Cherbourga tra- Wcześniej szczeliny miały kształt litery Dozór krążowników, w którym uczest- są przez Saint Malo. Po 12 dniach po- „T”, a po modernizacji otrzymały kształt niczył Dupuy-de-Lôme, okazał się nie- stoju 2 dywizja przeszła do Dunkierki, krzyża łacińskiego (o przedłużonym dol- skuteczny. Następnie wszystkie okrę- by później obrać kurs na daleką Rosję. nym zakończeniu). Prace stoczniowe ty zebrały się w Zatoce Quiberon aby Zgodnie z planem 18 sierpnia 1897 krą- trwały do 3 stycznia 1898 roku. wziąć udział w drugiej fazie mane- żownik pancerny Pothuau z prezyden- Pierwsze wyjście w morze po re- wrów. tem Francji na pokładzie pod eskor- moncie miało miejsce 11 stycznia, a je- Tym razem ćwiczono zagadnienie wy- tą krążowników Bruix i Surcouf opuścił go celem było przeprowadzenie dewia- krywania nieprzyjacielskiej floty i napro- port. Zespołem zmierzającym do Kron- cji kompasów. Celem drugiego wyjścia wadzania na nią własnych sił głównych. sztadu z rewizytą po ubiegłorocznej wi- w dniu 2 lutego było strzelanie w rejo- Flotę nieprzyjaciela „odgrywały” krą- zycie Mikołaja II dowodził wiceadm. de nie mierzei Saint-Mathie. Po tym ostat-

10 Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE Francuski krążownik pancerny „Dupuy-de-Lôme”

Dupuy-de-Lôme w 1900 roku ze zdemontowanymi działkami 37 mm z górnych marsów masztów. Fot. Museé de la Marine via „Marines” nim kmdr Valery ocenił efektywność do- ność bandery” w najmniejszych nawet przewidywało zamontowanie aksjome- konanych przeróbek: portach, które były dostępne dla okrętu trów, pozwalających celowniczym każ- „Po modyfikacji urządzeń kotwicznych, jego wielkości. dej z wież widzieć, w jakim kierunku w zasadzie można zdjąć poprzeczki z ko- Nowy dowódca Dupuy-de-Lôme skierowane są sąsiednie. Drugie nato- twic, jednak na morzu w warunkach prze- w swoim dorocznym meldunku składa- miast zakładało instalację prostych me- chyłów może zająć to sporo czasu i być nym generalnej inspekcji floty, potwier- chanicznych ograniczników. niebezpieczne z powodu znacznej wyso- dził oceny swego poprzednika w zakre- Przez cały rok w Zarządzie Budow- kości wytyku, przeznaczonego również do sie korzyści ze stępek przechyłowych. nictwa Okrętowego trwały debaty prac z zapasową kotwicą. Z raportu wynika, że okres przechyłów o wymianie kotłów na krążowniku, któ- Działa kal. 194 mm mogą teoretycz- pozostał ten sam, jednak zakres zmniej- re jednak nie przyniosły żadnych rezul- nie prowadzić ogień równolegle do osi sy- szył się o połowę, co wpłynęło pozytyw- tatów. Tym razem specjaliści nie mogli metrii, choć w takim przypadku może bez nie na prowadzenie ognia artyleryjskie- wybrać jaki typ kotłów wodnorurko- wątpienia dojść do uszkodzenia nadbudó- go. Tymczasem zmiany przeprowadzone wych mas zamienić dotychczasowe wek. w celu unowocześnienia urządzeń ko- kotły płomienicowe. Już w maju firma Przechyły do czasu zainstalowania twicznych, nie przyniosły oczekiwane- Niclausse całkowicie zakończyła prze- stępek przechyłowych były intensywne, go rezultatu. Kmdr Bugard pisał: „Ko- róbkę projektu modernizacji siłowni, ale płynne. Obserwacje z wyjścia w mo- nieczność zdjęcia poprzeczek z kotwic, tak której pierwszy szkic zawarty był w ra- rze 2 lutego zmuszają do stwierdzenia, że by zwiększyć sektor ostrzału dziobowych porcie kmdr Valery. dzięki stępkom zakres przechyłów uległ dział kal. 164,7 mm, wyklucza możliwość W roku 1899 do próby uzyskania ko- zmniejszeniu, czego skutki najbardziej od- stawania na kotwicy, dopóki nie zostanie rzystnego kontraktu włączyła się fir- czuje artyleria. Równocześnie jednak trze- ona ponownie w nią wyposażona. Mon- ma Belleville, jej projekt przewidy- ba zauważyć, że w istotny sposób zwięk- taż poprzeczek na kotwicach przy złej po- wał umieszczenie wszystkich kotłów szeniu uległa cyrkulacja o 100 m przy godzie może okazać się całkowicie nie- w 3 przedziałach kotłowni, jednak z wy- prędkości 8 węzłów”. możliwy”. korzystaniem istniejących obecnie Kolejne wyjście w morze w celu prze- W roku 1898 z okrętu zdemontowa- dwóch kominów, w odróżnieniu od wa- prowadzenia strzelań, wykonywane no łoża dział kal. 65 mm model 1881 r., riantu „Niclausse” z trzema komina- w każdym kwartale, w dniach 14‑17 lu- służących jako desantowe, a także 2 re- mi. Po roku do rywalizacji włączyła się tego, potwierdziło, że po modernizacji wolwerowe działa kal. 37 mm z górne- jeszcze firma Normand. Jednak również okręt stał się bardziej stateczną platfor- go marsa rufowego masztu. Poza tym tych propozycji kierownictwo floty nie mą dla uzbrojenia artyleryjskiego. Rów- w końcu roku kierownictwo floty po- spieszyło się wprowadzić w życie. W re- no po miesiącu (17 marca) kmdr Valery stanowiło zatroszczyć się o uporządko- zultacie wszystko po raz kolejny zostało zastąpił na stanowisku dowódcy kmdr wanie zbyt gęstego rozmieszczenia ru- odłożone na bliżej nieokreślony czas. Bugard. Pod jego komendą Dupuy-de- fowych wież artyleryjskich. Arsenał Podczas gdy w gabinetach przelewa- Lôme kontynuował spokojną służbę, w Breście otrzymał zadanie opracowa- no litry atramentu, Dupuy-de-Lôme stał sprowadzającą się przede wszystkim do nia urządzenia, wykluczającego przy- spokojnie na kotwicy w Breście. Tym ra- wyjść z Brestu do Zatoki Quiberon na padkowe zderzenie się z sobą luf dział zem na wyjście w morze przyszło cze- realizowane przez eskadrę ćwiczenia. poszczególnych wież. Inżynierowie po- kać prawie pół roku. Dopiero 8 lipca Poza tym, zgodnie z panującą wówczas deszli do sprawy twórczo i przedstawi- 1899 krążownik w składzie eskadry Pół- modą krążownik „demonstrował obec- li dwa alternatywne warianty. Pierwsze nocy skierował się na południe z wizytą

Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE 11 Francuski krążownik pancerny „Dupuy-de-Lôme” do Portugalii, a przede wszystkim do Hi- kończeniu dokowania Dupuy-de-Lôme nik opuścił Tulon biorąc kurs na Brest, szpanii. To ostatnie, które państwo prze- odbył dwa krótkie wyjścia w morze, który osiągnął 12 sierpnia, odwiedzając żywało przegraną wojnę z USA było w październiku do Zatoki Quiberon, 6 i 7-go Tanger. szczególnie wyczulone na takie demon- a w listopadzie do Frehel Do końca roku jednostka uczestni- stracje przyjaźni. Wcześniej okręt zdążył W dniu 28 stycznia 1901 krążownik czyła w jeszcze jednym wyjściu na bre- zaliczyć dokowanie w dniach 4-28 lute- opuścił Brest by reprezentować Francję tońskie wody. 28 sierpnia okręt wraz go, w trakcie którego przeprowadzono na uroczystościach pogrzebowych kró- eskadrą pozostawił za rufą macierzy- po raz kolejny oględziny i naprawy pod- lowej Wiktorii. Po drodze okręt wszedł ste kotwicowisko i przeszedł do Zato- wodnej części kadłuba. Druga połowa do Cherbourga, by 30-go osiągnąć Spit- ki Quiberon na rutynowe ćwiczenia, roku minęła na tradycyjnych już wyj- head, w którym pozostawał do 4 lutego. z tym, że w dniach 29-30 sierpnia od- ściach w morze, w trakcie których Du- Do Brestu jednostka powróciła dopie- wiedził La Pallice. W dniach od 5 do 13 puy-de-Lôme nie oddalał się zbytnio od ro 7 lutego, zatrzymując się wcześniej września zespół znajdował się w Cher- brzegów Bretanii, o ile nie liczyć doko- w Cherbourgu. Po dokowania między bourgu, a od 14 do 21 w Dunkierce, by wania w dniach 19 października – 13 li- 18 lutego a 7 marca Dupuy-de-Lôme po- ostatecznie 23 września powrócić do stopada. wrócił do normalnego rytmu ćwiczeb- Brestu. Wraz z nowym rokiem 1900 upły- nych wyjść na bretońskie wody. W okresie między 25 października nął czas dowodzenia okrętem przez W czerwcu krążownik wraz z eska- a 14 listopada krążownik przechodził kmdr Bugarda. W dniu 17 marca za- drą wziął udział w długim rejsie, w któ- dokowanie. W tym okresie zdemonto- stąpił go na tym stanowisku kmdr Bel- rego trakcie pierwszy raz w latach swo- wano wszystkie znajdujące na marsach lue. Jego pierwszy raport zawierał wy- jej służby wszedł na Morze Śródziemne. bojowych rewolwerowe działka kal. 37 kaz ujawnionych mankamentów, jednak W dniu 22 czerwca eskadra wyszła mm Hotchkiss oraz zamontowane eks- poza tradycyjnym już wymieniem ukła- z Brestu, 24-go zawinęła do Vigo, gdzie perymentalnie w roku 1895 szybko- du napędowego, znalazł się w nim rów- pozostawała przez 3 dni. 29 czerw- strzelne działko systemu Maxim. W re- nież defekt, na który nie zwrócili uwagi ca okręty rzuciły kotwicę w Lagouse, zultacie na pokładzie Dupuy-de-Lôme jego poprzednicy: „System naprowadza- a 1 lipca weszły na redę Tangeru. pozostało 18 szybkostrzelnych dział do nia dział umieszczonych we wieżach sta- Głównym celem manewrów w ro- zwalczania torpedowców: 2 rewolwe- nowi najpoważniejszy problem krążowni- ku 1901 było sprawdzenie możliwo- rowe kal. 37 mm (na skrzydłach most- ka. W przypadku awarii hydraulik, wieże ści przerwania się eskadry Północy na ku), 12 jednolufowych szybkostrzelnych nie posiadające ręcznego naprowadzania Morze Śródziemne. Rola „przeciwni- dział kal. 47 mm (po 4 na każdym mar- płaszczyźnie poziomej, okazują się całko- ka” przypadła Eskadrze Śródziemno- sie, po 2 na burtach w rejonie śródok- wicie niezdatne do działania. morskiej dowodzonej przez wiceadm. ręcie i pokładu rufowego) oraz 4 działa Dupuy-de-Lôme – najbardziej udany Gervais, którego jednostką flagową kal. 65 mm (po 2 na burtach w rejonie krążownik w swojej klasie, jednak jego był pancernik Bouvet. Zadaniem tych mostka i na rufie). wartość będzie pełna wówczas, gdy otrzy- sił było niedopuszczenie do przerwa- Początek roku 1902 oznaczał jedynie ma kotły wodnorurkowe oraz śruby napę- nia się eskadry Północy. W dniu 29 kilka niedługich wyjść w morze, z któ- dowe, podobne do tych z którymi wycho- czerwca zespół wiceadm. Gervais wy- rych ostatnie miało miejsce w marcu. dził na pierwsze próby”. szedł z Tulonu do Algieru z generałem- Następnie okręt skierowano do arsena- Początek roku nie zaznaczył się gubernatorem Algierii na pokładzie. łu w celu dokonania remontu kapitalne- w dziejach okrętu istotnymi wydarze- W dniu 1 lipca gubernator zszedł na go łącznie z wymianą kotłów. niami. Przez 3 dni krążownik wraz z es- ląd w Algierze, a 2 lipca zespół prze- W swoim raporcie na zakończenie kadrą przeprowadzał szkolenie bojowe szedł do Oranu. Następnego dnia ofi- kampanii dowódca krążownika Bel- w Zatoce Quiberon. Ćwiczenia przedłu- cjalnie rozpoczęły się manewry. W tym lue po raz kolejny zwracał uwagę kie- żyły się do 7 czerwca, a w tym czasie Du- czasie eskadra Północy zdołała przejść rownictwu floty na fakt, że stanowisko puy-de-Lôme odwiedził niektóre bretoń- Gibraltar, a 4-go weszła do Alicante. dowodzenia Dupuy-de-Lôme nie może skie porty, a w szczególności w dniach 5 lipca 1901 roku w zachodniej czę- być rozpatrywane jako pełnowartościo- 25-28 maja La Pallice. W dniach od 23 ści akwatorium Morza Śródziemne- we: „Stanowisko dowodzenia z uwagi na czerwca do 24 lipca krążownik odbył go rozpoczęły się „działania bojowe”. swe niewielkie rozmiary jest skrajnie nie- kolejny rejs wokół Bretanii. W pierwszej części manewrów okrę- wygodne. Poza tym nie jest chronione od W sierpniu eskadra Północy złoży- ty obu eskadry wykonywały różne- góry, od dołu oraz od tył, a pancerna rura ła nową wizytę w Hiszpanii. W dniu go rodzaju ćwiczenia. Dupuy-de-Lôme komunikacyjna zaczyna się dopiero 1 m 7 sierpnia okręty opuściły Brest by 10 wszedł wówczas 8 i 9 lipca do oraz poniżej poziomu podłogi. Stanowisko to osiągnąć Cherbourg, odwiedzając po do Salins d’Hyeres. W dniu 11 lipca jest bez wątpienia rzeczywistym manka- drodze Frehel. W dniu 27 sierpnia ze- uczestniczące w manewrach okręty mentem krążownika. Zastąpienie dwóch spół wyruszył do Ferrol, gdzie przeby- przeszły do Tulonu w celu uzupełnie- masztów bojowych przez zwykłe sygnali- wał do 7 września, by nazajutrz po- nia zapasów. zacyjne dała by oszczędności masowe po- wrócić do Brestu. Między 13 a 25 Druga część dużych manewrów roz- zwalające na zamontowanie lepszego sta- września krążownik ponownie trafił poczęła się 17 lipca i trwała do 27, nowiska dowodzenia…”. do doku. Wtedy też postanowiono za- gdy eskadry powróciły do Tulonu. Du- jąć się sprawą nieudanego rozmiesz- puy-de-Lôme przybył jednak dopiero (ciąg dalszy nastąpi) czenia kotwic, o której rozwiązanie 30, wcześniej odwiedzając liczne por- zabiegali kolejni dowódcy w czasie ty śródziemnomorskiego wybrzeża Tłumaczenie z języka rosyjskiego ostatnich 5 lat. Jednak i tym razem Francji, w tym St. Tropez (25.07) i Cio- Maciej S. Sobański stanęło ostatecznie na niczym. Po za- tat (27.07). W dniu 4 sierpnia krążow-

12 Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE Tekst Siergiej A. Bałakin (Rosja) Dominion na redzie Spithead. Fotografia z lat 1909-1910. Fot. via Siergiej A. Bałakin

Brytyjskie pancerniki typu

„King Edward VII” część I

Imperium brytyjskie wkraczało Nie bacząc na ponoszone wydatki Bry- Właśnie on opracował podstawowe za- w XX wiek w zenicie swej potęgi. Jej tyjczycy przestrzegali tej zasady. Potę- łożenia określające oblicze brytyjskich posiadłości zajmowały czwartą część ga królewskiej floty wydawać się mogła pancerników lat 1890-tych: rozmiesz- planety i „słońce nad nimi nigdy nie bezsporna. Wówczas nikt nie mógł jesz- czenie dział głównego kalibru w barbe- zachodziło”. Funt szterling był najbar- cze przypuszczać, że dosłownie za nie- tach, dużą płaszczyznę pancerza piono- dziej stabilną walutą, a udział „wład- wiele lat drastycznie zmieni się rozkład wego, obecność skorupowego pancerza czyni mórz” w światowym eksporcie sił na świecie i o dawnym „dwukrotnym pokładu, relatywnie wysoką nawodną przekraczał 30%. Mimo burzliwego standardzie” brytyjska Admiralicja bę- burtę oraz rozmieszczenie średniej arty- rozwoju gospodarczego w Niemczech dzie musiała zapomnieć na zawsze ... lerii w indywidualnych kazamatach na i Stanach Zjednoczonych, Wielka Bry- głównym pokładzie. Niektóre z tych za- tania zachowała nadal bezsporną po- Historia powstania łożeń nie wyglądały na bezsporne, jed- zycję światowego lidera. Historia powstania projektu pan- nak fakt pozostaje faktem, że to właśnie Gwarantem niezachwianej monar- cernika King Edward VII rozpoczęła White zdołał zaprojektować, a brytyjskie chii i trzonem spajającym jej rozrzuco- się wiosną 1901 roku, gdy w Admirali- stocznie szybko i solidnie zbudować do- ne na wszystkich kontynentach ziemie, cji rozpoczęto rozpatrywanie taktycz- brze zbalansowane imponujące okręty, była oczywiście Royal Navy – Królew- no-technicznych parametrów okrętów, które stały się swego rodzaju wzorcem ska marynarka wojenna. Bez floty nie- których budowę przewidywał, zatwier- dla budownictwa okrętowego wszyst- możliwym byłby nie tylko rozkwit pań- dzony dopiero co budżet. W tym cza- kich państw. Połączone w jednorodne stwa, ale nawet jego funkcjonowanie. sie rdzeń Royal Navy stanowiło 40 eskadry liczne pancerniki były wyrazem Stąd też nie dziwi, że w budżecie najbo- pancerników, które zeszły z pochyl- mocy „władczyni mórz” i nie przypadko- gatszego kraju właśnie flota zajmowała ni stoczniowych w okresie ostatniego wo najlepsze lata brytyjskiej floty – ostat- pierwsze miejsce. dziesięciolecia. Wszystkie one stanowi- nie dziesięciolecie rządów królowej Wik- U podstaw morskiej polityki Londy- ły rozwinięcie udanego projektu Royal torii, w morskiej literaturze historycznej nu leżała zasada „dwukrotnego standar- Sovereign (1893 r.) i były bardzo podob- często zwane jest „epoką Whitea”. du” (two power standard), oznaczająca, ne zarówno pod względem wyglądu ze- W lipcu 1900 roku miał jednak miej- że na morzu Wielka Brytania powinna wnętrznego jak i charakterystyki. Twór- sce głupi przypadek, który spowodo- być silniejsza od dwóch kolejnych pod cą ich był jeden człowiek Sir William wał poważny uszczerbek na reputacji względem potencjału państw (do tej Henry White, dyrektor wydziału bu- konstruktora, a w konsekwencji posta- chwili – Francji i Rosji) razem wziętych. downictwa okrętowego Admiralicji. wił krzyżyk na jego wspaniałej karie-

Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE 13 Brytyjskie pancerniki typu „King Edward VII” rze. Nowy królewski jacht Victoria and Poza tym, pancernika Whitea nierzad- projektów, bazujących na konstrukcji Albert przewrócił się nieoczekiwanie ko były krytykowane właśnie za słabą Formidable, jednak uzupełniony działa- w trakcie prac wykończeniowych w do- artylerię średnią, standardowo składa- mi kal. 234 mm lub 190 mm. Projekty ku. White wziął winę na siebie, chociaż jącą się 12 dział kal. 152 mm. Szcze- nie wyróżniały się niczym oryginalnym, przeprowadzone później dochodzenie gólnie rocznik Brassey niejednokrotnie trzeba było im jednak oddać, że mogły wykazało, ze nie było żadnych błędów wskazywał, że liczne zagraniczne pan- zostać zrealizowane w krótkim czasie. w projektach, a cała odpowiedzialność cerniki nawet przy mniejszych wymia- Przy rozpatrywaniu wariantów pro- za incydent leżała po stronie kierow- rach przewyższają siłą ogniową jednost- jektu Nurbet zwrócono szczególną nictw stoczni, które naruszyło elemen- ki Royal Navy. William White, będący uwagę na amerykański sposób roz- tarne zasady budowy (jacht był przeła- zwolennikiem pancerników o dużej wy- mieszczenia dział, w dwukondygna- dowany rozmieszczonymi na górnym porności, kategorycznie odrzucał za- cyjnych wieżach artyleryjskich zasto- pokładzie elementami wyposażenia rzuty pod swoim adresem, rezolutnie sowanych na pancerniku Kearsarge. i materiałami, a przy tym w jego zasob- dowodząc o bezsensowności porówna- Z jednej strony takie rozmieszcze- niach prawie nie było węgla, w kotłach nia okrętów na podstawie ich charak- nie zabezpieczało dobre kąty ostrzału wody). Rada Admiralicji jedynie upo- terystyk na papierze i wykazując, że za (możliwość prowadzenia ognia z dział mniała Whitea za niedostateczną kon- zmniejszenie wymiarów przyjdzie za- kal. 203 mm na obie burty) i nie wy- trolę nad realizacją odpowiedzialnego płacić pogorszeniem jakiś innych para- magało zwiększenia długości okrę- zadania, jednak prasa i parlament na- metrów. W tym miejscu w sprawę włą- tu dla ulokowania dodatkowych wież skoczyły na niego z nieskrywaną złoś- czył się Trzeci Lord Morski Admiralicji w obrębie pancernej cytadeli. Z dru- cią. Niesprawiedliwe zarzuty naruszy- (tzw. Kontroler), który wyraził zaniepo- giej jednak strony dwukondygnacyj- ły nerwy Sir Williama, który wkrótce kojenie tym, że rozpoczęty dopiero co ne wieże zwiększały tzw. „górną” masę opuścił swoje stanowisko. Stąd też w Devonport pancernik Queen przy wy- i poważnie komplikowały konstrukcję udział Whitea przy projektowaniu King porności 15 000 t był uzbrojony jedynie dźwigów amunicyjnych dział kal. 203 Edward VII okazał się co najwyżej sym- w 4 x 305 mm oraz 12 x 152 mm, pod- mm. Poza tym uważano, że ogień pro- boliczny, choć okręt ten zwykło się uwa- czas gdy włoski Benedetto Brin przy wy- wadzony przez jedną wieżę może sku- żać za jego ostatnie dziecię. porności 13 427 t posiadał 4 x 305 mm, tecznie przeszkadzać obsłudze drugiej, Wyjściowe założenia do projektowania 4 x 203 mm oraz 12 dział kal. 152 mm, powodując obniżenie szybkostrzelno- „pancernika roku budżetowego 1901” a amerykański New Jersey o wyporno- ści. W końcu za ważny mankament mówiły, że jednostki powinny odpowia- ści 14 948 t dysponował 4 x 305 mm, Kearsarge uznano możliwość wyelimi- dać zmodernizowanemu typowi Formi- 8 x 203 mm i 12 x 152 mm. Wydział Bu- nowania przez jeden nieprzyjacielski dable ze zwiększoną wypornością (do 16 downictwa Okrętowego nie mógł już pociski ppanc. aż 4 dział (połowy cięż- tys. t), długością (do 420 stóp) i wzmoc- dłużej ignorować bezpośrednich wska- kiej artylerii okrętu!). Ostatecznie zre- nioną artyleria średniego kalibru. Przy zówek kierownictwa Admiralicji i kon- zygnowano z amerykańskiego sposo- czym na ten ostatni punkt zwrócono struktorzy przystąpili do pracy. bu rozmieszczenia dział. szczególna uwagę. W przededniu po- Ponieważ w tym czasie William White W końcu konstruktorzy zadecydowa- wstania Dreadnought wydawać może się był nieobecny z powodu choroby, pierw- li o przyjęciu jako uzbrojenia 4 dział kal. to dziwne, lecz nie można zapomnieć, szy przedwstępny projekt pancernika 305 mm i 8 dział kal. 190 mm w dwu- że ani admirałowie ani konstruktorzy z artylerią średnią dwóch różnych kali- działowych wieżach oraz 10 dział kal. nie dysponowali jeszcze doświadczenia- brów rozpracowywali jego zastępca H. 152 mm w kazamacie na głównym po- mi wojny rosyjsko-japońskiej. Za to świe- Deadman oraz konstruktor J. Nurbet. kładzie. Ciekawe, że projekt został że były jeszcze wspomnienia o kryzysie Deadman przygotował szereg „egzotycz- przyjęty i rozesłany do stoczni celem ciężkiej artylerii, kiedy to dążenie do uzy- nych” wariantów przyszłego okrętu, któ- zapoznania się bez zwykłej w takich sy- skania przewagi nad pancerzem spowo- ry miał stać się najsilniejszym pancerni- tuacjach oceny Rady Admiralicji. dowało pojawienie się dział – monstrów, kiem świata. Realizacja jego koncepcji, W tym czasie na swoje stanowisko po- mogących oddać jedynie 4 strzały na go- w tym czasie wyglądała na całkowicie wrócił White. On zaakceptował w całości dzinę… Na tym tle szybkostrzelne dzia- nierealną. Nurbet zaproponował serię projekt zaprezentowany przez Nurbeta, ła średnich kalibrów przekształciły się w bodaj czy nie główną broń pancerni- Wodowanie kadłuba New Zealand w dniu 4 lutego 1904 roku. Fot. via Siergiej A. Bałakin ków, co częściowo potwierdził rezultat starcia japońskich i chińskich eskadr nad Jalu w roku 1894. Oczywiście udosko- nalenie pancerza i zwiększenie dystansu starcia artyleryjskiego, zmniejszało efek- tywność artylerii średniego kalibru, jed- nak na tak rewolucyjny krok jak rezyg- nacja z nich na rzecz zwiększenia liczby luf artylerii głównego kalibru, konstruk- torzy nie byli jeszcze gotowi. Pozostawało tylko jedno – zwiększanie kalibru artyle- rii średniej lub uzupełnianie jej potężniej- szymi „pośrednimi” działami (to znaczy znajdującymi się między kalibrem głów- nym a średnim).

14 Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE Brytyjskie pancerniki typu „King Edward VII”

Daty budowy Data Koszt, £ Lp Okręt Stocznia Wejście do Położenie stępki Wodowanie Okręt Uzbrojenie służby 1 King Edward VII Devonport* 08.03.1902 23.07.1903 Luty 1905 1 382 675 89 400 2 Dominion Vickers, Barrow 23.05.1902 25.08.1903 Lipiec 1905 1 364 318 89 400 3 Commonwealth Fairfield, Glasgow 17.06.1902 13.05.1903 Marzec 1905 1 382 127 89 400 4 Hindustan John Brown, Clydebank 25.10.1902 19.12.1903 Lipiec 1905 1 361 762 88 890 5 New Zealand Portsmouth* 09.02.1903 04.02.1904 Lipiec 1905 1 335 753 88 890 6 Africa Chatham* 27.01.1904 20.05.1905 Listopad 1906 1 328 970 91 070 7 Britannia Portsmouth* 04.02.1904 10.12.1904 Wrzesień 1906 1 316 983 91 070 8 Hibernia Devonport* 06.01.1904 17.06.1905 Styczeń 1907 1 347 620 91 070 UWAGI: * – stocznie marynarki wojennej nalegał jednak na zamianę dwudziało- lejnych 4 pancerników. Dwa z nich (Do- nił się od swych licznych poprzedników wych wież kal. 190 mm na pojedyncze minion i Commonwealth) podobnie jak z lat 1890-tych. Był to gładkopokłado- kal. 234 mm. Gabaryty i cena obu wież King Edward VII – w ramach budże- wy okręt z podwójnym dnem, odlewaną była mniej więcej jednakowa, a swoją de- tu 1901 roku, ostatnia para (Hindustan dziobnicą w formie tarana oraz ściętą cyzję dyrektor motywował tym, że działa i New Zealand) w budżecie 1902 roku. tylnicą. Wymiary kadłuba były nieznacz- kal. 9,2” (234 mm) dobrze zarekomendo- Wszystkie otrzymały nazwy upamiętnia- nie większe: długość między pionami – wały się na krążownikach i posiadają lep- jącą pomoc okazaną Metropolii w cza- 129,54 m, w linii wodnej – 135 m, mak- szą zdolność przebijania pancerza. Rada sie wojny burskiej przez Australię, Ka- symalna – 139,3 m, szerokość kadłuba potwierdziła ten punkt widzenia i osta- nadę i inne kolonie. 23,77 m (z poszyciem 24,38 m). Zanu- tecznie zatwierdziła projekt. Prace na wszystkich 5 okrętach prze- rzenie przy wyporności normalnej wy- William White nie zdołał jednak po- biegały bardzo szybko; po 11-16 miesią- noszącej 15 630 t sięgało 8 m, a przy wy- stać swego podpisu na roboczej doku- cach od położenia stępki wodowano ich porności pełnej odpowiednio 8,61 m. mentacji pancernika. W dniu 31 stycz- kadłuby. Doszło do sytuacji, a mianowi- Górny pokład posiadał niewielką siod- nia 1902 roku przeszedł na emeryturę, cie konstruktorzy nie nadążali za prze- łowatość, wysokość nawodnej burty na przekazując prawie ukończony projekt mysłem! Rzeczywiście w budżecie roku dziobie wynosiła 6,7 m, na śródokręciu swemu następcy – przyszłemu konstruk- 1903 przewidywano budowę nowych 5 m, a na rufie 5,5 m. Całkowita wyso- torowi Dreadnought Philipowi Wattsowi. pancerników typu Lord Nelson, jed- kość kadłuba od stępki do górnego po- Fakt znamienny, gdy twórca „wiktoriań- nak ich projekt nie był jeszcze ostatecz- kładu – 13,2 m. Dla wygody dokowania skiej” floty opuszczał pomieszczenia Wy- nie gotów, co groziło stoczniom strata- stępka była lekko wgięta w miejscach, działu Budownictwa Okrętowego, nikt mi z powodu przymusowego postoju. gdzie kadłub opierał się na kilblokach. z współpracowników (poza jednym sta- W końcu roku 1903 kierownictwo stocz- Po raz pierwszy zrezygnowano w bur- rym kurierem) nie podał mu ręki na od- ni w Devonport zamierzało zwolnić lub tach z ambrazur dla dział 12-funtowych chodne – w okresie ostatniego 1,5 roku wysłać na przymusowy urlop świątecz- na poziomie głównego pokładu. Aby White stał się na tyle mrocznym i roz- ny 500 robotników. Wszystko to grozi- uniknąć zalewania przez fale cała lek- drażnionym, że jego relacje z kolegami ło nieprzyjemnościami i wówczas Rada ka artyleria została zamontowana na zepsuły się ostatecznie… Admiralicji postanowiła przesunąć bu- pokładzie górnym i spardeku. Również Watts wysoko ocenił opracowany pro- dowę jednostek typu Lord Nelson, a za- po raz pierwszy na masztach zabrakło jekt. Podpisał plany i przedłożył go Ra- miast tego zamówić jeszcze 3 kolejne marsów bojowych, zamiast których po- dzie Admiralicji, stwierdzając rów- pancerniki typu King Edward VII. Poza jawiły się stanowiska z przyrządami do nocześnie, że bierze za niego pełną koniecznością zapewnienia frontu robót kierowania ogniem artyleryjskim. odpowiedzialność. stoczniom decyzji tej przyświecał jesz- Dla skompensowania istotnego wzro- Stępkę pod prototypowy pancernik cze inny cel, a mianowicie flota otrzy- stu masy uzbrojenia zrezygnowano z ru- położono 8 marca 1902 roku w pań- mała jednorodną eskadrę składająca fowej kotwicy, jednego parowego kutra stwowej stoczni w Devonport. Okręt się z okrętów o absolutnie identycznych 40-stopowego, rufowego mostka oraz otrzymał nazwę King Edward VII – na parametrach taktyczno-technicznych. zdecydowano się na lżejsza konstrukcję cześć monarchy, który niedawno wstą- W początkach 1904 przystąpiono do bu- kadłuba. Zapasy okrętowe zaplanowano pił na tron1. Jego Wysokość uczestniczył dowy Africa, Britannia oraz Hibernia (to na 3, a nie jak wcześniej na 4 miesiące. osobiście w ceremonii położenia stęp- dawna nazwa obecnej Irlandii). Tym sa- Wszystko to łącznie z rezygnacja z mar- ki pod swego pancernego „imiennika” mym ogólna liczba pancerników serii sów bojowych pozwoliło oszczędzić wyrażając jednocześnie życzenie wobec wzrosła do 8. masę około 400 t. Zgodnie z projektem przedstawicieli Admiralicji, by okręt ten stał się flagowcem jednej z flot „wład- Opis konstrukcji czyni mórz”. Układ i kadłub 1. w odróżnieniu od Rosyjskiej Imperatorskiej Floty, tradycja nazywania okrętów na cześć panu- W ślad za prototypem różne stocznie Pod względem układu i konstrukcji jących monarchów była dość szeroko rozpowszech- otrzymały zamówienia na budowę ko- kadłuba King Edward VII niewiele róż- niona w innych europejskich państwach.

Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE 15 Brytyjskie pancerniki typu „King Edward VII”

„King Edward VIII”, 1905

Rys. Siergiej A. Bałakin wyporność pustego pancernika wynosi- mm, dalszych 5,7 m do 102 mm, a na- tach. Poza tym w toku prac okazało się, ła 14 313 t, zaś rzeczywista wyporność stępnie aż do dziobnicy do 76 mm. Od że takie rozmieszczenie artylerii średnie- normalna różnych okrętów serii mieś- grodzi poprzecznej w kierunku rufy bur- go kalibru zapewnia pewniejszą ochro- ciła się w przedziale 15 585 – 15 885 t, tę chroniły płyty o grubości 51 mm, za- nę przy danym poziomie masy opance- a pełna odpowiednio 17 000 – 17 290 t. montowane na dwóch warstwach sta- rzenia. Doświadczenie to wykorzystano Jeszcze jednym, charakterystycznym li okrętowej, każda po 12,5 mm. Tym również na King Edward VII, tym bar- szczegółem King Edward VII, było zasto- samym łączna grubość zabezpieczenia dziej, że z powodu dodatkowych 4 wież sowanie steru balansowego, niemal cał- wynosiła 76 mm (dwukrotnie więcej niż dział „pośredniego” kalibru, problem kowicie zapomnianego we flocie brytyj- na Formidable). braku miejsca dla dział kal. 152 mm wy- skiej w czasach White. Problem jednak Górny pas pancerza o długości 79 m stąpił jeszcze ostrzej. w tym, ze ster ten miał poważny niedo- i wysokości 2,29 m miał grubość 203 Bateria na głównym pokładzie zabez- statek – skłonność do rozluźniania osi mm. W dziobowej części okrętu grubość pieczona była ze wszystkich stron płyta- w wyniku zużycia pracujących części. płyt pancernych obu pasów była iden- mi 176 mm, zaś wewnątrz między po- Na nowych pancernikach próbowano tyczna. szczególnymi działami zamontowano temu zaradzić zmniejszając powierzch- Pancerna gródź poprzeczna docho- przegrody przeciwodłamkowe o grubo- nię pióra steru przed osią obrotu. Roz- dziła pod kątem do barbety wieży rufo- ści 51 mm. Tym samym pancerz bur- wiązanie to okazało się jednak mało wej, jej grubość na poziomie głównego towy w środkowej części okrętu wzno- skuteczne i przykładowo Commonweal- pasa pancerza wynosiła 254 mm, a wy- sił się na wysokość 6,1 m i przykrywał th wymagał remontu opór osi steru już żej 203 mm. Pancernej grodzi poprzecz- 3 przestrzenie między pokładami. po pierwszej kampanii. nej nie było na dziobie okrętu. Pojawienie się opancerzonej baterii Podstawowa różnica schematu opan- wpłynęło również na zmianę zabezpie- Opancerzenie cerzenia King Edward VII od wszystkich czenia poziomego. Poprzedzające King Schemat opancerzenia w generalnym poprzedników sprowadzała się do za- Edward VII pancerniki White posiada- zarysie stanowił powtórzenie rozwiąza- bezpieczenia dział kal. 152 mm. Działa ły 2 pokłady pancerne: główny 51 mm nia zastosowanego na Formidable, choć średniego kalibru zostały rozmieszczone oraz dolny 25 mm. Teraz aby zabezpie- różnił się w szczegółach. Główny pas w jednej pancernej baterii – górnej cyta- czyć z góry opancerzoną baterię pan- pancerza burtowego o grubości 229 mm deli, a nie jak poprzednio w indywidual- cerz przeniesiono pokład wyżej, jednak miał długość 79 m i rozpoczynał się oko- nych kazamatach. Do takiego schematu dla zachowani stateczności okrętu trze- ło 7,6 m przed barbetą dziobowej wieży. powrócili Brytyjczycy po długiej prze- ba było obniżyć o połowę jego grubość. Przy wyporności normalnej płyty pasa rwie w roku 1898, w czasie przygotowa- Dolny – skorupowy pokład pozostał wystawały 0,66 m powyżej linii wodnej nia projektu pancernika Mikasa dla Ja- identyczny jak w przypadku inny „klaso- okrętu oraz schodziły na 1,68 m poniżej. ponii. Takie rozwiązanie wymusił brak wych braci” – 25 mm, a 51 mm na sko- W dziobowej części grubość pasa stop- powierzchni na głównym pokładzie nie- sach dochodzących do dolnego skra- niowo zmniejszała się, na odcinku 4,8 m zbędnej do rozmieszczenia dział kal. ju głównego pasa pancerza burtowego. do 178 mm, na kolejnych 6,7 m do 127 152 mm w indywidualnych kazama- Poza obrębem cytadeli pokład skorupo-

16 Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE Brytyjskie pancerniki typu „King Edward VII” wy miał na rufie grubość 63 mm, zaś na Podział ciężarów dziobie znajdowały się 2 pokłady pan- King Edward VII Dominion cerne: płaski główny i skorupowy dolny, Zestawienie ciężarów, t (wg specyfikacji) (wg rezultatów prób 1905 r.) każdy o grubości od 25 mm do 51 mm. Wzmocniono ochronę dział głów- Kadłub 5 900 5 231,177* nego kalibru. Na King Edward VII wy- Opancerzenie 4 175 4 154,701 stające powyżej poziomu głównego po- Uzbrojenie 2 525 2 368,023** kładu barbety oraz czoła wież chroniły płyty pancerne o grubości 305 mm (na Mechanizmy 1 800 1 894,327 Formidable – 254 mm). Poniżej pokładu Węgiel 950 950 głównego grubość dziobowej barbety od Wyposażenie i systemy 690 664,772 przodu wynosiła 203 mm, a od tył (od strony cytadeli) – 152 mm. Rufową bar- Zapasy techniczne 60 35,2 betę chronił ze wszystkich stron pancerz Pozostałe zapasy i załoga 250 527,92*** burtowy i pancerna gródź poprzeczna, Wyporność 16 350 15 826,12 w związku z czym jej opancerzenie wy- nosiło jedynie 152 mm. Wieże dział kal. UWAGI: 305 mm zabezpieczał z boków pancerz * – kadłub z pancerzem i wyposażeniem 12 581,02 t ** – włączając zapas amunicji i systemy jej podawania grubości 203 mm. *** – włączając zapas wody pitnej Wieże dział kal. 234 mm zabezpie- czał pancerz 178 mm, a ich barbety – na długości cytadeli wzdłużną pancerną gie przechowywanie węgla za przegro- 102 mm. Stanowisko dowodzenie znaj- grodź przeciwtorpedową znajdującą się dą pancerną było bardzo niepraktyczne dujące się wyłącznie na dziobie chroniły w odległości 1,6 m od płaszczyzny bur- (trzeba było wyciąć w grodzi drzwi, co płyty 305 mm. Zamiast stanowiska rufo- ty. Przestrzeń między grodzią a burta obniżało jej efektywność względnie za- wego zainstalowano stanowisko kiero- zajmować miały zasobnie węglowe. In- instalować skomplikowany system po- wania ogniem torpedowym, które otrzy- teresujące, że podstawowym zadaniem dawania węgla przez główny pokład). mało lekkie zabezpieczenie ze stali 12,5 grodzi miała być ochrona przed nurku- Tym samym King Edward VII nie otrzy- mm. Główne kable komunikacyjne znaj- jącymi pociskami dużego kalibru, a do- mał żadnego zabezpieczenia podwodnej dowały się w pancernej rurze o grubości piero następnie przed wybuchami min części kadłuba. ścianek 152 mm. czy torped. Z zaproponowanej grodzi Cały pancerz o grubości 51 mm wy- W procesie przygotowania projektu ostatecznie w projekcie zrezygnowa- konany był ze stali cementowanej Krup- pancernika Kontroler Admiralicji Art- no, bowiem po pierwsze jej wprowadze- pa, a grubszy jednorodnej stali niklowej. hur Wilson zaproponował by wzorem nie spowodowało by wzrost wyporności Łączna masa opancerzenia wynosiła floty francuskiej i rosyjskiej, wprowadzić normalnej do około 17 000 t, a po dru- 4175 t, o 160 t więcej niż na Formidable. King Edward VII opuszczający Portsmouth w 1906 roku. Fot. via Siergiej A. Bałakin

Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE 17 Brytyjskie pancerniki typu „King Edward VII”

tezę systemu barbetowego i wieżowe- go. Ładowanie dział mogło odbywać się przy dowolnym kącie naprowadza- nia w płaszczyźnie poziomej, jednak przy kącie podniesienia lufy + 4,5º. Po- ciski i ładunki w kartuszach były prze- noszone rurą podającą do pomiesz- czenia przeładunkowego, skąd były podawane bezpośrednio do wieży. Cały układ mechanizmów wieży był hydrau- liczny. Maksymalny kąt podniesienia luf +13,5º. Wysokość osi dział od kon- strukcyjnej linii wodnej przy normalnej wyporności wynosiła dla wieży dziobo- wej 7,6 m, a dla rufowej 6,94 m. Warto zaznaczyć, że wieże były projektowane pod nowe działa o długości lufy 45 ka- librów. Ich budowa przedłużyła się jed- nak i „Edwardy” okazały się ostatnimi okrętami Royal Navy, które otrzymały Grupa oficerów na King Edward VII. Nas jednak bardziej interesuje widoczna za nimi wieża arty- 12 calowe działa o długości lufy 40 ka- lerii głównej kal. 305 mm. Fot. via Siergiej A. Bałakin librów – konstrukcji udanej jednak już Uzbrojenie od francuskich, amerykańskich czy ro- przestarzałej moralnie. Podstawowe uzbrojenie pancerników syjskich. White był zwolennikiem prze- Artyleria „pośredniego” kalibru, któ- typu King Edward VII stanowiły działa strzennych pomieszczeń we wnętrzu ra po raz pierwszy pojawiła się na pan- kal. 305 mm Mk IX, które dobrze zare- wież, tak by nie utrudniać działań załóg cerniku, wyglądała całkiem imponująco komendowały się na okrętach poprzed- w trakcie boju. Wieże stanowiły jednak i teoretycznie w istotny sposób zwiększa- nikach – Formidable, Duncan i ich bliź- dogodny cel dla nieprzyjacielskich arty- ła siłę ogniową okrętu. Działa kal. 234 niaki. Posiadały one charakterystyczną lerzystów, a zwiększanie ich pancernej mm Mk X posiadały energię wylotową dla brytyjskiej floty konstrukcję, polega- ochrony prowadziło do znacznego prze- 5608 TM i mogły wystrzeliwać pociski jącą na nawijaniu na wewnętrzną rurę ciążenia konstrukcji. Na King Edward o wadze 172,4 kg z prędkością począt- kilku warstw stalowego drutu o pro- VII Brytyjczycy uczynili pierwszy krok kową 805 m/s. Z dystansu 1000 jardów stokątnym przekroju, zakrytego ze- w kierunku przystosowania wielkości mogły przebijać stal o grubości 559 mm, wnętrzną rurą – kożuchem. Waga dzia- wież do międzynarodowego „standar- przy tym pod względem szybkostrzelno- ła z zamkiem około 50 t. Długość lufy du”. Kolejnym krokiem było wprowa- ści i wygodzie obsługi działa kal. 234 wg angielskiego systemu mierzenia (od dzenie jeszcze bardziej zwartych wież mm prawie nie ustępowały tradycyj- dna zamka do krawędzi wylotu) wyno- na Lord Nelson i Dreadnought. nym działom 152 mm (6-calowym). Hi- siła 40 kalibrów, to jest 12,19 m. Cał- Co zaś tyczy się samej konstrukcji sy- potetycznie działa te mogły przebić na- kowita długość lufy 12,61 m, a długość stemu artyleryjskiego nowych jednostek, wet najlepsze opancerzenie tego okresu, części gwintowanej 9,82 m. Średni- to był on czysto angielski i stanowił syn- stąd też nieprzypadkowo Admiralicja ca komory zamkowej od 330,2 mm do 444,5 mm. Działo wystrzeliwało poci- Inna grupa oficerów na King Edward VII, za nimi z lewej wieża działa kal. 234 mm. Fot. via Siergiej A. Bałakin ski o wadze 385,6 kg przy użyciu ładun- ku pełnego (95,7 kg) lub zmniejszonego (71,8 kg) prochu bezdymnego (kordy- tu). W pierwszym przypadku prędkość początkowa pocisku wynosiła 766,9 m, a energia wylotowa 11 500 TM. Z odle- głości 1000 jardów (914 m) pocisk prze- bijał stalowe płyty o grubości 795 mm. Zapas amunicji po 80 pocisków na lufę. W odróżnieniu od dział, wieże artyle- ryjskie zamontowane na King Edward VII stanowiły nową konstrukcję, istotnie różniącą się od wcześniejszych. Były one bardziej zwarte, udało się zmniejszyć do 10,4 m średnicę zewnętrznej bar- bety (na Formidable – 11,43 m), co po- zwoliło na oszczędność masy rzędu oko- ło 300 t, a tym samym otwarło drogę do wzmocnienia ich zabezpieczenia. Warto zauważyć, że brytyjskie wieże artyleryj- skie głównego kalibru były potężniejsze

18 Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE Brytyjskie pancerniki typu „King Edward VII”

Hindustan w trakcie prób odbiorczych w 1905 roku. Widoczne rozmieszczenie artylerii burtowej kal. 152 mm. Fot. via Siergiej A. Bałakin rozpatrywała możliwość budowy pan- wych). Nowe działa kal. 152 mm model zmianom, przy czym często zgodnie cernika uzbrojonego wyłącznie w dzia- Mk VII miały lufę o długości 44,9 kali- z kaprysami dowódców. Przykładowo ła „pośredniego” kalibru – 18-20 dział bru. Wystrzeliwały pociski o masie 45,4 w roku 1907 na obu wieżach dział głów- kal. 234 mm. Taki „mini-drednot” miał kg z prędkością początkową 773 m/ s. nego kalibru pancernika King Edward stanowić brytyjską odpowiedź na włoski Waga lufy z zamkiem wynosiła 7,4 t, VII zamontowano po 4 (!) działa kal. 76 „półkrążownik – półpancernik” typu Re- a całkowita długość 7,09 m, w tym czę- mm. Ostatnie 3 okręty serii – Africa, Bri- gina Elena, na szczęście jednak do reali- ści gwintowanej 5,93 m. Energia wylo- tannia i Hibernia w chwili wejścia do zacji tego projektu nie doszło. towa około 1400 TM, zaś zapas amu- służby dysponowały 8 działami kal. 47 Pod względem konstrukcyjnym dzia- nicji wynosił po 200 pocisków na lufę. mm Hotchkiss, tyle tylko, że nowsze- ło kal. 234 mm Mk X było identyczne Wszystkie działa kal. 152 mm znajdo- go półautomatycznego modelu. Później z działem kal. 305 mm Mk IX. Waga wały się w baterii na głównym pokła- nieefektywną artylerię małego kalibru działa z zamkiem wynosiła 28 t, zaś lufa dzie. Ich lufy znajdowały się raptem zaczęto stopniowo demontować z po- miała długość 46,66 kal. (10,9 m). Cał- 3,9 m powyżej konstrukcyjnej linii wod- kładów okrętów i przekazywać do arse- kowita długość działa z zamkiem wyno- nej i w przypadku przechyłu 14º pogrą- nałów na lądzie. siła 11,24 m, w tym części gwintowanej żały się w wodzie. Zrozumiałe, że przy Kąty ostrzału w płaszczyźnie pozio- 8,99 m. Komora zamkowa o długoś- sztormowej pogodzie lub ruchu z dużą mej wynosiły dla dział kal. 305 mm – ci 1,8 m miała średnicę od 259 mm do prędkością pod fale, możliwość wyko- 240º, dział 234 mm – 135º, a dział kal. 320,2 mm i mieściła 2 pół-ładunki kor- rzystania dział kal. 152 mm stawała się 152 mm – około 120º. W praktyce oka- dytu MD o łącznej wadze 46,3 kg. Zapas problematyczna. Niskie rozmieszczenie zało się jednak, że prowadzenie ognia amunicji po 150 pocisków na lufę. artylerii średniego kalibru stanowiło je- w osi symetrii okrętu z dział „pośrednie- Wieże dział kal. 234 mm posiada- den z głównych mankamentów, charak- go” kalibru jest niemożliwe z uwagi na ły barbety małej średnicy i schematem terystycznych dla wszystkich pancerni- silne oddziaływanie fali gazów procho- swego rozmieszczenia bardziej przypo- ków konstrukcji White. wych na nadbudówki i wieże główne- minały francuskie niż brytyjskie. Wieże W skład artylerii lekkiej w chwili wej- go kalibru. W czasie prób King Edward zostały ustawione na niewielkich spon- ścia do służby prototypowej jednost- VII przy wystrzale działa kal. 234 mm sorach. Barbety o grubości 102 mm do- ki wchodziło 12 dział 12-funtowych (76 w kierunku rufy, wieża dział kal. 305 datkowo osłaniał 178 mm pancerz bate- mm) Pill, 14 kal. 47 mm systemu Hotch- mm odnotowała tak potężny wstrząs, rii. Grubość ścianek rur do podawania kiss oraz 2 desantowe działa 12-funtowe że znajdujący się w jej wnętrzu oficer amunicji – 76 mm. na lawecie kołowej. Zapas amunicji 12- stracił przytomność. Podobnie, gdy ru- Pancerniki typu King Edward VII były funtowej wynosił po 250 pocisków na fowa wieża głównego kalibru strzelała ostatnim okrętem liniowym Royal Navy lufę, a kal. 47 mm po 400 sztuk. Działa pod kątem 30º w kierunku dziobu, pra- na którym działa kal. 152 mm przezna- małego kalibru znajdowały się na nad- ca obsługi wież kal. 234 mm stawała się czone były do walki z równorzędnym budówkach, górnym pokładzie mię- prawdziwą torturą. przeciwnikiem (kaliber ten później znik- dzy wieżami dział kal. 234 mm oraz Zgodnie z projektem uzbrojenie torpe- nął by następnie pojawić się jako arty- na dachach wież. W trakcie służby ich dowe ostatnich pancerników epoki Whi- leria do zwalczania okrętów torpedo- lokalizacja ulegała niejednokrotnym tea miała składać się z 5 podwodnych

Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE 19 Brytyjskie pancerniki typu „King Edward VII” wyrzutni torpedowych, jednak w trak- Charakterystyka urządzeń napędowych cie budowy zrezygnowano z jednej z ich Parametry King Edward VII Dominion Hindustan New Zealand – umieszczonej w stewie rufowej. Cztery Liczba i typ kotłów: pozostałe rozmieszczono na dolnej plat- Wodnorurkowe 10 B & W 16 B & W 18 B & W 18 Niclausse formie poniżej głównego pasa pancerza Cylindryczne 6 - 3 3 burtowego. Dziobowa para była usta- 2 wiona pod kątem 10º w kierunku od Powierzchnia nagrzewu kotłów, ft : grodzi poprzecznej, a rufowa pod kątem Wodnorurkowych 27 406 47 304 39 142 37 540 35º w kierunku rufy. Cylindrycznych 16 218 - 8 109 8 109 Łączna waga uzbrojenia King Edward Ogółem 43 624 47 304 47 251 45 649 VII stanowiła 15,7% wyporności okrętu, Powierzchnia rusztów kotłów, ft2: podczas, gdy w przypadku Formidable Wodnorurkowych 818 1 402 1 121 1 151 było to 11,5%. Cylindrycznych 487 - 243 265 Ogółem 1 305 1 402 1 364 1 416 Układ napędowy Waga głównych Przełom XIX i XX wieku pozostał 1 920 1 764 1 778 1 793 w historii budownictwa okrętowego mechanizmów, t jako okres walki o prędkość. Krążow- UWAGI: 1 – Powierzchnia nagrzewu w stopach kwadratowych (1 ft2=0,0929 m2) niki i pancerniki „starzały” się w pierw- 2 – B & W oznacza „Babcock & Wilcox” szym rzędzie z tego powodu, że zaczyna- ły przegrywać pod względem osiąganej nym również kotłami typu szkockiego niezwykłego składu układu napędowe- prędkości ze swymi nowszymi rywa- (Scotch boilers). Były one proste i nie- go „Edwardów”. lami, a tym samym obniżały taktyczną zawodne, lecz trochę ciężkie, w związ- Największą uwagę Komitetu skupi- prędkość ugrupowania – oddziału czy ku z tym od roku 1894 zaczęto stoso- ły opracowania francuskich braci Nic- eskadry. Wydawać się mogło, że czym wać kotły systemu Belleville lżejsze, lausse oraz brytyjskiej firmy „Babcock jednostka szybsza tym dłużej zdoła za- jednak nieekonomiczne w przypadku & Wilcox”. Generalnie zasady obu ty- chować swoją bojową wartość. pracy z dużą mocą. Generalnie jednak pów kotłów były bardzo podobne – po- Z uwagi na fakt, że maszyny parowe kotły zaprezentowały się nieźle i znala- siadały nachylone pod kątem rurki osiągnęły już kresu swych możliwości, zły szerokie zastosowanie na okrętach oraz górny kolektor, a różniły się licz- zaś turbiny, przeciwnie cały czas pozo- Royal Navy, w tym również pancerni- bą palenisk (2 w systemie Niclaus- stawały jeszcze w stadium eksperymen- kach Whitea. Kotły Belleville zamierza- se oraz 3 w „Babcock &Wilcox”). Teo- tów, jedyną drogą zwiększenia prędko- no zainstalować również na okrętach retycznie kotły te miały przewagę nad ści pozostawało podniesienie zdolności typu King Edward VII, jednak napływa- kotłami Belleville’a we wszystkich pa- wytwarzania pary. Trudno też się dziwić, jące informacje o jakoby wspaniałych rametrach, trudno więc było nie ulec że między wynalazcami i producentami rezultatach osiąganych przez kotły pa- pokusie uzyskiwania większej produk- kotłów parowych panowała ostra kon- rowe nowych systemów, zmusiły Bry- cji pary przy ich zastosowaniu. Z uwagi kurencja, przy czym szeroko reklamo- tyjczyków do przejrzenia swoich pla- na fakt, że w owym czasie wprowadze- wane modele nie zawsze okazywały się nów. W celu gruntownego rozeznania nie niedostatecznie sprawdzonych roz- w pełni udanymi. sytuacji przy Admiralicji powstał spe- wiązań technicznych było sprawą ryzy- Przez długi czas brytyjska flota przy- cjalny „Komitet ds. kotłów” kierowa- kowną, Komitet Domvillea zabezpieczył znawała pierwszeństwo tak zwanym ny przez wiceadm. C. Domville. Właś- się proponując wprowadzenie obok no- kotłom cylindrycznym, czasem nazywa- nie jego rekomendacje legły u podstaw wych również starych, sprawdzonych

Rezultaty prób pancerników typu „King Edward VII” Rezultaty próby 30-godzinnej Wyporność Liczba kotłów Rezultaty próby 8-godzinnej* 2 Okręt ( /3 mocy) parowych Normalna Pełna Moc, KM Prędkość, w Moc, KM Prędkość, w 10 B&W + 6 King Edward VII 15 630 17 009 18 138 19,04 12 884 17,50 cylindrycznych Dominion 15 645 17 020 16 B&W 18 439 19,35 12 843 18,30 Commonwealth 15 610 17 040 16 B&W 18 205 19,35 12 769 17,90 18 B&W + 3 Hindustan 15 885 17 290 18 521 19,08 12 926 17,70 cylindryczne 18 Niclausse + New Zealand 15 585 17 060 18 440 18,60 12 981 16,90 3 cylindryczne 18 B&W + 3 Africa 15 740 17 195 18 671 18,95 12 860 17,50 cylindryczne 18 B&W + 3 Britannia 15 810 17 270 18 725 18,74 13 087 16,80 cylindryczne 18 B&W + 3 Hibernia 15 795 17 100 18 112 18,12 12 700 15,50 cylindryczne UWAGI: * – rezultaty najlepszych przebiegów, okręty w czasie prób o zmniejszonej masie

20 Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE Brytyjskie pancerniki typu „King Edward VII” kotłów cylindrycznych. I co dziwniej- sze propozycje te zostały przyjęte! W re- zultacie 8 okrętów typu King Edward VII otrzymało od 16 do 21 kotłów paro- wych 3 różnych typów, zamontowanych w 4 kombinacjach (patrz tabela). Zby- tecznie mówić, jak taka różnorodność skomplikowała eksploatację pancerni- ków, co więcej powodowała, że okręty serii nie stanowiły już właściwie jednego typu. „Bezmyślną bitwą kotłów” nazwał tę decyzję brytyjski historyk dziejów flo- ty Oscar Parks. Cylindryczne kotły zamontowane na 6 „Edwardach” dawały łącznie 10-20% produkowanej pary. Robocze ciśnienie pary wahało się w przedziale 14,7–15,5 atm., tymczasem na wyposażonych wy- łącznie w nowoczesne kotły Dominion i Commonwealth, ciśnienie było wyż- sze – 17,45 atm., na wyjściu z kotłów i 16,1 atm. w głównej magistrali paro- wej przed maszynami. Rozplanowanie i układ przedziałów kotłowni na po- szczególnych okrętach serii różnił się istotnie. Na King Edward VII długość 3 wodoszczelnych przedziałów kotłow- ni wynosiła 32,6 m. Już po rozpoczęciu budowy pancer- ników powstał pomysł wyposażenia palenisk kotłów w urządzenia umoż- liwiające stosowanie w nich również paliwa płynnego. W latach 1901‑1905 wszystkie okręty serii (poza New Zea- land, bowiem kotły typu Niclausse nie Commonwealth w marszu z dużą prędkością w 1909 roku. Fot. via Siergiej A. Bałakin pozwalały na to) wyposażono w system przechowywania ropy naftowej w po- field”, „John Brown” oraz „Humphreys cie wynosiło 0,82 kg na 1 KM/godzinę. mieszczeniach podwójnego dna oraz & Tennant”), jednak w odróżnieniu od Wyliczony zasięg przy prędkości 10 wę- wtryskiwacze do rozpylania paliwa pod kotłów, zostały wykonane według jed- złów – 5270 Mm. ciśnieniem w paleniskach. Przy tym nych planów. Były to czterocylindrowe W czasie prób w ruchu wszystkie liczba wariantów znów przekraczała maszyny potrójnego rozprężania pary. okręty serii, poza Hibernia, osiąga- granice zdrowego rozsądku. Na Hin- Średnica cylindrów wysokiego i śred- ły projektowaną moc siłowni (18 000 dustan każdy kocioł wodnorurkowy po- niego ciśnienia wynosiła odpowiednio KM) oraz przewidzianą w kontrakcie siadał po 2, a cylindryczny po 6 wtry- 85 i 138,5 cm, natomiast 2 cylindry ni- prędkość (18,5 węzła). Rezultaty te zo- skiwaczy, które mogły łącznie podać skiego ciśnienia miały jednakową śred- stały osiągnięte co prawda przy zmniej- 6,37 t ropy naftowej w czasie godziny. nicę 160 cm. Skok tłoka – 122 cm. Obie szonej masie jednostek i nie w pierw- Wszystkie kotły Dominion i Common- maszyny parowe zostały umieszczone szej próbie. W praktyce eksploatacja wealth otrzymały po 8 wtryskiwaczy w dwóch, przedzielonych wzdłużną gro- siłowni składających się elementów (łączna wydajność 7,55 t/godz., łączna dzią wodoszczelną przedziałach o dłu- różnych typów wiązała się z licznymi masa dodatkowego wyposażenia 27,4 gości 22,9 m. Maszyny poruszały dwie problemami, co spowodowało, że już t). Na King Edward VII kotły wodno- śruby napędowe o 4 piórach i średni- w roku 1908 trzeba było częściowo wy- rurkowe wyposażono w 8, a cylindrycz- cy 5,33 m. Liczba obrotów przy pełnej mienić kotły na Britannia, a na Domi- ne w 6 wtryskiwaczy. Próby przepro- prędkości mieściła się w przedziale 110 nion w 1911. Trzeba równocześnie za- wadzone w czasie manewrów w roku – 120 obrotów na minutę. znaczyć, że Brytyjczycy nie zgłaszali 1906 wykazały efektywność zastosowa- Normalny zapas paliwa – 950 t wę- zasadniczych pretensji do kotłów sy- nia paliwa płynnego, jego rozpylanie na gla oraz 380 t ropy naftowej, natomiast stemu Niclausse zainstalowanych na powierzchnię węgla pozwalało rzeczy- z przeładowaniem pancernik mógł za- New Zealand. O ile eksploatacja kot- wiście przyspieszyć podnoszenie pary brać do 2164-2238 t węgla. Dobowe łów tego systemu we flocie amerykań- w kotłach, a w konsekwencji, szybsze zużycie węgla przy pełnej prędkości skiej czy rosyjskiej wywoływała wiele osiąganie pełnej prędkości. zgodnie z projektem nie powinno prze- narzekań, o tyle w Royal Navy, praw- Maszyny parowe dla pancerników zo- kraczać 380 t, a przy prędkości 8 wę- dopodobnie z powodu wyższych kwali- stały zamówione w 5 różnych firmach złowej – 55 t. W toku próby 8-godzinnej fikacji obsługującego je personelu, kot- („Harland & Wolff”, „Vickers”, „Fair- Dominion przy mocy 18 439 KM zuży- ły wykazywały się pełną efektywnością,

Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE 21 Brytyjskie pancerniki typu „King Edward VII” choć pod względem niektórych para- Pierwszych 5 jednostek serii wyposażo- jedną platformę (poza platformą reflek- metrów ustępowały systemowi „Bab- no w 6 reflektorów bojowych o średnicy tora) pod nim. Inne, mniej dostrzegal- cock & Wilcox”. lustra 61 cm. Africa, Britannia i Hiber- ne różnice dotyczyły kształtu kożucha nia otrzymały dodatkowo po 2 reflek- kominów czy rozmieszczenia pomoc- Stateczność i dzielność morska tory bojowe o średnicy lustra 91 cm (na niczych kominów do zrzucania oraz Z powodu zmniejszonej, w porów- dziobowym mostku). omasztowania. naniu z Formidable i Duncan, wysoko- Wszystkie pancerniki otrzymały radio- W trakcie służby drobne zmiany ści nawodnej części burty, pancerniki stacje „typ 1” lub „typ 2”. Później, w la- w wyglądzie zewnętrznym okrętów na- typu King Edward VII były bardziej „mo- tach 1912 – 1913 zamontowano jeszcze stępowały stale. W roku 1907 z inicjaty- kre” i skłonne do zapadania się dziobem dodatkowo po jednej radiostacji bliskie- wy adm. C. Beresford na King Edward w falę w czasie sztormu. Zrozumiałe, że go zasięgu „typ 3”. VII 8 dział 120-funtowych przeniesio- wpływało to negatywnie na prędkość Zgodnie z projektem wyposażenie no z nadbudówek na dach wież artyle- i możliwość prowadzenia ognia przy w pokładowe środki pływające obejmo- rii głównego kalibru, jednak po przepro- sztormowej pogodzie. Poza tym z po- wało 13 jednostek – 2 parowe kutry 55- wadzeniu próbnych strzelań powrócono wodu dużej wysokości metacentrum stopowe (pinasy), 1 parowy kuter 42- do pierwotnej lokalizacji. W tym i la- (najwyższej ze wszystkich pancerników stopowy, 1 żaglową pinasę 36-stopową, tach następnych z prototypu oraz Do- Whitea) jednostki poważnie cierpiały 2 kutry wiosłowe 34-stopowe, 3 wel- minion, Commonwealth i Hindustan z powodu przechyłów. W trakcie prób boty 27-stopowe, giki 34 i 28-stopowy, usunięto wszystkie nieprzydatne dzia- w roku 1906 wyjaśniło się, że prototy- 1 szalupę – dingi 16-stopową oraz tra- ła kal. 47 mm. Niejednokrotnie przeno- powy King Edward VII z normalnym za- twę z balsy. Środki pływające znajdo- szono również reflektory. W latach 1907 pasem paliwa (600 t węgla w dolnych wały się w dwóch etatowych miejscach – 1908 ustawiono dodatkowo 2 o średni- zasobniach, 350 t w górnych) przy zanu- – na wysięgnikach na pokładzie głów- cy lustra 91 cm na dachach dziobowych rzeniu 7,92 m miał metacentrum na wy- nym (w czasie pokoju) oraz na rostach wież kal. 234 mm (na King Edward VII) sokości 158,5 cm oraz przedział statecz- na spardeku. lub na skrzydłach mostka (Dominion, ności 68º. Przy pełnym zapasie węgla Commonwealth, Hindustan i New Zea- wynoszącym 2010 t i zanurzeniu 8,51 m Załoga land). w latach 1909‑1910 z rufowych parametry wynosiły odpowiednio 179,8 Zgodnie z pokojowym etatem załoga wież kal. 234 mm Commonwealth zdję- cm i 69º. W rezultacie nadmiernej sta- pancerników typu King Edward VII, nie to działa kal. 47 mm, a na ich miejsce teczności, okres podwójnego wychyle- uwzględniając sztabu admiralskiego, li- przeniesiono reflektory (z dachu radio- nia przy kołysaniu burtowym wynosił czyła 755 ludzi, a w czasie wojny 800 stacji), jednak wkrótce powróciły na po- raptem 14º, co bardzo męczyło załogę – 815. Załoga Dominion w roku 1906 przednie miejsce. Na Africa zdemon- i prowadziło do powstawania „choroby składała się z 777 marynarzy i oficerów, towano wówczas platformę kompasu, morskiej”. Z powodu silnego kołysania wliczając w to sekcje medyczną (6 lu- a na Hindustan z dachu radiostacji zdję- przy ruchu na otwartym morzu eskadrę dzi), kapelanów (2 ludzi), sekcje księgo- to 1 reflektor bojowy. „Edwardów” nazywano „Wobbly eight” wą (8 ludzi) oraz orkiestrę (15 ludzi). W latach 1911‑1912 na Hibernia zdję- – „Kiwające się ósemki”. to reflektor z radiostacji, a na New Zea- Z zalet okrętów marynarze jedno- Widok zewnętrzny i różnice land odwrotnie do istniejącego dołożo- głośnie podkreślali doskonałe właści- Przy projektowaniu okrętów ogrom- no drugi, wcześniej znajdujący się na wości manewrowe. Średnica cyrkula- ną uwagę przywiązano do harmoniza- rufowym mostku. Na Hindustan począt- cji przy prędkości 15 węzłów wynosiła cji ich proporcji. Przykładowo, średnica kowo przeniesiono 2 reflektory na ru- 310 m – nieco więcej niż dwie długości kominów została znacznie zwiększona fowe wieże kal. 234 mm, skąd później kadłuba! Swoje plusy okazała się mieć w porównaniu z rzeczywistymi potrze- je znów usunięto. W latach 1913‑1914 również nadmierna stateczność. W cza- bami przewodów dymnych, poza tym na Commonwealth i Britannia reflekto- sie I wojny światowej po otrzymaniu starannie dobrano ich wysokość z wyso- ry przeniesiono radiostacji na skrzydła śmiertelnych uszkodzeń King Edward kością nadbudówek i masztów. Zgodnie mostku, na King Edward VII przemiesz- VII i Britannia tonęły na równej stęp- z ówczesnymi poglądami na architektu- czono tam reflektory z dachów wież kal. ce w relatywnie długim czasie, stąd też rę okrętową, „Edwardy” mogły stanowić 234 mm. straty wśród ich załóg były minimalne. wzór doskonałości. Nieprzypadkowo W przededniu wybuchu I wojny świa- pełniący służbę na Hibernia adm. hra- towej ze wszystkich 8 pancerników zde- Systemy okrętowe i wyposażenie bia Cork and Orrery w swoich pamięt- montowano sieci przeciwtorpedowe. Mechanizmy pomocnicze i systemy nikach napisał, że „te osiem pancerników W roku 1914 z kominów zniknęły białe okrętowe jednostek typu King Edward było najpiękniejszymi ze znajdujących się lub czerwone paski, szeroko stosowane VII, były typowe dla swojej epoki i prak- kiedykolwiek w składzie brytyjskiej i in- do oznaczania poszczególnych okrętów tycznie nie różniły się od zainstalowa- nych flot”. serii w poprzednich latach. nych na wcześniejszych pancernikach Mimo, ze pancerniki budowane były Whitea. Energie elektryczną dostarcza- przez różne stocznie z wykorzystaniem Ogólna ocena projektu ły 3 parowe dynamo-maszyny, zaś na- układów napędowych różnych typów, Okręty typu King Edward VII pozosta- pęd steru i wyciągarki kotwicznej był były bardzo do siebie podobne i począt- ły w historii jako ostatni przedstawiciele parowy. W skład systemu kotwiczne- kowo praktycznie nie odróżniały się epoki klasycznych pancerników, a jed- go wchodziły trzy 6-tonowe kotwice bez od siebie. Jedynie 3 ostatnie okręty se- nocześnie stanowiły przejście do nowej poprzeczek oraz trzy lekkie pomocnicze rii, budowane w ramach budżetu 1903 epoki okrętów liniowych z działami „po- werpy, a także łańcuch kotwiczny ka- roku, posiadały prostokątny, a nie owal- średniego” kalibru. Przy czym okres jed- libru 68mm o łącznej długości 960 m. ny mars na fokmaszcie, a także jeszcze nostek tego pokolenia był wyjątkowo

22 Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE Brytyjskie pancerniki typu „King Edward VII” krótki i ostatnie dzieło Williama Whi- pytanie czy była mądrym pociągnię- W tym miejscu dochodzimy do głów- tea można oceniać jedynie w tym histo- ciem. Uwaga ta odnosi się szczególnie nego paradoksu związanego z oceną rycznym kontekście, tak niebywale szyb- do 3 ostatnich jednostek serii, zamówio- okrętów typu King Edward VII. Dzię- ko następował postęp w budownictwie nych w roku 1903, w sytuacji, gdy go- ki wysokiemu stopniu rozwoju brytyj- okrętowym w pierwszym dziesięciole- tów był już projekt znacznie potężniej- skiego przemysłu pancerniki zostały ciu XX wieku. szego pancernika Lord Nelson. zbudowane w bardzo krótkim czasie, Niektórzy brytyjscy autorzy nazywa- Jednak głównym minusem King pierwszy z nich w ciągu półtora roku. ją projekt King Edward VII „wspania- Edward VII, podobnie jak wszystkich Do chwili wejścia do służby Dreadnou- łym”, istnieją jednak podstawy aby w to pozostałych przedstawicieli ostatnie- ght jednostki te mogły pretendować do wątpić. Jak każde złożone dzieło inży- go pokolenia „predrednotów”, było to, miana najsilniejszych na świecie. Okrę- nierskie, powstałe na przełomie epok, że sama koncepcja pancernika z arty- ty o podobnych rozwiązaniach tech- „Kiwające się ósemki” wyróżniały się leria „pośredniego” kalibru okazała się nicznych, w tym nawet potężniejsze, do równocześnie najbardziej postępowymi chybioną. Wyjaśniło się, że przy zwięk- budowy których przystąpiono później, jak i ewidentnie przestarzałymi rozwią- szeniu dystansu prowadzenia morskie- takie jak brytyjskie Lord Nelson, rosyj- zaniami konstruktorskimi. Tych ostat- go starcia nie było rzeczą prostą rozróż- skie Andriej Pierwozwannyj, japońskie nich było niemało: już w samym pro- nienie upadków pocisków kal. 305 mm Kashima i Satsuma czy austrowęgier- jekcie założono niedostateczny zasięg, i 234 mm, a bez tego niemożliwym sta- skie Radetzky – utraciły wszelkie bo- kolejny anachronizm – nisko umiesz- ło się korygowanie ognia. Przychodziło jowe znaczenie już w trakcie budowy. czona bateria dział kal. 152 mm, dziw- więc prowadzić ogień po kolei wyłącz- Jeśli więc nawet Admiralicja zrezygno- na kombinacja kotłów parowych oraz nie z dział tylko jednego kalibru, a to wałaby z budowy części „Edwardów” zupełnie bezużyteczne, lecz jak poprzed- sprowadzało do zera teoretyczne wy- na korzyść „Nelsonów”, to nie zwięk- nio liczne dział kal. 47 mm… Przy po- liczenia dotyczące wagi salwy artylerii szyłoby wcale siły Royal Navy, co wię- równaniu charakterystyk, amerykańscy pokładowej. Poza tym zachowanie dział cej spowodowało niepotrzebna stratę „rówieśnicy” „Edwardów” – pancerni- kal. 152 mm nie miało już zupełnie sen- pieniędzy. ki typu Wirginia – nie gorsze, o ile nawet su, w trakcie starcia sił liniowych były Ósemka „Edwardów” pozostała w hi- nie lepsze. Poza wagą salwy, praktycznie one zupełnie nieprzydatne, co więcej storii jako niezmienny atrybut parad nie ustępował angielskim okrętom rów- przeszkadzały celowniczym wież artyle- i uroczystych przeglądów, swego rodza- nież rosyjski Retwizan, który wszedł do ryjskich. Wszystkie te problemy rozwią- ju symbol odchodzącej epoki rozkwi- służby 3 lata wcześniej (w owym czasie zał Dreadnought – okręt uzbrojony wy- tu Imperium. Zapewne w tym kryje się był to poważny okres). Budowa tak du- łącznie w ciężką artylerię. Wraz z jego przyczyna nadzwyczajnej popularności żej serii okrętów uzbrojonych w prze- pojawieniem się pancerniki wszystkich tych okrętów w latach, poprzedzających starzałą moralnie artylerię głównego wcześniejszych pokoleń, w tym również wybuch I wojny światowej. kalibru z opancerzeniem nie odpowia- te najnowsze z artyleria „pośredniego” dającym już współczesnym wymogom, kalibru, od razu stały się przestarzałe. (ciąg dalszy nastąpi)

New Zealand na redzie Spithead w sierpniu 1909 roku. Uwagę zwraca duży rufowy tent płócienny, oraz czerwone pasy na kominie oznaczające miejsce w eskadrze. Fot. via Siergiej A. Bałakin

Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE 23 Tekst Wizja artystyczna typu Normandie. Maciej S. Sobański Rys. zbiory Siegfried Breyer

Ambitne plany – projekty francuskich okrętów liniowych typu „Normandie” i „Lyon”

Geneza powstania Dreadnought otwarł więc epokę po- conymi przez pokonaną w wojnie Nie trzeba chyba nikogo specjalnie wszechnego budownictwa jednostek lat 1870-1871 Francję, stale poszu- przekonywać o prawdziwości stwierdze- o bardzo zbliżonych parametrach tak- kiwało swego miejsca w hierarchii nia, że oddanie o służby w Royal Navy tyczno-technicznych przez wszystkie światowych mocarstw, czego jed- w grudniu 1906 roku całkowicie nowego liczące się ówcześnie państwa świa- nym z przejawów był ambitny plan jakościowo okrętu liniowego, jakim oka- ta, dysponujące flotami wojennymi. rozbudowy floty pełnomorskiej Nie- zał się Dreadnought1, rozpoczął świato- Konsekwencją tego fakt był lawinowy miec, forsowany przez adm. Tir- wy wyścig zbrojeń morskich na niespo- wzrost wydatków na rozwój potencja- pitza. tykaną wcześniej skalę. Walorami, które łu morskiego głównych światowych Pozostałe potęgi morskie – Francja, zadecydowały o tak istotnym wzroście potęg. Włochy, Japonia czy Rosja, przystąpiły potencjału bojowego okrętu liniowego Do gwałtownego wyścigu zbro- również do światowego wyścigu, jed- Dreadnought były przede wszystkim ra- jeń morskich, którego mimowol- nak ich udział i tempo uczestnictwa dykalne zwiększenie liczby dział głów- nym inicjatorem była w jakimś sen- uzależnione były w głównej mierze nego kalibru z dotychczasowych 4 do sie Wielka Brytania, bardzo szybko od posiadanego potencjału gospodar- 10-12 luf, przy równoczesnym wzro- przystąpiły Stany Zjednoczone A.P., czego, który jednak w ich przypad- ście prędkości dzięki zastosowaniu tur- zresztą zdaniem niektórych, to właś- ku odbiegał znacznie od wspomnianej bin parowych. Cechy te spowodowały, nie U.S. Navy należy przypisać pry- wcześnie pierwszej trójki. że wszystkie zbudowane wcześniej pan- mat w konstrukcji nowego typu okrętów liniowych, którego przed- cerniki, włączając w to nawet najnow- 1. Dreadnought – bryt. OL zbud. 1905-1906, sze „semidrednoty”, uzbrojone w arty- stawicielem była South Carolina, Portsmouth, wyp. 18 110/21 845 t, dł, 160,6 m, lerię średnią kal. 203-254 mm, niejako oraz Cesarstwo Niemiec. Zwłasz- szer. 25,0 m, zan. 9,4 m, tur. par. 23 00 KM, pręd. 21 w., zasięg 6620 Mm/10 w., Uzbr.: 10 x 305 mm, z dnia na dzień stały się przestarzałymi cza to drugie państwo, wzmocnio- 24 x 76 mm, 5 wt kal. 457 mm, załoga 695/773 okrętami drugiej kategorii. ne reparacjami wojennymi wypła- ludzi.

24 Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE Ambitne plany – projekty francuskich okrętów liniowych typu „Normandie” i „Lyon”

Francja po otrząśnięciu się z druz- w kierunku dziobu i rufy zmniejszał się słabsze w porównaniu z odpowied- gocącej klęski, jaką zadały jej Niemcy się do 180 mm. Zabezpieczenie po- nikami, zwłaszcza w Royal Navy i U.S. w wojnie 1870-1871, za swego głów- ziome stanowiły pokłady pancerne – Navy, opancerzenie burtowe. Okręty nego potencjalnego morskiego prze- główny i górny o grubości 70 mm i 50 nie posiadały przy tym konstrukcyjnej ciwnika uważały „dumny Albion”, mm oraz 30 mm pokład dziobowy. grodzi przeciwtorpedowej, a funkcje choć z drugiej strony pierwszorzędne Wieże artyleryjskie głównego kalibru zabezpieczenia wnętrza kadłuba przed znaczenie przydawały ewentualnym chronił od czoła pancerz 300 mm-320 skutkami podwodnych eksplozji, speł- działaniom na Morzu Śródziemnym, mm, a barbety 270 mm, zaś kazama- niał rozbudowany system przedziałów na którym konkurentem były Wło- ty artylerii średniego kalibru o grubo- wodoszczelnych i zasobni węglowych, chy. Prowadzone w ostatnim ćwierć- ści 180 mm. który nie sprawdził się jednak w wa- wieczu XIX stulecia liczne ekspery- Główne uzbrojenie okrętów linio- runkach pola walki. menty z budową nowatorskich, lecz wych typu Courbet stanowiło 12 dział Rozmieszczenie artylerii główne- z reguły mało przydatnych okrętów kal. 305 mm L/45 Mod 10, rozmiesz- go kalibru, w tym przede wszystkim różnych klas, w tym także pancerni- czone w 6 dwudziałowych wieżach ar- 2 wieże burtowe na śródokręciu, było ków, doprowadziły ostatecznie do po- tyleryjskich. Po 2 wieże znajdowały się już nieco archaiczne, tym bardziej, wstania w latach 1906‑1908, a więc w superpozycji na dziobie i rufie okrę- ze w jego rezultacie do salwy burto- już po wejściu do służby Dreadnou- tu, a pozostałe 2 na burtach w rejonie wej wykorzystywano jedynie 10 dział ght, dwóch serii, należących jeszcze śródokręcia. Działa wystrzeliwały po- w 5 wieżach. Z drugiej strony zasto- do „semidrednotów” jednostek typu ciski o wadze 432 kg za pomocą ła- sowanie „uniwersalnych” dział kal. République2 oraz Liberte3. Co więcej, dunku miotającego ważącego 111 kg 138,6 mm, o większej niż to miało Francja jeszcze w ramach Programu z prędkością początkową 784 m/s na miejsce w przypadku dział kal. 152,4 1906 autoryzowała budowę kolejnych maksymalny dystans 26 300 m przy mm, szybkostrzelności, pozwoliło na 6 pancerników typu Danton4, zalicza- kącie podniesienia luf +23º (po mo- rezygnację z klasycznej artylerii do nych do „semidrednotów”. Te ostat- dernizacji!)6. Szybkostrzelność teo- zwalczania torpedowców (kal. 76 mm nie okręty, posiadały już co prawda retyczna wynosiła 1,5 strzału na mi- – 102 mm). parowy napęd turbinowy, jednak we- nutę z lufy. Normalny zapas amunicji Drednoty typu Courbet weszły do szły do służby dopiero w roku 1911, wynosił po 90 pocisków kal. 305 mm służby jesienią 1913 bądź w chwili gdy Royal Navy dysponowała już na lufę, a maksymalny po 100 sztuk. wybuch światowego konfliktu, latem wówczas 10 drednotami uzbrojony- Kompletna dwudziałowa wieża ar- 1914 roku. mi w działa kal. 305 mm typów Dre- tyleryjska kal. 305 mm ważyła 561 t, W ramach kolejnego Programu adnought, Bellerophon, St. Vincent, w tym samo jej opancerzenie 234 t. 1912 rozbudowy francuskich sił mor- Neptun/Colossus oraz 4 krążownika- Uzupełnienie uzbrojenia stanowiła skich, postanowiono wyposażyć Mari- mi liniowymi typów Invincible i Inde- artyleria średniego kalibru reprezen- ne Nationale w kolejne 3, jeszcze po- fatigable, a w budowie znajdowały się towana przez 22 działa kal. 138,6 mm tężniejsze drednoty typu Bretagne8, kolejne jednostki uzbrojone w działa L/55 Mod 10, rozmieszczone w kaza- które zgodnie z założeniami projek- kal. 343 mm. macie pancernej na pokładzie bateryj- towymi stanowić miały odpowied- Do budowy wg projektu M. Lyas- nym, po 11 na lewej i prawej burcie. nik brytyjskich jednostek typu Iron se serii swych pierwszych drednotów Działa wystrzeliwały pociski o wa- Duke. Do budowy okrętów przystąpio- typu, określonego jako Courbet5, dla dze 39,5 kg na maksymalny dystans no między majem a sierpniem 1912 Marine Nationale przystąpili Fran- 16 100 m przy kącie podniesienia lufy roku, przyjmując, że generalnie zo- cuzi w roku 1910, gdy autoryzowa- +25º. Ich teoretyczna szybkostrzel- staną zachowane podstawowe para- no 2 pierwsze jednostki oraz w roku ność sięgała 5-6 strzałów na minutę. metry konstrukcyjne wcześniejszego 1911, gdy przystąpiono do prac nad Zapas amunicji wynosił po 275 poci- typu Courbet, zaś podstawowa różni- kolejną parą. sków na lufę. ca sprowadzać się będzie do zastoso- Nowe budowane jednostki miały Pierwotne uzbrojenie artyleryjskie wyporność normalną 22 180 t, a peł- uzupełniały jeszcze 4 działa kal. 47 2. typ République – fr. panc. zbud. 1902-1906, ną w przedziale 25 000-26 000 t, przy mm. wyp. 14 865-14 900 t, dł. 135,2 m, szer. 24,2 , zan. długości całkowitej 165,9 m, szeroko- Okręty liniowe dysponowały rów- 8,4 , masz. par. 19.200 KM pręd. 18 w., Uzbr.: 4 x 305 mm, 18 x 64 mm, 23 x 47 mm, 5 wt kal. 450 ści 27,9 m oraz zanurzeniu 9,0 m. Na- nież 4 podwodnymi wyrzutniami tor- mm, załoga 742 ludzi, jednostki: Patrie, République. pęd okrętów stanowiły 4 turbiny paro- pedowymi kal. 450 mm (po 2 na każ- 3. typ Liberte – fr. panc. zbud. 1904-1908, wyp. dej burcie) z zapasem 12 torped, 14 489/14 870 t, uzbr.: 4 x 305 mm, 10 x 194 mm, we Parsons o łącznej mocy 28 000 KM, 12 x 65 mm – pozostałe dane jak typ République, które zapewniały maksymalną pręd- a także mogły zabierać na pokład po jednostki: Liberte (utracony 25.09.1911 r.), Dé- kość w granicach 22 węzłów. Parę dla 30 min morskich. mocratie, Justice oraz Vérité. 4. typ Danton – fr. panc. zbud. 1909-1911, wyp. turbin zapewniały kotły typu Bellevil- Załoga pierwszych francuskich 18 318/19 763 t, dł. 146,6 m, szer. 25,8 m, zan. 9,2 le lub Niclausse (w zależności od reali- drednotów liczyła w granicach 1085 – m, tur. par. 22 000 KM, pręd. 19,2-19,4 w., zasięg zującej zlecenie stoczni) o mieszanym 1108 marynarzy i oficerów7. 3370 Mm/10 w., uzbr.: 4 x 305 mm, 12 x 240 mm, 16 x 75 mm, 10 x 47 mm, 2 wt kal. 450 mm, systemie opalania, jednak z domina- Okręty Marine Nationale typu Co- załoga 681/921 ludzi, jednostki: Condorcet, Dan- cją węgla. Zasięg drednotów wynosił urbet, które zgodnie z założeniami ton, Diderot, Mirabeau, Vergniaud i Voltaire. 4200 Mm przy prędkości ekonomicz- 5. były to: Courbet i Jean Bart oraz France projektowymi stanowić miały odpo- i Paris. nej 10 węzłów oraz odpowiednio 1140 wiednik brytyjskiego typu Orion, jak 6. wg Hodges P., The big Gun. Battleship main Mm przy 20 węzłach. wszystkie prototypy nie pozbawione armament 1860-1945, London 1969. 7. wg Conway’s All the World’s Fighting Ships Pas pancerza burtowego miał gru- były pewnych mankamentów, wśród 1906-1921, London 1985. bość 270 mm na śródokręciu, zaś których na pierwszy plan wysuwało 8. byly to: Bretagne, Lorraine oraz Provence.

Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE 25 Ambitne plany – projekty francuskich okrętów liniowych typu „Normandie” i „Lyon” wania nowych dział kal. 340 mm Mod nowiło 10 nowych dział kal. 340 było dystansem jawnie niewystarcza- 12 i innego rozmieszczenia wież arty- mm L/45 (choć niektóre źródła mó- jącym do prowadzenia równorzędne- leryjskich. wią o L/55) Mod 12, umieszczonych go pojedynku ogniowego z przeciw- Wyporność normalna jednostek typu w 5 dwudziałowych wieżach. Wszyst- nikiem. Wojenna praktyka wykazała Bretagne wynosiła 23 320 t, a wypor- kie wieże artyleryjskie kal. 340 mm również, że okręty liniowe typu Bre- ność pełna odpowiednio 25 000 t przy zostały umieszczone w osi symetrii tagne ciężko pracowały na fali, mocno długości całkowitej 166,0 m, szeroko- okrętu, po 2 w superpozycji na dzio- się w nie zapadając i przyjmując wie- ści 26,9 m oraz zanurzeniu 8,9/9,9 m. bie i rufie, a 1 środkowa na śródokrę- le wody na pokład, co w istotny sposób Wielkość kadłuba nowych francuskich ciu. Takie rozmieszczenie wież arty- ograniczało możliwość bojowego wy- okrętów, porównywalna z wcześniej- leryjskich pozwalało na równoczesne korzystania artylerii średniego kalibru szym typem Courbet, limitowana była prowadzenie ognia ze wszystkich luf z dziobowych kazamat. przede wszystkim możliwościami ro- na dowolną burtę. Działa kal. 340 mm Trzeba jednak zwrócić uwagę, że dzimego przemysłu stoczniowego, tak L/45 wystrzeliwały pociski o wadze już w chwili prezentacji projekt okrę- państwowego – arsenały jak i stocz- 543,1 kg (a następnie 554 kg) za po- tów liniowych typu Bretagne wzbu- ni prywatnych, które nie dysponowały mocą ładunku miotającego ważącego dził wątpliwości Conseil Superiour de ani dłuższymi pochylniami ani więk- 160,8 kg, który nadawał im prędkość la Marine (pol. Najwyższa Rada Ma- szymi suchymi dokami. początkową 794 m/s (później po zmia- rynarki Wojennej), która na swym po- Napęd stanowiły 2 zespoły turbin nie pocisku jedynie 780 m/s). Maksy- siedzeniu w dni 3 grudnia 1911 roku parowych Parsons z przekładniami malna donośność dział kal. 340 mm zgłosiła swoje zastrzeżenia. Zastrze- redukcyjnymi, o łącznej mocy 29 000 L/45 Mod 12 wynosiła 25 200 m przy żenia te dotyczyły w pierwszym rzę- KM, które zapewniały maksymal- kącie podniesienia luf +23º10, choć dzie umieszczenia wieży artyleryjskiej ną prędkość na poziomie 21,4 węzła. niektóre źródła mówiły o 26 000 m. głównego kalibru na pozycji środko- Parę do kotłów dostarczały kotły pa- Teoretyczna szybkostrzelność wynosi- wej na śródokręciu, której zastosowa- rowe o mieszanym systemie opalania, ła 2 wystrzały na minutę z lufy. Waga nie, w oparciu o wcześniejsze francu- z przewagą węglowego, przy czym na całkowita dwudziałowej wieży arty- skie doświadczenia, miało być mało każdym z okrętów zastosowano, jak leryjskiej kal. 340 mm sięgała 800 t, efektywne z uwagi na ograniczony to bywało często w praktyce francu- w tym jej opancerzenie 330 t. sektor ostrzału i potencjalne zagroże- skiej floty, inny typ kotłów (odpowied- Artylerię średnią stanowiły, podob- nie zniszczenia nadbudówek przez po- nio Belleville, Niclausse oraz Guyot du nie jak to miało miejsce w przypadku dmuch w trakcie prowadzenia ognia. Temple) Maksymalny zasięg wynosił jednostek typu Courbet, 22 działa kal. Uwagi te nie wpłynęły jednak na zmia- 4700 Mm przy prędkości ekonomicz- 138,6 mm L/55 Mod 10, rozmieszczo- nę decyzji o budowie 3 jednostek typu nej 10 węzłów oraz 2800 Mm przy ne w pancernej kazamacie, po 11 luf Bretagne, które weszły do służby w nie- prędkości 18,75 węzła. na lewej i prawej burcie. mal pierwotnym kształcie. Pas głównego pancerza burtowe- Uzupełnienie pierwotnego uzbroje- Uwagi Rady miały jednak zostać go miał grubość 270 mm na śródok- nia artyleryjskiego stanowiły 4 działa wykorzystane w trakcie prac nad zu- ręciu, w kierunku dziobu i rufy okrę- kal. 47 mm. pełnie nowym typem drednotów, trze- tu grubość ta zmniejszała się do 170 Wzorem wcześniejszej serii dredno- ciego już pokolenia, dla Marine Na- mm. We wnętrzu kadłuba, na każdej tów, okręty typu Bretagne otrzymały tionale, które zamierzano zbudować burcie znajdowała się pancerna gródź 4 podwodne wyrzutnie torpedowe kal. w ramach realizacji Programu 1913. przeciwtorpedowa o grubości zaledwie 450 mm z zapasem 24 torped. Wyrzut- Na przełomie lat 1911 i 1912 Sec- 8 mm. Zabezpieczenie poziome zapew- nie umieszczone były parami na lewej tion Technique des Constructions Na- niały pokłady pancerne – główny (20- i prawej burcie, na wysokości skraj- vales (pol. Wydział Techniczny Bu- 40 mm), górny (40 mm) oraz dolny (40 nej dziobowej i rufowej wież artyleryj- downictwa Okrętowego) przystąpił mm). Na skosach pancernych grubość skich. Okręty mogły również przyjmo- do opracowywania wstępnych zało- zabezpieczenia wzrastała do 70 mm. wać na pokład do 30 min morskich. żeń konstrukcyjnych nowego mode- Opancerzenie wież artyleryjskich oraz Załoga jednostek liczyła od 1124 do lu okrętu liniowego. Z uwagi na istnie- barbet było zróżnicowane w zależności 1133 marynarzy i oficerów11. jący we Francji potencjał stoczniowy, od ich lokalizacji w obrębie kadłuba. Drednoty typu Bretagne weszły o czym wspomniano już wcześniej Wszystkie barbety miały 248‑270 mm. praktycznie do służby w Marine Natio- przy okazji typu Bretagne, jak również Część czołowa wynosiła przypadku nale dopiero w czasie trwania I woj- wielkość, a precyzyjniej w pierwszym wież dziobowych oraz dolnej rufowej ny światowej, w roku 1916. Jednostki rzędzie głębokość portów, określono 340 mm, dla wieży środkowej na śród- te stanowiły niewątpliwie rozwinię- parametry jednostek. Ich długość nie okręciu 400 mm, a w przypadku rufo- cie wcześniejszego typu Courbet. Przy powinna przekroczyć 170‑172 m, sze- wej górnej odpowiednio 250 mm. Pan- ich konstrukcji udało się usunąć część rokość 27,5 – 27,8 m, a zanurzenie 8,8 cerz boczny wszystkich wież sięgał 154 stwierdzonych wcześniej mankamen- m12. Przy tak określonych parame- mm, a dach 72 mm9. Kazamaty chronił tów, choć nadal niedostateczna pozo- od czoła 180 mm pancerz, choć zgod- stawała ochrona podwodnej części ich 9. wg Jamka R.A., „Arsenał Morza” Francu- nie z niektórymi źródłami, jego grubość kadłubów przed skutkami eksplozji skie pancerniki I i II wojny światowej, Tarnowskie Góry, bdw. dochodziła jedynie do 170 mm. Opan- min czy torped. Z uwagi na konstruk- 10. wg Breyer S., Schlachtschiffe und Schlacht- cerzenie czołowe i boczne stanowiska cję wież artyleryjskich, które zapew- kreuzer 1905-1970, Erlangen 1993. dowodzenia wynosiło 314 mm. niały jedynie kąt podniesienia luf do 11. wg Conway’s All the… 12. wg Le Masson H., The „Normandie” battles- Główne uzbrojenie artyleryjskie +12º, praktyczna donośność dział kal. hips with quadruple turrets, „Warship Internatio- okrętów liniowych typu Bretagne sta- 340 mm nie przekraczała 14 500 m, co nal” No 4, 1984.

26 Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE Ambitne plany – projekty francuskich okrętów liniowych typu „Normandie” i „Lyon” trach oczekiwana wyporność normal- parowych, zwłaszcza na okrętach typu prowadzone były jeszcze w dwóch wa- na winna wynosić około 25 000 t, była Danton, jak również wysokich kosz- riantach, z uwagi na wciąż otwartą więc o blisko 1500 t większa od typu tów eksploatacji siłowni turbinowych, kwestię ukończenia konstrukcji całko- Bretagne. Należy jednak równocześnie pracujących bez przekładni redukcyj- wicie nowej czterodziałowej wieży kal. zaznaczyć, że pod względem wypor- nych, szczególnie przy niskich pręd- 340 mm. Powstały zatem: ności projekt nowej jednostki ustępo- kościach. Przyjęcie systemu napędu 1) Projekt „A-7” przewidujący 10 wał niemieckim okrętom typu Mark- mieszanego, zdaniem projektantów, dział kal. 340 mm w 5 dwudziałowych graf, amerykańskim typu Pennsylvania, miało pozwolić na korzystanie z pa- wieżach artyleryjskich, rozmieszczo- nie wspominając już o brytyjskim typie rowych maszyn tłokowych przy pręd- nych identycznie jak w typie Bretagne Queen Elizabeth. kościach ekonomicznych oraz w toku oraz 22 działa kal. 138,6 mm; Przy tak w sumie ograniczonej pokojowej eksploatacji, natomiast tur- 2) Projekt „A-7.bis” przewidujący wyporności założono maksymal- biny parowe winny zapewniać w razie 12 dział kal. 340 mm w 3 czterodzia- ną prędkość jednostek na poziomie potrzeby możliwość osiągania pełnej łowych wieżach artyleryjskich oraz 24 20‑21 węzłów. Przyjęcie skromnej su- prędkości (oczywiście pracując łącz- działa kal. 138,6 mm w 8 trzydziało- mie prędkości maksymalnej, a co za- nie z maszynami parowymi!). Dzię- wych bateriach. tem idzie relatywnie niewielkiej ma- ki takiemu rozwiązaniu Francuzi za- Pracami projektowymi kierował sie urządzeń napędowych, pozwoliło mierzali uzyskać istotne oszczędności osobiście Directeur Central des Con- na założenie dwóch wariantów uzbro- kosztów eksploatacyjnych. structions Navales (pol. Główny Kon- jenia artyleryjskiego, oczywiście już Opracowane wstępne założenia struktor Floty) gen. inż. M. Doyere. z wyłączeniem tzw. wieży „środko- konstrukcyjne nowego typu drednota Tak naprawdę Francuzi bardzo wej”, a mianowicie: w marcu 1912 trafiły na posiedzenie szybko zrezygnowali z zamiaru rea- • 12 dział kal. 340 mm w czterech Etat–Major General (pol. Morskiego lizacji wariantu okrętu uzbrojonego wieżach – 2 dwudziałowych oraz 2 Sztabu Generalnego), na którym przy- działami w wieżach dwudziałowych, czterodziałowych, wszystkich umiesz- jęto, że ich uzbrojenie stanowić będą choć formalnie oba projekty zosta- czonych w osi symetrii okrętu; działa kal. 340 mm, przy czym winny ły 28 czerwca 1912 przedstawione • 16 dział kal. 305 mm w 4 cztero- one zostać umieszczone w czterodzia- do rozpatrzenia. W dniu 8 lipca 1912 działowych wieżach w osi symetrii łowych wieżach artyleryjskich. Conseil Superiour de la Marine zade- okrętu. Prace nad takimi właśnie wieżami cydował ostatecznie o wyborze do re- Artylerię średniego kalibru miały artyleryjskimi prowadzone były przez alizacji Projektu „A-7.bis”. Do takiego stanowić, podobnie jak na okrętach zakłady Societe Saint-Chamond (właś- właśnie wyboru przyczyniło się zin- wcześniejszych typów, „uniwersalne” ciwie Compagnie des Forges et Acié- tensyfikowanie prac nad nowa, potęż- działa kal. 138,6 mm, umieszczone ries de la Marine et d’Homecourt) pod niejszą wieżą artyleryjską, której pro- w pancernej kazamacie. kierownictwem inż. Dupont. Wszystkie jekt już w dniu 6 kwietnia 1912 został Opancerzenie nowych drednotów to działa we wieży miały być umieszczo- zatwierdzony przez Ministra Mary- w zasadzie powtórzenie rozwiązań za- ne na jednym poziomie dla uproszcze- narki, w rezultacie czego 20 lipca za- stosowanych w typie Bretagne, z tym, nia celowania, z tym jednak, że każda warto z zakładami Societe Saint-Cha- że nadal nie zostało w sposób wyraźny dwudziałowa grupa posiadała własne mond kontrakt na ich budowę. Nie od wzmocnione zabezpieczenie przeciw- oddzielne łoże. Grupy dział we wnę- rzeczy jest również wspomnieć w tym torpedowe kadłubów. trzu wieży oddzielone były pancerną miejscu, że dzięki zastosowaniu wy- Napęd główny okrętów o łącznej przegrodą o grubości 40 mm, co ogra- łącznie czterodziałowych wież kal. mocy 32 000 KM, pozwalający na niczało możliwość wyeliminowania 340 mm uzyskano nie tylko zwięk- osiąganie prędkości maksymalnej 20 całej wieży z walki przez trafienie po- szenie liczby luf do 12, ale uzyska- – 21 węzłów miały stanowić w pierw- jedynczym pociskiem. no również oszczędności masowe, szym wariancie zespoły turbin paro- Ostatecznie po licznych wewnętrz- co stanowiło nader istotną kwestię, wych, pracujących bezpośrednio na nych sporach Conseil Superiour de zwłaszcza, gdy weźmiemy pod uwagę 4 śruby napędowe, względnie w dru- la Marine na posiedzeniach w dniach mocno ograniczoną wyporność okrę- gim wariancie miał to być tzw. układ 3‑4 kwietnia 1912 zdecydował o bu- tów liniowych. mieszany, składający się z turbin pa- dowie nowych jednostek odpowiada- Budowę pierwszych czterech jedno- rowych oraz tłokowych maszyn pa- jących wielkością typowi Bretagne, stek serii, które otrzymały nazwy re- rowych. W tym wariancie 2 zespoły uzbrojonych w 12 dział kal. 340 mm gionów Francji, odpowiednio – Nor- turbin poruszały 2 centralne wały na- w trzech czterodziałowych wieżach mandie, Languedoc, Flandre oraz pędowe, natomiast tłokowe maszyny (pod warunkiem, że prace nad samy- Gascogne, rozpoczęto w ramach bu- parowe skrajne wały burtowe. W tym mi wieżami nie będzie opóźniać wej- dżetu na rok 1913, natomiast dodat- przypadku łączną moc układu napędo- ścia okrętów do służby), 22 działa kal. kowej, piątej – Béarn, w ramach wy- wego szacowano na około 30 000 KM, 138,6 mm oraz posiadających miesza- datków roku 191415. Ostatni z serii, co miało pozwolić na osiąganie mak- ny układ napędowy14. niejako nadliczbowy drednot, został symalnej prędkości 20 węzłów13. Decyzja Rady otwarła Section Tech- Koncepcja powrotu do zastosowa- nique des Constructions Navales drogę 13. Liniejnyje korabli tipa „Normandie”, „Briz” nia parowych maszyn tłokowych, po- do rozpracowania szczegółów projek- 4, Sankt Peterburg 1995. zostająca w absolutnej sprzeczności ze towych nowych drednotów, przewi- 14. wg Le Masson H., The “Normandie”… światowymi tendencjami, wynikała za- dzianych do realizacji w ramach za- 15. wg Breyer S., Schlachtschiffe und…, umo- wy na budowę Normandie i Languedoc zawar- równo z zawodności stosowanych do- twierdzonego w dniu 30 marca 1912 to 12 grudnia 1912, Flandre i Gascogne 30 lipca tychczas we flocie francuskiej turbin roku Programu 1913. Prace nadal 1913, a Béarn 3 grudnia 1913.

Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE 27 Ambitne plany – projekty francuskich okrętów liniowych typu „Normandie” i „Lyon” zamówiony w celu uzupełnienia do Zabezpieczenie poziome zapewnia- rametry taktyczno-techniczne jak dzia- pełnego składu eskadry okrętów linio- ły 50 mm pokład górny oraz pokład ła zamontowane na pokładach jedno- wych typu Bretagne (powstały jedynie dolny również o grubości 50 mm, Na stek typu Bretagne. 3 takie jednostki). Zgodnie z etatem skosach pancernych pancerz sięgał 70 Całkowita masa czterodziałowej Marine Nationale eskadra okrętów li- mm. Zabezpieczenie poziome chroni- wieży artyleryjskiej kal. 340 mm wraz niowych winna liczyć zawsze 4 jed- ło przede wszystkim układ napędowy z opancerzeniem i kompletnym wypo- nostki. (siłownie i kotłownie) okrętu, a także sażeniem wynosiła 1500 t, zaś jej sze- komory amunicyjne. rokość sięgała 10,85 m wobec wyno- Podstawowe dane taktyczno-techniczne Zabezpieczenie przeciwtorpedowe szącej 7,91 m szerokości „klasycznej” Wyporność konstrukcyjna okrętów stanowiła ciągła gródź przeciwtorpe- wieży dwudziałowej stosowanej w ty- liniowych typu Normandie określo- dowa o grubości 30 mm, wykonana pie Bretagne. na została na 24 832 t16, a wyporność z 3 warstw stali (3 x 10 mm), znajdu- Normalny zapas amunicji wynosił pełna odpowiednio na 25 230 t. Dłu- jąca się we wnętrzu kadłuba, w odle- po 90 pocisków kal. 340 mm na lufę, gość całkowita kadłuba drednotów głości 3 m od burty na śródokręciu, a maksymalny po 100 pocisków. wynosiła 176,4 m, była więc o blisko a 2 m w pozostałych częściach okrę- Do kierowania ogniem dział głów- 10 m dłuższa od jednostek typu Cour- tu. Grodzi przeciwtorpedowej towa- nego kalibru służyło 5 dalmierzy o ba- bet i Bretagne, a długość między pio- rzyszył rozbudowany system prze- zie 3,36 m, których dwa miały zostać nami 170,6 m. Największa szerokość działów wodoszczelnych oraz zasobni zabudowane na dziobowej nadbudów- w linii wodnej sięgała 27,0 m, nato- węglowych. ce, natomiast pozostałe trzy po jednym miast zanurzenie 8,65 m. Dzięki wy- Barbety wież artyleryjskich główne- w każdej z wież artyleryjskich. dłużeniu kadłuba i zmianie kształ- go kalibru osłaniał pancerz o grubo- Artylerię średniego kalibru stanowi- tu jego podwodnej części, udało się ści 284 mm, natomiast same wieże od ły 24 „uniwersalne” działa kal. 138,6 uniknąć istotnego wzrostu wyporno- czoła pancerz 340 mm oraz 100 mm mm L/55 Mod 10 (identyczne ze stoso- ści okrętów, a równocześnie popra- pancerny dach. wanymi w typach Courbet i Bretagne), wić ich prędkość. Stanowisko dowodzenia chronił od rozmieszczone w kazamacie pancer- Dla zapewnienia dobrych właści- przodu i z boków 300 mm pancerz, nej, po 12 na każdej burcie. Artyleria wości manewrowych jednostki zostały a od góry 100 mm dach. średniego kalibru została podzielona wyposażone w 2 stery równoległe. Łączna przewidywana masa opan- organizacyjnie na 8 trzydziałowych Zmiana rozmieszczenia mas w ob- cerzenia drednotów typu Normandie baterii. Dwie baterie dziobowe (lewej rębie kadłuba, ich przesunięcie w kie- miała wynieść 7637, 4 t17. i prawej burty) mogły prowadzić nie runku śródokręcia, miało wyelimi- tylko ogień pościgowy przed dziób, ale nować niedogodności typu Bretagne, Uzbrojenie również ogień krzyżowy na burty. Za- polegające na „mokrym” wchodzeniu Podstawowe uzbrojenie drednotów pas amunicji wynosił po 275 pocisków w falę, zaś podniesienie wysokości me- stanowiło 12 dział kal. 340 mm L/45 kal. 138,6 mm na lufę. tacentrum do 1,45 m, poprawić sta- Mod 12, w 3 czterodziałowych wie- Tradycyjnie uzupełnienie uzbrojenia teczność okrętów. żach artyleryjskich, umieszczonych artyleryjskiego stanowiły działa kal. 47 w osi symetrii okrętu, na dziobie, śród- mm w liczbie 6. Opancerzenie okręciu (z lufami skierowanymi w kie- Drednoty otrzymały również na Pas główny pancerza burtowego runku rufy) oraz na rufie. Osie luf wie- uzbrojenie 6 podwodnych wyrzutni w obrębie śródokręcia miał grubość ży dziobowej znajdowały się 11,10 torpedowych kal. 450 mm z zapasem 300 mm, zaś dalej w kierunku dzio- m powyżej konstrukcyjnej linii wod- 36 torped. Wyrzutnie skupione zosta- bu i rufy okrętu, grubość ta spadała nej okrętu, wieży „środkowej” 9,80 m, ły w dwóch grupach – dziobowej i ru- do 120–180 mm. Górny pas pancerza a wieży rufowej odpowiednio 7,15 m, fowej. W skład pierwszej wchodzi- burtowego w obrębie śródokręcia wy- co ułatwiało prowadzenie ognia ar- ły 2 wyrzutnie na prawej burcie oraz nosił 240 mm, zaś kazamaty artylerii tyleryjskiego w trudnych warunkach średniego kalibru osłaniały płyty 160– pogodowych i przy silnym falowaniu. 16. wg Breyer S., Schlachtschiffe und… 180 mm. Same działa posiadały identyczne pa- 17. wg Liniejnyje korabli…

Daty budowy typu „Normandie” data Nazwa stocznia Przewidywane Położenie stępki Wodowanie wejście do służby Normandie Ateliers et Chantiers de la Loire, St. Nazaire 18.04.1913 19.10.1914 Marzec 1916 Languedoc Forges et Chantiers de la Gironde, Bordeaux 18.04.1913 01.05.1915 Marzec 1916 Flandre Arsenale de Brest, Brest 01.10.1913 20.10.1914 Czerwiec 1916 Gascogne Arsenale de Lorient, Lorient 01.10.1913 12.09.1914 Czerwiec 1916 Béarn Forges et Chantiers de la Méditerrenée, La Seyne Styczeń 1914 Kwiecień 1920 1917 wg. Le Masson H., The Normandie…

28 Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE Ambitne plany – projekty francuskich okrętów liniowych typu „Normandie” i „Lyon”

Typ „Normandie”

1 na lewej, natomiast w przypadku typu „Schneider-Zoelly”. Przewidywa- wyłącznie przy zastosowaniu maszyn grupy rufowej rozmieszczenie wyrzut- no, ze ostatni z okrętów serii – Béarn, parowych. ni było odwrotne. W sumie jednak na otrzyma już wyłącznie napęd turbino- Elektrownia pokładowa składają- każdej burcie znajdowały się po 3 pod- wy. Przewidywana łączna moc całego ca się z 4 agregatów prądotwórczych, wodne wyrzutni torpedowe. układu napędowego wynosząca oko- każdy o mocy 400 kW, znajdowała się ło 32 000 KM, miała zapewnić mak- w środkowej części kadłuba, w pobli- Układ napędowy symalną prędkość 21 węzłów. W przy- żu barbety „środkowej” wieży artyle- Okręty liniowe typu Normandie padku forsowania mocy siłowni do ryjskiej głównego kalibru. Elektrownia otrzymały mieszany układ napędowy, 40 000 KM prędkość miała wzrastać o dużej, jak na owe czasy mocy, przy- obejmujący 2 czterocylindrowe tłoko- do 21,5 węzła, a dla 45 000 KM nawet pomnijmy 1600 kW, co wynikała mię- we maszyny parowe potrójnego roz- do 22,5 węzła. dzy innymi z faktu, że wieże dział kal. prężania oraz 2 zespoły turbin pa- Parę o ciśnieniu roboczym 20 atm. 340 mm były poruszane za pomocą sil- rowych. Maszyny parowe poruszały zapewniały kotły parowe z pionowymi ników elektrycznych, wytwarzała prąd 2 śruby zewnętrzne o czterech piórach rurkami o małej średnicy, rozmiesz- zmienny o napięciu 220 V. i średnicy 5,20 m, natomiast turbiny czone w 3 kotłowniach. Podobnie, jak Planowana liczebność załóg nowych parowe 2 śruby wewnętrzne o trzech w przypadku turbin, na okrętach wy- drednotów typu Normandie miała wy- piórach i średnicy 3,34 m. Zarówno stępowała duża różnorodność stoso- nosić około 1200 ludzi, w tym 43 ofi- maszyny jak i turbiny parowe, nie po- wanych kotłów. Na Béarn miało trafić cerów oraz 120 podoficerów, zapewne siadały przekładni redukcyjnych i po- 21 kotłów typu Niclausse, na Norman- starszych19. ruszały wały napędowe bezpośrednio. die i Gascogne taka sama liczba kotłów W obu przypadkach przy pełnej pręd- typu „Guyot du Temple-Normand”, zaś Dzieje jednostek kości liczba obrotów wynosiła 115 na na Languedoc oraz Flandrie po 28 kot- Jak to już zasygnalizowano wcześ- minutę. łów typu „Belleville”. niej, decyzja o budowie serii, począt- Każda pionowa tłokowa maszyna Cztery pierwsze okręty serii (spra- kowo 4 nowych drednotów typu Nor- parowa potrójnego rozprężania skła- wa Béarn pozostawała nadal otwar- mandie zapadła w ramach realizacji dała się z cylindra wysokiego ciśnie- ta) posiadały normalny zapas paliwa Programu 1913, zatwierdzonego 30 nie, cylindra średniego ciśnienia oraz w postaci 1000 t węgla, a maksymal- marca 1912 roku. Jako pierwsze ulo- 2 cylindrów niskiego ciśnienia. ny w wysokości 2800 t oraz w każdym kowano zamówienia, jeszcze w grud- Zgodnie z wcześniejsza praktyka przypadku po 300 t paliwa płynne- niu 1912, w prywatnych stoczniach francuskiej floty nowe drednoty otrzy- go18. Przewidywany zasięg dredno- w St. Nazaire oraz Bordeaux, a na- mały bardzo zróżnicowane zespoły tur- tów wynosił 1800 Mm przy 21 wę- stępnie w lipcu 1913 w państwowych bin, składające się z turbiny wysokiego złach (na pełnej mocy siłowni), 3375 oraz średniego ciśnienia. W przypad- Mm przy 16 węzłach z wykorzysta- 18. natomiast wg Conway’s All the World’s ku Normandie i Flandrie były to zespo- niem jedynie tłokowych maszyn paro- Fighting Ships 1906-1921 normalny zapas pali- wa wynosił 900 t, a pełny 2700 t, przy zachowa- ły turbin Parsons, na Gascogne typu wych oraz odpowiednio do 6800 Mm niu 300 t paliwa płynnego. „Rateau Bretagne”, a na Languedoc przy prędkości 12 węzłów, również 19. wg Le Masson H., The „Normandie”…

Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE 29 Ambitne plany – projekty francuskich okrętów liniowych typu „Normandie” i „Lyon” arsenałach w Lorient i Brest. Piąta Wojna, która w myśl wszelkich pro- Seyne wstrzymano bez wodowania. jednostka serii, dla której pierwotnie gnostyk, miała być krótką, szybko oka- Dalszych prac wykończeniowych przy przewidziano nazwę Vendée, zmienio- zała wyjątkowo długą, pod każdym wodowanych kadłubach praktycznie ną następnie na Béarn, „domówiono” względem kosztowną i wyniszczającą. już nie prowadzono. Wpierw zarzą- również w lipcu 1913, jednak faktycz- Prowadzone działania wojenne spo- dzeniem z 9 lipca 1915 zrezygnowano nie do budowy przystąpiono dopiero wodowały przewartościowanie prio- z priorytetu w pracach nad okrętami, w styczniu 1914 roku. rytetów, wśród których na pierwsze a następnie kolejnym z 23 lipca 1915 Prace stoczniowe przy budowie miejsce wysunęła się konieczność za- wstrzymano wszelkie prace nad arty- okrętów liniowych przebiegały w nor- pewnienia stałych dostaw broni i amu- lerią drednotów, co w praktyce ozna- malnym jak na francuskie warunki nicji dla frontu. czało całkowite przerwanie budowy tempie i cala pierwsza czwórka jedno- W tej sytuacji budowa okrętów li- jednostek. Artyleria okrętowa zosta- stek znajdowała się latem 1914 roku niowych typu Normandie zeszła na ła w części „zagospodarowana” przez w relatywnie wysokim stopniu za- dalszy plan, choć prace przy nich nie wojska lądowe, które po przekalibro- awansowania robót na pochylni bądź zostały całkowicie wstrzymane. Bio- waniu luf dział. kal. 340 mm na kal. w doku. rąc pod uwagę stopień zaawansowa- 400 mm oraz kal. 138,6 mm na kal. W sierpniu 1914 wybuchła I woj- nia robót, postanowiono kontynuo- 145 mm, stosował je do działań na na światowa, której uczestnikiem od wać je na tyle by możliwym stało się froncie20. pierwszych dni była Francja, co wy- wodowanie kadłubów drednotów i to Kadłuby nieukończonych okrętów li- warło decydujący wpływ na dalsze bynajmniej nie w celu wprowadzenia niowych typu Normandie powoli nisz- losy drednotów. ich do służby, lecz z prozaicznej po- czały na kotwicowisku Quiberon oraz Prace przy budowie jednostek ule- trzeby zwolnienia zajmowanych po- na rzece Landevennec. gły gwałtownemu spowolnieniu w na- chylni i doków, który były potrzebne W grudniu roku 1917, gdy sytua- stępstwie objęcia mobilizacją do do prowadzenia remontów istniejącej cja militarna Francji uległa znaczącej służby wojskowej znacznej części pra- floty, a po roku 1916 również budowy poprawie i zwycięstwo w wojnie sta- cowników wszystkich stoczni. Mobili- jednostek eskortowych oraz przezna- ło się bardziej realne, za sprawą Sze- zacja tak na dobrą sprawę całkowicie czonych do zwalczania okrętów pod- fa Morskiego Sztabu Generalnego wi- zdezorganizowała, by nie powiedzieć wodnych. ceadm. de Bon, powróciła kwestia ostrzej, sparaliżowała funkcjonowa- W okresie między 20 września ewentualnej kontynuacji prac nad nie- nie w początkowym okresie konfliktu 1914 a 1 maja 1915 kadłuby wszyst- ukończonymi drednotami. Do rzeczy- całej francuskiej gospodarki, a nie tyl- kich 4 jednostek typu Normandie zo- ko przemysłu stoczniowego czy nawet stały wodowane. Prace przy najmniej 20. wg Liniejnyje korabli tipa „Normandie” (pro- zbrojeniowego. zaawansowanym Béarn w stoczni La dołżanije), „Briz” 5, Sankt Peterburg 1995.

Kadłub Languedoc zwodowano 1 maja 1915 roku w Bordeaux. Rys. zbiory Siegfried Breyer

30 Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE Ambitne plany – projekty francuskich okrętów liniowych typu „Normandie” i „Lyon”

Kadłuby nieukończonych Normandie (na pierwszym planie) i Gascogne (w oddali z lewej) w Lorient w 1920 roku. Fot. „Warship International” wistych prac studyjnych przystąpiono • poprawa zabezpieczenia podwod- nie potraktowany został Béarn, który jednak dopiero po zawarciu Armisti- nej części kadłuba poprzez zabudowa- nadal jeszcze pozostawał na pochyl- ce z Niemcami (11 listopada 1918 r.) nie tzw. „bąbli” przeciwtorpedowych, co ni. W przypadku tego okrętu założo- i faktycznym zwycięskim dla Ententy jednak zwiększało o 1 m szerokość kad- no wyłącznie instalację siłowni turbi- zakończeniu wojny. Już wstępna ana- łuba oraz wyporność do ok. 27 000 t; nowej z przekładniami redukcyjnymi, liza wykazała, że jednostki typu Nor- • zwiększenie kąta elewacji dział o łącznej mocy około 80 000 KM, za- mandie mogły stanowić realną alter- kal. 340 mm do 23º‑24º, co miało po- pewniającej prędkość 24-25 węzłów, natywę dla budowy nowych okrętów zwolić na osiąganie donośności do montaż 8 nowych kotłów parowych liniowych, zaprojektowanych już 25 000 m; opalanych paliwem płynnym, za- z uwzględnieniem doświadczeń mi- • poprawę zabezpieczenia poziome- budowanie „bąbli” przeciwtorpedo- nionego światowego konfliktu, któ- go kadłuba, w tym zwiększenie grubo- wych oraz montaż zmodyfikowanych rych wejścia do służby oczekiwać na- ści pancernych dachów wież artyleryj- wież artyleryjskich o zwiększonym leżało nie wcześniej niż za 6‑7 lat. skich głównego kalibru; kącie podniesieni luf dział kal. 340 Równocześnie jednak w oparciu • usunięcie podwodnych wyrzutni mm względnie nawet 4 nowych dwu- o materiały zespołu Głównego Kon- torpedowych kal. 450 mm i zastąpie- działowych wież z armatami kal. 400 struktora Floty gen. inż. M. Doyere nie ich 6 nawodnymi wyrzutniami tor- mm21. sporządzono listę niezbędnych mody- ped kal. 550 mm; Zmiana na stanowisku Szefa Mor- fikacji dotychczasowego projektu „no- • modernizację urządzeń kierowa- skiego Sztabu Generalnego, które ob- wych” drednotów z Programu 1913. nia ogniem artyleryjskim i torpedo- jął adm. Ronarc’h, nie przerwała pro- Wymieniono wśród nich: wym, wyposażenia radiowego oraz wadzonych prac porównawczych. Do • utrzymanie pierwotnego, miesza- instalacja 6-8 reflektorów bojowych pewnego ich spowolnienia doszło jed- nego układu napędowego (zmiana o średnicy lustra 90 cm; nak, gdy Francuzi otrzymali informa- wszystkich w wariancie przewidzianym • przygotowanie stanowiska dla cje, ze Włosi mimo początkowych za- dla Béarn nie wchodziła w grę z uwagi wodnosamolotu obserwacyjnego. miarów zrezygnowali z ukończenia na skalę niezbędnych przeróbek): W rozważaniach zespołu odręb- serii potężnych drednotów typu Ca- racciolo22. Stopień zaawansowania budowy typu „Normandie” Ostatecznie zostały przedłożone Stopień zaawansowania przez zespół trzy warianty ewentual- Nazwa nej kontynuacji prac nad okrętami li- Kadłub Siłownia Kotły Wieże niowymi typu Normandie, a miano- Normandie 65% 70% (Loire) * 40% wicie: Languedoc 49% 73% (Creusot) 96% 26% 1) ukończenie zgodnie z pierwot- Flandre 65% 60% (Penhoët) * 51% 21. wg Le Masson Mason., The „Norman- 44% turbiny (Bretagne) die”…. Gascogne 60% * ** 22. typ Francesco Caracciolo – wł. OL, zbud. 75% masz. par. (Inkret) 1914 – nieukończony, wyp. 31 400 t/34 000 t, Béarn 25% 17% (La Seyne) 20% 8-10% dł. 212,0 m, szer. 29,6 m, zan. 9,5 m, tur. par. 105 000 KM, pręd. 28 w., Uzbr.: 8 x 381 mm, 12 UWAGI: x 152 mm, 8 x 102 mm, 12 x 40 mm plot., 8 wt. - w nawiasie nazwa producenta kal. 450 mm lub 533 mm, załoga?, jednostki: * kotły wykonane, lecz użyte na wyposażenie innych jednostek Francesco Caracciolo, Cristoforo Colombo, Mar- cantonio Colonna i Francesco Morosini, budo- ** elementy wież wykonywane w Lille znalazły się w niemieckiej strefie okupacji wa wstrzymana w 1916, anulowana w styczniu Źródło: Le Masson H., The Normandie… 1921.

Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE 31 Ambitne plany – projekty francuskich okrętów liniowych typu „Normandie” i „Lyon” nym projektem w terminie 30‑36 mie- adm. Ronarc’h stwierdził, że możliwa ny za kwotę 1,8 mln franków włoskiej sięcy za sumę 430 mln franków; jest rezygnacja przez Francję z dal- firmie złomowej, która w latach 1924 2) ukończenie zgodnie z pierwot- szych prac nad serią 5 okrętów linio- – 1925 przeprowadziła we Włoszech nym projektem z modyfikacjami obej- wych budowanych w ramach realiza- prace rozbiórkowe. mującymi – artylerię kal. 340 mm, cji Programu 1913. Languedoc po sprzedaży na złom zo- której praktyczna donośność uległa Na tym w zasadzie zakończyła się stał w roku 1924 przeholowany do Port zwiększeniu do 24 000 m, zwiększenia dyskusja o dalszym losie nieukończo- de Bouc celem rozbiórki. Tam w ma- opancerzenia poziomego, opancerze- nych francuskich drednotów, których ju 1925 zatonął wskutek przecieków. nia komór amunicyjnych, zabudowę zwodowane kadłuby wciąż niszczały Wrak został wydobyty i od czerwca „bąbli” przeciwtorpedowych, zwięk- w różnych zakamarkach portów i ko- 1929 kontynuowano jego złomowanie. szających szerokość kadłuba o około twicowisk, ulegając stopniowej „ka- Flandre w lipcu 1924 został sprzeda- 1 m, w terminie realizacji jak w wa- nibalizacji”. Z ich pokładów systema- ny na złom. Od października 1924 roz- riancie 1 (30-36 miesięcy) za kwotę tycznie demontowano wszystko, co poczęto prace rozbiórkowe w Tulonie. 482 mln franków; mogło być jeszcze ewentualnie w przy- Gascogne został sprzedany na złom 3) gruntowna przebudowa jedno- szłości przydatne przy budowie no- w dniu 13 września 1923, po czym stek obejmująca – przedłużenie kadłu- wych jednostek. rozebrany w Lorient w latach 1923- ba, zwiększenie szerokości o około 2,7 Rozważano między innymi rów- 192424. m dzięki zabudowie „bąbli” przeciw- nież możliwość wykorzystania zwo- Inaczej potoczyły się losy Béarn, torpedowych i zmianie systemu opan- dowanych już kadłubów do innych niż który jako ostatni z serii został wodo- cerzenia burtowego, zmiana siłow- pierwotne celów. Plany wykorzystania wany dopiero w kwietniu 1920 roku, ni na wyłącznie turbinową o łącznej kadłubów na jednostki pomocnicze – po czym nieukończony kadłub, do- mocy 80 000 KM, pozwalającej osią- transportowce, zbiornikowce, pływa- dajmy bez nadbudówek, był w latach gać prędkość 25-26 węzłów, realiza- jące koszary czy pływające magazyny 1921 i 1922 wykorzystywany do eks- cja w terminie 54-60 miesięcy za kwo- paliw płynnych o pojemności 19 000 t, perymentów z samolotami na jego tę 700 mln franków23. także nie doczekały się realizacji, choć pokładzie, co zapewne zadecydo- Zakończenie prac studyjnych nad ostatnia z możliwości znajdowała się wało o podjęciu w dniu 18 kwietnia ewentualną kontynuacją budowy nawet przez pewien czas w sferze za- 1922 wstępnej decyzji o ukończeniu drednotów typu Normandie zbiegło interesowania Morskiego Sztabu Ge- okrętu (jako jedynego z całej serii) się w czasie z rozpoczęciem świato- neralnego. tyle tylko, że już jako lotniskowiec. wej dyskusji nad kwestią ogranicze- Ostatecznie los czterech pierwszych Decyzja ta została następnie potwier- nia zbrojeń morskich, która z wolna jednostek typu Normandie rozstrzyg- dzona 4 sierpnia 192325 umożliwia- stała się palącą koniecznością dla wy- nął się w dniu 18 kwietnia 1922 roku, jąc przebudowę. Ale to już zupełnie niszczonych wojną gospodarek, naj- gdy zostały one oficjalnie skreślone inna historia. potężniejszych nawet państw. Fakt z listy floty, a zamówienia na ich budo- ten obok wspomnianej już wcześ- wę anulowane. 23. wg Liniejnyje korabli tipa „Normandie” niej rezygnacji Włoch z dokończenia Normandie, a właściwie jego „goły” (prodołżanije)… 24. wg Liniejnyje korabli tipa „Normandie” swych nowych drednotów, spowo- kadłub (taka była sytuacja w przypad- (prodołżanije)…. dował, że w dniu 12 września 1919 ku każdego z okrętów), został sprzeda- 25. wg Breyer S., Schlachtschiffe und…

Kadłub nieukończonego Flandre na rzece Penfeld w Breście w 1924 roku. Fot. „Warship International”

32 Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE Ambitne plany – projekty francuskich okrętów liniowych typu „Normandie” i „Lyon”

Jedynie Béarn z całej serii został ukończony jako lotniskowiec. Fot. zbiory Jan Piwowoński

Projekt okrętów liniowych typu „Lyon” wych parametrów taktyczno-technicz- Ostatecznie M. Doyere zapropono- Okręty liniowe typu Normandie nie nych okrętów. wał do rozpatrzenia 4 warianty pro- były jedynymi, których budowę prze- Z uwagi na możliwość rezygnacji jektu nowego francuskiego okrętu li- widywał zatwierdzony w dniu 30 mar- z dotychczasowych limitów wypor- niowego: ca 1912 roku Program 1913. W jego ności, zasadniczego znaczenia na- • wyporność 27 500 t, uzbrojenie ramach zamierzano w roku budżeto- brała kwestia uzbrojenia okrętów li- 14 x 340 mm (3 x IV + 1 x II); wym 1915 przystąpić do budowy kolej- niowych. W grę, zdaniem Doyere’a, • wyporność 28 000 t, uzbrojenie nych 4 jednostek oznaczonych umow- wchodziły 2 warianty, a mianowicie 16 x 340 mm (4 x IV); nie „I-12”, „I-13”, „A-14” oraz „A-15”. wykorzystanie używanych dotychczas • wyporność 27 500 t, uzbrojenie Okręty te w największym skrócie sta- i sprawdzonych dział kal. 340 mm lub 8 x 380 mm (4 x II); nowić miały rozwinięcie wcześniejsze- zastosowanie nowych, znajdujących • wyporność 29 500 t – 30 000 t, go typu Normandie. Rzecz znamienna się jeszcze w stadium prac konstruk- uzbrojenie 10 x 380 mm (5 x II)27. miały to być pierwsze francuskie dred- cyjnych, dział kal. 380 mm, dodajmy Warto wspomnieć jeszcze o wska- noty, przy budowie których wyporność stosowanych już w Royal Navy i Ka- zanej, choć nigdy dalej nie rozwiniętej przestała stanowić już czynnik ograni- iserliche Marine. Z uwagi na fakt, że możliwości budowy jednostek o wy- czający. na ukończenie modelu dział kal. 380 porności 29 000 t uzbrojonej w 20 Podjęte już wcześniej decyzje władz mm potrzeba było jeszcze około 2 lat dział kal. 305 mm w 5 czterodziało- miały doprowadzić do powstania no- prac, a nic przecież nie przesądzało, wych wieżach. wych, odpowiednio dużych suchych że zakończa się one sukcesem, Głów- W przypadku wyboru dział kal. 340 doków, umożliwiających obsługę więk- ny Konstruktor Floty sugerował skon- mm, dodatkowa czwarta wieża artyle- szych niż to było dotąd możliwe okrę- centrowanie się na działach kal. 340 ryjska, obojętnie w wersji dwu czy czte- tów. Taki dok zamierzano uruchomić mmm, tym bardziej, ze szacunkowa rodziałowej, musiała zostać umiesz- w marcu 1915 w Breście, w kwietniu masa dwudziałowej wieży kal. 380 czona w rejonie śródokręcia, między tego roku w Tulonie oraz w lipcu 1916 mm miała wynosić, bagatela, 1700 t. pomieszczeniami dwóch kotłowni. w Lorient. Równocześnie stoczniach Oznaczało to, że wyporność dredno- Artylerię średnią nadal stanowić miały powstać nowe, dłuższe pochyl- ta uzbrojonego w 8 dział kal. 380 mm miały działa kal. 138,6 mm, tyle tyl- nie, a w Lorient w 1915 także suchy sięgała 27 000 t, a w 10 takich dział ko, że zamierzano wprowadzić arma- dok produkcyjny, zwany „La Fosse aux odpowiednio nawet 30 000 t. ty półautomatyczne, prace nad który- Mats”, pozwalający na budowę jedno- Alternatywę stanowić miał model mi przewidywano zakończyć w roku stek o wyporności 27 000‑28 000 t26. okrętu liniowego uzbrojonego w 14 1914. Za początek wstępnych, koncep- dział kal. 340 mm (3 wieże czterodzia- W dezyderatach Głównego Kon- cyjnych prac projektowych nad no- łowe + 1 wieża dwudziałowa) o sza- struktora Floty z dnia 13 września wymi drednotami należy uznać dzień cunkowej wyporności 27 500 t, który 1913, uwagę poświęcono również 19 września 1913, w którym Główny zdaniem Doyere’a posiadał większą Konstruktor Floty gen. inż. M. Doyere siłę ognia od drednota uzbrojonego 26. wg Le Masson H., The “Lyon” class battles- hips, „Warship International” No 1, 1985. skierował do Ministerstwa Marynar- w 8 dział 380 mm w 4 dwudziałowych 27. wg Liniejnyje korabli tipa „Lion“, „Briz” 7, ki swoje sugestie dotyczące podstawo- wieżach. Sankt Peterburg 1996

Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE 33 Ambitne plany – projekty francuskich okrętów liniowych typu „Normandie” i „Lyon”

Typ „Lyon”

układowi napędowemu planowanych w dniach od 22 października 1913, by stwierdził, ze optymalnym uzbroje- drednotów. Doyere zaproponował dwa 31 tego miesiąca wyrazić ich akcepta- niem dla nowych okrętów liniowych warianty napędu, a mianowicie: cję. Ostatecznie Conseil Superieur de będą jednak działa kal. 340 mm mo- • układ mieszany (tłokowe maszyny la Marine w dniu 24 listopada 1913 del „C”. parowe + turbiny parowe), podobnie przyjął wstępnie, że nowe drednoty W dniu 2 lutego 1914 Rada zatwier- jak w typie Normandie; będą: dziła projekt wstępny drednotów, któ- • napęd wyłącznie turbinami pa- • posiadały wyporność 29 000 t; rych budowę miano rozpocząć w roku rowymi, możliwe, że wyposażonymi • uzbrojenie główne składające się budżetowym 1915. Zgodnie z projek- w przekładnie redukcyjne. z 16 dział kal. 340 mm model „C” (4 x tem ich uzbrojenie stanowiło 16 dział Przy wyporności wynoszącej 27 IV); kal. 340 mm model „C” w 4 cztero- 500 t moc siłowni mogła pozostawać • wieże artyleryjskie z napędem hy- działowych wieżach. identyczna, jak w typie Normandie (32 draulicznym, o ile prowadzone w tym Zgodnie z ostatecznym projektem 000 KM), natomiast przy wyporności zakresie prace zakończa się sukcesem. podstawowe parametry taktyczno- 29 000 t winna wzrosnąć do 38 000 – Założenia Rady nie zyskały jednak techniczne nowych okrętów liniowych 40 000 KM, aby zachować maksymal- aprobaty Ministra Marynarki Pierre wyglądały w sposób następujący: na prędkość 22 węzły. Baudin, który spowodował, ze Sec- • wyporność 29 000 t30; W ramach prac studyjnych Wydział tion Technique des Constructions Na- • długość całkowita 194,5 m, a mię- Artylerii zaproponował do wyboru vales otrzymała w dniu 29 listopada dzy pionami 190,0 m, maksymal- 3 warianty dział mających stanowić 1913 zadanie opracowania wstęp- na szerokość 29,0 m, a zanurzenie główne uzbrojeni artyleryjskie: nego projektu drednota uzbrojone- 8,65/9,20 m; 1) działa kal. 340 mm model „C” go w potężniejsze działa kal. 340 mm • napęd mieszany o łącznej mocy L/45, podobne do stosowanych w typie model „B”. 44 000 KM31 zapewniający maksymal- Bretagne, a przewidywanych dla Nor- Już pierwsze ustalenia wykazały, że ną prędkość 23 węzły; mandie, pociskami o długości 1,30 m uzbrojenie okrętów liniowych w dzia- • opancerzenie – główny pas bur- o wadze 590 kg, w tym ładunek wybu- ła kal. 340 mm model „B” spowoduje towy na śródokręciu 300 mm, na ru- chowy 21,6 kg; wzrost wyporności do 31 000-32 000 fie 120 mm, a na dziobie 180 mm, ka- 2) działa kal. 340 mm model „B” t, przy równoczesnej podwyżce kosz- zamaty artylerii średniego kalibru 120 L/50 z pociskami o długości 1,46 m tów budowy jednostki z 87 mln do 93- mm, gródź przeciwtorpedowa 30 mm o wadze 630 kg, w tym materiał wybu- 96 mln franków29. Gotowy nowy pro- (3 x 10 mm), pokłady pancerne – gór- chowy 25 kg; jekt wstępny został w dniu 12 stycznia ny 50 mm, dolny 50 mm, skosy pan- 3) działa kal. 380 mm model „A” 1914 roku zaprezentowany dowódz- L/45 z pociskami o długości 1,27 m twu Marine Nationale oraz Ministro- 28. wg Liniejnyje korabli tipa „Lion… o wadze 800 kg, w tym materiał wybu- wi Marynarki, którym był już senator 29. wg Le Masson H., The „Lyon”… chowy 40 kg28. Monis. 30. wg Conway’s All the… wyporność okrętów wynosiła 29 000 t. Dowództwo Marine Nationale roz- Po analizie przedstawionego pro- 31. wg Conway’s All the… moc siłowni dred- patrywało przedłożone propozycje jektu Conseil Superieur d la Marine, notów wynosiła 43 000 KM.

34 Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE Ambitne plany – projekty francuskich okrętów liniowych typu „Normandie” i „Lyon” cerne 70 mm, wieże artylerii główne- Należy w tym zakresie odnotować, Uzbrojenie składać się miało z 8 no- go kalibru – czoło 340 mm, boki 250 pochodzący z roku 1913 projekt au- wych dział kal. 370 mm w 2 cztero- mm, dach 100 mm, barbety 284 mm, torstwa Gille’a. Przewidywał on bu- działowych wieżach artyleryjskich na stanowisko dowodzenia 300 mm; dowę jednostek określanych jako dziobie i rufie, 24 dział kal. 138,6 mm • uzbrojenie – 16 dział kal. 340 mm „cuirasse-croiseur”, stanowiących, w kazamatach oraz 4 podwodnych L/45 Mod 12M (4 x IV), 24 działa kal. jak to zgodnie podkreślają obecni ba- wyrzutni torpedowych kal. 450 mm37. 138,6 mm L/55 Mod 10 w kazamatach dacze, bardziej szybkie okręty linio- Projekty wszystkich francuskich 7 dział plot kal. 40 mm lub 47 mm, we niż typowe krążowniki liniowe. krążowników liniowych przewidzia- 6 podwodnych wyrzutni torpedowych; Okręty miały posiadać wyporność nych w Programie 1913 nie wyszły • załoga 1085‑1108 marynarzy i ofi- 28 100/28 347 t przy długości 205,0 nigdy poza deski kreślarskie ich kon- cerów32. m, szerokości 27,0 m oraz zanurze- struktorów. Jeszcze w dniu 3 grudnia 1913 Mi- niu 9,0 m. Napęd zapewniały 4 ze- Francuskie ambitne plany rozbu- nisterstwo Marynarki zadecydowało społy turbin parowych z przekład- dowy floty okrętów liniowych Mari- o nazwach dla okrętów liniowych, któ- niami redukcyjnymi o łącznej mocy ne Nationale, których wyrazem mia- rych budowę zamierzano rozpocząć 80 000 KM, które zapewniały mak- ły być jednostki typów Normandie w roku budżetowym 1915. Jednostka symalną prędkość na poziomie 28 i Lyon nie doczekały się nigdy swej „I-12” otrzymała nazwę Lyon, „I-13” – węzłów. Zasięg zgodnie z założenia- realizacji, choć kadłuby pierwszej se- Lille, „A-14” – Duquesne oraz „A-15” – mi wynosił 6300 Mm przy 15 wę- rii spłynęły nawet na wodę, stąd też Tourvile33. złach oraz odpowiednio 1660 Mm trudno jest ocenić ich rzeczywistą Zgodnie z planem z dniem 1 stycz- przy maksymalnej prędkości 28 wę- wartość. Jedyne, co z całą pewnoś- nia 1915 budowa dwóch pierwszych złów. Pas pancerza burtowego miał cią można dziś o nich powiedzieć, okrętów serii miała ruszyć w stocz- grubość 270 mm. Uzbrojenie stano- to, że część przyjętych wówczas zało- niach prywatnych – „Ateliers et Chan- wiło 12 dział kal. 340 mm w 3 czte- żeń konstrukcyjnych, przede wszyst- tiers de la Loire & Penhoët” w St. Na- rodziałowych wieżach artyleryjskich, kim w zakresie układu napędowego zaire oraz „Forges et Chantiers de la 24 działa kal. 138,6 mm w kazama- oraz zabezpieczenia przeciwtorpe- Méditerranée” w La Seyne. Prace przy tach oraz 6 podwodnych wyrzutni dowego podwodnej części kadłuba, kolejnej parze (eks-„A-14” i eks-„A-15”) torpedowych, zaś załoga miała liczyć była ewidentnie anachroniczna i nie rozpocząć się miały w dniu 1 kwietnia 1299 marynarzy i oficerów35. rokowała pozytywnie na przyszłość. 1915 w arsenałach marynarki wojen- Kolejny projekt, wykonany w dwóch Zwłaszcza, gdy porówna się je z od- nej – „Arsenale de Brest” w Brest oraz wariantach „A” i „B”, autorstwa póź- powiednikami w innych flotach, „Arsenale de Lorient” w Lorient. niejszego admirała M. Durand-Vie- może więc dobrze się stało, że nowe Wybuch I wojny światowej latem la, odpowiadał już modelom typo- francuskie drednoty jednak nie po- 1914 roku spowodował totalne prze- wych krążowników liniowych okresu wstały. wartościowanie francuskich planów początku I wojny światowej. W wa- i wstrzymanie znajdujących się jesz- riancie „A” projektowana wyporność Bibliografia cze na etapie wstępnym prac projek- jednostek wynosiła 27 005 t przy dłu- 1. Breyer S., Schlachtschiffe und Schlachtkruzer towych do których nigdy już więcej gości kadłuba 210,0 m, szerokości 1905-1970, Erlangen 1993. Francuzi nie powrócili. 27,0 m oraz zanurzeniu 8,7 m. Napęd 2. Conway’s All the World’s Fighting Ships 1906- Pierwsze wzmianki o niedoszłych stanowiły 4 zespoły turbin parowych 1921, London 1985. okrętach liniowych typu Lyon pojawi- z przekładniami redukcyjnymi o łącz- 3. Hodges P., The Big Gun. Battleship main arma- ły się w roczniku Les Flottes de Combat nej mocy 80 000 KM, które zapewnia- ment 1860-1945, London 1989. w roku 1917. Jej autor kmdr De Ba- ły maksymalną prędkość 27 węzłów36. 4. Jamka R.A., „Arsenał Morza” – Francuskie pan- lincourt oparł się przy tym na szkicu Zasięg wynosił 3600 Mm przy prędko- cerniki I i II wojny światowej, Tarnowskie Góry autorstwa M. Prendergasta pochodzą- ści 16 węzłów. Opancerzenie stanowi- bdw. cym z amerykańskiej publikacji „Pro- ło w zasadzie powtórzenie rozwiąza- 5. Le Masson H., The ­„Normandie” battleships ceedings” U.S. Naval Institute. Artykuł nia zastosowanego w typie Normandie, with quadruple turrets, „Warship International” zawierał różne niepotwierdzone infor- z tym, że grubość pasa głównego pan- No 4, 1984. macje (być może uruchomione celo- cerza burtowego sięgała 270 mm. 6. Le Masson H., The „Lyon” class battleships, wo, w końcu toczyła się jeszcze I woj- Uzbrojenie składało się z 8 dział kal. „Warship International” No 4, 1984. na światowa), między innymi taką, że 340 mm w 2 czterodziałowych wie- 7. Liniejnyje korabli tipa „Normandie”, „Briz” 4, artylerię średnią drednotów stanowić żach na dziobie i rufie okrętu, 24 dział Sankt Peterburg 1995. miały działa kal. 164,7 mm strzelające kal. 138,6 mm w kazamatach oraz 4 8. Liniejnyje korabli tipa „Normandie” (prodołżani- pociskami o wadze 52 kg34. podwodnych wyrzutni torpedowych je), „Briz” 5, Sankt Peterburg 1995. Aby przedstawić możliwie pełny kal. 450 mm. 9. Liniejnyje korabli tipa „Lion”, „Briz” 7, Sankt obraz francuskiego wysiłku projek- W wariancie „B” przy identycznej Peterburg 1996. towego, należy zasygnalizować rów- wyporności, kadłub był nieco krót- nież fakt, ze zatwierdzony 30 marca szy, miał bowiem długość 208,0 m. 1912 Program 1913 przewidywał tak- Przewidywany układ napędowy skła- 32. wg Liniejnyje korabli tipa „Lion… 33. wg Liniejnyje korabli tipa „Lion… że, wzorem innych flot, budowę krą- dający się z 4 zespołów turbin paro- 34. wg Le Masson H., The „Lyon”…. żowników liniowych. Prace nad tym wych miał moc 63 000 KM względnie 35.wg Conway’s All the … typem okrętów nie wyszły jednak ni- 80 000 KM. W pierwszym przypadku 36.wg Breyer S., Schlachtschiffe und… maksy- malna prędkość jednostek w wariancie „A” wyno- gdy poza fazę wstępnych prac kon- prędkość maksymalna wynosiła 26, siła 28 węzłów. cepcyjnych. a w drugim 27 węzłów. 37.wg Conway’s All the…

Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE 35 Duży kontrtorpedowiec Błyskawica w trakcie przeglądu Radosław Opaliński podwodnej części kadłuba w doku oraz końcowych prac wyposażeniowych. Fot. zbiory Jan Drechsler

Koncepcje rozwoju PMW 1919-1939 W teorii, ... bez praktyki część II

Rewolucyjne przejęcie władzy w ma- brali na następcę wielce zasłużone- latach w Europie odpowiedniego part- ju 1926 roku przez obóz sanacyjny Józe- go marszałka Hindenburga, kolejnego nera, narodowego socjalistę Adolfa Hit- fa Piłsudskiego uprościło na kilkanaście kombatanta Wojny Światowej, w ran- lera. Chcąc zlikwidować dotychczaso- lat problem zagrożenia RP z zachodu. dze kaprala. Adolf Hitler, polityczny ge- wy alians Republiki Niemieckiej z Rosją Od tej pory, aż do końca lat trzydzie- niusz czasu pokoju, zdołał odbudować Radziecką, Piłsudski dążył do oficjal- stych Sztab Generalny poważnie roz- pozycję Niemiec w ciągu kilku lat. Nie nego zbliżenia z Rzeszą. Niezwłocznie, ważał jedyny, możliwy plan wojny ma- posiadając nawet wystarczającej siły mi- efektem kilkumiesięcznych konsultacji newrowej na bezkresach wschodu. Nie litarnej, zajął Nadrenię, Austrię i Cze- Deklaracja polsko-niemiecka o niesto- mając odwagi, lub nie chcąc rozwiązać chosłowację. Posiadając z czasem ab- sowaniu przemocy z dnia 26 stycznia kwestii Prus Wschodnich w latach dwu- solutną władzę, nowy wódz Rzeszy 1934 roku była gotowa. Warto chwilę dziestych, w kolejnej dekadzie, pozycja podejmował skuteczne, jednoosobo- zastanowić się nad powodami podpisa- II Rzeczypospolitej słabła. Dziś, w opar- we decyzje. Kanclerz stał się dla Niem- nia porozumienia między silną militar- ciu o udostępnione dokumenty dyplo- ców „mężem opatrznościowym”, ale nie Polską a właściwie bezbronną jesz- matyczne, możemy już poznać prawdzi- pozostałe państwa Europy również po- cze III Rzeszą. Piłsudski nie powinien we intencje rządu polskiego. Rządu nie zytywnie odebrały demokratyczny wy- mieć w tym żadnego interesu, określa- planującego wojny z Niemcami, a pak- bór Niemców. Hitler wielokrotnie jąc kilka lat wcześniej Niemcy jako pań- tującego wspólne wystąpienie na wscho- oświadczał, że jedynie na wschodzie wi- stwo zdemoralizowane, słabe, niezdolne dzie, przeciw Związkowi Radzieckiemu. dział zagrożenie dla cywilizacji Euro- do aktów agresji. Ale to się miało szybko Demokracja, to jedyny ustrój, w któ- py. O dziwo, pierwsze gratulacje po wy- zmienić, jak ocenił to ówczesny minister rym władzę pełni przedstawiciel ludu, borze, nadeszły z Warszawy. Marszałek MSZ pułkownik Józef Beck „Ruch naro- większości. W 1933 roku Niemcy wy- Piłsudski, socjalista z Polski, znalazł po dowo-socjalistyczny pod kierownictwem

36 Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE Koncepcje rozwoju PMW 1919-1939

Adolfa Hitlera składa dowody zdumiewa- dować, mając na względzie przede wszyst- w składzie floty wymagało analizy ich jącego dynamizmu”. kim wojnę z Rosją. Na wypadek wojny przydatności na Bałtyku. Z tego po- Podpisanie Deklaracji Polsko-Nie- z Niemcami, zasadnicza decyzja co do lo- wodu, jeszcze w 1926 roku, gen. Że- mieckiej, uznanej za wielki sukces pol- sów floty naszej zależy od planu operacyj- ligowski zapytał szefa KMW kmdra skiej dyplomacji, strona przeciwna oce- nego – możności utrzymania Gdyni”. Świrskiego, w kwestii możliwości ope- niała inaczej. Minister MSZ Rzeszy Z ostatniego zdania cytatu można wy- rowania okrętów wojennych pozba- von Neurath w depeszy do ambasado- ciągnąć kolejny wniosek. Posiadanie flo- wionych baz. Otóż, wówczas, pięć lat ra w Warszawie, hrabiego von Moltkego ty w wariancie N miało rację bytu tyl- przed przybyciem pierwszych jedno- pisał „Pragnę poinformować, że tekst po- ko i wyłącznie w przypadku konfliktu, stek, zaakceptowano możliwość utraty rozumienia w żadnej formie nie oznacza w którym stroną atakującą będzie, sil- okrętów nawodnych (poprzez interno- uznania przez nas granicy na wschodzie. niejsza wciąż na lądzie, strona polska. wanie) po zaledwie 9 dniach kampanii Wręcz przeciwnie, Ta deklaracja ma sta- Wytyczne do zamawiania kolejnych du- wariantu N. Będąc stroną ofensywną nowić deklarację do rozwiązania wszyst- żych okrętów nawodnych, niszczycie- ewentualnego konfliktu w latach dwu- kich problemów terytorialnych”. Gene- li i okrętów nawodnych, powstawały dziestych, Polska odzyskałaby je po wy- rał Sosnkowski zanotował wówczas więc z analizy uwarunkowań wariantu granej kampanii lądowej, którą okre- w pamiętniku „Sytuacja międzynarodo- R i ofensywnej perspektywy ewentual- ślono na około 30 dni. wa rozwinie się w taki sposób, że dla Pol- nego konfliktu N. Kierownictwo KMW, po latach upor- ski stanie się możliwe i pożyteczne współ- W 1935 roku Polska Marynarka Wo- czywej walki, zebrało doświadcze- działanie z Niemcami na podstawie jenna posiadała, pomijając mniej- nia. Widząc wyraźną zmianę strategii podziału stref wpływów na wschodzie”. sze jednostki, 3 duże okręty podwodne po podpisaniu w 1934 roku Deklara- W styczniu 1935 do Białowieży na po- i 2 nieplanowane, przypadkowo zamó- cji Polsko-Niemieckiej, dostosowało się lowanie przyjechał marszałek lotnictwa wione duże kontrtorpedowce typu Wi- do nowego kierunku działań, zmienia- Hermann Goering, gdzie według notatki cher. W oparciu o korzystną sytuację jąc jednocześnie kształt przyszłej flo- wiceministra MSZ Jana Szembeka „Gö- gospodarczą w 1933 roku rozpisano ty. Głównym celem w wariancie R stał ring składa propozycję wspólnej wyprawy przetarg na dwa, jeszcze większe i szyb- się atak. Polska na morzu miała realizo- na Wschód pod dowództwem marszałka sze, jednostki typu Grom. Decydując się wać plan wojny manewrowej, podkre- Piłsudskiego”. Po późniejszym spotka- na zamówienie tych okrętów, KMW ak- ślając główne parametry nowych okrę- niu w Warszawie Szembek zanotował, ceptowało fakt, że różnica prędkości tów, przede wszystkim prędkość i siłę „Niemcy życzą sobie Polski silnej, zdol- maksymalnej, uniemożliwiała wspólne uderzeniową. Określony cel umożliwiał nej stworzyć w oparciu o Niemcy bastion działania Dywizjonu. Świadczy o tym przydzielenie posiadanych sił do realiza- przeciwko Rosji. Polska jest pomostem łą- choćby treść rozkazu „Peking/Nanking” cji podstawowych zadań: czącym Bałtyk i Morze Czarne, i czekają z 1939 roku, gdzie w sposób oczywisty • Atak, użycie okrętów podwodnych nas szerokie możliwości na Ukrainie”. skazywano wolniejszą Burzę na samot- do zwalczania floty przeciwnika; Dla pełnego obrazu polskiej polityki ną walkę z napotkanym zespołem nie- • Podjazd, użycie szybkich jednostek lat 1933-1935 pozostaje jeszcze potrze- mieckim. nawodnych (kontrtorpedowce); ba przedstawienia naszego ówczesne- Rok później zamówiono Gryfa, kolej- • Operacje minowe (stawiacze min); go stanowiska wobec negocjowanego ny wielozadaniowy okręt łączący cechy • Ochrona komunikacji morskiej przez dyplomację Francji, Wielkiej Bry- stawiacza min, okrętu szkoleniowego (pozostałe jednostki nawodne). tanii i Rosji tzw. systemu zbiorowego i pływającej baterii artylerii. Pojawie- Efektem zmiany strategii było przed- bezpieczeństwa. W kwietniu 1935 roku, nie się dużych jednostek nawodnych stawienie w 1936 r. tzw. sześcioletniego brytyjski minister MSZ Eden, w drodze powrotnej z Moskwy odwiedził Warsza- . Plan Sześcioletni 1936-1942. Wariant R + N, nieaktualny wę. „Ja wam w żadnym przypadku poma- Flota czynna gać nie myślę” to słowa jakie usłyszał od Józefa Piłsudskiego, minister Szembek Przerwanie Zredukowany 6-letni Wypadek R komunikacji Rzesza Program Rozbudowy dodał szczerze „Ze wszystkich rządów Klasa możliwych w Niemczech reżim hitlerow- Ilość – Prusy Floty ski jest dla nas najlepszy... Oto dlaczego Ilość ilość Okręt liniowy jest dla nas niemożliwe przyłączyć się ja- 1 - kiejkolwiek akcji przeciwko niemu”. Kie- 25 000 t, 30 w runek wschód, jedyny możliwy po maju Krążownik - 1 - 1926, został ugruntowany w 1935 roku 15 000 t, 33 w III Rzesza, była potrzebna do wspólnej Kontrtorpedowiec 8/ V= 33 w 2/ V= 39 w 6 sprawy, likwidacji kwestii zagrożenia 2140 t, Europy przed komunizmem. Eskortowiec 6 6 - Zbliżenie, związanie się paktem dwu- 650 t, 35 w stronnym z Niemcami, eliminowało Łódź podwodna 12 12 12 beznadziejny w dotychczasowych anali- 1100 t, 20 w zach wojny, również na morzu, wariant Stawiacz min 1 R + N. Idąc krok dalej, zdaniem gen. 1 1 2230 t S. Burchardt-Bukackiego, autora „Ra- portu w sprawie Marynarki Wojennej” Ścigacz - 22 12 z końca 1935 r., „flotę naszą należy zbu- Trałowiec - - 12

Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE 37 Koncepcje rozwoju PMW 1919-1939

Ostateczna postać 6-letnie- go programu potwierdziła tyl- ko słuszne założenia z 1924 roku. Prawie połowę tona- żu przyszłej PMW miały sta- nowić okręty podwodne. Ich wielkość narzucała, wciąż ak- tualna, idea zwalczania ro- syjskich pancerników przez „stado latających drapieżni- ków”. Wielkość planowanych kontrtorpedowców umożli- wiała wykonywanie wielu za- dań, eskorty, podjazdów, zwal- czania okrętów podwodnych czy stawiania zagród mino- wych. Specyficzne wytyczne dla nowych klas okrętów za- owocowały zamówieniami Okręt podwodny Ryś, podobnie jak jego bliźniacy, niezbyt nadawał się do powierzonych mu zadań. na największe w swojej klasie Fot. zbiory Mariusz Borowiak okręty. Trudno dziś dowodzić, planu rozwoju Floty. Był on wynikiem tów nawodnych. Powstanie i realizacja czy wytyczne te powstały, aby przykryć analizy możliwych konfliktów. Rozkazu „Peking” potwierdza kolejną jedynie intencje kontradmirała Świr- W wariancie R, radziecka komunika- sprzeczność założeń w stosunku do re- skiego. „Choć jest ich niewiele, to jakoś- cja morska na Bałtyku była wykluczona. alnych planów. Szybkie okręty nawod- ciowo muszą być najlepsze w klasie”, cy- Defilada powolnych statków w pobliżu ne, potrzebne w 1936 roku w wariancie towana teza szefa KMW opiera się na polskiej bazy byłaby zbyt ryzykowna. Je- N, w 1939 zostaną uznane za… niepo- ponownie błędnym zdefiniowaniu jako- den z celów istnienia floty został niejako trzebne. Pozostaje pytanie o celowość ści posiadanych i planowanych okrętów. osiągnięty bez walki. Prawdopodobnym posiadania aż 12 okrętów podwodnych Gromy i Orły, będąc największymi i naj- celem głównym pozostawały okrę- 1100 t, w tym wariancie. Głębokości nowocześniejszymi okrętami na Bałty- ty nawodne Floty Bałtyckiej. Główną zachodniego Bałtyku ograniczały bo- ku, w planach i rozkazach wojennych siłą uderzeniową nadal stanowił zespół wiem możliwości operowania tam du- realizować miały te same zadania zada- 9 „Gangut-Killerów”. 3 wielozadaniowe żych okrętów, co dowodzono wielokrot- nia, co starzejące się Wichry jak i wielo- okręty typu Wilk, zdaniem KMW, nie- nie na łamach „Przeglądu Morskiego”. zadaniowe Wilki. Co ciekawe, w realnej zdolne do skutecznej walki z okrętami Pozostawał rejon Zatoki Gdańskiej oraz kampanii polskie okręty podwodne po- liniowymi ZSRR, przesunięto do pasyw- szlaki żeglugowe prowadzące z Niemiec siadały mniejsze możliwości zwalczania nych zadań zwalczania żeglugi, niestety do Szwecji. Faktycznie więc duże okrę- zespołów floty niż zamówione we Fran- jedynie na akwenie Bałtyku. Z kolei pre- ty podwodne, w odróżnieniu od główne- cji pod koniec lat dwudziestych łotew- ferowana prędkość kontrtorpedowców, go celu w wariancie R, miały zwalczać skie okręty typu Ronis, uzbrojone w 6 wt jedynie 33 węzły, wskazuje, że w 1942 transportowce niemieckie wiozące ma- 450 mm (4 dziobowe + 2 rufowe). mieliśmy być zdolni do otwartej kon- teriały wojenne dla zagrożonych Prus Przełom w dotychczasowym plano- frontacji z flotą radziecką, polskie kontr- Wschodnich. Do zwalczania żeglugi pla- waniu wojennym, dotyczył pojawienia torpedowce nie byłyby bowiem w stanie nowano organizować ruchome zapory się w planie niewielkich ścigaczy tor- uciec nowym okrętom Floty Bałtyckiej. z okrętów podwodnych. pedowych, niewielkich lecz szybkich Odważna teza, choć może poparta po- Warto przeanalizować wariant N nosicieli torped. Mimo, że przewidzia- tencjałem morskim naszego niemieckie- jako defensywny, w ówczesnych rea- no ich użycie do obrony Helu, to dziś go sojusznika liach 3 lata przed wybuchem wojny. wydaje się oczywiste, że mogłyby wy- Rozpatrywany wariant N, zreduko- Flota niemiecka, w oparciu o lata wo- konywać również kilkugodzinne raj- wano do użycia floty do próby blokady jennych doświadczeń w zwalczaniu dy na redę pobliskiej Pilawy. Łatwość, morskiej Prus Wschodnich. Zadanie flo- żeglugi oraz posiadając w linii kilka- z jaką Wicher operował 1 września ty, obejmującej aż 6-8 szybkich okrętów dziesiąt nowych U-bootów, nigdy nie 1939 roku, na podejściach do Piławy nawodnych, ograniczono do prowadze- zdecydowałaby się prowadzić trans- jest jedynie potwierdzeniem tej tezy. nia operacji w akwenie Zatoki Gdań- portów morskich do Prus w obliczu je- Mimo budowy sporych przecież tra- skiej, o promieniu ok. 100 Mm do bazy. dynego realnego zagrożenia PMW. Były łowców, nie zlecono stoczni w Mod- Zakładano, że to strona polska wprowa- to polskie okręty podwodne mające linie zaprojektowania i zbudowania dzi blokadę morską na południowym w Zatoce Gdańskiej optymalne warun- znacznie mniejszych jednostek. Dodat- Bałtyku. Uderzenie lądowe na Prusy wa- ki walki, osłaniane przez siły nawod- kowo, w magazynach MW wciąż leża- runkowało próbę przerwania tej bloka- ne i artylerię nadbrzeżną. Niemcy jako ły podwójne aparaty torpedowe 450 dy przez flotę niemiecką. Tylko w takich agresor, przygotowywały się do wojny mm, zdjęte z pokładów torpedowców, okolicznościach Niemcy byliby zmusze- dużo wcześniej, przerzut wojsk nastą- które można było wykorzystać montu- ni przerzucać siły lądowe i zaopatrzenie pił przed wybuchem wojny, co przecież jąc doraźnie na kadłubach jednostek, dla Prus drogą morską. Tylko taki kształt raportowały załogi wodnosamolotów choćby flotylli rzecznych. Pierwsze do- wojny pozwalał uniknąć utraty okrę- i okrętów podwodnych. stawy ścigaczy zamówionych w Wiel-

38 Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE Koncepcje rozwoju PMW 1919-1939 kiej Brytanii miały nastąpić na począt- ku lat czterdziestych. Czas na małe podsumowanie. Po- cząwszy od 1919 roku do połowy lat trzydziestych PMW kształtowała rozwój floty w oparciu klasyczną sztukę walki morskiej, pozbawionej trójwymiarowej analizy zagrożenia. Rozwój lotnictwa, wprowadzenie nowoczesnych, dwusil- nikowych wodnosamolotów, zmieni- ły całkowicie obraz przyszłej wojny na zamkniętym akwenie Bałtyku. Wszel- kie ruchy floty polskiej mogły być obser- wowane przez lotnictwo rozpoznawcze przeciwnika. Pomijając oczywiste za- grożenie dla jednostek nawodnych, było oczywistym, że teoria stada „Gangut-Kil- lerów” zestarzała się. Okręty podwodne musiałyby operować za dnia w zanurze- niu. Wielkość Orła i Sępa wynikała z po- trzeby osiągania dużych prędkości na- Sęp, zbudowany wraz z Orłem według koncepcji „Gangut-Killera”, okazał się bezużyteczny w działaniach przeciwko Niemcom. Fot. zbiory Mariusz Borowiak wodnych oraz chęci zabudowy dużej ilości wyrzutni torpedowych. W nowej ce (typ Leningrad, Gniewnyj), krążow- brytyjskiej obejmowała głównie okrę- rzeczywistości, idea „Gangut-Killera” niki (typ Kirow), oraz nowe pancerniki, ty korsarskie, które można było skie- ograniczała się do posiadania silnego których budowę rozpoczęto pod koniec rować do zwalczania żeglugi na ot- uzbrojenia, pozostałe atuty, prędkość, lat trzydziestych. Te szybkie, nowoczes- wartym akwenie Atlantyku. Przeciw autonomiczność przestawały mieć fak- ne jednostki były potrzebne do kontroli żegludze państw zachodnich, ale rów- tycznie znaczenie. Efektywne użycie mórz wewnętrznych, Bałtyckiego, Czar- nież przeciw szlakom komunikacyj- późniejszych Orła i Sępa wynikałoby nego stanowiąc poważne zagrożenie dla nym Rosji Radzieckiej. Do końca deka- więc jedynie z właściwego rozstawienia polskiej komunikacji morskiej. dy Kriegsmarine miała posiadać w linii jednostek, w ograniczonej wielkością Flota niemiecka, również przed pod- 10 nowoczesnych rajderów: 5 pancer- okrętów przestrzeni oraz zwalczania ce- pisaniem traktatu morskiego z marca ników „kieszonkowych” (10 000 t, 6 x lów, które pojawiłyby się w zasięgu sku- 1935, była silniejsza od każdego prze- 280 mm, 28 w, okręty „D” i „E” ukoń- tecznego strzału torpedowego. Potrzeb- ciwnika na Bałtyku. Główna przewa- czono jako okręty liniowe), oraz 5 krą- ne były pionki na planszy, jak najwięcej ga nad Flotą Bałtycką wynikała z poło- żowników (6000 t, 9 x 150 mm, 32 w), pionków-nosicieli torped. żenia geograficznego, umożliwiającego wyposażonych w silniki wysokopręż- Rok 1935 przyniósł radykalną zmia- blokowanie akwenu Bałtyckiego, wy- ne, umożliwiające prowadzenie długo- nę układu sił na Morzu Bałtyckim. Ro- korzystując jedynie siły lekkie. W kon- trwałych działań. Rozpoczęto masową sja Radziecka, od początku lat trzydzie- frontacji z aliantami zachodnimi, sytu- produkcję okrętów podwodnych. Do- stych, realizowała program rozbudowy acja wydawała się beznadziejna. Stąd, świadczenia przegranej Wojny Świa- floty, zamawiając masowo lekkie okrę- rozbudowa floty do poziomu 35% floty towej były aż nadto widoczne. Niem- ty, głównie okręty podwodne budowane w dziesiątkach sztuk rocznie. Zamówio- Niemcy natomiast preferowali małe okręty podwodne, jak widoczne na fotografii U 9 i U 17, które w czasie wojny sprawdziły się na Morzy Północnym a później nawet na Morzu Czarnym. no, lub budowano w stoczniach kra- Fot. zbiory Andrzej Danilewicz jowych kilka typów okrętów podwod- nych, od typu przybrzeżnego „M” (250 t, 2 wt) po oceaniczne „K” (1100 t, 8 wt). Nie posiadając wiedzy praktycznej zbie- rano doświadczenia z eksploatacji wa- chlarza różnych wielkości okrętów. W latach trzydziestych w polskiej prasie branżowej ukazały się spekulacje co do właściwego celu budowy setek okrętów podwodnych. W oparciu o udostępnio- ne dziś dokumenty, można stwierdzić, iż Rosja Radziecka przygotowywała się od kilku lat do rozprawy z kapitalistycz- ną Europą. Konflikt na morzu oznaczał wojnę z komunikacją morską, przede wszystkim, Wielkiej Brytanii. Do tego celu potrzebne były setki okrętów pod- wodnych. Rozbudowa sił nawodnych na Bałtyku objęła nowe kontrtorpedow-

Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE 39 Koncepcje rozwoju PMW 1919-1939 cy przyjęły strategię „słabszego” dążąc kawe, przy okazji konferencji rozbro- Przedstawiony obok odpis protoko- do powtórzenia skutecznej taktyki wal- jeniowej w Genewie, przeanalizowano łu nr Komisji Rozbudowy MW ujawnia ki z tonażem przeciwnika. W numerze kilka propozycji kształtu przyszłej flo- proces wyboru projektu łodzi podwod- 01/1933 „Morza”, można przeczytać ty. Prezentując na forum międzynaro- nej serii 1937. A faktycznie potwierdza artykuł przedstawiający opinię byłego dowym wielkość floty o tonażu 150 000 jedynie oczekiwanie Szefa KMW, po- szefa wydziału łodzi podwodnych, ad- t, oprócz zatwierdzonych w planach siadania najlepszych okrętów, nie tyl- mirała Bauera, opisujący przyszłość rozbudowy 12 okrętów podwodnych ko na Bałtyku. Co ciekawe, w protoko- okrętów podwodnych. W oparciu o do- 1100 t, planowano również posiadać le trudno odnaleźć wprost choćby ślad świadczenia IWS, autor wskazał na 24 mniejsze jednostki o tonażu 600 t. idei „Gangut-killerów”. Ogólnie spre- okręty podwodne jako tani, szybki Wg kmdr ppor. Jerzego Kłossowskie- cyzowane wymagania, a mimo to efekt w budowie, użyty w masowej ilości śro- go, była to optymalna wielkość polskie- końcowy podobny. Spróbujmy wychwy- dek do wygrania wojny z „silniejszym”. go okrętu podwodnego na Bałtyku. Pi- cić główne wytyczne warunkujące uzy- Szczególnie trafnie określono cel przy- sząc w 1936 r. na łamach Przeglądu skanie właściwych, zdaniem twórców szłej wojny morskiej „... handel mor- Morskiego „Im więcej jednostek będzie opracowania, jednostek. ski i walka na drogach handlu to prze- w akcji tem silniej skrępowana inicjaty- • Zasięg. Przedstawiona analiza wy- cież, w rezultacie, główny obiekt wojny wa przeciwnika, starającego się wykorzy- kazała potrzebę posiadania okrętu o za- morskiej”. Z kolei przyszłe działania stać swe ciężkie jednostki”. sięgu operacyjnym ok. 5000 Mm, oraz U-bootów, skierowane przeciw flocie Z kolei ppor. A. Kadulski, w artykule dwutygodniowym okresie wykona- przeciwnika autor artykułu przedstawił Wpływ warunków nawigacyjnych Bałtyku nia zadania bojowego. Zakładając 32 następująco, „Admirał Bauer zdawał so- na budowę okrętów wojennych, zwrócił dniową autonomiczność okresu wojny, bie doskonale sprawę z głównej trudno- uwagę, że na Bałtyku nie istnieje problem w grę wchodziły okręty średnie i więk- ści, polegającej na tem, że niepodobna zasięgu działania czy autonomiczności. sze. Możliwość zaopatrywania w porcie naprzód dokładnie przewidzieć, w jakim Przytoczył przykład niemieckiego okrętu neutralnym; kierunku narzuci się konieczność bojo- podwodnego UC 55 o wyporności 410 t, • Obszar operacyjny okrętów pod- wego manewru. Na tę trudność jest tyl- będącej w morzu aż 55 dni. Polskie okrę- wodnych. Po raz pierwszy w oficjalnym ko jedna rada: rozporządzanie możliwie ty podwodne miały zaopatrywać się ba- dokumencie PMW zadania floty „wyjąt- największą ilością łodzi podwodnych”. zach morskich oraz portach neutralnych. kowo” wykraczają poza Bałtyk, na Mo- Te słowa doświadczonego podwodni- Stąd zapas paliwa miał znaczenie drugo- rze Białe lub Czarne. Po raz pierwszy ka, przedstawiono ogólnodostępnym rzędne, problemem był komfort służby jasno określono zadania zwalczania że- miesięczniku kilka lat przed zamówie- na okręcie podwodnym. Przeprowadzo- glugi radzieckiej na tychże akwenach, niem kolejnych okrętów podwodnych na dotychczas analiza wskazuje, że po do czego budowane wówczas Orzeł i Sęp dla Polski. zatwierdzeniu budowy Orła i Sępa, nale- nadawałyby się wybornie; Rok 1936 potwierdził przyszły kształt żało przeprowadzić dyskusję i dokonać • Proponowane typy okrętów pod- niemieckiej floty. Wg danych Oddziału kolejnego wyboru między wariantem wodnych. Do porównania użyto głów- II Generalnego Sztabu Wojska Polskie- R (podwodny niszczyciel okrętów linio- nych parametrów średniego okrętu go, Niemcy zamówili łącznie 36 okrętów wych), a N (średni okręt podwodny). I do podwodnego 700-750 t oraz „Gangut- podwodnych (24 niewielkie jednostki ty- takiej konfrontacji doprowadzono z po- Killera” 1100 t, 12 wt, 20-24 (!) t. Należy pu „II” 250 t, 3 wt, 10 typu atlantyckie- czątkiem 1937 roku. uznać za stronnicze przedstawione para- go „VII” 500 t, 5 wt, 2 typu oceaniczne- go „I” 750 t, 6 wt). Sumaryczny tonaż Treść protokołu z Pierwszego Posiedzenia Komisji Rozbudowy MW z 20 III 1937. Nowe wytycz- tych jednostek był mniejszy od wypor- ne, stare rozwiązania. Okręty podwodne 1100 t po raz drugi. Cel wojny R lub N. Źródło, Kułkowski M., Marynarka Wojenna Polski Odrodzonej, Toronto 1988. ności 12 okrętów planowanych w 6-let- nim programie rozbudowy floty PMW. W zamian uzyskano na Bałtyku możli- wość dysponowania i dowodzenia stale „kilkunastoma peryskopami”. Co waż- niejsze, każdy z dowódców, posiadając 3-4 wyrzutnie dziobowe, był w stanie za- topić lub uszkodzić dowolny statek, krą- żownik czy stary okręt liniowy. Te kilka- dziesiąt U-bootów nie musiałoby gonić szybkich okrętów, umiejętnie rozsta- wione, mogłyby oczekiwać w sektorach i próbować wykonać atak na zespół wo- jenny przeciwnika. Na tym przykładzie można zauważyć różnicę między teorią Kierownictwa MW a praktyką wojenną dowództwa Kriegsmarine. Kierownictwo Marynarki Wojennej, znając plany ilościowej a nie jakościo- wej rozbudowy niemieckiej Ubootwaffe nie zmieniło wymagań dla nowobudo- wanych okrętów podwodnych. Co cie-

40 Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE Koncepcje rozwoju PMW 1919-1939

nie uzbrojonym okrętem dysponują- cym możliwością zanurzania. Odnosi się wrażenie, że w 1937 roku nadal te- oretycznie uznawano możliwość dłu- gotrwałego patrolowania z V=20 wę- złów na powierzchni Bałtyku. Zadania floty po raz pierwszy wy- kroczyły poza cieśniny duńskie. Możli- wość zwalczania żeglugi pod Murmań- skiem gwarantował jedynie duży okręt podwodny, posiadający odpowiedni za- sięg, autonomiczność oraz dużą ilość środków bojowych, w tym działo pokła- dowe. Choć, do operacji na akwenach Morza Białego i Czarnego można było wykorzystywać bazy francuskie. Z tej perspektywy również średni okręt byłby w stanie realizować ten cel, choć pod- kreślam, posiadane okręty typu Wilk czy budowane Orły byłyby optymalnym ty- pem okrętu realizującym działania krą- żownicze na dalekich liniach komunika- cyjnych wroga. Ostatecznie podjęto decyzję o zamó- wieniu kolejnych, szybkich więc dużych okrętów podwodnych. Teoria nadal triumfowała nad praktyką, nie posiada- jąc jeszcze w linii żadnego „Gangut-Kil- lera” podjęto decyzję o zamówieniu ko- lejnych trzech. Jedynie płk. J. Jaklicz był przeciwny i dziś już można poznać po- wody takiej decyzji. Otóż dwa miesią- ce wcześniej, szef Oddziału II Sztabu Głównego, płk T. Pełczyński zwrócił się do attaché morskiego w Paryżu, płk. W. Fydy o uzyskanie opinii w Sztabie Głów- nym Marynarki Francuskiej o przydat- ności na Bałtyku dwu typów okrętów podwodnych 700 oraz 1100 t. 14 stycz- nia ambasada polska w Paryżu wysła- ła do szefa Oddziału II Sztabu Główne- go odpowiedź, która składała się z dwu punktów. Cyt. „ Reasumując, 1. nie ma zasadniczych różnic między obu typami. metry mniejszej jednostki. 12 torped, za- niej, można było przedstawić korzystniej- 2. wyciągając wniosek, wydaje się, że sięg 5000 Mm, wydają się być zaniżone sze parametry okrętu podwodnego na Bałtyku, a nawet na Morzu Północ- skoro w już 1924 roku, posiadano goto- • Szybkość nawodna. Pominięcie nym łódź podwodna 700 t wychodząc wy projekt okrętu o tonażu 670 t, 8 wt, prędkości podwodnej wskazuje, że pro- z polskich baz, jest w zupełności zdolna dysponującego 14 torpedami. 13 lat póź- jektowany okręt miał być szybkim, sil- do spełnienia swych zadań. W wypad- ku, gdy teren operacyjny z góry ograniczo- ny jest warunkami geograficznymi, wyda- je się korzystniejsze, by za tę samą sumę mieć większą ilość jednostek”. Nie znamy treści zapytania skierowa- nego do Dowództwa Marynarki Fran- cuskiej. Możemy jedynie poznać opi- nię francuskich ekspertów, opartą na eksploatacji wielu typów okrętów pod- wodnych. Polska, zdaniem doświadczo- nego partnera i sojusznika, nie potrze- bowała dużych okrętów podwodnych.

Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE 41 Koncepcje rozwoju PMW 1919-1939

Porównanie typów torpedowych okrętów podwodnych dostępnych we Francji w 1938 roku Okręt torpedowy typ Aurore Lp Rodzaj Okręt torpedowy typ Amiraute 1930 Okręt torpedowy wz. 1937 1934 1 Wyporność 662 t/856 t podw. 893 t/1170 t podw. 1175 t 2 Moc maszyn 1800/1230 KM 3000/1400 KM 5400/1800 KM 3 Prędkość naw./podw. 14,5/9 15,5/9 20/9 4 Zasięg operacyjny Brak danych Brak danych 3750/100 Naw./podw. 5 Głębokość zanurzenia 80 80 80 6 Uzbrojenie artyleryjskie 1 x 75 mm 1 x 75 mm 4 wt dziobowe 550 mm, 4 wt dziobowe 550 mm, Uzbrojenie torpedowe/ 4 wt dziobowe 550 mm 7 2 wt rufowe 550 mm 4 wt rufowe 550 mm kaliber 5 obracanych 550 mm 3 obracane 400 mm 4 obracane 550 mm Ilość torped/min W pierwotnych założeniach brak W pierwotnych założeniach 8 20 torped zapasowych brak torped zapasowych Źródło: J. Jordan. French Submarine Development Between The Wars.

Co ciekawe, w ostatnim zdaniu komen- towano jedynie 4 grodzie. Zastosowa- sza i aż ponad metr większe od zanu- tarza, wskazano wręcz na potrzebę po- nie silników Diesla o mocy 5400 KM, rzenia Orłów. Miało to szczególne zna- siadania większej ilości mniejszych 700 nie przełożyło się na jakąkolwiek wy- czenie w warunkach płytkich akwenów t jednostek, właśnie z powodu ograni- raźną zmianę prędkości nawodnej. Za- Bałtyku. czenia terenu operacyjnego. Oczywi- stąpienie działa pokładowego kolejnym Wpływ wielkości na zanurzenie ście z treści opinii można również wy- podwójnym działkiem kal. 40 mm, było okrętów podwodnych był szczegóło- wnioskować, że KMW nie przedstawiło właściwie jedyną różnicą w specyfika- wo analizowany w opracowaniu ppor. do opinii ogólnej taktyki użycia „Gan- cji uzbrojenia. Mimo budowy w Europie A. Kadulskiego, na łamach „Przeglą- gut-killerów”. Wskazywałoby to jedno- okrętów, posiadających 6 i więcej wy- du Morskiego” nr 90/1936. Przedstawił znacznie na określony kierunek rozwoju rzutni zgrupowanych na dziobie, kolej- on trafną hipotezę, cyt. „Zwróciłem spe- polskiej floty podwodnej, zwalczania ro- ne „Gangut-Killlery” powielały praktycz- cjalnie uwagę na zachodnią część Bałty- syjskich okrętów liniowych. nie wszystkie rozwiązania techniczne ku, ponieważ łodzie, które się tam nada- Szczególne wymagania taktyczno- sprzed kilku lat, łącznie z niepraktyczny- ją, będą dobre i gdzieindziej na Bałtyku, techniczne KMW opóźniłyby okres bu- mi w warunkach zimowych, wyrzutnia- ale nie odwrotnie”. Analizując szczegóło- dowy. Potrzebny był nowy projekt, po- mi obrotowymi. Wadą nowego projek- wo przykład 1000 t okrętu podwodnego dobnie jak dla stawiaczy typu Wilk. tu były odwrotnie zorientowane włazy o zanurzeniu 4,5 m, operującego w ob- A przecież we Francji było gotowych załadunku torped, utrudniające załadu- szarze Bornholm-Świnoujście, dowo- i realizowanych kilka typów sprawdzo- nek i wyładunek. Dodatkowo, zapaso- dził, iż tak duży okręt może patrolować nych konstrukcji, które można było po we torpedy przechowywano częściowo jedynie obszar szerokości ok. 22-25 Mm, prostu skopiować. Wśród nich moż- w przedziałach torpedowych, będących ograniczony głębokościami minimum na było wyróżnić sugerowaną wcześ- jednocześnie pomieszczeniami załóg. ok. 20 m. Nie znając prawdziwych in- niej klasę Amiraute czy Aurore budowa- Do czasu wystrzelenia pierwszych tor- tencji budowy jeszcze większych jedno- ne równolegle z nowymi okrętami 1100 ped marynarze musieli spędzać czas stek, autor nieświadomie udowodnił, iż t wz. 1937. wolny odpoczywając między innymi na wszystkie polskie okręty podwodne nie Ostatecznie, zamówione dwa okręty ... głowicach bojowych torped. Cecha byłyby w stanie zablokować i zwalczać miały być większe o 75 t, choć może to ta wynikała z przyjętego w marynar- żeglugi przeciwnika na Bałtyku. Było raczej dowodzić wyższości konstrukcji ce francuskiej założenia, że na okrętach oczywiste, że doświadczony przeciw- holenderskiej nad zamówionym w 1938 ograniczało się ilość torped zapasowych, nik skieruje transportowce na płytkie r. produktem francuskim. Projekt wcześ- aby, między innymi, poprawić warun- akweny, niedostępne dla polskich, zde- niejszy przewidywał podział kadłuba na ki bytowe. Długość i zanurzenie budo- cydowanie za dużych na Bałtyk, okrę- 8 przedziałów wodoszczelnych, podczas wanych okrętów miało wynosić 87 i 5,2 tów podwodnych. Kontynuując, plano- gdy na nowych jednostkach zaprojek- m, a więc były odpowiednie o 3 m dłuż- wane w 1930 roku użycie 1000 t Wilków Rysunek okrętów podwodnych zamówionych we Francji. Na pewno większe i dłuższe, ale chyba jednak jakościowo gorsze od okrętów budowa- nych w Holandii. Na podstawie Piastowskiego rys. Jerzy Lewandowski

42 Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE Koncepcje rozwoju PMW 1919-1939 na podejściach do portów niemieckich, Jak wielkim zaufaniem obdarzaliśmy nej polityki rządu sanacyjnego wobec było również nierealne. Przyjęcie do wówczas naszego zachodniego partne- Niemiec. „Pan Marszałek nie przewidu- służby i późniejsza eksploatacja pod- ra świadczą kolejne zdarzenia i decy- je obecnie utworzenia stanowiska atta- wodnych stawiaczy min obnażyły ich zje z końca pamiętnego września 1938 ché morskiego w Rydze”, oznaczało, że możliwości ofensywne. Plany stawiania roku. W szczególności dotyczące pol- Polska nie przewidując konfliktu N, nie ofensywnych zapór przed bazami prze- skiej obecności i roli na morzu. Z rapor- potrzebowała bezpiecznych baz zapaso- ciwnika, poza portem piławskim, stały tu ambasadora Józefa Lipskiego do mi- wych dla polskiej floty. Pod koniec 1938 się nieaktualne. Zderzenie teorii decy- nistra J. Becka, po spotkaniu z Adolfem roku zamówiono w Stoczni Marynarki dentów KMW z praktyką morskiej służ- Hitlerem, 20 września 1938 roku. kolejne kontrtorpedowce i sam ten fakt by w warunkach akwenu bałtyckiego „Z długich innych wywodów kancle- wskazuje, że wówczas jedynym wro- było bardzo bolesne. Przesunięte z rea- rza wynikało, … giem pozostawał Związek Radziecki. lizacji głównego celu PMW na Bałtyku, e) że po załatwieniu sprawy sudeckiej Polska nie chciała wykonywać jakich- Wilki miały ograniczone możliwości sku- postawi on kwestię kolonii, kolwiek działań, które strona niemiecka tecznej walki na Bałtyku. Aż się prosiło, f) przyświeca mu myśl załatwienia mogła odczytać za agresywne. I tak bę- żeby skierować je do „tych wyjątkowych w drodze emigracji do kolonii w porozu- dzie przez kolejny rok, czego na morzu zadań” np. na Morzu Białym, gdzie nie mieniu z Polską, Węgrami, może i Ru- dobitnym przykładem była, w dniu wy- było dużych okrętów nawodnych, któ- munią zagadnienia żydowskiego (w tym buchu wojny, obecność okrętów pod- re trzeba byłoby ścigać na powierzch- punkcie mu odpowiedziałem, iż jeśli znaj- wodnych w bazach. A nie w sektorach ni i wielokrotnie rozstrzeliwać. Były za dzie solucje, postawimy mu piękny po- np. pod Piławą lub na wysokości Słup- to dogodne możliwości stawiania za- mnik w Warszawie)”. ska gdzie mogłyby z dużym wyprzedze- pór minowych na wejściach do radzie- Pomijając wspólną dla obu rządów niem rozpoznawać ruchy przeciwnika, ckich portów. Mimo właściwej decyzji tzw. kwestię żydowską, można zoriento- uwzględniając ewentualnie wcześniej- o rezygnacji z uzbrojenia nowych Orłów wać się co do sposobu i celu pozyskania sze wykrycie spodziewanego niemie- w działa pokładowe, nie zdemontowa- kolonii zamorskich dla Polski. Z treści ckiego zespołu inwazyjnego kierującego no 100 mm armat z pokładów podwod- notatki można dowieźć, że kwestia kolo- się na Hel. Lecz chyba większą kompro- nych stawiaczy min. Uznano więc za te- nii była poruszana znacznie wcześniej. mitacją było nie tyle nie postawienie za- oretycznie możliwe zwalczanie żeglugi Powstaje wrażenie, że marzenia o tery- pory, co nie uzbrojenie Gryfa w miny. morskiej na Bałtyku w oparciu o pra- torium zamorskim, istotnie, mogły po- A przecież był to faktycznie okręt ma- wo pryzowe. Pozostawała jeszcze kwe- wstać w oparciu o dawne kolonie nie- jący, w beznadziejnym wariancie N, do stia praktycznego przygotowania załóg mieckie, ale jedyna droga do uzyskania wykonania jedyną misję, postawienie okrętów do zwalczania statków trans- praw do nich była możliwa przy udziale zapory minowej. Dowództwo Floty za- portowych. Zapytanie jednego z dowód- III Rzeszy. Kolejne decyzje potwierdziły akceptowało uzbrojenie Gryfa, dopiero ców, we wrześniu 1939 roku, o sposób tylko kompletne oddanie idei wspólnej po rozpoczęciu działań wojennych. zwalczania pojedynczych statków po- polityki Polski i Niemiec. Kwestię kolo- Czas na przemyślenia i kolejne no- twierdza kompletne nieprzygotowanie nii kontynuowano w październiku 1938 watorskie teorie w Kierownictwie MW praktyczne jak i teoretyczne do realiza- roku, lecz wówczas będzie to już argu- skończył się w połowie marca 1939 cji powyższych zadań. ment łagodzący nowe żądania, dotyczą- roku. Zajęcie Kłajpedy, demonstracja Wydarzenia polityczne roku 1938 ce kwestii gdańskiej i autostrady ekste- siły morskiej Kriegsmarine „zaowoco- roku ugruntowały i potwierdziły słusz- rytorialnej. wała” powstaniem 30 marca 1939 roku ność wybranej polityki zagranicznej Pol- Grono starszych oficerów rezerwy, nie pierwszego, od wyboru Adolfa Hitle- ski. III Rzesza rosła w siłę. Do września posiadało wiedzy na temat tajnych roz- ra na kanclerza, rozkazu wojennego nr 1938 roku uległość państw zachodnich mów polsko-niemieckich. Stąd, w po- 2N/1939 „Burza”. Poprzedni, jednocześ- przy jednoczesnym poparciu Włoch łowie lat 30-tych, wielu zwracało uwa- nie pierwszy, plan wojny morskiej z N i Polski umożliwiła Hitlerowi zajęcie gę, między innymi, na zabezpieczenie powstał bowiem jeszcze w 1931 roku. Nadrenii, Austrii, oraz „militarne ob- istnienia PMW poprzez stworzenie za- Plan „Burza” powstały po zajęciu Kłaj- nażenie” Czechosłowacji, pozbawionej stępczej bazy na terenie państw sojusz- pedy przez Krigsmarine, jako główne granicznego pasma Sudetów, naturalne- niczych. Efektem tych starań był mel- określał zadania zwalczania niemieckiej go pasa obrony w wypadku wojny z za- dunek gen. W. Bortnowskiego z dnia żeglugi, a nie okrętów wojennych. Okrę- chodnim sąsiadem. Minister Spraw Za- 21 lutego 1938 roku sugerujący Rygę ty rozmieszczono w stałych sektorach/ granicznych Józef Beck, będąc pewien jako optymalny port tymczasowy na zaporach na wysokości Koszalina, oraz trwałości wspólnej polityki polsko-nie- okres wojny z Niemcami. Dwa miesią- przed Pilawą. Usytuowanie sektorów mieckiej, zgadzał się i popierał przyszły ce później, 20 kwietnia 1938 roku gen. wynikało z wielkości polskich okrętów rozbiór Czechosłowacji. Zajęcie Zaolzia Bortnowski ponowił prośbę cyt. „Sto- podwodnych, wymagających akwenów był tego dobitnym potwierdzeniem. Fak- sunkowo nieduża, ale dobra flota przy od- o głębokości ok. 50 m. Wilki i Orły skie- tyczne odsłonięcie od południa budowa- powiednio postawionych polach mino- rowane zostałyby do zwalczania komu- nego od 1936 Centralnego Okręgu Prze- wych, może z powodzeniem nie dopuścić nikacji morskiej, do której nie były pro- mysłowego nie stanowiło problemu. znacznie większej floty przeciwnika do za- jektowane. Zdaniem ówczesnych władz, istnienie toki Ryskiej, a nawet utrzymać stałą ko- Oficjalne zajęcie Czechosłowacji oraz Czechosłowacji, dotychczasowego so- munikację ze Szwecją”. równoległy przebieg tajnych negocja- jusznika zabezpieczającego południową Odpowiedź Generalnego Inspektora cji, od października 1938 do maja 1939 granicę oraz blokującego ewentualne Sił Zbrojnych w, decydującym dla przy- roku, wyjaśniły całkowicie aktualną sy- uderzenie Niemiec na Polskę od strony szłości Polski, wrześniu 1938 roku była tuację Polski. Do wyboru było, utracić Dolnego Śląska, stało się niepotrzebne. kolejnym potwierdzeniem niezmien- Gdańsk, w perspektywie nowych „kolo-

Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE 43 Koncepcje rozwoju PMW 1919-1939

Teoretyczne schematy planowanych operacji konwojowych PMW, mimo braku jakichkolwiek doświadczeń. Praktycznie nierealne, faktycznie nie- wykonalne w wariancie N. Źródło, Kułkowski M., Marynarka Wojenna Polski Odrodzonej, Toronto 1988. nii na wschodzie i za morzem”, lub za- z kontradmirałem Jerzym Świrskim na Niektóre z pominiętych koncepcji, jak akceptować wojnę i obronę najdłuższej czele? Przez kilkanaście lat, niezmien- choćby uzależnienie wielkości floty od granicy w Europie. Sojusz z Rosją Ra- nie tworząc nowe plany, strategie, szef ilości transportowców w konwoju, moż- dziecką, mimo nacisków aliantów za- KMW nie doczekał się następcy, może na jeszcze wytłumaczyć chęcią zmusze- chodnich, do ostatnich dni sierpnia był po prostu wcześniej eliminując ewen- nia decydentów do szybkiej rozbudowy dla obozu sanacyjnego nie do zaakcep- tualnych kandydatów. Właśnie ta nie- floty. Choć po obejrzeniu powyższych towania. W szczególności na morzu zmienność na najwyższym szczeblu pro- schematów konwojów, czytelnik uzna, oznaczało to, że np. oczekiwano pomo- wadziła z czasem do sytuacji, w której że proporcje ilości jednostek są niewłaś- cy brytyjskiej na Bałtyku, proponując we wrześniu 1939 roku zabrakło odpo- ciwe. Co oczywiste, powyższa teoria po- stacjonowanie Royal Navy w Kronszta- wiedniej osoby aby rozliczyć Świrskiego nownie dotyczy jedynie wariantu R. dzie, jednocześnie odrzucano możli- za przebieg wojny na morzu. Utrzymu- Jak błędne było to wyobrażenie wojny wość operowania stamtąd okrętów jąc się przez kolejne lata wojny, na naj- z Rosją, niech świadczy przebieg opera- polskich. Z tej perspektywy wydaje się wyższym stanowisku, skutecznie blo- cji „Barbarossa” na morzu w 1941 roku. oczywiste, że rząd sanacyjny, nie ak- kował jakąkolwiek krytyczną ocenę, Tam gdzie KMW potrzebowało 12, wiel- ceptując tajnych, od maja 1939, oficjal- zacierał ślady po błędach swoich pod- kich na warunki Bałtyku, okrętów pod- nych propozycji niemieckich, a później władnych. Zarządzanie tym „swoistym wodnych Niemcy użyli kilkunastu „ka- aliantów zachodnich, prowadził pań- folwarkiem” trwało ponad 20 lat, co jest czek” typu „II”, uzbrojonych w miny lub stwo polskie do samozniszczenia. Kry- oczywiście ewenementem na skalę świa- torpedy. Niemal wszystkie polskie okrę- tyczna ocena września 1939 jest więc tową. Przez te lata KMW, tworząc róż- ty wojenne miały postawić setki min, jak najbardziej właściwa. Pozostaje jedy- ne teorie, każdorazowo skutecznie dąży- najprawdopodobniej, u wejścia do Za- nie ostatnie pytanie, jak tej krytyce unik- ło do jedynego celu, posiadania okrętów toki Fińskiej. Niemcy zmobilizowa- nęło Kierownictwo Marynarki Wojennej dużych, najlepszych w swojej klasie. li do tego celu kilka dużych jednostek

44 Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE Koncepcje rozwoju PMW 1919-1939

gi w trakcie woj- zał się okręt NAJWOLNIESZY i NAJ- ny w Hiszpanii MNIEJSZY. czy w Abisynii, Latem 1939 roku, choć przyszły nie prowadziły wróg był już jeden, a celem komunika- ćwiczeń w zwal- cja morska N, Kierownictwo MW na- czaniu żeglugi dal stawiało na „stare wytyczne, stare w oparciu o pra- rozwiązania”. Pośpiesznie szukano real- wo pryzowe. nego wsparcia u aliantów zachodnich. Mimo planowa- 10 czerwca 1939 Przedstawiciel PMW nia operacji na kmdr. Stanisław Rymszewicz, w wyniku Morzu Czarnym, negocjacji polsko-brytyjskich, zgłosił za- Białym, żaden potrzebowanie na kolejnych 6 okrętów okręt podwod- podwodnych po 1100 ton. Najlepsze, ny nie odbył rej- najszybsze, największe okręty podwod- su ćwiczebnego ne, po raz trzeci. Kilka miesięcy później, w tamte rejony. w stoczni Vickersa, położono stępkę pod Wszelkie wizyty okręt typu „U”, przyszły ORP Sokół… reprezentacyjne ograniczone były Bibliografia do akwenu Bałty- 1. Borowiak M., Stalowe Drapieżniki, Gdańsk 2005. ku. Kolejne okrę- 2. Ciesielski Cz., Polska Flota Wojenna na Bałtyku ty klasy Orzeł, w latach 1920-1939, Gdańsk 1985. mimo, że przed- 3. Dyskant J., PMW w 1939 r. cz. 1, Gdańsk 2000. stawione w arty- 4. Historie i koncepcje współdziałania z MW w XX-le- kule wytyczne do ciu międzywojennym, Słupsk 2004. ostatecznego wy- 5. Kułakowski M., Marynarka Wojenna Polski Odro- boru z 1937 roku, dzonej, Toronto 1988. znacznie się róż- 6. Międzynarodowe tło agresji Rzeszy na Polskę niły od pierwot- 1939 r., Warszawa 1986. nych założeń, 7. „Morze”, miesięcznik 03/1932, 01/1933, 05/1933, były francuskimi 03/1937, 07/1938. kopiami poprzed- 8. „Morza, Statki i Okręty”, miesięcznik 07/2007, ników. Dopiero 01/2008 po wybuchu woj- 9. Odyniec W., Pomorze Gdańskie, Koncepcje obro- ny okazało się, ny i militarnego wykorzystania od wieku XIII do roku że realne możli- 1939, Warszawa 1982. wości ofensywne 10. Olejko. A., Lotnictwo Morskie II Rzeczpospolitej, Wilka i Orła były 11. Połczyński A., Marszałek Józef Piłsudski, Odbrą- identyczne. Czte- zowiony, Warszawa 2005. pomocniczych, stawiając tysiące min ry wyrzutnie dziobowe, warunek mi- 12. Rudzki Cz., Polskie Okręty Podwodne 1926-1939, i blokując Flotę Bałtycką najprostszy- nimum wszystkich projektów począw- Warszawa 1985. mi środkami. Całość uzupełniły flotylle szy od 1924 roku, był jak się okazało, 13. Świątek R., Lodowa Ściana, 1998. Schnellbootów, i inne jednostki eskor- wystarczający w warunkach II wojny 14. „Wojskowy Przegląd Historyczny”, kwartalnik, towe. Izolacja Bałtyku stała się faktem, światowej. Warto więc kończąc, zauwa- 01/1964, 03/1970, 04/1996. a tonaż i koszt użytych okrętów wojen- żyć, że NAJWYDAJNIEJSZYM polskim 15. Zalewski B., Polska Morska Myśl Wojskowa, To- nych był znacznie niższy od potencjału okrętem podwodnym czasu wojny oka- ruń 2001. floty polskiej we wrześniu 1939 roku. Pozostawał Ocean Pół- Brytyjski typ „U”, na fotografii United w 1944 roku, okazał się najwydajniejszym typem okrętu podwodne- nocny, lecz tam, oprócz dzie- go PMW i Royal Navy, czasu wojny. Fot. zbiory Mike Russell siątek atlantyckich U-bootów, Niemcy mogli przerzucić swo- je ciężkie okręty. Flota polska powstawała w oparciu o teoretyczne za- łożenia KMW, nie poparte ja- kąkolwiek praktyką morską. Wichry i Wilki, zamówione w oparciu o wiedzę francu- skiego partnera, zanim zostały wprowadzone do linii, uzna- no je za nie pasujące do nowo powstałej doktryny. Okręty nie reprezentowały polskiej fla-

Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE 45 Tekst Michał Glock

Fiński okręt podwodny na wodach Zatoki Fińskiej. Dobrze widoczne szachty burtowe min. Fot. „Suomen Laivasto Sodassa 1939-1945” wym wybrzeżu Finlandii. W ten sposób trzon umocnień mających bronić dostę- pu do Piotrogrodu przed siłami niemie- ckimi w 1914 roku znalazł się daleko poza radziecką strefą wpływów. W połowie lat 20-tych wraz ze względ- ną stabilizacją sytuacji politycznej w re- gionie Bałtyku Finlandia i Estonia roz- poczęły okres intensywnej współpracy militarnej wymierzonej w ZSRR. Jed- nocześnie rozpoczęto tworzenie tzw. Ententy Bałtyckiej w skład której weszły Estonia, Łotwa i później Litwa. W przy- padku tego ostatniego państwa pewnym problemem były stosunki Polsko-Litew- skie, a raczej ich brak szczególnie, że Estonia i Łotwa miały tradycyjnie dobre stosunki z II Rzeczpospolitą. Patronem związku państw bałtyckich była Fran- cja. Ważniejszym rysem polityki zagra- nicznej Estonii i Finlandii była świado- mość iż układ geopolityczny zaistnia- ły w latach 20-stych jest nietrwały i oba państwa starały się zabezpieczyć przed spodziewanym atakiem radzieckim. Jed- nym ze sposobów była budowa umoc- nień lądowych na granicy ze Związkiem Radzieckim, ale poważniejszym proble- mem było powstrzymanie ataku radzie- ckich sił morskich. Fińsko-estońska zapora z ognia i stali

Gdy w II połowie XIX wieku w Ro- Radzieckie wybrzeże w tym rejonie Flota Bałtycka choć została praktycz- sji kształtowała się koncepcja wykorzy- w zasadzie ograniczało się do obszaru nie wyeliminowana z działań w wyniku stywania pozycji minowo-artyleryjskich pomiędzy ujściem rzeki Narowa, a pół- zapaści ekonomicznej i organizacyjnej do obrony przed silniejszym przeciwni- nocnym wybrzeżem Zatoki Newskiej z początku lat 20-tych zaczęła podno- kiem. Chyba nikt wtedy nie podejrzewał, (trawers wschodniego cypla wyspy Kot- sić się z upadku. Już w połowie dziesię- że w latach 20-tych następnego stulecia lin)1. Cztery nowe państwa Finlandia, ciolecia wprowadzono do służby dwa idea ta obróci się na jakiś czas przeciw- Estonia, Łotwa, Litwa w zasadzie od- duże pancerniki (Pariżskaja Kommuna ko tym którzy ją stworzyli. dzieliły Rosję Radziecką od Morza Bał- i Marat), krążownik Aurora i dwa dywi- Sytuacja międzynarodowa oraz geopo- tyckiego. zjony dużych niszczycieli oraz dywizjon lityczna Rosji Radzieckiej w okresie mię- Dodatkowo nowe państwa skłania- okrętów podwodnych. Na przełomie lat dzywojennym nie była najlepsza. Woj- jące się do bliskiej współpracy z Niem- 30-tych do służby wszedł pancernik Ok- na domowa i obca interwencja znacznie cami i krajami dawnej Ententy bar- tjabrskaja Rewolucjia i zupełnie nowy osłabiły pozycję państwa radzieckiego. dzo podejrzliwe i niechętnie odnosiły krążownik Profintiern2. Rozpoczęto tak- Porażka w wojnie z Polską w zasadzie się do swojego wschodniego sąsiada. że masową produkcję nowych okrę- przesadziła o klęsce koncepcji ekspor- Sytuacji nie poprawiały nawet licz- tów podwodnych: dużych typu Dieka- tu rewolucji na zachód lansowanej przez ne w dwudziestoleciu inicjatywy roz- brist, mniejszych Szczuk i popularnych Lenina. Sytuację pogarszał fakt znacz- brojenia proponowane przez ZSRR „emek”. nych strat terytorialnych na zachodniej (o których dziś nie można powiedzieć, granicy (Polska, część Białorusi, Ukrai- żeby były szczere). 1. Rosja Radziecka podpisała traktaty pokojo- we z Estonią 2 lutego, 11 sierpnia z Łotwą, 14 paź- ny) oraz na południowym zachodzie (uj- Poza granicami Rosji znalazło się dziernika 1920 z Finlandią. Uznano jednocześnie ście Dunaju, tereny Besarabii i Bukowi- szereg umocnień i fortyfikacji brzego- granice między państwami. ny) na korzyść Królestwa Rumunii. wych wchodzących w skład Twierdzy 2. Pofintiern i Pariżskaja Kommuna w 1929 roku przeszły na Morze Czarne wzmacniając Morskie Ale szczególnie niekorzystnie kształto- Morskiej Imperatora Piotra Wielkie- Siły Morza Czarnego, co było jednym z elementów wała się w rejonie Bałtyku. go w Rewlu (Tallinie) oraz na południo- planu „Groza”.

46 Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE Fińsko-estońska zapora z ognia i stali

Tymczasem Estończycy posiadali dwa we) na linii wyspa Nissaari i Mäkiluo- i min (wzoru 1909 i 1912), gdyż po re- zdobyczne niszczyciele Lemnuk i Vam- to (36,1 km)3. wolucji i składach i magazynach pozo- bola i kilka mniejszych okrętów. Nie po- Zgodnie z wypracowanymi planami stała znaczna ilość środków bojowych. siadali natomiast żadnych większych minowanie miało odbyć się nocą. Chęć Ważnym wspólnym przedsięwzię- planów rozbudowy floty. Z jednej strony ukrycia całej operacji wynikała ze stałej ciem było położenie kabla telefoniczne- nie posiadano na to funduszy, z drugiej obecności nad zatoką radzieckich samo- go łączącego sztaby fiński i estoński oraz koncentrowano się raczej na zabezpie- lotów rozpoznawczych. skoordynowanie kierowania ogniem ar- czeniu granicy z ZSRR i w miarę moż- Od strony estońskiej pola minowe tylerii przy pomocy wspólnych poste- liwości na modernizacji sił lądowych. miały być osłaniane przez baterię dział runków artyleryjskich. Ćwiczenia szta- Finowie dopiero tplanowali rozbudowę kal. 305 mm z wyspy Aegna (jedna ba- bowe obu armii odbywały się regularnie swoich sił morskich i bardziej byli zaję- teria składająca się z dwóch wież, każda od połowy lat 30-tych. ci złomowaniem starych porosyjskich z dwoma armatami4). Bateria to zosta- Doświadczenia wojenne wykazały, jednostek jakie pozostały na terytorium ła zbudowana jeszcze w czasie I woj- że miny i działa mogą nie wystarczyć fińskim po ogłoszeniu deklaracji nie- ny światowej w ramach wzmacniania dlatego też konieczne stało się wzmoc- podległości w 1918 roku. Sił morskich pozycji centralnej. Od strony Fińskiej nienie pozycji minowo-artyleryjskiej nie rozwijały także Łotwa i Litwa zado- trzonem była bateria dział kal. 305 mm okrętami5. walając się kilkoma starymi trałowcami z wyspy Mäkiluoto. Znajdowała się tam Najlepiej do tego zadania nadawały niemieckiej budowy wykorzystywanymi jedna wieża z dwoma armatami. Dodać się okręty podwodne. Finlandia w poło- w charakterze okrętów szkolnych i pa- należy, iż same wieże jak i działa były wie lat 30-tych mogła pod zapory mino- trolowców. produkcji rosyjskiej i przeszły gruntow- we w Zatoce Fińskiej posłać 5 okrętów Współpraca fińsko-estońska, która za- ną modernizację w której uczestniczyły podwodnych: Vetehinen, Vesihiisi Iku- częła się w połowie lat 20-stych nabra- także szwedzkie zakłady Boforsa. Poza Turso, Saukko, Vesikko6. Każdy z okrę- ła rumieńców na początku następnego tym działa kal. 305 mm o lufach dłu- tów mógł postawić od 6 (Saukko) do 20 dziesięciolecia, gdy zagrożenie ze strony gości 52 kalibrów były identyczne z ty- min (z wyjątkiem Vesikko, który nie miał radzieckiej stawało się realne. mi jakie znajdowały się na wyposażeniu możliwości zabierania min). Na dzia- Do końca 1931 roku Armia Czerwona radzieckich pancerników Marat i Ok- łalność fińskiej jednostek podwodnych przyjęła na uzbrojenie 740 czołgów, rok tjabrskaja Rewolucjia. Fortyfikacje do negatywnie rzutował fakt, iż 5 okrętów później już 3121 maszyn (w większości strony Fińskiej były gorzej przygotowa- podwodnych należał od 3 różnych ty- nowoczesnych T-26 i BT). ne do działań. Artyleria z wyspy Mäkilu- pów. Trzy pierwsze jednostki zbudowa- Ustalono przede wszystkim, któ- oto była tak naprawdę gotowa dopiero ła najbardziej doświadczona stocznia re baterie artylerii nadbrzeżnej wej- w 1941 roku. Crichton-Vulkan w Turku. Vesikko został dą w skład nowego wspólnego syste- Dodatkowo w tym rejonie znajdowały zbudowany jako prototyp niemieckich mu obrony oraz w którym miejscu się baterie mniejszych dział wzajemnie okrętów podwodnych typu „II”. Najgor- należy postawić miny tak by możliwie się flankujących (patrz mapka). Baterie szym okrętem fińskim był Saukko zbu- szczelnie zagrodzić Zatokę Fińską. kal. 305 mm miały zasięg 42 kilometrów dowany w Helsinkach. Z jednym i drugim zagadnieniem po- i mogły swobodnie przestrzeliwać zato- Fińskie okręty podwodne zaczęły radzono sobie korzystając z planów kę gdyż pomiędzy wybrzeżem fińskim wchodzić do służby w latach 1930-31 z czasów carskich. Miny miały posta- i estońskim odległość wahała się pomię- (typu Vetehinen i Saukko). Ostatni Vesikko wić fiński stawiacz min Louhi i kano- dzy 31 a 43 kilometra. podniósł banderę 30 kwietnia 1936 roku. nierki Hämeenmaaa, Uusima, Karjala, Finowie i Estończycy nie mieli prob- W sukurs okrętom fińskim mo- Turunmaa (wszystkie miały tory mino- lemu z odpowiednim zapasem amunicji gły przyjść estońskie Kalev i Lembit (w służbie od 1937) zakupione w miej- Fińscy i estońscy artylerzyści przy wieży dział kal. 305 mm baterii nadbrzeżnej Aegna. Fot. „Cytadel” sce dwóch starych niszczycieli Lennuk i Vambola sprzedanych w 1933 roku do Peru.

3. Wszystkie kanonierki zbudowane zostały w czasach carskich. Dwie pierwsze były większe i miały wyporność 529 ts i były uzbrojone w 2 działa kal. 102 mm i kilka mniejszych działek/karabinów maszynowych. Karjala i Turunmaa były mniejsze i wypierały 342 tony. Uzbrojono je w dwa działa kal. 75 mm i kilka karabinów maszynowych . Wszystkie kanonierki zabierały po 30-40 min w zależności od typu. 4. Stanowiska wieżowe tego samego typu (MB- 2-12) co ustawione na wyspie Aegna zostały zbudo- wane w pobliżu Sewastopola baterie No. 30 i 35. 5. Pozycja minowo artyleryjska w Cieśnie Irbeń- skiej została w czasie I wojny światowej sforsowana dwukrotnie w 1915 i 1917 roku przez przeważające siły niemieckie co było wstępem do walk na wodach Zatoki Ryskiej z flotą rosyjską. 6. Fińskie okręty podwodne należały do kasy średnich i małych jednostek. Ich wyporność wa- hała się w granicach 495/600 ts. (w przypadku największych Vetehinen, Vesihiisi Iku-Turso) po- przez 254/303 ts. (Vesikko) do 130/140 w przypad- ku Saukko.

Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE 47 Fińsko-estońska zapora z ognia i stali

Rys. Michał Glock

Okręty estońskie były największymi zatoce działały siły angielskiej Baltic ny Bałkanów posiłkując się pomocni- jakie zamierzano wykorzystać do bloka- Fleet. Na terytoriach Finlandii i Esto- czymi desantami na wybrzeżu Rumu- dy Zatoki Fińskiej i niewątpliwie najno- nii działały także dobrze zorganizo- nii i Bułgarii. wocześniejszymi. Zresztą ich wspania- wane radzieckie siatki szpiegowskie, Wydaje się także że plany współpra- łe walory zostały potwierdzone w czasie w końcu całe wybrzeże zatoki fińskiej cy Estońsko-Finskiej były także znane wojny gdy służył już pod banderą ZSRR było patrolowane z powietrza przez w Polsce. Bliska współpraca z krajami (lecz pod oryginalną nazwą). lotnictwo floty oraz Leningradzkiego bałtyckimi (z pominięciem Litwy) tak- Pomimo sojuszu Estońsko-Łotewskie- Okręgu Wojskowego. że na polu militarnym każe domniemy- go z 1 listopada 1923 w planach blokady Niewątpliwie zbierano także na bie- wać, że w polskim Sztabie Generalnym Zatoki Fińskiej nie uwzględniono dwóch żąco informacje od radzieckich statków i Kierownictwie Marynarki Wojennej łotewskich okrętów podwodnych Ro- przepływających przez zatokę. koncepcja blokady Zatoki Fińskiej była nis i Spinola zbudowanych we Francji W dowództwie Floty Bałtyckiej pa- znana. Interesujące jest jednak, że nie w 1927 roku. Prawdopodobnie okręty nowało przekonanie, że pozycję mi- bardzo wierzono w skuteczność zapory łotewskie były uważane za przestarza- nowo-artyleryjskiej zorganizowanej co było jednym z powodów zamówienia łe i nie bardzo nadające się do planowa- w miejscu carskich fortyfikacji uda się okrętów podwodnych typu Orzeł – na- nych działań. pokonać od strony morza tylko przy szych „Gangut-kilerów”. Ostatnią linią obrony były fińskie pan- znacznych stratach sił atakujących Niebezpieczeństwo dla krajów bałty- cerniki obrony wybrzeża Väinämöinen (vide forsowanie w 1915 i 1917 cieś- ckich znacznie wzrosło dopiero po po- i Ilmarinen stacjonujące na Wyspach niny Irbeńskiej przez flotę niemiecką) rozumieniu Niemiecko-Radzieckim Alandzkich (choć wyspy utrzymywa- dlatego też lepiej będzie podejmować i podziale stref wpływów w Europie ły status zdemilitaryzowanych). Każdy aktywne działania w sytuacji, gdy część wschodniej i północno-wschodniej z okrętów uzbrojony w 4 potężne działa umocnień brzegowych uda się zająć od Historia niepodległej Estonii kończy kal. 254 mm (konstrukcji Boforsa) mógł strony lądu w wyniku ofensywy wojsk się 17 czerwca 1940 gdy Armia Czerwo- wspierać baterie artylerii nadbrzeżnej. lądowych (ewentualnie wysadzając kil- na na mocy wymuszonego układu z 28 Oba pancerniki mogły w dogodnych ka desantów taktycznych mających za- września 1939 roku wprowadziła swoje warunkach zmierzyć się nawet z poje- jąć fortyfikacje brzegowe). kontyngenty wojskowe. dynczym radzieckim pancernikiem7. Zresztą trudna sytuacja w geopoli- Do 1 stycznia 1940 na terytorium for- Plany Fińsko-Estońskie były dosko- tyczna w rejonie Bałtyku wymusiła na malnie niepodległej Estonii przebywało nale znane w Związku Radzieckim. Stalinie zwrócenie baczniejszej uwa- już 20 954 żołnierzy i marynarzy jedno- Po pierwsze pamiętano nazbyt dobrze gi w kierunku południowym. W pla- stek brzegowych. Na lotniskach w po- doświadczenia z czasów wojny i ro- nie „Groza” (kryptonim operacji zajęcia lę jaką odegrały pozycje minowo-arty- Europy) w połowie lat 20-stych głów- 7. Fińskie okręty o wyporności 4000 ton dodat- kowo uzbrojone każdy w 8 dział przeciwlotniczych leryjskie zarówno w walce z Niemca- nym przeciwnikiem ZSRR była Turcja, kal. 105 mm i liczne lekkie działka plot i karabiny mi jak i w czasie interwencji, gdy na którą planowano zaatakować od stro- weszły do służby w latach 1932-1933.

48 Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE Fińsko-estońska zapora z ognia i stali bliżu Tallina stacjonowały znaczne siły nowoczesne krążowniki proj. 26 Kirow we stawiały obie strony (Rosjanie jak lotnicze (początkowo po dwa pułki my- i 26 bis Maksim Gorki, lidery typu Lenin- i Niemcy) w tym samym rejonie (na po- śliwskie i bombowe). grad oraz nowoczesne niszczyciele proj. dejściach do Tallina). Przy czym Niem- W wyniku sfałszowanych wyborów 7 typu Gniewnyj). cy szybciej uporali się z tym zadaniem nowe estońskie zgromadzenie narodo- Ostatecznie zagrożenie ze strony fiń- wykonując operację minowania na kil- we „poprosiło” Radę Najwyższą ZSRR skiej artylerii nadbrzeżnych zostało zmi- ka godzin przez atakiem na wschód. o przyłączenie do państwa chłopów i ro- nimalizowane dopiero po zakończeniu Wsparcie ogniowe miały zapewniać nie botników. Zgoda Kremla została wyra- Wojny Zimowej. W 1940 w ręce Rosjan tylko fińskie baterie artylerii nadbrzeż- żona 3 sierpnia 1940. trafił cały półwysep Hanko (oficjalnie nej lecz także potężny zespół okrętów W ten sposób cała estońska infra- został wydzierżawiony) z znajdujący się tzw. Baltenflotte z pancernikiem Tirpitz struktura militarna została przejęta na zachód od planowanej wcześniej po- na czele. Po ustabilizowaniu się fron- przez ZSRR. W skład Floty Bałtyckiej zycji minowo-artyleryjskiej. Dzięki spro- tu pod Leningradem po estońskiej stro- weszły oba okręty podwodne i kilka wadzeniu tam dział artylerii kolejowej nie zatoki w miejscu dawnych baterii mniejszych okrętów. Przede wszystkim (na transporterach TM-2-12) możliwe artyleryjskich wysadzonych w powie- przejęto stanowiska artylerii nadbrzeż- było szachowanie fortyfikacji fińskich trze w czasie oblężenia Tallina powsta- nej, które zostały zmodernizowane i do- w Mäkiluoto tym samym ostateczna ły nowe baterie niemieckie po raz kolej- datkowo rozbudowane i teraz zagrażały neutralizacja ostatniego elementu pozy- ny flankujące pola minowe ustawione stronie Fińskiej. Ważnym posunięciem cji minowo-artyleryjskiej zagrażającej w poprzek Zatoki Fińskiej. U jej wejścia Rosjan było przeniesienie Głównej Bazy radzieckim siłom morskich. patrolowały po raz kolejny fińskie okrę- Floty Bałtyckiej do Tallina. Historia centralnej pozycji mino- ty podwodne wzmocnione tym razem Identycznie potoczyły się wypadki na wo-artyleryjskiej nie kończy się w 1940 jednostkami niemieckimi. Łotwie (do 1 stycznia 1940 stacjonowało roku. Po wybuchu wojny Niemiecko – Centralna pozycja minowo-artyle- tam 17 762 ludzi i stacjonowały 3 pułki Radzieckiej w czerwcu 1941 roku po ryjska jest zwierciadłem w którym obi- lotnictwa – 2 myśliwskie i jeden bombo- raz kolejny zwrócono uwagę na prob- jają się dramatyczne losy całego re- wy). Na Litwie do końca 1939 stacjono- lem blokady Floty Bałtyckiej i jej osta- gionu Zatoki Fińskiej. Powstała żeby wało już 19 339 radzieckich żołnierzy. tecznego zniszczenia. bronić stolicy państwa carów przed Na litewskich lotniskach stały już 2 puł- Tym razem po raz kolejny bloka- silniejszym przeciwnikiem po klęsce ki lotnicze myśliwski i bombowy. dę organizowali Finowie i Estończy- floty w czasie wojny z Japonią w la- Na Łotwie i Litwie zainstalowane cy, lecz korzystający z niemieckiej po- tach 1904-1905. zostały radzieckie bazy morskie, przy mocy. Estońska SSR była okupowana W wyniku rewolucji przeszła w ręce czym w rejonie Zatoki Ryskiej stacjono- przez wojska niemieckie. Na jej teryto- przeciwników, którzy zamierzali wyko- wać miały siły rozpoznawcze zorgani- rium tworzono także liczne estońskie rzystać ją do zablokowania Floty Czer- zowane w Oddział Sił Lekkich (w 1940 jednostki wojskowe walczące u boku wonej. Po 20 latach sytuacja się zmieniła roku w składzie OLS wchodzić miały Wehrmachtu. Tym razem pola mino- po raz kolejny na korzyść strony radzie- ckiej, by po dwóch niespełna latach zno- Estończycy mieli wesprzeć Finów w blokadzie Zatoki okrętami podwodnymi Kalev (na fotografii) i Lembit. Fot. zbiory Witalij W. Kostriczenko wu blokować siły morskie ZSRR na ko- lejne 3 lata. Po zakończeniu II wojny światowej i trwałym ustanowieniu władzy ra- dzieckiej w Estonii na następnych 45 lat oraz neutralizacji Finlandii prob- lem zablokowania Zatoki Fińskiej praktycznie przestał istnieć. Dziś gdy wybrzeże radzieckie na Bałtyku po raz kolejny się skurczyło problem mógłby powrócić gdyby nie to, że Flota Bał- tycka stacjonująca w Kaliningradzie znacznie straciła na znaczeniu na ko- rzyść Floty Północnej oraz sił na Ocea- nie Spokojnym.

Bibliografia 1. Ekman P. O., Okręty fińskiej marynarki wojennej w czasie II wojny światowej cz. I., „Okręty Wojenne” nr 29, Tarnowskie Góry 1999. 2. Leskinen J., Tajnoje wojennoje sotrudnicze- stwo Finlandij i Estonii Protiw SSSR, „Cytadel” nr 10, 2002 . 3. Markowski W., Wiśniewski P., Fińskie pancerniki obrony wybrzeża typu Väinämöinen, Wyszków 2003. 4. Zacharewicz S. S., Bosforskij pochod Stalina, Mińsk 2007.

Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE 49 Tekst Sperrbrecher X-Vigo w latach 1939-1940 jako okręt Rafał Mariusz Kaczmarek flagowy 1 Grupy Przerywaczy Zagród Minowych. Fot. zbiory Martin Mass

Pogromcy min magnetycznych Niemieckie przerywacze zagród minowych 1939-1945 część I

Dzieje niemieckich przerywaczy za- bliżu których Brytyjczycy z pewnością a 2 przez okręty podwodne. Z ocalałych gród minowych sięgają roku 1903, postawią pola minowe. Przerywacze 22 jednostek 5 powróciło jeszcze pod- gdy przez ówczesnego sekretarza sta- zagród minowych miały towarzyszyć czas wojny do armatora, a pozostałych nu Urzędu Marynarki Wojennej Rzeszy tym okrętom i poprzedzając je mia- 17 zostało przejętych przez Brytyjczy- (Reichsmarineamt) wiceadmirała Al- ły uchronić wejście na miny. W związ- ków jako zdobycz wojenna. freda von Tirpitza została powołana ko- ku z tym już w 1906 roku wyznaczono Do idei przerywaczy zagród mino- misja, której zadaniem było opracowa- do przebudowy na przerywacze zagród wych w niemieckiej flocie powrócono nie propozycji zwalczania wrogich min minowych około 28 frachtowców śred- w roku 1935 w związku z rozbudową w razie wojny1. Jedną z takich propozy- niej wielkości. hitlerowskiej Kriegsmarine. W lu- cji tej komisji był pomysł wykorzystania Już 3 sierpnia 1914 roku, a więc po tym tego roku zażądano wytypowania jednostek pływających określanych jako 2 dniach od przystąpienia Niemiec do 6 statków do przebudowy na przerywa- przerywacze zagród (w domyśle zagród pierwszej wojny światowej, skierowa- cze zagród minowych, a w lutym 1937 minowych, niem. Sperrbrecher)2. Taka no pierwszych 7 statków na przebudo- roku liczba ta wzrosła już do 15 jedno- jednostka miała płynąc poprzedzać ze- wę, a pierwszy przerywacz zagród mi- stek w 5 grupach. W związku z tym 26 spół idących za nią w szyku liniowym nowych rozpoczął służbę już 5 sierpnia. października 1937 roku powstała lista okrętów i w razie natrafienia na pole Te daty świadczą o wadze, jaką Niemcy aż 58 statków o pojemności od 3164 minowe „wziąć” na siebie wybuchy przykładali do tej klasy jednostek. Jed- do 9626 BRT wytypowanych do prze- min, na które podczas marszu można nak główne zadanie niemieckich prze- budowy, przy czym liczbę przerywa- było natrafić. Przerywacz zagród mi- rywaczy zagród minowych podczas tej czy zmniejszono do 9. Liczba wytypo- nowych miał posiadać odpowiedni ła- wojny było inne niż wcześniej zakła- wanych statków znacznie przewyższała dunek, który po wejściu na minę po- dano. Brytyjczycy szybko wprowadzi- liczbę wymaganych przerywaczy, po- zwalał na utrzymanie się jednostki na li blokadę morską Niemiec, przejawia- nieważ zdawano sobie sprawę, że wiele wodzie, a zanurzenie kadłuba jednostki jącą się m. in. stawianiem ofensywnych z tych statków w chwili wybuchu wojny miało wynosić 6-8 m, ponieważ okręta- pól minowych blisko niemieckiego wy- mi płynącymi za takim przerywaczem brzeża, i torowanie przejść przez te pola 1. W skład tej komisji wchodzili m. in. ówcześni komandorzy podporucznicy Reinhard Scheer i Ma- zagród miały być pancerniki czy krą- dla niemieckich okrętów stało się głów- ximilian Graf von Spee, później znani admirałowie żowniki, również posiadające duże za- nym zadaniem bohaterów niniejszego podczas pierwszej wojny światowej. nurzenie kadłuba. Idea wykorzystania opracowania. Podczas pierwszej wojny 2. W polskich publikacjach często tę nazwę błęd- nie tłumaczy się jako „łamacze blokady”. W rzeczy- przerywaczy zagród minowych miała światowej w niemieckiej flocie służyło wistości były to zupełnie inne jednostki – statki pły- związek z ówczesnym niemieckim pla- 30 przerywaczy zagród minowych, któ- wające między portami niemieckimi a japońskimi re pływały nie tylko po Morzu Północ- bądź państw neutralnych, a przewożące ważne ła- nem wojny z Wielką Brytanią. Zgodnie dunki o znaczeniu strategicznym (np. rzadkie meta- z tym planem duże niemieckie okręty nym, ale także po Bałtyku. Z tej liczby le, kauczuk itp.). Te jednostki były określane jako ła- miały dokonywać wypadów na Morzu jednostek 8 zostało zatopionych w wy- macze blokady (Blockadebrecher), ponieważ będąc zamaskowane na statki państw neutralnych prze- Północnym pod brytyjskie wybrzeże niku działań wojennych, z tego 6 wsku- dzierały się między alianckimi okrętami tworzący- i ostrzeliwać nadmorskie miasta, w po- tek wejścia (mimo wszystko) na miny, mi blokadę morską Niemiec.

50 Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE Niemieckie przerywacze zagród minowych 1939-1945 będzie przebywało na obcych wodach armatorom – ostatnia 9 listopada 1939 powierzchnię, której brakowało na ty- i powróci do ojczyzny już po rozpoczę- roku. powych trałowcach, a te miały „zajmo- ciu wojny bądź nie powróci wcale, co Zadaniami stawianymi przerywa- wać” się powszechnie stosowanymi mi- też miało miejsce – z wytypowanych 58 czom zagród minowych było oczywi- nami kontaktowymi. jednostek przebudowano tylko… czte- ście zwalczanie min, ale także eskorta Miny magnetyczne w przeciwień- ry. Inna rzecz, że liczba 58 jednostek statków, zwalczanie okrętów podwod- stwie do min kontaktowych miały tak okazała się zbyt mała w porównaniu nych i rozpoznanie samolotów lecących skonstruowany zapalnik, który powo- z liczbą niemieckich przerywaczy za- ku innym celom, głównie lądowym. dował eksplozję miny już w momen- gród minowych podczas drugiej wojny Przebudowywane jednostki miały zo- cie tylko pojawienia się w pobliżu okrę- światowej. stać uzbrojone w jedno stare działo 105 tu czy statku o metalowym kadłubie. Przewidywane 9 przerywaczy miało mm C/96 na rufie i 2 pojedyncze dział- W okresie międzywojennym prowa- służyć tylko na Morzu Północnym. Jed- ka przeciwlotnicze 20 mm C/30 umiesz- dzono w Niemczech doświadczenia nak szybko okazało się, że należy się li- czane najczęściej po obu stronach most- mające na celu wynalezienie sposobu czyć z radziecką ofensywą minową na ka. Do wykrywania min umieszczono zwalczania min magnetycznych. Jed- trasie między niemieckimi portami trał parawanowy (Ottergerät) na dzio- nym z takich opracowanych sposobów w zachodniej części Bałtyku a portami bie i przeszukiwacz zagród minowych była „Krowa morska” (Seekuh) – na- w Prusach Wschodnich, dlatego jesienią (Sperrbrecher-Suchgerät) na rufie. To magnesowany pręt owinięty kablem, 1938 roku przewidziano zmobilizowa- ostatnie urządzenie służyło tylko do wy- przez który przepływał prąd. Taki pręt nie kolejnych 3 przerywaczy mających krywania min i wyposażone w chwy- holowany przez jednostkę wytwarzał służyć właśnie na Bałtyku, ponadto tacze było holowane, a w razie napot- odpowiednie pole magnetyczne, któ- brano pod uwagę wprowadzenie na- kania liny kotwicznej miny chwytacze re powodowało eksplozję miny mag- stępnych 9 przerywaczy także na Bał- zaczepiały się o nią, zaś na powierzch- netycznej, gdy ta weszła w zasięg tego tyk. Jednak plan mobilizacyjny w 1939 nię wypływała boja oznaczająca miej- pola. Lepsze jednak okazały się sposo- roku przewidywał użycie 12 przerywa- sce miny. Szerokość przeszukiwanego by polegające na na- i odmagnetyzowa- czy w 4 grupach – trzech na Morzu Pół- akwenu wynosiła 90-100 m. Te urządze- niu kadłuba jednostki. Namagnetyzo- nocnym i jednej na Bałtyku. Dla prze- nia jednak służyły do unieszkodliwia- wanie kadłuba powodowało eksplozję budowywanych statków jeszcze przed nia tylko „tradycyjnych” min kontakto- miny magnetycznej z daleka od jed- wybuchem wojny miano przygotować wych, a przerywacze zagród minowych nostki – ten sposób ochrony był określa- odpowiednią ilość belek i pustych be- podczas drugiej wojny światowej mu- ny skrótem VES (Voraus-Eigen-Schutz czek stanowiących odpowiedni ładu- siały spotkać się z nowym rodzajem – własna ochrona na przedzie). Od- nek balastowy, a przebudowa jednego broni – minami magnetycznymi, które magnetyzowanie kadłuba powodowa- statku miała trwać 4-5 tygodni. co prawda w niewielkim stopniu zosta- ło, że jednostka nie powodowała deto- Musiałoby więc upłynąć trochę cza- ły użyte już pod koniec pierwszej woj- nacji miny magnetycznej – ten sposób su zanim pierwsze przerywacze rozpo- ny światowej. Właśnie zwalczanie min określano jako MES (Magnetischer-Ei- częły służbę, więc do tej chwili zgodnie magnetycznych miało być głównym za- gen-Schutz – własna ochrona magne- z rozkazem Naczelnego Dowództwa daniem niemieckich przerywaczy za- tyczna). Marynarki Wojennej z października gród minowych podczas drugiej woj- Pierwsze próby z MES przepro- 1938 roku Zatoki Niemieckiej i ujść do ny światowej, ponieważ urządzenia do wadzono z sukcesem na okręcie do- niej rzek od momentu wybuchu woj- ich unieszkodliwiania zajmowały dużą świadczalnym Pelikan (przebudowa- ny do czasu użycia pierwszych przery- waczy miało strzec 9 „parowców han- Drewniane i metalowe beczki zapewniające odpowiednią pływalność na jednym z pierwszych dlowych specjalnego przeznaczenia” przerywaczy zagród minowych. Później stosowano tylko beczki metalowe. Fot. zbiory Reinhard Kramer (Handelsdampfer zur besonderen Ver- wendung). Jednak 15 lipca 1939 roku te jednostki z powodu niejednoznacz- nej przynależności zostały usunięte ze składu floty, ale mimo to już 26 sierp- nia dwie z nich – parowe frachtow- ce Bochum (6121 BRT) i Adalia (3199 BRT) rozpoczęły służbę jako pomocni- cze przerywacze zagród minowych na Łabie. Do 10 września zmobilizowa- no jeszcze 7 parowych frachtowców: Tucuman (4621 BRT), Lotte Leonhardt (4167 BRT), Ilmar (5470 BRT), Vogesen (4240 BRT, jako nieprzydatny zastąpio- ny przez Buenos Aires, 6097 BRT), Mu- ansa (5472 BRT) i Dessau (5933 BRT). Pięć z nich miało służyć na Jade, a po- zostałe na Łabie. Jednak szybkie poja- wienie się „właściwych” przerywaczy zagród minowych spowodowało, że wkrótce te jednostki zostały zwrócone

Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE 51 Niemieckie przerywacze zagród minowych 1939-1945

Początkowo na • 6 Grupa PZM – Sperrbrecher VII, przerywaczach VIII i IX. umieszczono tyl- Przydzielenie do 1 Grupy okrętów ko balast złożo- o ostatnich numerach wynikało z fak- ny z piasku, któ- tu, że te 3 jednostki miały działać na ry miał osłabiać Bałtyku, a zostały ujęte w planach mo- skutek eksplozji bilizacyjnych później, a dopiero po miny i zapewniał tym ustalono numerację grup, tak że większe zanurze- ta z numerem 1 została przydzielona nie kadłuba jed- przerywaczom „bałtyckim”. W 1940 nostki. Ładunek roku pojawiły się także 10. i 12 Gru- pustych beczek py PZM, ale były to grupy ustanowione i faszyny zapew- dla zamaskowania rozpoczynających niający pływal- wówczas służbę korsarskich krążowni- ność miał zostać ków pomocniczych, a także niektórych Uzwojenie urządzenia VES na Sperrbrecher 201-Zaanland. dodany później – statków zaopatrzeniowych wykonują- Fot. zbiory Reinhard Kramer wykonano to na cych oceaniczne rejsy i łamaczy bloka- przełomie 1939 dy – statków udających się do portów ny trałowiec M 28), a potem na lekkim i 1940 roku. Przykładowy ładunek ma- pod władzą japońską albo państw neu- krążowniku Nürnberg. Pierwsze pró- jącego największą długość Sperrbre- tralnych po ładunek surowców o strate- by z VES przeprowadzono najpierw chera VIII-Neckar składał się z 5600 gicznym znaczeniu. na modelach i okręcie podwodnym, t piasku, 10 286 beczek metalowych Pierwsze przerywacze rozpoczęły a następnie w 1938 roku na Nürnber- i 32 286 drewnianych. służbę już 28 września 1939 roku. Były gu. VES polegał na otoczeniu kadłuba Etatowa załoga każdego z okrętów to Sperrbrecher X-Vigo, Sperrbrecher okrętu zwojem kabla, przez który płynął miała składać się z 3 oficerów i 82 ma- XI-Petropolis i Sperrbrecher XII-Stol- prąd, i takie 3 uzwojenia – po jednym rynarzy. Dowódcami przerywaczy byli zenfels3. Utworzyly one 1 Grupę PZM na dziobie, śródokręciu i rufie – umiesz- oficerowie-uczestnicy pierwszej woj- bazującą od 1 października w Kilonii, czono na Nürnbergu i namagnetyzowa- ny światowej, którzy w latach 30-tych a 4 dni później przeniesioną do Piławy no prądem o mocy 300 kW. Na próbach przeszli szkolenie rezerwy. Ponadto wie- i podlegającą Dowódcy Sił Ubezpie- udało się doprowadzić do eksplozji ów- lu kapitanów statków przebudowanych czenia Bałtyku (Befehlshaber der Si- czesnej niemieckiej miny magnetycznej na przerywacze pozostawało na pokła- cherung der Ostsee). Zadaniem okrę- na głębokości 28 m i w odległości 50 m dach jednostek pełniąc funkcję „specjal- tów jednak nie było zwalczanie min przed dziobem krążownika. Jednocześ- nego dowódcy” (Sonderführer), ponie- – działania wojenne z Polską już były nie okazało się, że owe 3 uzwojenia zo- waż większość z nich nie była oficerami zakończone, zaś likwidację polskich stały umieszczone zbyt daleko od siebie rezerwy marynarki wojennej, ponadto pól minowych powierzono innym jed- i stanowiły 3 odrębne zespoły, z których pełnili oni funkcję oficera nawigacyjne- nostkom – a zatrzymywanie statków tylko dziobowy wytwarzał przeciwdzia- go. Później wszyscy „specjalni dowód- państw neutralnych i poszukiwanie na łanie, stąd okazało się, że użycie jedynie cy” przeszli odpowiednie przeszkolenie nich kontrabandy. Pod koniec grud- dziobowego uzwojenia daje taki sam i otrzymali stopnie oficerskie, a nie- nia 1939 roku cała grupa została prze- efekt jak użycie wszystkich 3 zespołów. którzy z nich nawet objęli dowództwo niesiona do Hamburga, gdzie miano Z tych doświadczeń wywnioskowano okrętu. Na okrętach pozostawała tak- na okrętach zainstalować pełny ładu- w listopadzie 1938 roku, że wystarczy że załoga marynarska, przede wszyst- nek zapewniający pływalność, złożo- umieścić odpowiednie pionowe uzwo- kim obsługa maszynowni (z wyjątkiem ny z pustych beczek i faszyny, a także jenie na dziobie jednostki i umieścić niezdolnych do służby wojskowej z po- przygotować jednostki do zainstalowa- w nim więcej żelaza, aby uzyskać jed- wodu zdrowia i podeszłego wieku), do nia urządzenia VES. nostkę do zwalczania min magnetycz- których dołączano obsługę uzbrojenia Jeszcze 30 września rozpoczął służ- nych, a zasięg działania VES spodzie- i urządzeń do zwalczania min. bę Sperrbrecher IV-Oakland, 2 dni wano się zwiększyć do 100 m. Statki przebudowane na przerywacze później Sperrbrecher I-Bahia Ca- Na początku wojny jednak urzą- zagród minowych otrzymywały nazwę marones, Sperrbrecher II-Karl Le- dzenie VES było niedostępne i dopie- Sperrbrecher z kolejną liczbą – najpierw onhardt i Sperrbrecher III-Robert Born- ro w październiku 1939 roku zamon- rzymską, potem arabską, a 3 jednostki hofen, 3 października Sperrbrecher towano je na pierwszym przerywaczu oznaczono literami. Oddanych do służ- VII-Sauerland, Sperrbrecher VIII-Ne- zagród minowych, którym był Sperrbre- by w 1939 roku 12 przerywaczy zagród ckar i Sperrbrecher IX-Lüneburg, a na- cher IV-Oakland. To urządzenie skła- minowych zostało podzielone na 4 gru- stępnego dnia Sperrbrecher V-Schwan- dało się ze 100 zwojów kabla o łącznej py (Sperrbrechergruppe, dalej w tek- heim i Sperrbrecher VI-Magdeburg. długości 620 m. Jego moc elektryczna ście grupy PZM) po 3 jednostki w na- Z tych jednostek utworzono 2., 3. i 4 wynosiła 250 kW przy natężeniu 700 stępujący sposób: października odpowiednio 2., 6. i 4 Amperów. Wytwarzało ono pole mag- • 1 Grupa PZM – Sperrbrecher X, XI Grupy PZM. Wszystkie 3 grupy zgod- netyczne mające zasięg prawie 100 i XII; nie z planem służyły na Morzu Północ- m od jednostki i 30 m w głąb morza. • 2 Grupa PZM – Sperrbrecher I, II Montaż urządzenia VES na drugiej i III; 3. Tę drugą nazwę jednostki nosiły w służbie handlowej. Jako okręty tej nazwy nie używały, jed- jednostce – Sperrbrecher X-Vigo ukoń- • 4 Grupa PZM – Sperrbrecher IV, V nak w tym opracowaniu jest ona podawana w celu czono dopiero 6 lipca 1940 roku. i VI; łatwiejszej identyfikacji jednostki.

52 Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE Niemieckie przerywacze zagród minowych 1939-1945 nym. Oprócz zakładanych zadań okrę- Były to Hilfssperrbrecher A-Waldtraut Lola (11 września), Sperrbrecher NS ty podczas ostrej zimy 1939/1940 roku Horn, Hilfssperrbrecher B-Ingrid Horn II-Westerbroek (13 września), Sperrbre- służyły także jako lodołamacze i do- i Hilfssperrbrecher C-Robert Bornhofen. cher NF III-Zeeland (2 października), woziły zaopatrzenie na wyspę Helgo- Ten ostatni był wycofanym 1 lutego Sperrbrecher NF IV-Duitsland (2 grud- land, gdyż oblodzenie Zatoki Niemie- Sperrbrecherem III, który teraz został nia), Sperrbrecher NS IV-Beijerland, ckiej nie powalało na użycie do tego „reaktywowany”. Te 3 jednostki zostały Sperrbrecher NS VI-Havik (oba 4 grud- jak zwykle małych jednostek. W trak- przydzielone do 1 Grupy PZM, jednak nia) i Sperrbrecher NS VII-Koert (21 cie tych rejsów 29 grudnia Sperrbrecher początkowo były uznawane za jednost- grudnia). IV-Oakland na akwenie na południowy ki pomocnicze i pływały pod flagą służ- Jeszcze 1 lipca nastąpiła zmiana wschód od Helgolandu być może stara- bową Rzeszy (Reichsdienstflagge) ma- w strukturze organizacyjnej okrętów nował i zatopił brytyjski okręt podwod- jąc załogi w połowie wojenne i cywilne. – 1 Grupa PZM została zmieniona na ny Seahorse z całą 39-osobową załogą – Ponadto posiadały one tylko ładunek 1 Flotyllę PZM (Sperrbrecherflottille), byłby to jedyny taki sukces odniesiony balastu piaskowego, aby mieć jedynie a jednostki 2., 4. i 6 Grupy PZM połą- przez przerywacze zagród minowych średnie zanurzenie, a nie dysponowały czono w 2 Flotyllę PZM. Ponadto licz- podczas tej wojny4. ładunkiem zapewniającym pływalność, bowe oznaczenie jednostek zmieniono Na początku 1940 roku liczba prze- nie miały też przeszukiwacza zagród z liczb rzymskich na arabskie. Przery- rywaczy zmniejszyła się i to nie wsku- minowych. Jednak 1 września zmie- wacze oznaczone literami A i B zmieni- tek działań wojennych. W dniu 1 lutego niono ich status na „prawdziwe” prze- ły nazwy dopiero 1 października 1941 Sperrbrecher II i Sperrbrecher III zostały rywacze zagród minowych (Sperrbre- roku na odpowiednio Sperrbrecher 24 wycofane ze służby jako jednostki nie- cher), a cała załoga została uznana za i Sperrbrecher 25, a Sperrbrecher C-Ro- nadające się do tego typu zadań, a 22 marynarzy Kriegsmarine. bert Bornhofen pod dotychczasową na- marca Sperrbrecher IX skierowano na Jako pomocniczy przerywacz zagród zwą został 7 listopada 1941 roku wyco- remont maszynowni, tak że 9 kwietnia minowych w tym czasie służył także sta- fany ze służby (po raz drugi, wcześniej – dniu napaści Niemiec na Danię i Nor- ry (zwodowany w 1892 roku!) estoński nastąpiło to 1 lutego 1940 roku) i osta- wegię (operacja „Weserübung”) – w ak- parowiec Arcturus (1632 BRT, armator tecznie oddany cywilnemu armatoro- cji było tylko 9 jednostek. Z nich już 11 Laevaühing „Arcturus” z Tallinna), zdo- wi. Obszarem operacyjnym 1 Flotylli kwietnia Sperrbrecher V, VI, X, XI i XII byty przez Niemców 9 kwietnia 1940 PZM była teraz Zatoka Niemiecka z ba- ubezpieczały powrót do Niemiec po- roku w Bergen i zarekwirowany, gdyż zą w Hamburgu, a później w Cuxha- ważnie uszkodzonego ciężkiego krą- wieziony przez niego ładunek drewna ven, zaś 2 Flotylli Zatoka Biskajska żownika Lützow. Cztery dni później do budowy skrzyń przeznaczony do Li- z bazą we francuskim Royan (w ujściu doszło do pierwszej straty bojowej – verpoolu uznano za kontrabandę. Pod Żyrondy). W dniu 30 lipca wycofano ze Sperrbrecher XI-Petropolis został uszko- dotychczasową nazwą rozpoczął on służby Sperrbrecher I-Bahia Camaro- dzony w cieśninie Wielki Bełt koło służbę 5 czerwca będąc podporządko- nes, a dowódca 2 Grupy, do której na- Korsör (Dania) na minie magnetycz- wany dowódcy portu w Haugesund. leżał wycofany okręt (a także wycofane nej zrzuconej w nocy z 13 na 14 kwiet- Jednostka w ogóle nie została przebu- wcześniej Sperrbrecher II i Sperrbrecher nia przez brytyjski samolot. Uszkodze- dowana, gdyż już posiadała ładunek za- III) w wyniku likwidacji grupy objął do- nia okazały się tak poważne, że uznano pewniający odpowiednią pływalność, wództwo Sperrbrechergruppe Nieder- dalszą służbę tej jednostki za niemożli- a wykorzystywano ją do eskorty okrę- lande, która 25 września została prze- wą. Po odpowiedniej naprawie wycofa- tów podwodnych rejonie Haugesundu. mianowana na 4 Flotyllę PZM. no ją 4 sierpnia ze służby i oddano ar- Służbę tę Arcturus pełnił do 2 kwietnia Nieco wcześniej rozpoczęła się matorowi. 1941 roku5. w Niemczech przebudowa grupy pa- Gdy 10 maja 1940 roku rozpoczęła Z kolei szybkie zajęcie przez Niem- trolowców (Vorpostenboote) na małe się niemiecka agresja na Belgię, Holan- ców Belgii i Holandii wymagało rów- przerywacze zagród minowych. Pierw- dię, Luksemburg i Francję („Fall Gelb”), nież pilnego oczyszczenia przybrzeż- w służbie znajdowało się jedynie 5 prze- nych wód tych państw z min, a liczba 4. Seahorse zaginął po 26 grudnia w Zatoce Nie- rywaczy – Sperrbrecher IV, VI, VII, VIII przerywaczy była wówczas niewystar- mieckiej. Oficjalnie uznaje się, że okręt został zato- i IX, z których tylko ten pierwszy posia- czająca. Z tego powodu zarekwirowa- piony dopiero 7 stycznia 1940 roku na wodach na dał urządzenie VES. Pozostałe 5 jed- no 10 małych holenderskich przybrzeż- południowy zachód od Helgolandu przez niemie- ckie trałowce z 1 Flotylli, ale nie można wykluczyć nostek znajdowało się albo w remon- nych lub rzecznych frachtowców (część również wersji zatopienia go przez Sperrbrecher IV. cie albo w trakcie instalacji urządzenia nich znajdowała się jeszcze w budowie) 5. Jeszcze 10 lutego 1941 roku Niemcy zapropo- VES. Ponadto już 13 (!) maja „wypadł” nowali oddanie statku, ale zwrot dawnemu właści- i z nich w czerwcu 1940 roku utwo- cielowi już nie wchodził w grę, ponieważ w między- kolejny okręt – Sperrbrecher VII-Sauer- rzono Sperrbrechergruppe Niederlan- czasie Estonia została wchłonięta przez ZSRR, dla- land, który koło Warnemünde odniósł de. Pierwsza z tych jednostek – Lies – tego propozycja została przekazana właśnie Związ- kowi Radzieckiemu, jednak ostatecznie do tego nie poważne uszkodzenia dziobu na minie została zarekwirowana już 6 czerwca doszło. Arcturus po zakończeniu służby jako przery- magnetycznej. Jednostkę skierowano i po przebudowie w Schiedam rozpo- wacz zagród minowych został odstawiony i czekał do naprawy, a potem zainstalowano na częła służbę 29 lipca jako Sperrbrecher na kolejnego właściciela, którym po napaści Nie- miec na ZSRR 22 czerwca tegoż roku stali się do- niej urządzenie VES, tak że powróciła NS I (NS – Niederlande-Sperrbre- tychczasowi użytkownicy. Statek oficjalnie został ona do służby dopiero 16 sierpnia 1941 cher). Do końca 1940 roku oddano do zarekwirowany 4 lipca i przekazany w użytkowa- roku (po 15 miesiącach!). służby jeszcze 9 zarekwirowanych jed- nie norweskiemu armatorowi Westergaard & Co. z Oslo. W niemieckiej służbie Arcturus przetrwał Z tego powodu pospiesznie zmo- nostek: Sperrbrecher NF I-Zaanland do 22 listopada 1943 roku, gdy na akwenie na połu- bilizowano i 17 maja wprowadzo- (NF – Niederlande Flusssperrbrecher, dniowy zachód od Aalesundu (środkowa Norwegia) został ciężko uszkodzony przez brytyjskie samoloty no do służby 3 pomocnicze przerywa- 19 sierpnia), Sperrbrecher NF II-We- i podczas holowania do Aalesundu dobił go tego sa- cze oznaczone nie liczbami, a literami. ser (3 września), Sperrbrecher NS III- mego dnia norweski okręt podwodny Ula.

Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE 53 Niemieckie przerywacze zagród minowych 1939-1945 szym z nich był V 104-Falke, który zo- Flotylli – Sperrbrecher 39 (1 paździer- się wówczas w służbie 36 przerywaczy stał przebudowany od 14 maja do 19 nika) Sperrbrecher A, Sperrbrecher B, wyglądały następująco: czerwca 1940 roku i rozpoczął służbę Sperrbrecher C (wszystkie trzy 15 li- • 1 Flotylla PZM – 3 okręty (Sperrbre- 1 lipca jako pierwszy mały przerywacz stopada), Sperrbrecher 12 i Sperrbre- cher 10, 17 i 33); w 1 Flotylli PZM pod dotychczasową cher 13 (oba 16 listopada), nowo od- • 2 Flotylla PZM – 14 okrętów nazwą, którą dopiero 1 października dane 3 przebudowane patrolowce V (Sperrbrecher 1, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 14, 16, zmieniono na Sperrbrecher 34. Do tego 101-Schwan, V 102-Cressida i V 103- 34, 35, 36 i 37); czasu przebudowano na małe przery- Silvia, które otrzymały nazwy odpo- • 3 Flotylla PZM – 9 okrętów wacze zagród minowych jeszcze 5 pa- wiednio Sperrbrecher 31, Sperrbrecher (Sperrbrecher A, B, C, 12, 13, 18, 31, 32 trolowców – V 105, V 106, V 107, V 108 32 i Sperrbrecher 33 (wszystkie trzy i 39); i V 109, które służąc również w 1 Flo- w służbie od 1 października) oraz od- • 4 Flotylla PZM – 10 okrętów (Sperrbre- tylli także 1 października zmieniły na- dany do służby 31 grudnia Sperrbrecher cher NS I, NS II, NS III, NS IV, NS VI, NS zwy na odpowiednio Sperrbrecher 35- 18-Schürbek (przebudowany okręt-pu- VII, NF I, NF II, NF III i NF IV). Adolph Kirsten, Sperrbrecher 36-Phoenix łapka!). Sperrbrecher 18 był ostatnim Większa w porównaniu z innymi flo- (oba w służbie od 21 sierpnia), Sperrbre- z 31 przerywaczy zagród minowych, tyllami liczebność 2 Flotylli wynikała cher 37-Botilla Russ, Sperrbrecher 38- które rozpoczęły służbę w 1940 roku. z faktu, że bazując w portach zachod- Porjus i Sperrbrecher 39-Flamingo Miesiąc później Sperrbrecher 33 zo- niej Francji miała ona najwięcej „pra- (wszystkie trzy w służbie od 19 lipca). stał przeniesiony do 1 Flotylli. Ponie- cy”, która składała się z ubezpieczania Nieco później oddano do służby „tra- waż szybko głównym zadaniem 3 Flo- wychodzących z tych portów w rej- dycyjne”, przebudowane z frachtow- tylli stało się ubezpieczanie jednostek sy lub z nich powracających nawod- ców przerywacze zagród minowych. wiozących zaopatrzenie do Norwegii nych i podwodnych okrętów korsar- Do końca 1940 roku było to 8 jedno- i okrętów podwodnych idących z nad- skich oraz łamaczy blokady. Co dziwne, stek – Sperrbrecher 3-Belgrad (w służbie bałtyckich stoczni na Atlantyk, w listo- żaden z okrętów tej flotylli nie został od 15 sierpnia), Sperrbrecher 2‑Athen padzie 1941 roku główną bazą flotylli w 1941 roku bezpowrotnie utracony, (od 8 września), Sperrbrecher 1-Saar (od stał się Aarhus w północnej Danii. choć uszkodzony jeszcze 3 październi- 17 września), Sperrbrecher 16-Tulane W dniu 3 października Sperrbrecher ka 1940 roku Sperrbrecher 5-Schwan- (od 16 listopada) i Sperrbrecher 14-Bo- 5-Schwanheim z 2 Flotylli odniósł heim znajdował się w naprawie do ckenheim (od 30 listopada) przekazane koło Royan poważne uszkodzenia na 1 sierpnia 1941 roku. 2 Flotylli oraz Sperrbrecher 11‑Zeus (od 2 minach, które eksplodowały jedno- Głównym zagrożeniem przerywaczy 4 sierpnia), Sperrbrecher 13‑Minerva (od cześnie, przy czym jedna przy prawej w tym okresie były samoloty. Pierwszą 3 września) i Sperrbrecher 17‑Templar burcie tuż za uzwojeniem urządzenia całkowicie bezpowrotną stratą okazał (od 23 listopada) wchodzące w skład VES. Z przechyłem na prawą burtę się należący do 3 Flotylli Sperrbrecher 1 Flotylli. Sperrbrecher 14, 16 i 17 były i przegłębieniem na dziób, gdzie zanu- 12-Stolzenfels, który 20 marca o go- zarekwirowanymi frachtowcami nor- rzenie sięgnęło w pewnym momencie dzinie 18:50 został zatopiony torpe- weskimi. Już 9 września ze składu prze- 10 m, okręt jednak zdołał dotrzeć do dą przez brytyjski samolot koło wyspy rywaczy ubył Sperrbrecher 11‑Zeus, któ- Bordeaux, gdzie jego naprawa trwa- Ameland (Wyspy Zachodniofryzyjskie) ry wszedł na minę w cieśninie Wielki ła aż do 1 sierpnia 1941 roku, kiedy u wybrzeża Holandii, przy czym zgi- Bełt między Nyborgiem a Korsör. Wy- to powrócił do flotylli. Dnia 11 listo- nął jeden członek załogi. Druga i ostat- buch spowodował uszkodzenie maszyn pada Sperrbrecher 34, Sperrbrecher 35, nia jednostka utracona w 1941 roku to i okręt został zaholowany do Kilonii, by Sperrbrecher 36 i Sperrbrecher 37 prze- Sperrbrecher 33-Silvia z 1 Flotylli, któ- stamtąd udać się do Kopenhagi na re- szły z 1. do 2 Flotylli. W dniu 1 grud- ry 25 maja razem ze Sperrbrecherem 60- mont. Rano 22 września taki sam los nia zatonął pierwszy przerywacz za- Elster oraz patrolowcami V 802-Sagit- spotkał Sperrbrecher 2‑Athen, który do- gród minowych – był to Sperrbrecher ta i V 1107-Johs. Klatte oczyszczał wody piero 14 dni wcześniej rozpoczął służ- 38-Porjus z 1 Flotylli, który zakotwi- na zachód od także przybrzeżnej holen- bę. Jednostka koło Boulogne natknęła czony w nocy o godzinie 01:55 zato- derskiej wyspy Texel (Wyspy Zachod- się na minę (najprawdopodobniej mag- nął na redzie Brunsbüttel w Kana- niofryzyjskie). Rano niemieckie okręty netyczną niemiecką!), a jej eksplozja le Kilońskim wskutek staranowania zostały zaatakowane przez 2 brytyjskie spowodowała złamanie stępki. Okręt przez niemiecki parowy frachtowiec bombowce Bristol „Blenheim” ze 139 ratując się przed zatonięciem wszedł na Tilsit (950 BRT). Była to jednak nie do Dywizjonu RAF. Były to maszyny z gru- płyciznę, gdzie odłamał się dziób. Część końca bezpowrotna strata, ponieważ py 8 samolotów lecących w parach rufową później ściągnięto i odholowa- prawie 2 lata później jednostka zosta- i wysłanych do ataku na niemieckie no na remont do Rotterdamu. Tam jed- ła podniesiona i poddana remontowi jednostki w rejonie Texel, a oddzieli- nostkę zwrócono armatorowi, a remont z zamiarem powrotu do służby pod ły się od grupy wskutek słabej widocz- Athen trwał aż do końca 1944 roku! nową nazwą Sperrbrecher 133, do cze- ności. Zrzucone bomby były niecelne, Wskutek przeniesienia 1 Flotyl- go jednak nie doszło. Ostatnią stra- a jeden samolot został zestrzelony i pło- li na Morze Północne w drugiej poło- tą wśród przerywaczy zagród mino- nąc spadł na Sperrbrecher 33 uderzając wie 1940 roku zabrakło przerywaczy wych w 1940 roku było uszkodzenie go w lewą burtę na wysokości maszy- zagród minowych na wodach duń- 24 grudnia Sperrbrechera 17-Templar nowni. Oba silniki bombowca przebi- skich i zachodniego Bałtyku. W ce- z 1 Flotylli torpedą przez brytyjski sa- ły burtę, a płonąca benzyna z samolo- lu uzupełnienia tej luki 1 paździer- molot, ale okręt po trwającej kilka ty- tu spowodowała pożar w maszynowni nika 1940 roku utworzono 3 Flotyllę godni naprawie kontynuował służbę. i kotłowni jednostki. Pompy na jednost- PZM z bazą w Warnemünde. W skład W dniu 1 stycznia 1941 roku liczba ce stały się niesprawne, co uniemożli- tej flotylli weszło 5 przerywaczy z 1 i podział organizacyjny znajdujących wiło ugaszenie ognia. Po bezskutecznej

54 Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE Niemieckie przerywacze zagród minowych 1939-1945 próbie holowania płonący Sperrbrecher (!) min magnetycznych postawionych 25, zaś Sperrbrecher C-Robert Bornhofen 33 o godzinie 12:15 zatonął6. przez kutry torpedowe przed radzie- został 15 listopada wycofany ze służby Z kolei Sperrbrecher 17-Templar ckimi portami w Libawie i Windawie. (po raz drugi), po czym zamierzano go z 1 Flotylli 21 czerwca odniósł poważne Okręty unieszkodliwiły wówczas 43 przebudować najpierw na artyleryjski uszkodzenia na minie i był naprawia- miny, przy czym Sperrbrecher 6-Mag- okręt szkolny, a potem na okręt-cel, ale ny przez kilka miesięcy, a Sperrbrecher deburg i Sperrbrecher 11-Belgrano pod- ostatecznie 10 lipca 1942 roku zwró- 4-Oakland z 6 Flotylli (o której utwo- czas wykonywania zadań zostały lekko cono go armatorowi. Innym ubytkiem rzeniu jest mowa dalej) 16 lipca koło uszkodzone przez radzieckie samoloty. w tym czasie był Sperrbrecher 9-Lüne- Brestu również stał się celem ataku sa- W styczniu 1942 roku przerywacze po- burg z 6 Flotylli, który 8 października molotów i został trafiony 5 (!) bomba- wróciły do swych macierzystych flotyl- został uszkodzony na minie koło Bre- mi w rufę, przy czym zginęli 4 maryna- li. Inaczej sytuacja miała się na Morzu stu, a jego naprawa trwała do 24 stycz- rze. Okręt po tym udał się na remont do Czarnym, gdzie Niemcy do tej pory nie nia 1943 roku, a więc 15 miesięcy! Hamburga i po drodze koło Dunkierki działali ani nie mieli do niego dostępu. Wzrastająca liczba przerywaczy spo- znów został zbombardowany, otrzymu- Jednak szybko pojawiły się tam okręty wodowała, że pod koniec październi- jąc tym razem „tylko” 2 trafienia bom- rzecznej Flotylli Dunajskiej (Donauflot- ka działająca na wodach holenderskich bami, które spowodowały śmierć 5 ma- tille), dlatego już 7 sierpnia w rumuń- i belgijskich 4 Flotylla miała na stanie rynarzy. W końcu jednostka dotarła do skim porcie Braiła rozpoczął służbę 15 jednostek, dlatego 1 listopada z niej celu, a jej remont trwał 8 miesięcy. pierwszy niemiecki przerywacz zagród została wydzielona 5 Flotylla, która już Te straty szybko zostały uzupeł- minowych na tym morzu – Sperrbrecher 9 grudnia została przemianowana na nione przez nowe przerywacze za- 191-Motor I, który był przebudowanym 8 Flotyllę. Bazą nowej flotylli, w skład gród minowych. W pierwszej połowie motorowym frachtowcem rzecznym. której weszło 8 okrętów, zostało Vlaad- 1941 roku oddano do służby 10 jedno- Podlegający dowództwu Flotylli Rzecz- ringen. 4 Flotylla z bazą w Brugii dzia- stek. W 1 Flotylli już 11 stycznia roz- nej okręt pierwsze zadanie likwidacji łała na wodach belgijskich i Kanale La począł służbę Sperrbrecher 11-Belgra- min wykonał 5 listopada przed radzie- Manche. no, 25 marca Sperrbrecher 60-Elster, 26 ckim portem w Oczakowie. Podczas wykonywania zleconych za- kwietnia Sperrbrecher 15-Taronga (zare- W międzyczasie Sperrbrecher 139 dań przerywacze zagród minowych kwirowany statek norweski) i 27 czerw- (dawny 39) przeszedł z 3 Flotylli na wody dotychczas nie miały kontaktu z wro- ca Sperrbrecher 69-Ceres, w 2 Flotylli 20 norweskie i od 1 sierpnia należał do gimi okrętami. Do pierwszego takiego maja Sperrbrecher 19-Rostock i 10 czerw- Flotylli Ochrony Portu Stavanger (Ha- spotkania doszło wieczorem 3 grud- ca Sperrbrecher 68-Flora, w 3 Flotylli 17 fenschutzflottille Stavanger). Z kolei 6 nia 1941 roku koło Przylądka Gris- maja Sperrbrecher 61-Iris, w 4 Flotylli 16 sierpnia dowódca Sperrbrechera 1-Saar, Nez (w Cieśninie Kaletańskiej). Wów- stycznia Sperrbrecher NS IX-Goote, 3 lu- kmdr ppor. rez. Karl Palmgren został od- czas niemiecki przybrzeżny konwój, tego Sperrbrecher NS V-Import i 5 lutego znaczony Krzyżem Rycerskim Żelazne- złożony z parowego frachtowca Derin- Sperrbrecher NS VIII-Strijpe. W ten spo- go Krzyża za dowodzenie swym okrętem dje (3063 BRT) w eskorcie przerywa- sób liczebność okrętów 2 Flotylli wzro- podczas unieszkodliwień 40 min. Już na- cza Sperrbrecher 168-Flora z 2 Flotyl- sła do 16 jednostek, dlatego 1 lipca zo- stępnego dnia Sperrbrecher 149-Goote li oraz patrolowców V 1809-Henry P. stała ona podzielona na 2 flotylle: 2. i 6. w ciągu 5 godzin wszedł na aż 9 min (!), Newman, V 1812-Halle i V 1813-Thorn „Nowa” 2 Flotylla (7 jednostek) z dotych- jednak nie zatonął, ale naprawa uszko- zmierzając z Dunkierki do Boulog- czasową bazą w Royan działała na wo- dzeń jednostki trwała prawie 7 miesięcy. ne stoczył walkę z brytyjskimi kutra- dach od ujścia Loary na północy do gra- W drugiej połowie 1941 roku służbę mi torpedowymi MTB 218, MTB 219 nicy francusko-hiszpańskiej, a 6 Flotylla rozpoczęło również 10 nowych przery- i MTB 221 oraz kutrami artyleryjski- (9 okrętów) z bazą w Cherbourgu, a póź- waczy: w 1 Flotylli 2 lipca Sperrbrecher mi MGB 324 i MGB 328. W wyniku niej w Concarneau (na południe od Bre- 64-Bitsch, 25 września Sperrbrecher starcia Sperrbrecher 168 został trafiony stu) wykonywała te same zadania na wo- 163-Friesland i 26 września Sperrbre- 14 pociskami 40 mm i wieloma z ka- dach od zachodniego wejścia do Kanału cher 138-Friedrich Karl, w 3 Flotylli 15 rabinów maszynowych, a straty zało- La Manche do ujścia Loary na południu. października Sperrbrecher 165-Gebwe- gi wyniosły 6 rannych, zaś nieznaczne Z kolei 1 sierpnia wszystkie małe przery- iler, w 4 Flotylli 5 lipca Sperrbrecher uszkodzenia odniosły Derindje (3 trafie- wacze zostały przenumerowane. Polega- 21-Nestor i 21 października Sperrbre- nia pociskami 40 mm, jeden marynarz ło to na dodaniu przed dotychczasowym cher 170-Maria S. Müller, a w 6 Flotylli ranny) i V 1809 (2 trafienia pociska- numerem liczby 1, a przerywacze prze- 16 lipca Sperrbrecher 62-Delia, 25 paź- mi 40 mm). Choć Niemcy przypusz- budowane ze statków holenderskich dziernika Sperrbrecher 171-Jason i 5 czali, że zatopili 3 kutry, to po stronie straciły swą numerację alfanumeryczną grudnia Sperrbrecher 174-Tindefjell (za- brytyjskiej wszystkie okręty rzeczywi- i otrzymały numery od 141 do 149 (za- rekwirowany statek norweski). Ponadto ście otrzymały trafienia, ale tylko MTB miast NS I do NS IX) oraz od 201 do 204 do Flotylli Dunajskiej trafił wymieniony 218 został poważnie uszkodzony. Z za- (zamiast NF I do NF IV). wyżej Sperrbrecher 191. Już 17 listopa- łóg zginął jeden marynarz, a trzej od- Gdy 22 czerwca rozpoczęła się na- da Sperrbrecher 170 i Sperrbrecher 171 nieśli rany. paść Niemiec na ZSRR (operacja „Bar- zostały zamienione we flotyllach, a 16 W dniu 1 stycznia 1942 roku w służ- barossa”), do działań na wschodnim grudnia Sperrbrecher 161 (dawny 61) bie były 53 przerywacze. Podział or- Bałtyku czasowo oddelegowano 4 prze- przeszedł z 3. do 1 Flotylli. ganizacyjny i liczba poszczególnych rywacze: Sperrbrecher 11, Sperrbrecher Jeszcze 1 października należące do 69 i Sperrbrecher 138 z 1 Flotylli oraz 3 Flotylli Sperrbrecher A i Sperrbrecher 6. Dla trzyosobowej załogi zestrzelonego „Blen- Sperrbrecher 6 z 6 Flotylli. Ich zada- B zostały przemianowane na odpo- heima”, która oczywiście poniosła śmierć, był to niem było zlikwidowanie niemieckich wiednio Sperrbrecher 24 i Sperrbrecher drugi lot bojowy i pierwszy kontakt z wrogiem.

Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE 55 Niemieckie przerywacze zagród minowych 1939-1945 okrętów we flotyllach wyglądały nastę- urządzenie pod kryptonimem „Mausi” trieb – GBT) – urządzenie montowane pująco: („Myszka”) – rodzaj kolistej anteny wy- ma dziobie okrętu i wywołujące odpo- • 1 Flotylla PZM – 10 okrętów twarzającej pole magnetyczne powo- wiedni dźwięk powodujący eksplozję (Sperrbrecher 10, 11, 15, 17, 138, 160, dujące eksplozję miny. To urządzenie miny z zapalnikiem akustycznym. In- 161, 163, 164 i 169); montowano pod kadłubami samolotów nym urządzeniem do zwalczania ta- • 2 Flotylla PZM – 7 okrętów – przede wszystkim Junkers Ju-52, ale kich min był przyrząd z ładunkami wy- (Sperrbrecher 3, 5, 7, 14, 16, 137 i 138); też Blohm & Voss BV-38 albo Blohm & buchowymi (Knallkörpergerät – KKG), • 3 Flotylla PZM – 7 okrętów Voss Ha-139. Samoloty te przelatywa- który w określonych odstępach czasu (Sperrbrecher 13, 18, 24, 25, 131, 132 ły wielokrotnie nisko nad powierzchnią wyrzucał do wody małe ładunki wybu- i 165); wody powodując eksplozję znajdują- chowe, których eksplozje powodowały • 4 Flotylla PZM – 7 okrętów cych się pod nimi min. Loty te były jed- detonację min. (Sperrbrecher 21, 141, 142, 143, 144, 146 nak niebezpieczne, ponieważ detona- Innymi zmianami dokonanymi na i 171); cja miny wytwarzała wysoki słup wody, przerywaczach w tym czasie była po- • 6 Flotylla PZM – 12 okrętów który mógł doprowadzić do zniszcze- prawa pływalności i zwiększenie uzbro- (Sperrbrecher 1, 4, 6, 8, 9, 19, 134, 135, nia nisko lecącego samolotu. Mimo jenia. Balast piaskowy zanieczyszczał 136, 162, 170 i 174); to ten sposób zwalczania min był po- urządzenia przeciwpożarowe, dlate- • 8 Flotylla PZM – 8 okrętów wszechnie stosowany na Morzu Czar- go został zamieniony na balast ze szla- (Sperrbrecher 145, 147, 148, 149, 201, nym ­i Dunaju. ki miedzianej. Z kolei drewniane becz- 202, 203 i 204); Z drugim wspomnianym ulepsze- ki wypełniające ładownie zastąpiono • we Flotylli Ochrony Portu Stavan- niem brytyjskich min magnetycznych beczkami metalowymi, które były lżej- ger – 1 okręt (Sperrbrecher 139); Niemcy poradzili sobie wprowadza- sze i bardziej odporne na ciśnienie wy- • we Flotylli Dunajskiej – 1 okręt jąc przyrząd zmieniający biegunowość wołane eksplozją miny. Uzbrojenie, któ- (Sperrbrecher 191). (Umpolvorrichtung – UPV) w po- re początkowo składało się z jednego Trzeba tu dodać, że uszkodzony wszechnie stosowanym na przerywa- działa 105 mm i dwóch 20 mm, zmie- Sperrbrecher 9 był w naprawie przez czach urządzeniu VES. Pierwsze pró- niano już od początku 1940 roku. Stare cały 1942 rok i należał do flotylli tyl- by z tym urządzeniem przeprowadzono działa 105 mm zmieniano na nowsze- ko teoretycznie. Jeszcze w 1941 roku w kwietniu 1942 roku na znajdującym go typu C/16, ponadto dodawano kolej- Niemcy zaczęli stosować nowe sposo- się wówczas w remoncie Sperrbreche- ne działka przeciwlotnicze 37 i 20 mm, by zwalczania min. Związane to było rze 4-Oakland (zbiegiem okoliczności których liczba była różna na poszcze- z ulepszaniem z kolei przez Brytyjczy- na tym okręcie wcześniej prowadzono gólnych okrętach – niektóre z nich mia- ków min magnetycznych. Jednym z nich pierwsze próby z urządzeniem VES). ły nawet po 30 działek tych kalibrów! było wprowadzenie w minach licznika, Ponadto w celu zwiększenia pola mag- Według wytycznych z 1943 roku który powodował eksplozję miny do- netycznego wprowadzono oprócz do- duże przerywacze (o pojemności 2500- piero po kolejnym przejściu w jej pobli- tychczasowego okrągłego uzwojenia 5000 BRT) miały być uzbrojone w po żu okrętu lub statku (maksymalnie na- w urządzeniu VES uzwojenie krzyżo- 2 działa 105 mm C/32 L/45 (łączny za- wet za 24. razem!). Innym ulepszeniem we, do którego potem dodano jeszcze pas amunicji 600 pocisków), 6 działek min był tzw. podwójny kontakt – pierw- dodatkowe uzwojenie. 37 mm C/30 (3 podwójne, 12 000 po- sze wejście jednostki w zasięg zapalni- W 1942 roku Brytyjczycy wprowa- cisków), 14 działek 20 mm C/38 (3 po- ka tylko uzbrajało minę, a drugie powo- dzili miny magnetyczne z zapalnikiem czwórne i 2 pojedyncze, 28 000 poci- dowało eksplozję, ale przy przeciwnej akustycznym. Odpowiedzią Niemców sków) i 4 karabiny maszynowe 7,92 biegunowości. To pierwsze ulepszenie była boja dźwiękowa z napędem turbi- mm (20 000 pocisków). Średnie przery- spowodowało, że Niemcy wprowadzili nowym (Geräuschboje mit Turbinenan- wacze (o pojemności 1500-2500 BRT) według tych samych wytycznych miały Sperrbrecher 147 – zdobyczny holenderski frachtowiec-kabotażowiec Koert. Należał do małych posiadać po 2 działa 105 mm L/45 (600 jednostek w swojej klasie. Fot. zbiory Reinhard Kramer pocisków), 2 działka 37 mm (4000 po- cisków), 7 działek 20 mm (14 000 po- cisków) i 3 karabiny maszynowe 7,92 mm. Małe przerywacze (poniżej 1500 BRT) miano uzbrajać w po 1 działo 105 mm L/45 (300 pocisków), jedno 37 mm (2000 pocisków), osiem 20 mm (16 000 pocisków) i 2 karabiny maszynowe 7,92 mm albo 1-2 działa 88 mm, dwa 37 mm, dziesięć 20 mm i 2 karabiny ma- szynowe 7,92 mm. W praktyce jednak uzbrojenie na poszczególnych okrętach było bardzo zróżnicowane i istotnie od- biegało od teorii, zwłaszcza w kwestii liczby działek przeciwlotniczych. Ponadto niektóre duże okręty wypo- sażono w balony zaporowe – pierwszą próbę z takim balonem przeprowadzo- no 4 maja 1941 roku na Sperrbrecherze

56 Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE Niemieckie przerywacze zagród minowych 1939-1945

Sperbrecher 32-Mur

1 – urządzenie VES wytwarzające pole magnetyczne 4 – czterolufowe sprzężone działka 20 mm 2 – działo 105 mm 5 – pojedyncze działko 20 mm 3 – dwulufowe sprzężone działka 37 mm 6 – balon zaporowy Rys. Copyright Siegfried Breyer 10-Vigo. Podczas tej próby okręt został ła na spadochronie, a z niej rozwijała o godzinie 9:01 koło Hoek van Holland zaatakowany przez brytyjski bombo- się owa lina o długości 100 m, pełniąca Sperrbrecher 147-Koert z 8 Flotylli i 28 wiec, który dostał się w linę zaporo- rolę zapory dla atakującego samolotu. maja koło Dunkierki Sperrbrecher 174- wą utrzymywaną przez balon, wsku- Później na końcu tej liny przyczepiono Tindefjell z 6 Flotylli. Na tym ostatnim tek czego samolot wpadł w korkociąg ładunek materiału wybuchowego. Roz- okręcie zginął jeden marynarz. Jed- i został uszkodzony ogniem artylerii kazano używanie obu rodzajów rakiet nak w tym samym czasie wprowadzo- przerywacza, a przelatujące niedale- na przemian, ale nie odnotowano przy- no do służby 10 nowych przerywaczy: ko 2 myśliwce Messerschmitt Bf-110 padku strącenia samolotu przez mio- w 1 Flotylli Sperbrecher 173-Westland ostatecznie strąciły brytyjską maszy- tacz RAG na przerywaczu zagród mi- (31 stycznia, zarekwirowany statek ho- nę. Balony zaporowe używane przez nowych, ponieważ atakujące maszyny lenderski) i Sperrbrecher 176-Valeria (16 przerywacze miały objętość 77 m3 zwykle znajdowały się poza zasięgiem maja), w 2 Flotylli Sperrbrecher 175-Ba- i unosiły linę na wysokość 200-250 m. działania miotacza. Na dużych i śred- den (23 kwietnia, zarekwirowany statek W czerwcu 1941 roku przeprowadzo- nich przerywaczach montowano po norweski), w 3 Flotylli Sperrbrecher 166- no pierwszą próbę z… miotaczem pło- 4 takie miotacze rakiet. Schirmeck (1 kwietnia, zarekwirowany mieni (Flammenwerfer), służącym do Etatowa liczba załóg od 1943 roku statek fiński) i Sperrbrecher 172-Ophe- zwalczania nisko lecących samolotów. wynosiła na dużych okrętach 8 ofice- lia (22 maja), w 4 Flotylli Sperrbrecher Rura tego miotacza była montowana rów i 226 marynarzy, na średnich 5 ofi- 183-Quack (14 stycznia, zarekwirowa- na szczycie tylnego masztu, zasięg pło- cerów i 111 marynarzy, a na małych ny statek holenderski), Sperrbrecher mienia wynosił 35-50 m, a zapas benzy- jednostkach 4 oficerów i 79 marynarzy, 184-Bernisse (2 lutego, zarekwirowany ny pozwalał na oddanie około 50 „wy- przy czym w praktyce również odbiega- statek holenderski) i Sperrbrecher 120- strzałów” trwających 3 sekundy każdy. ła od założeń. René (5 marca, zarekwirowany statek Jednak ta broń była rzadko używana Pierwsze straty przerywaczy w 1942 belgijski) oraz w 8 Flotylli Sperrbrecher na przerywaczach i nielubiana przez roku miały związek z przeprowadzoną 150-Viriato (22 marca, zarekwirowany marynarzy z uwagi na duże niebezpie- pomyślnie w lutym operacją „Cerberus” w Holandii podczas budowy dla Portu- czeństwo wywolania pożaru na okrę- – przedarciem się niemieckich pancerni- galii), a ponadto w kwietniu na Bałty- cie. W 1943 roku do zwalczania samo- ków Scharnhorst i Gneisenau oraz cięż- ku rozpoczął służbę Ammerland, który lotów wprowadzono miotacz rakiet 86 kiego krążownika Prinz Eugen z Bre- jednocześnie był okrętem-celem i za- mm (Raketenabwurfgerät – RAG). Z te- stu przez Kanał La Manche do portów opatrzeniowcem 26 Flotylli Okrętów go miotacza odpalano 2 rodzaje rakiet. niemieckich. Przewidując taką sytuację Podwodnych (Szkolnej), której podle- Jeden z nich posiadał zapalnik czasowy Brytyjczycy wcześniej postawili w kana- gał, stąd nie otrzymał „tradycyjnej” na- powodujący eksplozję ładunku wybu- le około 1100 min magnetycznych, które zwy. W ten sposób pod koniec maja chowego o masie 3,7 kg po 5,6-9,2 se- trzeba było unieszkodliwić. Podczas wy- (jeszcze przed zatopieniem Sperrbrecher kundach na wysokości 400-800 m. Dru- konywania tego zadania Niemcy utraci- 174-Tindefjell) w służbie znajdowało się gim rodzajem była rakieta z metalową li na minach 3 przerywacze – 20 lutego 61 przerywaczy – była to największa liną (Drahtseilrakete) wystrzeliwana na o godzinie 22:57 koło Calais Sperrbre- liczba okrętów tej klasy w Kriegsmarine wysokość 400-1000 m, po czym opada- cher 171-Jason z 4 Flotylli, 27 marca podczas wojny.

Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE 57 Niemieckie przerywacze zagród minowych 1939-1945

Jeszcze 28 marca Sperrbrecher 137- ny 2 bombami w maszynownię płoną- minę Sperrbrecher 164-Bitsch, który był Botilla Russ, pełniący w tym czasie funk- cy okręt zdołał wejść na płyciznę, gdzie przydzielony do 2 Flotylli Ochrony Por- cję okrętu obrony przeciwlotniczej w St. palił się jeszcze przez 2 dni. W wyni- tu w Wilhelmshaven. Dziesięć dni póź- Nazaire brał tam udział w walce z bry- ku nalotu zginęli 2 marynarze. Już 15 niej koło Schleimünde ciężkie uszko- tyjskimi okrętami, które wdarły się do czerwca Sperrbrecher 15 został ściąg- dzenia na minie odniósł Sperrbrecher portu w celu zniszczenia największego nięty i odholowany na remont do Ham- 24-Waldtraut Horn z 3 Flotylli. Okręt wówczas we Francji pływającego doku burga. Tam jednak uznano uszkodzenia został wycofany ze służby 10 listopa- (operacja „Chariot”). Pod dowództwem za zbyt duże i 6 lipca jednostkę wycofa- da, ale poddano go remontowi, który II oficera (dowódca i jego zastępca uda- no ze służby, a później używano ją jako trwał do sierpnia 1944 roku – prawie li się do komendanta portu po rozkazy), zapas części zamiennych. Jeszcze 22 2 lata! W nocy 14 września o godzinie a po jego ciężkim zranieniu dowodze- czerwca na 3 (!) minach koło Royan zo- 23:47 znów koło Ostendy zakończył ni przez starszego mechanika maryna- stał poważnie uszkodzony Sperrbrecher żywot na minie Sperrbrecher 142-We- rze ze Sperrbrechera 137 mieli zatopić 14-Bockenheim z 2 Flotylli, ale okręt sterbroek, a wieczorem 9 październi- 3 brytyjskie kutry, z czego dwa ogniem zdołał dotrzeć do Bordeaux. Rano 23 ka o godzinie 22:09 tak sam los spotkał działek 20 mm, a trzeci za pomocą… czerwca o godzinie 04:45 Sperrbrecher Sperrbrecher 143-Lola koło Nieuwpoort ręcznych granatów. W trakcie walki nie- 183-Quack z 4 Flotylli zatonął z 2 człon- w Belgii. Obie utracone jednostki nale- miecki okręt został trafiony 123 pociska- kami załogi na minie koło Dunkierki. żały do 4 Flotylli. Ponadto 15 września mi różnego małego kalibru, które uszko- Jedyny na Morzu Czarnym przery- Sperrbrecher 184-Bernisse odniósł na dziły m. in. jego jedyne działo 88 mm, wacz – Sperrbrecher 191-Motor I idąc minie uszkodzenia i był naprawiany do zaś z jego załogi zginęli 2 marynarze, 1 lipca 1942 roku z Odessy do Ocza- 12 marca 1943 roku. a 8 zostało ciężko rannych. kowa w eskorcie 4 rzecznych kutrów W dniu 19 października również na W dniu 6 maja Sperrbrecher 164- trałowych typu FR wszedł na minę, minie został uszkodzony Sperrbrecher Bitsch został przekazany z 1 Flotylli do najprawdopodobniej magnetyczną nie- 141-Lies i trafił na remont, a 4 dni póź- 2 Flotylli Ochrony Portu w Wilhelmsha- miecką (!) postawioną przez samolot niej koło wyspy Ameland Sperrbrecher ven. Inną zmianą było przejście 30 jeszcze w 1941 roku i zatonął w odle- 11-Belgrano z 1 Flotylli wszedł na minę, czerwca Sperrbrechera 168-Flora z 2. do głości około 2 mil od wyspy Bieriezań której eksplozja spowodowała przeła- 4 Flotylli, a nazajutrz odwrotnie postą- (na zachód od Oczakowa). Zginęło manie kadłuba na 2 części, lecz zostały piono ze Sperrbrecherem 21-Nestor. Od 5 osób z załogi, pozostali zdołali do- one odholowane do Hamburga. W trak- końca maja jednak straty wśród prze- trzeć do brzegu. Kolejne niemieckie cie holowania część rufowa unieszkod- rywaczy zaczęły gwałtownie rosnąć. przerywacze na tym morzu rozpoczęły liwiła kolejną minę (!), która była setną Już 28 maja koło wyspy Ameland u wy- służbę dopiero wiosną 1943 roku. Wie- usuniętą przez jednostkę. W Hambur- brzeży Holandii ofiarą brytyjskich sa- czorem 4 lipca o godzinie 19:21 na mi- gu udało się jednostkę naprawić, tak że molotów padł Sperrbrecher 150-Viriato nie koło wyspy Schiermonnikoog u wy- powróciła ona do służby 31 maja 1943 z 8 Flotylli, który dopiero 10 wcześniej brzeży Holandii zatonął Sperrbrecher roku, będąc o 0,7 m dłuższą! Wieczo- osiągnął gotowość bojową. Płonący i to- 161-Iris z 1 Flotylli. Taki sam los spot- rem 19 listopada o godzinie 20:00 na nący Sperrbrecher 150 w nocy 29 maja kał w nocy 7 sierpnia o godzinie 03:14 minie koło wyspy Norderney (Wyspy o godzinie 01:00 wszedł dodatkowo na koło Ostendy Sperrbrecher 170-Maria S. Wschodniofryzyjskie) u wybrzeża Nie- minę, która w ten sposób była pierwszą Müller z 6 Flotylli, a 9 dni później o go- miec zatonął Sperrbrecher 169-Ceres też i jedyną zlikwidowaną przez ten okręt. dzinie 13:55 koło Den Helder Sperrbre- z 1 Flotylli. Razem z okrętem zginął je- Z jego załogi śmierć poniósł jeden ma- cher 160-Elster z 1 Flotylli, przy czym den marynarz. rynarz, a drugi zaginął. Razem z tym ciężko uszkodzony okręt wyrzucił się Jednak dla przerywaczy groźne były okrętem zginął patrolowiec V 1103- na brzeg, ale został uznany za straco- nie tylko miny czy lotnictwo. Należą- Nordkap. Następną stratą był Sperrbre- ny. Z kolei 30 sierpnia Sperrbrecher 7- cy do 2 Flotylli Sperrbrecher 178-Gauss cher 166-Schirmeck z 3 Flotylli. Podczas Sauerland z 2 Flotylli został uszko- miał zostać przerzucony do Zato- prób swego urządzenia VES jednostka dzony na minie koło La Pallice, a jego ki Biskajskiej. W tym 11 grudnia celu stojąc na kotwicy koło latarniowca Kiel naprawa trwała do 2 kwietnia 1944 wyszedł z Boulogne zmierzając do została 30 maja o godzinie 12:30 stara- roku – 19 miesięcy! Jakby nie było dość Hawru w eskorcie Sperrbrechera 144- nowana przez okręt szkolny lotnictwa strat, to w sierpniu i wrześniu z 8 Flo- Beijerland z 4 Flotylli, patrolowców morskiego Obra (przebudowany paro- tylli zostały wycofane ze służby 4 prze- V 1802-Orient, V 1809-Henry P. New- wy frachtowiec, 551 BRT, zwodowany rywacze rzeczne-zarekwirowane statki man i V 1525-Eglantine oraz trałow- w 1887 roku!). Uderzony w lewą bur- holenderskie: Sperrbrecher 201-Zaan- ca M 1609-Vaterland. W nocy z 11 na tę przy rufie Schirmeck odniósł ciężkie land, Sperrbrecher 204-Duitsland (oba 12 grudnia zespół koło Le Tréport (na uszkodzenia i został wzięty na hol przez 22 sierpnia), Sperrbrecher 203-Zeeland wschód od Dieppe) natknął się na gru- holownik Marburg, który próbował (31 sierpnia) i Sperrbrecher 202-Weser pę alianckich niszczycieli eskortowych osadzić przerywacz na płyciźnie, jed- (14 września). Te jednostki były używa- i kutrów torpedowych wykonujących nak o godzinie 13:40 okręt zatonął. Co ne do zadań koło Den Helder, ale uzna- operację „Valuable”. W stoczonej na prawda jednostkę podniesiono 16 grud- no, że posiadają małą wolną burtę, dla- bliski dystans walce oba przerywacze nia i odholowano do Kilonii, ale tam tego źle znosiły nawet niewielki sztorm, zostały poważnie uszkodzone od ognia uznano ją za niewartą naprawy, roz- ponadto miały niewielką odporność na artylerii brytyjskich niszczycieli Whits- brojono i zwrócono armatorowi. Ko- ewentualną eksplozję miny. hed, Worcester i Vesper oraz niszczycie- lejnym „ubytkiem” stał się Sperrbrecher Przed południem 2 września o godzi- li eskortowych Albrighton, Brocklesby 15-Taronga z 1 Flotylli, zbombardo- nie 11:10 znów koło Schiermonniko- i norweskiego Eskdale, po czym zato- wany 8 czerwca w ujściu Łaby. Trafio- og poszedł na dno w wyniku wejścia na nęły dobite torpedami. Sperrbrecher

58 Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE Niemieckie przerywacze zagród minowych 1939-1945

178 poszedł na dno o godzinie 00:30 nia został zato- dobity przez Whitshed, a Sperrbrecher piony, o czym 144 godzinę później przez Eskdale. była mowa. Po- Na Sperrbrecherze 144 zginęło 36 lu- nadto 1 paździer- dzi, a jeden marynarz został uratowa- nika Sperrbrecher ny przez któryś z alianckich okrętów, 120-René został zaś na drugim okręcie śmierć ponio- przeniesiony z 4. sło 59 osób, a 9 też trafiło do niewo- do 3 Flotylli na li. Zginęli dowódcy obu przerywaczy. Bałtyk w celu do- Patrolowce i trałowiec eskorty uszły świadczeń, gdzie w ciemnościach przed alianckimi jed- 24 grudnia został nostkami. Trzeba jednak dodać, że oba wycofany ze służ- zatopione przerywacze, patrolowce by, by od 16 stycz- i trałowiec dzielnie walczyły z mający- nia 1943 roku mi druzgocącą przewagę niszczycie- służyć jako okręt lami – Sperrbrecher 178 był uzbrojony doświadczalny w tylko jedną armatę 88 mm, 2 działka Aar. 37 mm i 8 działek 20 mm, a Sperrbre- Warto jednak Jeden z kilku przerywaczy zagród minowych służących na Dunaju cher 144 w jedno działko 37 mm i dwa przedstawić tak- – Sperrbrecher 192-Kepler z widocznym włoskim urządzeniem CAM, 20 mm, pozostałe okręty w po jednym że sukcesy prze- które otrzymały tylko nieliczne okręty. Fot. zbiory Reinhard Kramer dziale 88-105 mm i kilka 20-37 mm rywaczy. W 1942 wobec brytyjskich 8 dział 120 mm, roku na wodach podlegających Dowód- Sperrbrecher 7 i Sperrbrecher 11, które 16 -102 mm oraz 22 wyrzutni torped cy Ubezpieczenia Zachód (Befehlshaber należały do swych flotylli teoretycznie. – Whitshed został trafiony pociskiem der Sicherung West), czyli na Zatoce W 1943 roku wprowadzono kolej- 105 mm w linię wodną, wskutek cze- Biskajskiej i zachodniej części Kana- ne urządzenie do zwalczania min mag- go jego prędkość spadła do 20 wę- łu La Manche unieszkodliwiono 624 netycznych. Było to włoskie urządze- złów, Eskdale kilkakrotnie trafiony m. miny magnetyczne. Z nich większość nie CAM (skrót od włoskiej nazwy in. w sterówkę miał 4 zabitych, 2 cięż- usunęły właśnie przerywacze. Przykła- Canona Antimagnetica), składające się ko i 11 lżej rannych marynarzy, a ugo- dowo Sperrbrecher 11-Belgrano od 8 z 2 metalowych cewek ustawionych dzony 8 pociskami Vesper (na którym maja do 22 października zlikwidował „na krzyż” (kreuzartig) na górnym po- ranny został dowódca) był naprawia- 74 miny, zaś przez cały rok Sperrbrecher kładzie i wytwarzających odpowiednie ny i przezbrajany przez 9 miesięcy! Po- 3-Belgrad usunął 32 miny, Sperrbrecher pole magnetyczne. Ten przyrząd jednak zostałe 3 niszczyciele odniosły uszko- 5‑Schwanheim 46, a Sperrbrecher 4-Oa- działał tylko na drewnianych okrętach dzenia od odłamków, a na Worcesterze kland 48 min. o wielkości około 300 BRT. Testowano śmierć poniósł jeden marynarz. Łącznie w 1942 roku zostało utraco- je na okręcie doświadczalnym Martha Na tym straty przerywaczy w grud- nych aż 18 przerywaczy, a 8 wycofano z tak dobrym skutkiem, że tę jednostkę niu się nie skończyły. Rano 12 grudnia ze służby, z tego 3 wskutek uszkodzeń. przekazano do służby jako Sperrbrecher stojący w Bordeaux Sperrbrecher 14-Bo- W dniu 1 stycznia 1943 roku w służbie 104. W wersji niemieckiej to urządzenie ckenheim z 2 Flotylli, który był uszko- znajdowało się 38 przerywaczy, których otrzymało nazwę Kreuzpolgerät (KPG dzony na minach jeszcze 22 czerwca podział organizacyjny wyglądał nastę- – przyrząd do krzyżowania biegunów). i od tego czasu znajdował się w porcie, pująco: Mając masę około 90 ton był on lżejszy został ponownie uszkodzony w wyniku • 1 Flotylla PZM – 6 okrętów od ważącego około 250 ton przyrządu eksplozji ładunków wybuchowch z za- (Sperrbrecher 10, 11, 17, 163, 173 i 176); VES. Jednak wymagania drewniane- palnikiem czasowym przyczepionych • 2 Flotylla PZM – 7 okrętów go kadłuba spowodowały, że KPG zo- do burt kilku jednostek przez 4 brytyj- (Sperrbrecher 3, 5, 7, 16, 21, 137 i 175); stał zainstalowany tylko na kilku jed- skich komandosów, którzy wdarli się • 3 Flotylla PZM – 7 okrętów nostkach. do portu w kajakach (operacja „Frank- (Sperrbrecher 13, 18, 25, 131, 132, 165 Duże straty poniesione w 1942 ton”)7. W wyniku tej eksplozji jednostkę i 172); roku i wzmożone minowanie alian- uznano za niewartą naprawy i jeszcze • 4 Flotylla PZM – 4 okręty (Sperrbre- tów wymagały zdaniem niemieckie- tego samego dnia oficjalnie wycofa- cher 141, 146, 168 i 184); go dowództwa oddania do służby 35 no ze służby. Po południu 23 grudnia • 6 Flotylla PZM – 10 okrętów nowych przerywaczy. Oprócz kontynu- koło niemieckiej wyspy Borkum w wy- (Sperrbrecher 1, 4, 6, 8, 9, 19, 134, 135, niku eksplozji miny poszedł na dno 136 i 162); 7. W tej opracji wzięło udział 10 komandosów Sperrbrecher 138-Friedrich Karl z 1 Flo- • 8 Flotylla PZM – 2 okręty (Sperrbre- w dwuosobowych kajakach dostarczonych do ujścia tylli, a 5 dni później ta sama przyczyna cher 145 i 148); Żyrondy (nad którym znajduje się Bordeaux) przez spowodowała utratę koło Den Helder • we Flotylli Ochrony Portu Stavan- brytyjski okręt podwodny Tuna. Do portu wdarli się tylko 4 wspomniani komandosi, którzy ładunkami Sperrbrechera 149-Goote, na którym zgi- ger – 1 okręt (Sperrbrecher 139); wybuchowymi uszkodzili Bockenheima i 4 frach- nęli 2 marynarze. • w 26 Flotylli Okrętów Podwodnych towce-łamacze blokady. Dwaj komandosi utonę- – 1 okręt (Ammerland). li wskutek wywrócenia się ich kajaka, a czterej zo- Tych strat praktycznie nie uzupełnio- stali wzięci do niewoli jeszcze przed akcją, tak jak no – w drugiej połowie 1942 roku służ- W praktyce 4 Flotylla składała się dwaj uczestnicy akcji. Tylko 2 komandosom udało bę rozpoczął tylko jeden przerywacz – wówczas z 2 jednostek, ponieważ uszko- się przedrzeć przez południową Francję i Hiszpanię do Gibraltaru, dokąd przybyli 1 kwietnia 1943 roku. 18 września Sperrbrecher 178-Gauss dzone Sperrbrecher 141 i Sperrbrecher Pojmanych przez Niemców 6 komandosów potrak- w 2 Flotylli, który zresztą już 12 grud- 184 były poddane remontowi, jak też towano jako dywersantów i rozstrzelano.

Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE 59 Niemieckie przerywacze zagród minowych 1939-1945 owania przebudowy statków na prze- 31 maja koło La Pallice na minie uszko- w 8 Flotylli Sperrbrecher 26-Mosstrand rywacze planowano budowę okrętów, dzony został Sperrbrecher 9-Lüneburg, (1 września, zarekwirowany statek nor- które od razu byłyby przerywacza- którego doholowano do Brestu na re- weski), Sperrbrecher 28-Tamo (13 paź- mi zagród minowych. Plany takich mont. Wieczorem 14 czerwca o godzi- dziernika) i Sperrbrecher 179-Prins Wil- jednostek oparto na budowanych od nie 20:20 w ujściu Żyrondy na minie lem IV (10 listopada), a ponadto we 1940 roku transportowców wojennych zatonął Sperrbrecher 21-Nestor z 2 Flo- Flotylli Ochrony Portu Oslofiord 9 li- (Kriegs-Transporter). Nowe jednost- tylli, ubezpieczający niszczyciel Z 37. stopada rozpoczął służbę Sperrbrecher ki miały być określane podobnie jako Razem z okrętem zginęli 3 marynarze. 181-Atlas (3 ostatnie jednostki były za- wojenne przerywacze zagród mino- Ponadto jeszcze 8 kwietnia koło La Pal- rekwirowanymi statkami holender- wych (Kriegssperrbrecher – KSB). Za- lice (zespół miejski La Rochelle) uszko- skimi). W tym samym czasie utracono mówienie na pierwsze 4 takie okręty dzenia na minie odniósł Sperrbrecher tylko jeden okręt – Sperrbrecher 184- złożono 20 marca 1943 roku w stocz- 16-Tulane z 2 Flotylli. W La Pallice do- Bernisse z 6 Flotylli, który po południu ni Oderwerke w Szczecinie. Planowa- konywano naprawy jednostki, ta jed- 16 września w Nantes w wyniku nalotu no budowę 27 takich jednostek, przy nak była wielokrotnie bombardowana 79 amerykańskich bombowców „Fly- czym pierwsza z nich, nosząca ozna- przez alianckie samoloty i po południu ing Fortress”z 8 Armii Lotniczej USA- czenie KSB 1, miała rozpocząć służbę 16 września w wyniku nalotu 93 ame- AF został trafiony 3 bombami i zato- 15 maja… 1945 roku, tak więc nigdy rykańskich bombowców Boeing B-17 nął o godzinie 16:00 z 4 marynarzami8, nie zasiliły one Kriegsmarine. „Flying Fortress” z 8 Armii Lotniczej a Sperrbrecher 153-Tantalus w paździer- Mimo to nowe przerywacze się zna- (8 Air Force) USAAF zatonęła w por- niku podczas marszu na obszar dzia- lazły. Pierwszym z nich w 1943 roku cie, po czym została podniesiona i by- łania 2 Flotylli, do której został przy- był Sperrbrecher 177-Kepler, który roz- ła dalej poddana remontowi, który się dzielony, odniósł uszkodzenia na minie począł służbę 26 stycznia w 1 Flotylli. przeciągał i Sperrbrecher 16 nigdy już i trafił na remont do Antwerpii, stąd na- Po nim tę samą flotyllę zasilił Sperrbre- nie powrócił do służby w dotychczaso- leżał do 2 Flotylli tylko teoretycznie. cher 27-H. C. Horn (15 marca), 2 Flo- wym charakterze. Z kolei 28 kwietnia Jeszcze 1 września Sperrbrecher 184 tyllę Sperrbrecher 122-Cap Hadid (10 na minę w odległości 10 mil od Piławy, przeszedł z 36 Flotylli Trałowców do lutego, zarekwirowany statek fran- a więc w Zatoce Gdańskiej, wszedł Am- 6 Flotylli PZM, a Sperrbrecher 104 z 3 cuski), a 3 Flotyllę Sperrbrecher 22- merland, służący w 26 Flotylli Okrętów Flotylli do 2 Flotylli Ubezpieczenia (Si- Zeus (1 kwietnia, naprawiony wycofa- Podwodnych. Jednak tę jednostkę udało cherungsflottille). Miesiąc później na- ny ze służby Sperrbrecher 11). W dniu się naprawić w Królewcu, choć powró- leżący do Flotylli Ubezpieczenia Por- 31 marca Sperrbrecher 168-Flora prze- ciła do swych zadań dopiero w czerw- tu Stavanger Sperrbrecher 139 zasilił 52 szedł z 4. do 2 Flotylli. Z kolei 1 kwiet- cu 1944 roku. Flotyllę Trałowców. nia Sperrbrecher 141-Lies, Sperrbrecher Dnia 1 lipca Sperrbrecher 146 prze- Rok 1943 okazał się dość szczęśli- 146-Havik i Sperrbrecher 184-Bernis- szedł z 36 Flotylli Trałowców do 2 Flo- wy dla przerywaczy – zatonęło jedynie se przeszły z 4 Flotylli do 36 Flotyl- tylli PZM, a należące także do 36 Flo- 5 okrętów, za to oddano do służby aż 17 li Trałowców. W ten sposób 4 Flotyl- tylli Sperrbrecher 141 i Sperrbrecher 184 nowych, choć planowano 35. W dniu la, działająca na wodach belgijskich podjęły funkcje okrętów obrony prze- 1 stycznia 1944 roku w służbie znajdo- i wschodniej części Kanału La Man- ciwlotniczej bunkrów dla kutrów tor- wało się 50 przerywaczy (w porówna- che, przestała istnieć. pedowych w Ostendzie. W dniu 3 lipca niu z 38 rok wcześniej), których podział Na Morzu Czarnym, gdzie służył do- rozpoczął służbę w 6 Flotylli Sperrbre- organizacyjny wyglądał następująco: tąd jeden przerywacz, który 1 lipca cher 180-Midas (zarekwirowany statek • 1 Flotylla PZM – 8 okrętów 1942 roku został zatopiony, oddano do holenderski), ale już 5 dni później utra- (Sperrbrecher 10, 11, 17, 27, 163, 167, służby 2 kolejne okręty – Sperrbrecher cono następną jednostkę – Sperrbrecher 175 i 177); 192-Kepler (10 kwietnia) i Sperrbrecher 165-Gebweiler z 3 Flotylli, który płynął • 2 Flotylla PZM – 11 okrętów 193-Albrecht Dürer (26 czerwca). Oba z Kilonii do Finlandii eskortując mo- (Sperrbrecher 3, 5, 7, 32, 122, 136, 137, były przebudowanymi dunajskimi mo- torowy zbiornikowiec Ill (7603 BRT) 146, 153, 168 i 175); torowymi frachtowcami i działały głów- wiozący ładunek benzyny. W nocy 8 • 3 Flotylla PZM – 8 okrętów nie właśnie w ujściu Dunaju oraz w del- lipca koło duńskiego miasta Gedser (Sperrbrecher 13, 18, 22, 23, 25, 131, 132 cie te rzeki wchodząc w skład najpierw w Zatoce Meklemburskiej Sperrbrecher i 172); Flotylli Dunajskiej, a od 1 lipca 1943 165 wszedł na minę, która spowodo- • 6 Flotylla PZM – 11 okrętów roku 30 Flotylli Kutrów Trałowych. Tak wała przełamanie się okrętu na 2 czę- (Sperrbrecher 1, 4, 6, 8, 9, 19, 134, 135, więc w pierwszej połowie 1943 roku ści i o godzinie 01:25 zatonął on z 16 157, 162 i 180); stan Kriegsmarine zwiększył się o tyl- członkami załogi, pozostałych uratował • 8 Flotylla PZM – 5 okrętów ko o 6 przerywaczy, a w tym samym Ill. Jednak do końca roku oddano do (Sperrbrecher 26, 28, 145, 148 i 179); czasie utracono 2 jednostki. Pierwszą służby jeszcze 10 jednostek – w 1 Flo- • w 30 Flotylli Kutrów Trałowych – 2 był Sperrbrecher 173-Westland z 1 Flo- tylli Sperrbrecher 167-Malmedy (1 sierp- okręty (Sperrbrecher 192 i 193); tylli, który w nocy 25 maja o godzinie nia, zarekwirowany statek szwedzki), • w 2 Flotylli Ubezpieczenia – 1 okręt 02:11 wszedł na minę koło wyspy Ame- w 2 Flotylli Sperrbrecher 153-Tantalus (Sperrbrecher 104); land u wybrzeża Holandii, jednak zdo- (16 sierpnia) i Sperrbrecher 32-Mur (26 • w 36 Flotylli Trałowców – 1 okręt łał dojść do brzegu Ameland i o godzi- października), w 3 Flotylli Sperrbrecher (Sperrbrecher 141); nie 13:40 osiadł na płyciźnie. Niemcy 104-Martha (14 sierpnia) i Sperrbrecher próbowali ściągnąć wrak, ale bezsku- 23-Reyniersz (25 sierpnia, zarekwiro- 8. Wsród zatopionych wówczas w Nantes jed- nostek był okręt doświadczalny Heisternest, który teczne z powodu złej pogody prace ra- wany statek holenderski), w 6 Flotyl- wcześniej był polską kanonierką Komendant Piłsud- townicze zakończono 31 maja. Także li Sperrbrecher 157-Tellus (29 grudnia), ski, zdobytą przez Niemców w 1939 roku.

60 Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE Niemieckie przerywacze zagród minowych 1939-1945

• w 52 Flotylli Trałowców – 1 okręt służący dotąd jako okręt obrony prze- ig, ponadto 2 inne jednostki tej klasy – (Sperrbrecher 139); ciwlotniczej bunkrów kutrów torpedo- UJ 1715-Lesum i UJ 1716-Ostmark znaj- • w 26 Flotylli Okrętów Podwodnych wych w Ostendzie zmierzając z tego dowały się wieczorem 1 czerwca koło – 1 okręt (Ammerland); portu do Antwerpii jeszcze koło Osten- Aalesundu (południowa Norwegia), • we Flotylli Ochrony Portu Oslofiord dy wszedł na minę i o godzinie 02:59 gdzie przybył konwój. O godzinie 21:45 – 1 okręt (Sperrbrecher 181). poszedł na dno z 3 członkami załogi. jednostki zostały zaatakowane przez 16 Sperrbrecher 9-Lüneburg, Sperrbre- Następny z akcji wypadł Sperrbrecher brytyjskich bombowców Fairey „Bar- cher 16-Tulane i Sperrbrecher 153-Ta n- 157-Tellus z 6 Flotylli, który 4 kwietnia racuda” oraz 12 myśliwców bombar- talus należały do swych flotylli teo- odniósł ciężkie uszkodzenia na minie dujących Supermarine „Seafire” i 22 retycznie, ponieważ znajdowały się koło Brestu i został skierowany na re- Vought F4U „Corsair” z lotniskowców w remoncie (pierwszy od 12 listopa- mont w tym porcie. Furious i Victorious (operacja „Lom- da, drugi od kwietnia, a trzeci od paź- Na Morzu Czarnym Sperrbrecher 193- bard”). W wyniku nalotu Sperrbrecher dziernika 1943 roku), jak również Am- Albrecht Dürer koło Suliny (w delcie 181 został ciężko uszkodzony 4 bomba- merland. Remont Sperrbrechera 9 został Dunaju) 10 kwietnia 1944 roku płynął mi i około godziny 22:00 wyrzucił się wstrzymany 16 stycznia z powodu bra- w konwoju, który został zaatakowany na brzeg, gdzie spłonął. Zginęło około ków materiałowych. Już 12 dni póź- przez radzieckie samoloty: 4 torpedo- 20 (według innych publikacji 28) człon- niej liczba przerywaczy zmniejszyła się we Iljuszyn Ił-4 z 5 Lotniczego Pułku ków załogi okrętu, który został uznany o Sperrbrecher 137-Botilla Russ z 2 Flo- Minowo-Torpedowego, 5 torpedowych za utracony. Ponadto Niemcy wówczas tylli, który zatonął o godzinie 16:00 na Douglas A-20 „Boston” z 36 Lotniczego utracili Hansa Leonhardta, który zała- minie koło St. Nazaire. Kolejne dni Pułku Minowo-Torpedowego i 6 bom- dowany 2199 tonami amunicji po pro- nie zapowiadały tragedii, która mia- bowców Petlakow Pe-2 z 40 Lotnicze- stu wyleciał w powietrze, choć śmierć ła przytrafić się większości przerywa- go Pułku Bombowego. W wyniku na- poniosło tylko 5 marynarzy ze stat- czy w tym roku – 9 lutego służbę w 6 lotu Sperrbrecher 193 został trafiony ku, poza tym Florida została uszkodzo- Flotylli rozpoczął Sperrbrecher 121-Cap bombą i uszkodzony osiadł na płyciź- na i osiadła na płyciźnie, ale już naza- Sim (zarekwirowany statek francuski), nie. Aby zapobiec podniesieniu jednost- jutrz została ściągnięta i naprawiona. 6 dni później w 1 Flotylli Sperrbrecher ki przez Niemców wrak 30 lipca został Na okrętach eskorty zginęło w sumie 29-Algol, 3 marca w 8 Flotylli Sperrbre- storpedowany znów przez radziecki sa- 8 ludzi. Brytyjskie straty ograniczy- cher 154-Eilenau (obie jednostki były molot i uległ całkowitemu zniszcze- ły się do jednego „Seafire’a” i jednego zarekwirowanymi statkami holender- niu. Drugi przerywacz na tym morzu ­„Corsaira”. skimi), a 1 kwietnia w 6 Flotylli Ochro- – Sperrbrecher 192-Kepler został jeszcze Desant wojsk alianckich w Norman- ny Portu Borkum Sperrbrecher 102-Con- w kwietniu zaliczony do Flotylli Dunaj- dii, rozpoczęty 6 czerwca (operacja dor. W dniu 20 kwietnia Sperrbrecher skiej, a od 1 sierpnia jako SM 141 służył „Overlord”) skomplikował położenie 145 i Sperrbrecher 148 przeszły z 8. do w 1 Flotylli Ochrony Wybrzeża. niemieckich przerywaczy – spowodo- 3 Flotylli, a w czerwcu Ammerland zo- Z kolei 11 kwietnia u ujścia Loa- wał, że działające w zachodniej części stał przydzielony z 26. do 24 Flotyl- ry brytyjskie myśliwce bombardujące Kanału La Manche i Zatoce Biskajskiej li Okrętów Podwodnych, by 2 miesiące De Havilland DH-98 Mosquito poważ- jednostki 2. i 6 Flotylli tak jak inne nie- później znaleźć się w 14 Flotylli Ubez- nie uszkodziły Sperrbrecher 168-Flora mieckie okręty oraz statki na tym akwe- pieczenia. Jednak wiosną straty wśród z 2 Flotylli, ubezpieczający powraca- nie zostały odcięte od pozostałych sił przerywaczy zaczęły gwałtownie ros- jący z rejsu okręt podwodny U 255, a 9 Kriegsmarine i w związku z postępu- nąć, by przynieść katastrofę w sierpniu. dni później Sperrbrecher 102-Condor, jącymi sukcesami aliantów we Francji Jeszcze 6 marca o godzinie 22:45 podlegający 6 Flotylli Ochrony Portu musiały utracić oparcie w bazach, co Sperrbrecher 10-Vigo z 1 Flotylli odniósł Borkum i mający za sobą tylko 20 dni dla 2. i 6 Flotylli (i nie tylko) oznaczało koło wyspy Norderney wskutek wejścia służby, został koło holenderskiej wyspy albo unicestwienie w walce albo samo- na minę tak ciężkie uszkodzenia, że za- Schiermonnikoog storpedowany przez zatopienie, gdyż przedarcie się jedno- tonął nazajutrz o godzinie 12:15. Z je- brytyjski samolot i poszedł na dno o go- stek do Niemiec istniało tylko w teorii. go załogi zaginął jeden marynarz. Ten dzinie 18:18. Sperrbrecher 9-Lüneburg Jedynie mający należeć do 2 Flotyl- sam los spotkał Sperrbrecher 163-Fries- z 6 Flotylli, którego remont przerwano li Sperrbrecher 153-Tantalus, remonto- land również z 1 Flotylli – wieczorem 16 stycznia, został 17 maja wycofany ze wany w Antwerpii, szczęśliwie nie zdą- 19 marca o godzinie 20:05 na akwe- służby i odstawiony w Breście. Ostat- żył dołączyć do macierzystej flotylli i po nie koło Cuxhaven także został ciężko nią, siódmą stratą wśród przerywa- ukończeniu prac powrócił do służby uszkodzony na minie i poszedł na dno czy w pierwszej połowie 1944 roku był 1 sierpnia w 8 Flotylli na wodach ho- w nocy już następnego dnia o godzinie Sperrbrecher 181-Atlas z Flotylli Ochro- lenderskich. 00:40, przy czym śmierć poniosło aż ny Portu Oslofiord, który 1 czerwca Już 1 lipca w Breście został zatopiony 44 członków załogi. Dziesięć dni póź- wchodził w skład eskorty zmierzające- przez Niemców uszkodzony Sperrbre- niej Sperrbrecher 1-Saar z 6 Flotylli od- go na północ Norwegii przybrzeżne- cher 9-Lüneburg, którego remont prze- niósł uszkodzenia na minie, zdołał jed- go konwoju Ks-186-Al (Kristiansand rwano i wycofano ze służby w maju. nak dotrzeć do Brestu na remont, ale – Aalesund), gdyż miał być przerzuco- Sierpień przyniósł 2. i 6 Flotylli zagładę. stamtąd już nie wypłynął, a jego los zo- ny na wody arktyczne. Konwój tworzy- Listę strat otworzył Sperrbrecher 146- stał przypieczętowany w sierpniu. Z ko- ły parowy frachtowiec Hans Leonhardt Havik z 2 Flotylli, zatopiony 4 sierpnia lei 27 marca na minach koło La Pallice (4174 BRT) i okręt-cel strzelań torpe- o godzinie 18:30 w Pauillac (w ujściu zostały uszkodzone Sperrbrecher 3-Bel- dowych Florida w ubezpieczeniu tra- Żyrondy) w wyniku nalotu 288 brytyj- grad i Sperrbrecher 175-Baden, a w no- łowców M 421 i M 468 oraz ścigacza skich bombowców Avro „Lancaster” cy 31 marca Sperrbrecher 141-Lies, okrętów podwodnych UJ 1706-Danz- z 1., 3. i 8 Grupy Bomber Command

Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE 61 Niemieckie przerywacze zagród minowych 1939-1945 oraz 27 myśliwców bombardujących ły kilkakrotnie zbombardowane oraz roku. Również 25 sierpnia w Breście De Havilland „Mosquito” z 100 Grupy, ostrzelane rakietami i z broni pokłado- brytyjskie lotnictwo zatopiło Sperrbre- które atakowały Pauillac, Ambes i Bas- wej przez około 40 brytyjskich myśliw- cher 162-Delia i Sperrbrecher 180-Midas sens. Razem z okrętem zginęło 6 mary- ców bombardujących Bristol „Beau- (o godzinie 18:00) z 6 Flotylli. Nazajutrz narzy. Taki sam los spotkał 4 dni później fighter” z 236. i 404 Dywizjonu RAF, w Breście dopełnił się los pozostałych Sperrbrecher 134-Falke z 6 Flotylli na re- w wyniku czego Sperrbrecher 5 zato- przerywaczy 6 Flotylli – stojącego w do- dzie Lorient (południowe wybrzeże nął o godzinie 11:30, przy czym 3 ma- ku Sperrbrechera 1-Saar, i Sperrbreche- Bretonii), posłany na dno przez 6 bom- rynarze ponieśli śmierć, a 10 zaginęło. ra 135-Adolph Kirsten, które również bowców Handley Page „Halifax” z 58 Sperrbrecher 6 został wówczas ciężko zostały zatopione przez brytyjskie sa- Dywizjonu RAF. Również 8 sierpnia uszkodzony i poszedł na dno następne- moloty, a Sperrbrecher 8-Neckar odniósł Dowódca Sił Ubezpieczenia Zachód, go dnia rano z 8 członkami załogi. ciężkie uszkodzenia. Ocalał jedynie na- któremu obie flotylle przerywaczy pod- Niemcy planowali przerzucenie po- leżący do 6 Flotylli Sperrbrecher 4-Oak- legały, wydał rozkaz przeniesienia za- zostałych w tym rejonie przerywa- land, ale na krótko – przebudowywany łóg i artylerii okrętów na ląd w Breście czy do południowej części Zatoki Bi- na statek szpitalny był już wpisany na li- i Lorient, przy czym w każdym z tych skajskiej, gdzie było jeszcze względnie stę tych statków i posiadał znaki Czer- portów miały pozostać po jednym bezpiecznie. Poza tym zamierzano wonego Krzyża na kominie oraz gór- w pełni gotowym do akcji przerywa- przewieźć potrzebne do eksploatacji nym pokładzie, lecz mimo to 27 sierpnia czy. Aby ocalić przynajmniej część jed- okrętów materiały. Zostały one załado- w wyniku walk toczących się w Breście nostek, rozpoczęto przebudowę dwóch wane na Sperrbrecher 157-Tellus z 6 Flo- otrzymał wiele trafień z artylerii armij- z nich na… statki szpitalne – 11 sierp- tylli, który od kwietnia był remontowa- nej, a potem również został zbombar- nia Sperrbrechera 19-Rostock z 6 Flotyl- ny w Breście wskutek wejścia na minę. dowany przez 24 brytyjskie bombowce li w Lorient, 5 dni później Sperrbreche- Pozbawiony uzbrojenia i urządzenia „Lancaster„ oraz jeden myśliwiec „Mo- ra 4-Oakland z 6 Flotylli w Breście, a 26 VES Sperrbrecher 157 razem z 3 pa- squito” z 5 Grupy Bomber Command sierpnia Sperrbrechera 32-Mur z 2 Flo- trolowcami z 7 Flotylli opuścił Brest i około godziny 22:00 zatonął w porcie. tylli w St. Nazaire. zmierzając do Bordeaux w kilku eta- Nazajutrz został zatopiony przez załogę Straty przerywaczy jednak wciąż pach rejsu. W pierwszym etapie okrę- uszkodzony 2 dni wcześniej Sperrbrecher rosły. Nocny nalot z 10 na 11 sierp- ty płynąc do Lorient stoczyły w nocy 12 8-Neckar. Ponadto należący do 6 Flotylli nia 215 brytyjskich samolotów (109 sierpnia z kanadyjskimi niszczycielami Sperrbrecher 121-Cap Sim znajdował się bombowców „Lancaster” i 101 „Hali- Assiniboine, Skeena i Qu’Appelle oraz w Lorient i tam 5 września został wyco- faxów” oraz 5 myśliwców „Mosquito” brytyjskim niszczycielem eskortowym fany ze służby, a jego załoga zasiliła sze- z 5., 6. i 8 Grupy Bomber Command) Albrighton walkę, która zakończyła się regi obrońców okrążonego przez siły na Bordeaux i La Pallice był przyczyną uszkodzeniem Tellusa oraz patrolow- alianckie Lorient. W tym samym czasie ciężkiego uszkodzenia jeszcze 10 sierp- ców V 720-Neubau 307 i V 729-Marie przestała istnieć 2 Flotylla. Po południu nia Sperrbrechera 16-Tulane z 2 Flotyl- Simone. Z Lorient przerywacz prze- 26 sierpnia uległ samozatopieniu w Bor- li, znajdującego się w remoncie w La szedł do St. Nazaire, ale szczęście go deaux należący do tej flotylli Sperrbrecher Pallice (zespół miejski La Rochelle). opuściło w drodze do La Pallice. Rano 3-Belgrad, a 8 września w również okrą- Nazajutrz przed południem okręt za- 15 sierpnia koło Les Sables d’Olonne żonym przez aliantów La Pallice (zespół tonął. Krótko po południu 12 sierpnia (na północny zachód od La Rochelle) miejski La Rochelle) został wycofany ze Sperrbrecher 7-Sauerland też z 2 Flo- Sperrbrecher 157 w towarzystwie okrę- służby Sperrbrecher 175-Baden. tylli wykonujący zadanie wykrywania tu ubezpieczenia lotniczego Richtho- Zatem w sierpniu 1944 roku zato- min razem z trałowcem M 4204-Marie fen i eskorty w postaci torpedowca T 24 nęło 9 okrętów z 2 Flotylli i 8 okrę- Therese II został zaatakowany koło La oraz trałowców M 275 i M 385 napot- tów z 6 Flotylli, a ponadto jeden okręt Pallice przez około 20 myśliwców bom- kał brytyjski lekki krążownik Mauritius z 2 Flotylli wcześniej wycofany ze służ- bardujących De Havilland „Mosquito” i niszczyciel Ursa oraz kanadyjski nisz- by. Zatopienia uniknęły tylko 4 jednost- (według innej wersji Bristol „Beaufig- czyciel Iroquis. Starcie miało jedno- ki – Sperrbrecher 19-Rostock i Sperrbre- hter”). W wyniku nalotu M 4204 za- stronny przebieg – płonący Sperrbrecher cher 121-Cap Sim z 6 Flotylli oraz tonął, a Sperrbrecher 7 doznał poważ- 157 zatonął o godzinie 12:20, choć zgi- Sperrbrecher 32-Mur i Sperrbrecher 175- nych uszkodzeń maszynowni i stanął nął na nim tylko jeden marynarz, cięż- Baden z 2 Flotylli. Tę pierwszą i trzecią w ogniu. Unieruchomiony okręt kil- ko uszkodzony M 385 wyrzucił się na na przełomie sierpnia i września prze- ka godzin później spotkał zespół alian- brzeg, M 275 otrzymał 10 trafień, a T 24 budowano na statki szpitalne. Sperrbre- ckich okrętów, którymi były brytyjski odniósł lekkie uszkodzenia. Uszedł cher 19 wszedł do służby jako statek lekki krążownik Diadem oraz niszczy- też Richthofen chroniąc się w Pasajes szpitalny pod swą pierwotną nazwą Ro- ciele Onslow i polski Piorun. Alian- w Hiszpanii, gdzie nazajutrz został in- stock i przed południem 16 września ckie jednostki ostrzelały przerywacz ternowany. opuścił Lorient zmierzając do Santan- powodując dalsze jego uszkodzenia, Dzień 25 sierpnia przyniósł kres der w neutralnej Hiszpanii. Na pokła- po czym Sperrbrecher 7 został dobity służby przerywaczy 2 Flotylli bazują- dzie jednostki oprócz 43-osobowej zało- torpedą przez Pioruna i zatonął oko- cych w St. Nazaire. Tego dnia uległy gi było 211 rannych żołnierzy, 18 osób ło godziny 17:00 z 4 członkami załogi. tam samozatopieniu Sperrbrecher 122- personelu szpitalnego (w tym 13 pie- Pozostałych podjęły brytyjskie jednost- Cap Hadid, Sperrbrecher 136-Phoenix lęgniarek) i jedno dziecko. Jednak jesz- ki. Przed południem 13 sierpnia koło i Sperrbrecher 168-Flora, a w ujściu Ży- cze koło Lorient Rostock został wykry- Royan (w ujściu Żyrondy) Sperrbrecher rondy Sperrbrecher 14-Bockenheim, któ- ty przez australijską latającą łódź Short 5‑Schwanheim z 2 Flotylli i Sperrbre- ry wcześniej należał do 2 Flotylli, ale zo- „Sunderland” z 10 Dywizjonu RAAF, cher 6-Magdeburg z 6 Flotylli zosta- stał wycofany ze służby jeszcze w 1942 która wezwała alianckie okręty. O godz-

62 Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE Niemieckie przerywacze zagród minowych 1939-1945 nie 12:45 Rostock został zatrzymany Sperrbrechera 181, 10 sierpnia powró- • 3 Flotylla PZM – 10 okrętów przez francuskie kutry torpedowe MTB cił do służby w 3 Flotylli po napra- (Sperrbrecher 13, 18, 22, 23, 24, 131, 796 i MTB 713, które odprowadziły go wie trwającej 22 miesiące (!) Sperrbre- 132, 145, 148 i 172); do Portsmouth, gdzie statek został za- cher 24-Waldtraut Horn, 14 września • 8 Flotylla PZM – 5 okrętów rekwirowany przez Francuzów, gdyż w 8 Flotylli znalazł się Sperrbrecher 33- (Sperrbrecher 28, 33, 153, 154 i 179); uznano, że jednostka nie została zare- Drau, a 26 października w 1 Flotylli • w 2 Flotylli Ubezpieczenia – 1 okręt jestrowana na liście statków szpital- Sperrbrecher 199-F 199 B. Ten ostatni (Sperrbrecher 104); nych. Natomiast Sperrbrecher 32 został był przebudowanym promem desan- • w 14 Flotylli Ubezpieczenia – 1 wpisany na listę statków szpitalnych 13 towym typu MFP (Marinefährprahm) okręt (Ammerland); września jako München, mając miej- i w rzeczywistości służył jako rzecz- • w 51 Flotylli Patrolowców – 1 okręt sca dla 600 rannych, ale los Rostocka ny przerywacz zagród minowych na (Sperrbrecher 139); sprawił, że nigdy nie rozpoczął służ- Łabie. Ponadto w sierpniu rozpo- • we Flotylli Dunajskiej – 1 okręt by w tym charakterze. Jednostka pozo- czął służbę jedyny niemiecki prze- (Sperrbrecher 192); stała w zablokowanym St. Nazaire do rywacz zagród minowych na Morzu • we Flotylli Ochrony Portu Oslofiord końca wojny, służąc jako statek miesz- Śródziemnym. Jeszcze 10 lutego 1944 – 1 okręt (Sperrbrecher 185). kalny dla płetwonurków z oddziałów roku Kierownictwo Wojny Morskiej Przynależność ­remontowanego specjalnych. (Seekriegsleitung) zażądało wprowa- Sperrbrechera 185 i uszkodzonego Straty w innych flotyllach przery- dzenia do służby 2 okrętów tej kla- Sperrbrechera 179 do flotylli była teore- waczy w tym czasie ograniczyły się do sy – po jednym w okupowanych przez tyczna. Już 4 stycznia ciężko uszkodzo- 3 jednostek – Sperrbrechera 25-Ingrid Niemców włoskich i jugosłowiańskich ny na minie koło Aarhus w Danii został Horn z 3 Flotylli, Sperrbrechera 176- portach nad Adriatykiem i włoskich Sperrbrecher 11-Belgrano z 1 Flotylli Valeria z 1 Flotylli i Sperrbrechera 26- portach nad Morzem Liguryjskim. i do końca wojny nie został naprawio- Mosstrand z 8 Flotylli. Pierwszy z nich Ostatecznie do służby oddano tam tyl- ny. W dniu 1 lutego rozpoczął służbę zatonął 24 lipca o godzinie 05:00 w Ki- ko Sperrbrecher 195-Santa Rita, który jako jedyny nowy w 1945 roku Sperrbre- lonii w wyniku wielkiego nalotu 629 był zdobycznym drewnianym włoskim cher 190-Kilwa, jednak jego przynależ- brytyjskich maszyn (519 bombowców przerywaczem DM.40, i będąc podpo- ność do 8 Flotylli była też tylko w teo- „Lancaster” i 100 „Halifaxów” oraz 10 rządkowany 13 Flotylli Ubezpieczenia rii – budowany w duńskim Svendborgu myśliwców „Mosquito”), przy czym za- służył w portach nad Morzem Ligu- okręt został zatopiony 8 listopada 1944 ginęli 3 marynarze, a oba następne ryjskim w północno-zachodnich Wło- roku w wyniku sabotażu duńskich ro- przerywacze z okrętem obrony prze- szech, jednak już 12 października 1944 botników, ale na początku 1945 roku ciwlotniczej FLJ 22-Wiking 10 i patro- roku został wycofany ze służby, zapew- podniesiono go i zaraz po tym ogłoszo- lowcem V 802-Sagitta wieczorem 29 ne z racji „podeszłego wieku” i co za no jego gotowość do służby, aby w ten sierpnia stojąc w ujściu Łaby koło la- tym idzie złego stanu technicznego (ta sposób wystąpić ostrzej wobec obsady tarniowca Elbe I zostały zaatakowane drewniana jednostka była zwodowana stoczni, mającej teraz intensywniej pra- przez około 30 brytyjskich samolotów w 1883 roku!)9. cować przy jednostce znajdującej się i po ostrzale z broni pokładowej otrzy- Z innych zmian należy odnotować już w służbie! mały trafienia torpedami. Sperrbrecher przejście 1 października Sperrbreche- W dniu 10 lutego przydzielony do 14 176 zatonął po 20 minutach o godzi- ra 139 z 52 Flotylli Trałowców do 51 Flotylli Ubezpieczenia Ammerland za- nie 23:50 z jednym członkiem załogi, Flotylli Patrolowców. Ponadto w li- kończył swój żywot koło Libawy (Łotwa) a Sperrbrecher 26 poszedł na dno 40 mi- stopadzie lub grudniu Sperrbrecher 11 wskutek zderzenia z niemieckim patro- nut później, już 30 sierpnia z 4 maryna- i Sperrbrecher 27 z 1 Flotylli i Sperrbre- lowcem. Osiem dni później Sperrbrecher rzami. Ponadto Sperrbrecher 185-Hans- cher 154 z 8 Flotylli zaczęły działać na 139-Flamingo, służący w 51 Flotylli Pa- burg po południu 6 września w Emden wodach duńskich i zachodnim Bałty- trolowców, zatonął na minie koło Przy- w wyniku nalotu 105 brytyjskich bom- ku, a więc akwenie działań 3 Flotyl- lądka Lindesnes (skrajnie południowy bowców „Halifax” i 76 „Lancaster” z 6. li. Ostatni dzień 1944 roku przyniósł punkt lądu Norwegii). Kolejną stratą i 8 Grupy Bomber Command odniósł jeszcze jedną stratę – znajdujący się był Sperrbrecher 18-Schürbek z 3 Flotylli, ciężkie uszkodzenia rufy, która całko- w trakcie przebudowy Sperrbrecher który 12 marca stojąc na Łabie w Ham- wicie się wypaliła, a z jego załogi zginę- 179-Prins Willem IV został uszkodzony burgu podczas remontu został zatopio- li 2 marynarze. Okręt po tym udał się w Hamburgu w wyniku wielkiego na- ny rakietami przez brytyjskie samoloty. na remont do Wilhelmshaven i nigdy lotu 526 amerykańskich bombowców Wielki nalot 382 amerykańskich bom- nie trafił do Flotylli Ochrony Portu Os- „Flying Fortress” z 8 Armii Lotniczej lofiord, do której był przydzielony. Inną USAAF i do końca wojny nie powrócił niebezpowrotną stratą było uszkodze- do służby. 9. W publikacjach można ponadto spotkać błęd- ną informację, że Sperrbrecherem 195 miał zostać nie Sperrbrechera 154-Eilenau 3 listopa- W sumie z istniejącej na początku włoski parowy frachtowiec Santa Rita (5191 BRT), da na minie koło Aarhus, ale okręt zo- 1944 roku liczby 50 okrętów i 9 odda- a miał on służyć na Morzu Czarnym. Jednak jego stał naprawiony. nych do służby utracono 26 jednostek, przebudowa miała zostać nieukończona albo nawet nierozpoczęta, a statek miał ulec samozatopieniu 24 Utrata tych 3 jednostek została wy- a 6 wycofano ze służby. W dniu 1 stycz- albo 25 sierpnia 1944 roku w rumuńskiej Konstan- równana przez oddanie do służby 5 nia 1945 roku Kriegsmarine dyspono- cy. Jednak udział w tym przedsięwzięciu tego stat- nowych okrętów. W dniu 11 lipca roz- wała tylko 27 przerywaczami w nastę- ku nie mógł wchodzić w grę, gdyż jeszcze 28 lutego 1943 roku został on uszkodzony w Cagliari na Sar- począł służbę wymieniony Sperrbre- pujących flotyllach: dynii przez brytyjskie samoloty i tam dobity 13 lipca cher 185-Hansburg, którego wcielo- • 1 Flotylla PZM – 7 okrętów podczas kolejnego nalotu. Statek został podniesiony w czerwcu 1945 roku, ale będąc holowany w celu no do Flotylli Ochrony Portu Oslofiord (Sperrbrecher 11, 17, 27, 29, 167, 177 remontu zatonął na minie 28 marca 1946 roku na na miejsce zatopionego 1 czerwca i 199); akwenie na południe od wysepki Elba.

Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE 63 Niemieckie przerywacze zagród minowych 1939-1945 bowców Consolidated B-24 „Liberator” Sperrbrecher 23-Reyniersz płynąc z Da- Warto przedstawić wojenne losy z 8 Armii Lotniczej USAAF był przyczy- nii do Kilonii i mając na pokładzie jako 22 przerywaczy wycofanych ze służ- ną ponownego uszkodzenia 30 marca pasażerów wielu niemieckich żołnierzy by. Sperrbrecher III-Robert Bornhofen, w Wilhelmshaven remontowanego tam i uciekinierów zatonął na minie w Za- Sperrbrecher 11-Zeus i Sperrbrecher 24- Sperrbrechera 185-Hansburg. Ten sam toce Kilońskiej niedaleko latarniow- Waltraut Horn powróciły do służby jako okręt 11 kwietnia w wyniku następnego ca Kiel. Sperrbrecher 17-Templar już 17 przerywacze odpowiednio Sperrbre- nalotu tym razem brytyjskiego lotnictwa maja został zwrócony Norwegii, a ma- cher C, Sperrbrecher 22 i Sperrbrecher zatonął w porcie. Sperrbrecher 167-Mal- jący niesprawne maszyny Sperrbrecher 24, a o ich dziejach była już mowa, jak medy z 1 Flotylli w nocy 2 maja wszedł 29-Algol w październiku został odholo- też o losach Sperrbrechera 4-Oakland, na minę w Zatoce Helgolandzkiej koło wany do Holandii. Z pozostałych okrę- Sperrbrechera 5-Schwanheim i Sperrbre- latarniowca Elbe I i uszkodzony podczas tów 16 przerywaczy zostało 7 czerwca chera 14-Bockenheim. Z kolei Sperrbre- holowania wszedł na płyciznę u ujścia podporządkowanych Niemieckiej Ad- cher C został po raz drugi wycofany ze Łaby, gdzie rano się przełamał. Ostat- ministracji Trałowania (German Mine- służby i zwrócony armatorowi jako Ro- nim utraconym niemieckim przerywa- Sweeping Administration – GM/SA) – bert Bornhofen. Płynąc z ładunkiem wę- czem zagród minowych w tej wojny był utworzonej przez aliantów niemieckiej gla zatonął rano 12 września 1942 roku Sperrbrecher 27-H. C. Horn z 1 Flotylli, służbie zobowiązanej do oczyszcze- koło Honningsvaag w północnej Nor- który 2 maja w ujściu Trave na zachod- nia wód europejskich z min za pomo- wegii na minie postawionej przez ra- nim Bałtyku został zaatakowany przez cą niemieckich okrętów z niemiecki- dziecki okręt podwodny K-1, przy czym brytyjskie samoloty. W wyniku ostrzału mi załogami. Służyły one w latach zginął jeden marynarz. Sperrbrecher 19- rakietami i z broni pokładowej okręt zo- 1945-1947 i były stopniowo wycofywa- Rostock przebudowany na statek szpi- stał ciężko uszkodzony i wyrzucił się na ne, a ich późniejszy los był różny. Czte- talny po zdobyciu przez Francuzów brzeg, będąc praktycznie zniszczony. ry jednostki stały się 5 listopada 1945 19 września 1944 roku został wcielony Jedyny istniejący wówczas przery- roku zdobyczą radziecką – Sperrbrecher jeszcze w tym samym roku do francu- wacz na Morzu Czarnym – Sperrbre- 104-Martha, Sperrbrecher 153-Tanta- skiej floty jako frachtowiec St. Maurice. cher 192-Kepler na przełomie 1944 lus, Sperrbrecher 177-Kepler i Sperrbre- Sperrbrecher I-Bahia Camarones i 1945 roku w miarę wycofywania się cher 24-Waldtraut Horn. Trzy okręty zwrócony armatorowi pływał jako Niemców z tego akwenu i państw Pół- przypadły Brytyjczykom – Sperrbrecher transportowiec Bahia Camarones. Pły- wyspu Bałkańskiego cofał się w górę 172-Ophelia (10 września 1947 roku), nąc z Gdyni do północnej Norwegii Dunaju. Aby powiększyć liczbę prze- Sperrbrecher 131-Schwan (12 września z ładunkiem 8432 ton węgla w kon- rywaczy na tej dużej rzece jeszcze je- 1947 roku) i Sperrbrecher 11-Belgrano woju, który tworzyły ponadto parowe sienią 1944 roku zaplanowano prze- (20 września 1947 roku). Amerykanie frachtowce Charlotte (4404 BRT) i We- budowę 10 promów desantowych przejęli też 3 jednostki – Sperrbrecher sermarsch (1923 BRT) oraz jako eskor- typu MFP, z których przebudowę roz- 154-Eilenau (1 listopada 1946 roku), ta trałowce M 456, M 253, M 273, M 306 poczęto na 5 jednostkach – F 1037 D, Sperrbrecher 132-Cressida (w 1946 roku) i M 436 oraz okręt podwodny (!) U 427, F 1038 D, F 1039 D, F 1040 D i F 1041 i Sperrbrecher 33-Drau (30 października został 11 stycznia 1945 roku o godzi- D. Z nich udało się ukończyć pierwsze 1947 roku). Do Holandii powróciły tak- nie 23:45 zaatakowany na akwenie na 2 okręty, z których F 1037 D rozpoczął że 3 okręty – Sperrbrecher 145-Import południowy wschód od wyspy Eigeröy służbę 14 lutego 1945 roku, a F 1038 D (5 listopada 1945 roku), Sperrbrecher (koło Egersundu, południowa Norwe- zapewne nieco później – obie jednost- 148-Strijpe (29 kwietnia 1946 roku) gia) przez zespół brytyjskich okrętów – ki 22 marca razem ze Sperrbrecherem i Sperrbrecher 28-Tamo (24 czerwca ciężki krążownik Norfolk, lekki Bellona 192 wzięły udział w akcji. 1946 roku). Pozostałe 3 jednostki tra- oraz niszczyciele Onslow, Orwell i On- Tak więc w ostatnim roku wojny za- fiły pod niemiecką banderę – arma- slaught. W wyniku stoczonej walki Ba- tonęło 6 przerywaczy, ocalały 24 jed- torom zwrócono Sperrbrecher 13-Mi- hia Camarones poszedł na dno już 12 nostki w następującej strukturze orga- nerva (w 1948 roku) oraz Sperrbrecher stycznia o godzinie 00:20, ponadto zo- nizacyjnej: 22-Zeus (w 1949 roku), a również cy- stały zatopione Charlotte i M 273, cięż- • 1 Flotylla PZM – 5 okrętów wilną banderę podniesiono na dawnym ko uszkodzony M 306 i lekko Weser- (Sperrbrecher 11, 17, 29, 177 i 199); Sperrbrecherze 199-F 199 B (27 stycznia marsch. Zginęły 142 osoby, w tym 59 na • 3 Flotylla PZM – 9 okrętów 1948 roku). Bahia Camarones (24 członków zało- (Sperrbrecher 13, 22, 23, 24, 131, 132, Różny był los 2 uszkodzonych okrę- gi, 33 marynarzy obsługi artylerii prze- 145, 148 i 172); tów, które przetrwały wojnę. Sperrbre- ciwlotniczej, jeden sygnalista i jeden • 8 Flotylla PZM – 6 okrętów chera 179-Prins Willem IV jeszcze norweski pilot). Ocalałych ludzi z Ba- (Sperrbrecher 28, 33, 153, 154, 179 4 grudnia 1945 roku oddano Holen- hia Camarones podjął U 42710. Sperrbre- i 190); drom, a Sperrbrecher 27-H. C. Horn zo- cher 195-Santa Rita – jedyny niemiecki • w 2 Flotylli Ubezpieczenia – 1 okręt stał zatopiony 28 kwietnia 1946 roku przerywacz na Morzu Śródziemnym – (Sperrbrecher 104); w Skagerraku z ładunkiem amunicji po wycofaniu ze służby został zatopiony • we Flotylli Dunajskiej – 3 okręty gazowej. Wreszcie ocalałe przerywacze 25 kwietnia 1945 roku przez Niemców (Sperrbrecher 192, F 1037 D i F 1038 D). na Dunaju – Sperrbrecher 192-Kepler, F w Genui w obliczu zbliżania się alian- Z tych 24 okrętów w służbie znaj- 1037 D i F 1038 D w maju 1945 roku ckich oddziałów. Również Sperrbrecher dowały się 23 – ciężko uszkodzony wpadły w ręce Amerykanów. Sperrbre- XI-Petropolis zwrócony armatorowi Sperrbrecher 179 nie wchodził w grę. cher 192 jeszcze w tym samym roku zo- Wszystkie jednostki stały się alian- stał zwrócony niemieckiemu armato- 10. Większość publikacji podaje błędnie, że Ba- hia Camarones wówczas został ciężko uszkodzo- cką zdobyczą. Koniec wojny nie ozna- rowi na Dunaju, a dalszym losie obu ny i osiadł na płyciźnie, gdzie później pocięto go na czał jednak końca strat – 5 czerwca pozostałych okrętów brak danych. złom.

64 Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE Niemieckie przerywacze zagród minowych 1939-1945 jako transportowiec Petropolis 29 kwiet- w Kopenhadze przez członków duńskie- Jeszcze we wrześniu 1943 roku roz- nia 1945 roku został ciężko uszkodzony go ruchu oporu. poczęto przebudowę frachtowca Eider przez brytyjskie samoloty w Hamburgu Jeszcze nieco informacji o 24 jed- na Sperrbrecher 36 z przeznaczeniem i na początku maja został osadzony na nostkach, które miały zostać przery- dla 1 Flotylli. Nieukończona jednostka pobliskim brzegu, gdzie się przełamał. waczami zagród minowych, ale z róż- 30 marca 1945 roku została zatopiona Pozostałe 9 jednostek przetrwało woj- nych przyczyn do tego nie doszło. Jako przez amerykańskie bombowce w Wil- nę pod niemiecką banderą. Sperrbrecher Sperrbrecher 20 miał służyć zarekwiro- helmshaven – podczas tego nalotu zo- 201-Zaanland, Sperrbrecher 202-We- wany francuski frachtowiec Kolenté, stał uszkodzony Sperrbrecher 185-Hans- ser, Sperrbrecher 203-Zeeland i Sperrbre- jednak jego przebudowa opóźniała się burg, o czym była mowa wcześniej. cher 204-Duitsland od 28 maja (Weser z powodu braków materiałowych i jed- Niemcy także zamówili 6 przerywa- od 2 marca) 1943 roku jako jednostki nostka 11 sierpnia 1944 roku uległa sa- czy w… neutralnej Szwecji. Tam mia- pomocnicze podlegały dowódcy por- mozatopieniu w Nantes wobec zbliża- ły one zostać zbudowane jako jednostki tu Amsterdam i w 1945 roku zwrócono nia się do miasta oddziałów alianckich. cywilne, a potem po przybyciu do Nie- je Holendrom. W tym samym roku po- Dnia 1 września w taki sam sposób miec miano je przebudować na okręty. wrócił do Belgii Sperrbrecher 120-René, u wejścia do portu w St. Nazaire żywot Były to Sperrbrecher 151-Helga Cords, służący od 16 stycznia 1943 roku jako zakończył przejęty włoski frachtowiec Sperrbrecher 156-Konsul A. Sartori, okręt doświadczalny Aar, do Norwe- Capo Lena, którego zamierzano przebu- Sperrbrecher 160-Maya, Sperrbrecher gii nienaprawiony od 6 lipca 1942 roku dować na Sperrbrecher 37, lecz uznano, 182-Andromeda, Sperrbrecher 188-Elis- Sperrbrecher 15-Taronga, a Sperrbrecher że statek nie nadaje się na przerywacz abeth Schulte i Sperrbrecher 189-Bac- 32-Mur przebudowany na statek szpi- zagród minowych. Sperrbrecherem 30 chus. Jednak koniec wojny zastał je talny München stał się francuską zdo- w 1 Flotylli miał być frachtowiec Eilbek, w nieukończonym stanie w Szwecji. byczą po kapitulacji St. Nazaire 8 maja ale w trakcie przebudowy został on 4 li- Z kolei Sperrbrecher 158-Titan przebu- 1945 roku, zaś Sperrbrecher 175-Ba- stopada ciężko uszkodzony w Hambur- dowywany dla 6 Flotylli w Wesermün- den tego samego dnia został zdobyty gu podczas nalotu 238 amerykańskich de 18 września 1944 roku został ciężko w La Pallice. Również w ręce aliantów bombowców „Flying Fortress” z 8 Ar- uszkodzony przez nalot 206 brytyjskich wpadł Sperrbrecher 121-Cap Sim, znaj- mii Lotniczej USAAF, po czym prace na bombowców „Lancaster” z 5 Gru- dujący się w Lorient, który poddał się nim przerwano. py Bomber Command i 7 myśliwców dopiero 10 maja. Przebudowę frachtowców Saturn na „Mosquito” z 100 Grupy, ale przeszedł Z kolei Sperrbrecher 2-Athen zwróco- Sperrbrecher 31 i Hermes na Sperrbre- o własnych siłach do Kopenhagi, gdzie ny armatorowi jako Athen 3 maja 1945 cher 34 rozpoczęto w 1944 roku w Bol- prace miano dokończyć, jednak nie roku znajdował się w Neustadt w Zato- nes w Holandii, jednak prace przerwa- udało się tego dokonać przed końcem ce Kilońskiej mając na pokładzie oprócz no w momencie wkroczenia oddziałów wojny. Bliźniacze frachtowce Delia i Al- załogi 1998 więźniów z obozu koncen- alianckich, a jednostki zostały ukoń- meria zamierzano przebudować na od- tracyjnego Neugamme i grupę pilnują- czone dopiero po wojnie jako frach- powiednio Sperrbrecher 186 i Sperrbre- cych ich SS-mannów oraz żołnierzy pie- towce. W Brugii również w 1944 roku cher 187, ale prac nie rozpoczęto. choty morskiej (!). Około godziny 14:30 rozpoczęto przebudowę belgijskie- Oprócz Sperrbrechera 195-Santa Rita został on zaatakowany przez przez go frachtowca Rosa na Sperrbrecher planowano oddać do służby na Mo- 9 brytyjskich myśliwców bombardują- 103 dla 2 Flotylli, lecz w tym samym rzu Śródziemnym jeszcze 2 przerywa- cych Hawker „Typhoon” ze 198 Dywi- roku nieukończoną jednostkę zatopio- cze. Pierwszym był frachtowiec Sparta, zjonu 84 Grupy należącej do 2 Zespołu no w porcie przed wkroczeniem tam Lotnictwa Taktycznego (Tactical Air For- aliantów. Taki sam los spotkał 5 paź- 11. W wyniku tego samego nalotu zostały zato- ce), których bomby szczęśliwie chybiły, dziernika 1944 roku holenderski frach- pione przebywające na wodach Zatoki Neustadt choć eksplodowały blisko jednostki, ale towiec Prins Willlem V, przebudowy- dawny turbinowiec pasażerski Cap Arcona (27 561 BRT) i parowy frachtowiec Thielbek (2815 BRT), statek został trafiony kilkoma pociskami wany na Sperrbrecher 105 w Maassluis. przy czym na ich pokładach znajdowało się w su- armatnimi wystrzelonymi przez wkra- Sperrbrecher 38-Porjus po zatopieniu mie około 7500 więźniów z obozu koncentracyjne- go Neuengamme. Ponadto Typhony z innych dywi- czające w tym samym czasie do Neu- wskutek zderzenia został podniesio- zjonów zatopiły tego dnia stojący obok tych statków stadt oddziały brytyjskie, w wyniku cze- ny i po naprawie miał wrócić do służ- dawny turbinowiec pasażerski Deutschland (21 046 go, a także powstałej na pokładzie paniki by jako Sperrbrecher 133, ale w trakcie BRT), ale na nim więźniów nie było. Na tych 4 jed- 11 nostkach (łącznie z Athen) przebywało w sumie oko- pewna liczba więźniów zginęła . Athen prac w Hamburgu został tam zatopio- ło 11 000 osób – oprócz więźniów byli to ich strażni- został naprawiony i 16 marca 1946 roku ny we wrześniu 1944 roku przez bry- cy i załogi statków. Nalot spowodował śmierć oko- tyjskie samoloty12 ło 8000 z nich, w zdecydowanej większości więź- przyznano go ZSRR. Także wycofany . Przeznaczony dla niów. Co prawda sprawcami tego byli lotnicy bry- podczas wojny ze służby Sperrbrecher II- 8 Flotylli Sperrbrecher 152-Fauna na kil- tyjscy, ale nie wiedzieli oni, że na statkach znajdują Karl Leonhardt również zwrócono ar- ka godzin przed rozpoczęciem prób od- się więźniowie, a nalot został przeprowadzony, po- nieważ załogi tych jednostek nie podporządkowały matorowi. Jako transportowiec Karl Le- biorczych 19 sierpnia 1944 roku padł się ogłoszonemu 2 maja brytyjskiemu komunikato- onhardt został zdobyty przez aliantów w Bremie ofiarą nocnego nalotu 288 wi gwarantującemu bezpieczeństwo każdej niemie- i zatopiony 16 marca 1946 roku w Ska- brytyjskich samolotów (216 bombow- ckiej jednostce, która znajduje się w porcie, jak to stało się w przypadku Athen. Zatem winę za śmierć gerraku z ładunkiem amunicji gazowej. ców „Lancaster” i 65 „Halifaxów” oraz tylu tysięcy ludzi tuż przed zakończeniem wojny po- Ponadto Sperrbrecher 166-Schirmeck, 7 myśliwców „Mosquito” – z tej wielkiej noszą bez wątpienia Niemcy. 12. Brak dokładnej daty nalotu nie pozwala na zatopiony wskutek kolizji 30 maja 1942 armady alianci stracili wówczas tyl- identyfikację sprawców zatopienia. Być może cho- roku, później podniesiony i zwrócony ko jedną maszynę!), a 3 września 1944 dzi o nalot 32 myśliwców bombardujących „Mosqu- niemieckiemu armatorowi, jako Schir- roku w Antwerpii uległ samozatopieniu ito” w nocy 6/7 września albo atak 6 maszyn tego samego typu w nocy 26/27 września, ewentual- meck został ponownie zatopiony 15 li- nieukończony Sperrbrecher 155-Ta n - nie nalot 46 „Mosquitów” w nocy z 30 września na stopada 1944 roku podczas remontu ger (zarekwirowany statek belgijski). 1 października.

Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE 65 Niemieckie przerywacze zagród minowych 1939-1945 przejęty 19 marca 1944 roku z zamia- minowych Sperrbrecher 194. Nieukoń- podczas drugiej wojny światowej trud- rem przebudowy na Sperrbrecher 123, czony Potiomkin został 1 sierpnia 1944 no wskazać na jednoznaczne sukce- a prace zamierzano przeprowadzić roku przydzielony jako SM 241 do sy tych okrętów – w grę wchodziłoby w Marsylii, dokąd jednostka przyby- 2 Flotylli Ochrony Wybrzeża, a przebu- tylko nie do końca potwierdzone za- ła, ale z powodu alianckiego desan- dowę ukończono dopiero 20 sierpnia topienie brytyjskiego okrętu podwod- tu w południowej Francji rozpoczęte- 1944 roku, ale jednostka nie otrzymała nego Seahorse przez Sperrbrecher IV. go 15 sierpnia 1944 roku Sparta w tym uzbrojenia, a załoga jeszcze nie przyby- Jednak niewątpliwym sukcesem prze- samym miesiącu została przemiesz- ła. Mimo to niedoszły Sperrbrecher 194 rywaczy było pomyślne przeprowa- czona do miasta Oneglia (dzisiaj część wziął udział ewakuacji Gałacza z powo- dzenie setek (tysięcy?) okrętów i stat- miasta Imperia) w północno-zachod- du zbliżania się oddziałów radzieckich. ków przez zaminowane akweny, ale nich Włoszech, gdzie 28 sierpnia 1944 Wieczorem 23 sierpnia okręt opuścił w tej kwestii nie prowadzono statysty- roku została zatopiona przez alianckie ten port z ładunkiem zapasowych sil- ki. Takie zestawienie prowadzono od- samoloty13. Drugim przerywaczem na ników do promów desantowych typu nośnie liczby unieszkodliwionych min. tym morzu miał być frachtowiec Nor- MFP udając się w górę Dunaju. Na po- Według jednak niepełnych danych 100 burg. Służąc jako transportowiec został kładzie jednostki znajdowało się tylko znajdujących się w służbie przerywaczy on 10 września 1941 roku koło miasta 8 nieuzbrojonych Niemców-pracowni- zniszczyło co najmniej 2801 min15. Naj- Irakion na Krecie storpedowany przez ków stoczniowych i około 350 radzie- więcej, bo aż 158 min unieszkodliwił grecki okręt podwodny Glavkos i ciężko ckich pracowników stoczni w Nikołaje- Sperrbrecher V (później 5)-Schwanheim, uszkodzony osiadł na płyciźnie. Jeszcze wie, którzy dobrowolnie udali się w ten potem 124 min Sperrbrecher 11-Bel- w tym samym miesiącu statek podnie- rejs. Jednak 25 sierpnia koło rumuń- grano, a 118 min Sperrbrecher IV (póź- siono i przeholowano do Triestu, gdzie skiego miasta Braiła na 171. kilometrze niej 4)-Oakland. Z kolei 8 okrętów nie 21 stycznia 1942 roku rozpoczęto jego Dunaju Sperrbrecher 194 został zato- zanotowało żadnego takiego sukcesu, przebudowę na przerywacz zagród mi- piony przez radziecką artylerię armij- a o wynikach 5 jednostek brak danych. nowych, ale już 3 lutego prace na jed- ną, a według innej wersji okręt wów- Z „jednorazowych” sukcesów warto nostce przerwano z powodu innych czas stał się radziecką zdobyczą. Poza odnotować wytrałowanie 19 sierpnia ważniejszych robót, stąd nawet nie wy- tym z planowanych do przebudowy na 1944 roku przez Sperrbrecher 104-Mart- brano dla niej oznaczenia i w kwietniu przerywacze zagród minowych na Du- ha 9 min w Kanale Cesarskim (obec- 1943 roku z przebudowy zrezygnowa- naju 8 promów desantowych typu MFP nie Kanał Piastowski) łączącym Bałtyk no (z powodu zbyt dużych uszkodzeń i/ prace na 3 promach – F 1039 D, F 1040 z Zalewem Szczecińskim16. albo braku mocy przerobowych stocz- D i F 1041 D przerwano dopiero 25 Po rozwiązaniu GM/SA w grudniu ni?), po czym frachtowiec przeznaczo- marca 1945 roku, a z przebudowy po- 1947 roku powstał 1 stycznia 1948 roku no na złom. Jego wrak został zatopiony zostałych 5 jednostek zrezygnowano14. przez Niemców w Trieście 1 maja 1945 Na Bałtyku w 1944 roku rozpoczę- 13. W większości publikacji można znaleźć in- roku, tuż przed wkroczeniem do miasta to w Szczecinie przebudowę na prze- formację, że Sparta została zatopiona w Oneglii do- oddziałów alianckich. rywacz zagród minowych kolejnego piero 8 maja 1945 roku. Jednak byłoby to już po za- kończeniu działań wojennych, tym bardziej, że nie- Czwartym (poza Sperrbrecherem promu desantowego, którym był F 212 mieckie wojska w północnych Włoszech skapitulo- 191-Motor I, Sperrbrecherem 192-Kep- B. W trakcie prac został on wyposażo- wały już 1 maja. 14. Opracowanie E. Grönera, D. Junga i M. Maa- ler i Sperrbrecherem 193-Albrecht Dü- ny m. in. w urządzenie KPG, ale prze- ssa Die deutsche Kriegsschiffe 1815-1945, t. 7, Bonn rer) niemieckim przerywaczem na Mo- budowa trwała do kwietnia 1945 roku, 1990 podaje, że jeszcze podczas wojny przebudo- rzu Czarnym miał być zdobyty stary a więc praktycznie do wkroczenia do wano na rzeczne przerywacze zagród minowych na Dunaju 8 promów desantowych (F 139 A, F 337 A, (zwodowany w 1887 roku!) radziecki Szczecina wojsk radzieckich, i jest wąt- F 1037 D, F 1038 D, F 1039 D i F 1040 D oraz naj- frachtowiec Potiomkin. Służył on do pliwe czy okręt rozpoczął wojenną służ- prawdopodobniej F 122 A i F 170 A), a planowano transportu zaopatrzenia oraz ewakua- bę w 1 Flotylli PZM, do której miał być przebudowę dalszych 9 (F 168 A, F 307 A, F 326 A, F 335 A, F 339 A, F 373 A, F 382 A, F 1027 D i F cji rannych z radzieckich portów czar- przydzielony. Po wojnie F 212 B stał się 1041 D), ale nie zostało to zrealizowane. Żadne inne nomorskich i w trackie takiego rejsu aliancką zdobyczą i do 1947 roku służył opracowanie dostępne autorowi niniejszego tekstu nie potwierdza tych faktów. został 4 maja 1942 roku ciężko uszko- w GM/SA. Ponadto planowano przebu- 15. Co prawda w służbie znajdowały się 104 dzony przez niemieckie samoloty koło dowę na przerywacz na Bałtyku gdań- okręty, ale 4 jednostki wchodziły do służby dwu- Kamysz-Burun i wyrzucił się na brzeg. skiego holownika Nogat – byłaby to krotnie (Robert Bornhofen jako Sperbrecher II i C, Zeus jako Sperrbrecher 11 i 22, Schwanheim dwu- W roku następnym został podniesio- najmniejsza jednostka tej klasy, lecz krotnie jako Sperrbrecher 5 oraz Waltraut Horn jako ny przez Niemców i przeholowany do ostatecznie w listopadzie 1944 roku Sperrbrecher A, potem przemianowany na 24 i jesz- Nikołajewa, a potem do rumuńskie- z tej przebudowy zrezygnowano. cze raz jako 24). 16. Oficerem wachtowym na Sperrbrecherze 104- go Gałacza u ujścia Dunaju na remont Podsumowując działania niemie- Martha był od kwietnia do grudnia 1944 roku dziś i przebudowę na przerywacz zagród ckich przerywaczy zagród minowych znany niemiecki historyk-marynista Jürgen Rohwer.

Liczba niemieckich przerywaczy zagród minowych w latach 1939-1945 rok 1939 1940 1941 1942 1943 1944 1945 łącznie stan na 1 stycznia - 12 36 53 38 50 27 - okręty oddane do służby 12 31 21 11 17 9 3 104 okręty zatopione - 1 2 18 5 26 6 58 okręty wycofane - 6 2 8 - 6 - 22 Uwaga: nie ujęto okrętów poddanych remontom albo przebudowom, mimo że trwały one nawet kilkanaście miesięcy, jeżeli takie okręty nie zostały oficjalnie wycofane ze służby.

66 Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE Niemieckie przerywacze zagród minowych 1939-1945

Liczba min unieszkodliwionych przez poszczególne okręty 62 Sperrbrecher 147 19 Lp. okręt liczba min 63 Sperrbrecher 148 43 (do 31.10.44) 1 Sperrbrecher A, później 24 12 (do 15.2.45) 64 Sperrbrecher 149 68 2 Sperrbrecher B, później 25 21 65 Sperrbrecher 150 1 3 Sperrbrecher I 0 66 Sperrbrecher 153 15 (do 16.3.45) 4 Sperrbrecher II 0 67 Sperrbrecher 154 12 (do 15.3.45) 5 Sperrbrecher III, później C 9 68 Sperrbrecher 157 3 6 Sperrbrecher IV, później 4 118 69 Sperrbrecher 163 39 7 Sperrbrecher V, później 5 158 70 Sperrbrecher 165 16 8 Sperrbrecher VI, później 6 41 71 Sperrbrecher 166 0 9 Sperrbrecher VII, później 7 50 72 Sperrbrecher 167 32 10 Sperrbrecher VIII, później 8 39 73 Sperrbrecher 170 10 11 Sperrbrecher IX, później 9 46 74 Sperrbrecher 171 12 12 Sperrbrecher X, później 10 52 75 Sperrbrecher 172 52 (do 15.2.45) 13 Sperrbrecher XI, później 11 1 76 Sperrbrecher 173 82 14 Sperrbrecher XII, później 12 3 77 Sperrbrecher 174 17 15 Sperrbrecher 1 59 78 Sperrbrecher 175 28 16 Sperrbrecher 2 2 79 Sperrbrecher 176 74 17 Sperrbrecher 3 70 (do 15.8.44) 80 Sperrbrecher 177 42 (do 15.3.45) 18 Sperrbrecher 11, później 22 45 (do 30.11.44) 81 Sperrbrecher 178 2 19 Sperrbrecher 11-Belgrano 125 (do 15.2.45) 82 Sperrbrecher 179 5 20 Sperrbrecher 13 26 (do 15.11.44) 83 Sperrbrecher 180 43 21 Sperrbrecher 14 24 84 Sperrbrecher 181 6 22 Sperrbrecher 15 16 85 Sperrbrecher 183 15 23 Sperrbrecher 16 55 86 Sperrbrecher 184 13 24 Sperrbrecher 17 57 (do 28.2.45) 87 Sperrbrecher 185 3 25 Sperrbrecher 18 42 (do 30.11.44) 88 Sperrbrecher 190 0 26 Sperrbrecher 19 39 89 Sperrbrecher 191 7 27 Sperrbrecher 21 61 90 Sperrbrecher 192 11 (do 1.10.44) 28 Sperrbrecher 23 23 (do 15.2.45) 91 Sperrbrecher 193 ? 29 Sperrbrecher 26 12 92 Sperrbrecher 195 ? 30 Sperrbrecher 27 58 93 Sperrbrecher 199 2 (do 15.3.45) 31 Sperrbrecher 28 27 (do 15.3.45) 94 Sperrbrecher 201 1 32 Sperrbrecher 29 25 (do 15.2.45) 95 Sperrbrecher 202 2 33 Sperrbrecher 31, później 131 38 (do 7.11.44) 96 Sperrbrecher 203 0 34 Sperrbrecher 32, później 132 23 (do 15.2.45) 97 Sperrbrecher 204 0 35 Sperrbrecher 32-Mur 26 98 Ammerland ? 36 Sperrbrecher 33-Silvia 3 99 F 1037 D ? 37 Sperrbrecher 33-Drau 0 100 F 1038 D ? 38 Sperrbrecher 34, później 134 46 (do 15.6.44) łącznie 2801 39 Sperrbrecher 35, później 135 45 (do 16.6.44) 40 Sperrbrecher 36, później 136 81 Deutsche Minenräumverband Cuxhaven (Niemiecki Zespół 41 Sperrbrecher 37, później 137 48 Trałowania Min Cuxhaven), który miał kontynuować zadania 42 Sperrbrecher 38 6 GM/SA. W tym zespole oprócz 12 kutrów trałowych typu R 43 Sperrbrecher 39, później 139 21 i 3 kutrów typu KFK znalazł się wymieniony wyżej „spóźnio- 44 Sperrbrecher 60, później 160 21 ny” przerywacz zagród minowych F 212 B, który miał służyć 45 Sperrbrecher 61, później 161 11 do likwidacji min magnetycznych. W trakcie służby poderwał 46 Sperrbrecher 62, później 162 57 się 22 lipca 1949 roku na minie na akwenie między ujściami 47 Sperrbrecher 64, później 164 10 Wezery i Jade, po czym zatonął na płyciźnie bez ofiar w zało- 48 Sperrbrecher 68, później 168 74 dze. Wrak później został podniesiony i pocięty na złom. Do- 49 Sperrbrecher 69, później 169 25 piero właściwie wówczas zakończyła się historia niemieckich 50 Sperrbrecher 102 3 przerywaczy zagród minowych z drugiej wojny światowej. Po 51 Sperrbrecher 104 50 (do 25.12.44) wojnie kilkanaście byłych i niedoszłych przerywaczy pełniło 52 Sperrbrecher 120 0 zupełnie inną służbę, najczęściej pod cywilną banderą, ale nie 53 Sperrbrecher 121 9 (do 15.6.44) tylko – dawny Sperrbrecher 32-Mur zdobyty przez Francuzów 54 Sperrbrecher 122 9 (do 16.8.44) początkowo pływał jako transportowiec wojska Ile d’Oleron, 55 Sperrbrecher 138 31 a później pod tą samą nazwą służył jako okręt doświadczal- 56 Sperrbrecher 141 20 ny, na którym testowano systemy radarowe i rakietowej obro- 57 Sperrbrecher 142 11 ny przeciwlotniczej. Właśnie ta jednostka zostając wycofana 58 Sperrbrecher 143 16 ze służby dopiero 31 marca 2002 roku była najdłużej istnieją- 59 Sperrbrecher 144 26 cym niemieckim przerywaczem zagród minowych. 60 Sperrbrecher 145 66 (do 15.2.45) 61 Sperrbrecher 146 34 (ciąg dalszy nastąpi)

Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE 67 Aleksandr Mitrofanov (Litwa)

Piękna fotografia Armenii wykonana przed wojną w Jałcie. Fot. zbiory Witalij W. Kostriczenko Zatonięcie „Estonii” – jeszcze jedna zagadka wojny Jedną z najtragiczniejszych a rów- wania połączeń z Wyspami Kararyjski- nież Zarządu WMS RKKA (taki status nocześnie najmniej znanych i zagadko- mi i Balearami. (Canarias i Baleares). posiadała w latach 1926-37 marynar- wych morskich katastrof jest zatonięcie Statki I serii posiadały następujące ka wojenna ZSRR). W kwietniu 1933 w latach Wielkiej Wojny Ojczyźnianej podstawowe parametry – maksymalna roku, biorąc pod uwagę planowaną bu- radzieckiego statku Armenia, które spo- długość 112,5 m, maksymalna szerokość dowę III serii podobnych statków, za- wodować mogło śmierć od siedmiu do 15,55 m, wysokość burty 7,84 m, zanu- stępca naczelnika sił morskich (zamna- dziesięciu tysięcy ludzi!!!. Tylko liczbę rzenie (z ładunkiem) 5,95 m, 4727 BRT, morsi) I. M. Ludri zatwierdził „zadanie poległych na niemieckich statkach Wil- 2566 NRT, 1480 DWT. Statki mogły za- taktyczno-operacyjne dla statków linii helm Gustloff i Goya można porównać bierać 518 pasażerów kabinowych (60 krymsko-kaukaskiej przebudowanych z tymi tragicznymi danymi. w I klasie, 192 w II klasie oraz 266 w III na krążowniki pomocnicze”. W tym Armenia była jednym z towarowo-pa- klasie) i 462 pasażerów pokładowych. przypadku należało zwiększyć prędkość sażerskich pocztowych statków Krym- Nitowany kadłub grodzie wodoszczel- do 17,5-18 węzłów, rozpatrzyć możli- sko-Kaukaskiej Linii typu Adżaria (tak ne dzieliły na 9 głównych przedziałów. wość częściowego opancerzenia oraz zwanych „krymczaków”). Projekt jed- Ładunek rozmieszczany był w 6 ładow- uzbrojenia w 5 dział kal. 152 mm, działa nostek tego typu został opracowany niach oraz na 2 międzypokładach. Dwu- plot. kal. 76 mm i 45 mm i wyposażenia w Leningradzie w roku 1925 w Cen- wałowa siłownia z 2 silnikami wysoko- w 2 pokładowe wodnosamoloty. Projek- tralnym Biurze Konstrukcji Morskich prężnymi firmy „Russkij dizel” (2 x 2000 towanie III serii prowadziło CKB „Su- (CMS) pod kierunkiem inżyniera bu- KM) zapewniała maksymalną prędkość doprojekt” (dawne CBMS), jednak osta- downictwa okrętowego J.A. Kopierżin- 12,6 węzła (z ładunkiem). Zasięg się- tecznie statków nie zbudowano. Już po skiego z przeznaczeniem do obsługi rej- gał 4600 mil morskich. Środki ratunko- wojnie na bazie tego projektu powstały sów na linii krymsko-kaukaskiej oraz we składały się z 6 szalup 48-osobowych statki pasażerskie typu Kirgizstan. Morza Śródziemnego. Ogółem zbudo- (łącznie na 768 ludzi). W czasie Wielkiej Wojny Ojczyźnianej wano 6 statków tego typu. Cztery z nich W latach 30-tych jednostki typu Adża- jednostki typu Abchazja wykorzystywa- (Adżaria, Abchazja, Armenia i Ukrai- ria stanowiły podstawę radzieckiej flo- no w charakterze transportowców woj- na) zostały zbudowane w latach 1926- ty pasażerskiej na Morzu Czarnym. skowych i sanitarnych. W latach 1941 31 w „Bałtijskim Zawodie” w Leningra- Pięć statków, w tym zbudowana w roku – 42 zatonęło 5 statków serii, zaś wojnę dzie (I seria), a Gruzja i Krym (II seria) 1928 Armenia, obsługiwało linię krym- przeżył jedynie Krym, który pływał na li- w stoczni firmy Krupp w Kilonii. War- sko-kaukaską, a Ukraina wykonywała nii krymsko-kaukaskiej do połowy lat to zauważyć, że w okresie późniejszym rejsy wycieczkowe Odessa – Leningrad 60-tych. projekt ten został wykorzystany przez z przodownikami pracy pierwszych pię- Wróćmy jednak do losów Armenii. Niemców jako prototyp przy budowie ciolatek. Z dniem 10 sierpnia 1941 roku cała na zamówienie Hiszpanii statków pa- Dobre właściwości morskie „krym- szóstka statków została przekazana służ- sażerskich przeznaczonych do utrzymy- czaków” zwróciły na siebie uwagę rów- bie medycznej Floty Czarnomorskiej

68 Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE Zatonięcie „Estonii” – jeszcze jedna zagadka wojny i przebudowana na transportowce sani- sztatów artyleryjskich w Korabielnoj kadziesiąt skrzyń z nieznaną zawartoś- tarne. Początkowo jednostki nosiły zna- Buchtie, gdzie kontynuowano załadu- cią. Wokół tej kwestii narodziło się wiele ki Czerwonego Krzyża, jednak wkrótce nek ludzi. Rannych i personel medycz- legend. Niektórzy uważają, że w skrzy- zostały przemalowane na szary ochron- ny ładowano zarówno wąskim trapem niach były zasoby banku w Simfierapo- ny kolor i uzbrojone w działa przeciw- z prawej burty jak i z kutrów podcho- lu, w tym złoto, a także cenne eksponaty lotnicze i karabiny maszynowe. dzących do lewej burty. krymskich muzeów. Dowódcą Armenii został powołany Choć skrywa się to we wspomnie- Decyzja o wykorzystaniu załadowa- z rezerwy do świadczony marynarz floty niach i różnych opracowaniach nauko- nej po brzegi ludźmi Armenii do ewa- handlowej kpt. lt Władimir Jakowlewicz wych do chwili obecnej, sytuacja w Se- kuacji Bałakławy i Jałty wygląda dość Płauszewskij. Etatowa przebudowa- wastopolu w początkach listopada 1941 dziwnie. Rozsądniej byłoby wykorzystać ny statek mógł transportować 400 ran- roku bliska była panice i dowództwo do tego celu niewielkie okrety i jednostki nych, dla których przygotowano 1 salę przygotowywało się już do oddania mia- pomocnicze Floty Czarnomorskiej oraz operacyjną oraz 4 sale opatrunkowe sta. W rezultacie z miasta wywieziono statki różnych cywilnych instytucji, któ- łącznie na 11 stołów. Personel medycz- wiele z tego, co było niezbędne dla pro- rych aż nadto znajdowało się w Sewa- ny Armenii składał się z 9 lekarzy, 29 wadzenia długotrwałej obrony głównej stopolu. Przecież Armenia wychodząc pielęgniarek oraz 75 sanitariuszy. Głów- bazy Floty Czarnomorskiej. Dotyczy- wieczorem z Sewastopola już następ- nym lekarzem wyznaczono został lekarz ło to zarówno uzbrojenia i zapasów jak nego ranka mogła bezpiecznie osiągnąć wojskowego II rangi (wojenwracz) Piotr i personelu medycznego. Tak więc roz- Kaukaz. W tym czasie Niemcy nie dys- Andriejewicz Dmitriewskij, zmobilizo- kazem sztabu SOR (Sewastopolski Re- ponowali żadnym okrętem podwodnym wany główny lekarz Szpital Kolejowego jon Obronny) na pokładzie Armenii miał na Morzu Czarnym, a jedyna rumuńska w Odessie. ewakuować się na „wielką ziemię” per- jednostka tej klasy do końca 1941 nie Do momentu zatonięcia Armenia wy- sonel głównego szpitala Floty Czarno- wychodziła poza granice własnych wód konała 15 rejsów ewakuacyjnych, głów- morskiej, szpitala marynarki wojen- terytorialnych. Niemieckie samoloty nie nie z Odessy i Sewastopola. Na Kaukaz nej, rozwiniętego na bazie sanatorium dysponowały celownikami radiolokacyj- dostarczono łącznie około 15 000 ludzi. „Maksimowa Dacza”, laboratorium sa- nymi, wobec czego nie mogły atakować Do Odessy transportowiec sanitarny do- nitarno-epidemiologicznego, 5 medsa- jednostek w nocy. Do Jałty podchodzi- woził wojska dla wzmocnienia miejsco- notriada (pol. oddziału sanitarno-me- ły już wojska przeciwnika, a w dodat- wego rejonu obrony. Tylko w dniach 30 dycznego), bazowej polikliniki floty oraz ku miejscowy port nie posiadał żadnych sierpni – 1 września transportowce sani- szeregu cywilnych instytucji medycz- środków obrony przeciwlotniczej. tarne Armenia, Biełostok, Gruzja i Ukrai- nych. W rezultacie po zatonięciu Arme- W czasie postoju w Jałcie W. J. Płau- na, a także statek Czapajew i okręt szkol- nii Flota Czarnomorska pozostała prak- szewskij otrzymał rozkaz dowódcy floty ny Dniepr, dostarczyły do Odessy 10 tycznie bez zabezpieczenia medycznego, Oktiabrskiego zakazujący wyjścia w mo- batalionów marszowych. W dniach 15 tym samym nowy główny szpital Flo- rze przed godz. 19:00 w związku z bra- – 17 października jednostka uczestni- ty Czarnomorskiej No. 40 jak i polowe kiem zabezpieczenia lotniczego. Tym czyła ewakuacji wojsk Primorskoj Armii szpitale trzeba było rozwijać w oparciu niemniej jednak dowódca Armenii wy- z Odessy do Sewastopola. Ogółem sta- o mobilizację lekarzy z rezerwy. Na po- szedł w morze 7 listopada o godz. 08:00. tek znajdował się w ruchu 820 godzin, kład statku przyjęto także artystów tea- Prawdopodobnie uznał dalszy postój a w remontach kolejne 144 godziny. tru miejskiego im. Łunaczarskiego. Tym- w Jałcie za niebezpieczny, w końcu rów- Oficjalne informacje o zatonięciu jed- czasem następnego dnia, 7 listopada no dobę później do miasta weszły woj- nostki są nader skromne. W dniu 4 li- Kwatera Główna (Stawka) wydała roz- ska niemieckie. stopada 1941 roku o godz. 05:40 trans- kaz by w żadnym przypadku nie odda- Dowódca Armenii kapitan lejtnant W. J. portowce Armenia (z 4500 żołnierzami wać Sewastopola! Odpowiedzialność za Płauszewskij.Fot. zbiory Aleksandr Mitrofanov na pokładzie) i Abchazja z ładunkiem obronę miasta i bazy spoczęła na Flocie wojennym oraz marszowym uzupełnie- Czarnomorskiej i osobiście jej dowódcy niem wyszły z Tuapse do Sewastopola admirale Filipie P. Oktiabrskim. pod eskortą niszczyciela Sposobnyj i tra- Z Sewastopola zamiast do Tuapse Ar- łowca Gruz. Około godz. 11:00 doszło do menię skierowano pod eskortą kutra do- awarii jednego z silników Armenii, która zorowego SKA-041 do Jałty, w rejon któ- musiała zawrócić do Tuapse pod eskor- rej podchodziły już niemieckie oddziały. tą trałowca i 2 kutrów dozorowych. Po Wkrótce jednak nadszedł rozkaz by krótki remoncie statek ponownie wy- udać się na zewnętrzną redę Bałakławy, szedł w morze pod eskortą niszczyciela aby przyjąć na pokład rannych i perso- Soobrazitielnyj. Dowódca Armenii miał nel medyczny miejscowych szpitali. Do rozkaz udania się do Jałty, jednak na po- Jałty transportowiec dotarł dopiero oko- lecenie dowódcy niszczyciela, uważa- ło godz. 02:00 w nocy i natychmiast roz- jącego, że Jałta została już zajęta przez począł okrętowanie rannych i personelu Niemców, statek skierował się do Sewa- medycznego z 11 miejscowych szpitali, stopola. a także uciekinierów, w tym aktyw par- Rankiem 6 listopada transporto- tyjny południowego wybrzeża Krymu wiec wszedł do Zatoki Sewastopolskiej i kierownictwo słynnego obozu pionier- i z Przystani Węglowej zaczęto dostar- skiego „Artek”. czać kutrami rannych. Następnie prze- Poza tym pracownicy NKWD załado- prowadzono Armenię do nabrzeża war- wali na statek w Sewastopolu i Jałcie kil-

Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE 69 Zatonięcie „Estonii” – jeszcze jedna zagadka wojny

…… Wszystkie jednostki szpitalne dla uła- twienia rozpoznawania podnoszą fla- gę z czerwonym krzyżem, wprowadzoną przez Konwencję Genewską ……. Artykuł 6 Znaki rozpoznawcze, określone w arty- KRYM kule 5, mogą być wykorzystywane zarów- no w czasie pokoju jak i wojny, jedynie Sewastopol dla ochrony i oznaczenia jednostek, które Jałta jej podlegają. Bałakława Artykuł 8 Opiekę, jaką powinny otrzymać jed- nostki szpitalne oraz szpitale pokładowe, Tuapse przerywa się, jeśli są one wykorzystywane dla podejmowania działań szkodzących Ostatni rejs Armenii i miejsce jej zatonięcia. Rys. Bogusław Nikonowicz nieprzyjacielowi. ……. Zgodnie z oficjalnymi powojenny- nie w celu niesienia pomocy rannym, Artykuł 18 mi danymi na pokładzie transportow- chorym i poszkodowanym. Nazwy tych Postanowienia niniejszej Konwen- ca znajdowało się około 5 tysięcy ludzi, jednostek zostały zakomunikowane wo- cji mają zastosowanie wyłącznie między lecz faktycznie liczba ta była półtora do jującym stronom z chwilą rozpoczęcia stronami umowy i tylko w przypadku, je- dwóch razy wyższa. Od dolnych pokła- lub w trakcie działań wojennych, jednak żeli wszystkie wojujące strony uczestniczą dów po mostek ludzie stali w gęstym tłu- w każdym przypadku przed ich użyciem w Konwencji. mie. Zgodnie z oświadczeniami świat- na polu walki, nie są narażane na działa- ków, nosze z ciężko rannymi stawiano nia wojenne i nie podlegają zajęciu w to- Jak widzimy, charakter wykorzy- pionowo, tak by zajmowały mniej miej- ku prowadzonej wojny. stania Armenii nie odpowiadał w żad- sca. Załadunek statku prowadzono ……. nym przypadku przywołanym artyku- w pełnym nieładzie, nikt nie rejestrował Artykuł 4 łom Konwencji Haskiej, co czyniło z niej nazwisk, nie była także znana dokładna …… pełnoprawny cel dla przeciwnika. Arty- liczba pasażerów. Władze zobowiązują się nie wykorzy- kuł 18 miał w tym przypadku znaczenie Armenię ochraniały jedynie 2 kutry stywać tych jednostek do jakichkolwiek decydujące – po Wielkiej Rewolucji Paź- dozorowe (wszystkiego 4 działa kal. 45 celów wojennych. dziernikowej władze radzieckie wypo- mm i 4 wkm‑y kal.12,7 mm DSzK), zaś Jednostki te w żadnym stopniu powin- wiedziały rosyjskie podpisy pod wszyst- wg innych źródeł jedynie SKA-041 (d- ny być ograniczane działaniami walczą- kimi konwencjami, zawartymi do roku ca st. lt P. A. Kułaszow). Zdaniem wie- cych. 1918, tym samym nie potwierdziły raty- lu źródeł również MO-04, jednak ku- …... fikacji X Konwencji Haskiej. ter o takim oznaczeniu wszedł w skład Artykuł 5 Na jednej ze stron internetowych od- Floty Czarnomorskiej dopiero w końcu Wojskowe jednostki szpitalne dla odróż- syłających do pisma „Morskoj Sbornik” 1943 roku. Z powietrza przejście zabez- nienia się będą malowane na kolor biały z roku 1941, znajdują się informacje pieczały na wysokości 500 m 2 samolo- z zielonym wzdłużnym pasem szerokości o tym, ze w początkach wojny władze ty myśliwskie I-153. Sama Armenia rów- około 1,5 m. niemieckie za pośrednictwem ambasady nież była uzbrojona w 4 działa kal. 45 mm 21K. Biorąc pod uwagę świadectwa Podwieszanie torpedy do niemieckiego samolotu He-111. Fot. zbiory Krzysztof Stroba wielu świadków oraz oficjalne radzie- ckie źródła mówiące, że na pokładzie statku namalowany był znak Czerwo- nego Krzyża, zamontowane uzbrojenie stanowiło poważne naruszenie statusu jednostki szpitalnej (transportowca sa- nitarnego). Status takich jednostek określała X Konwencja Haska O zastosowaniu za- sad Konwencji Genewskiej z 1906 roku w wojnie morskiej (dalej „Konwencja Haska”). Poniżej przywołuje się wypisy z odpowiednich artykułów wspomnia- nej Konwencji: Artykuł 1 Wojenne statki szpitalne, to jest stat- ki, które zostały zbudowane lub przysto- sowane przez państwo specjalnie i jedy-

70 Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE Zatonięcie „Estonii” – jeszcze jedna zagadka wojny

Bułgarii zwracały się do władz radzie- W drugiej w ataku na Armenię uczest- przemilcza. Czy nie chce się przypad- ckich z propozycją przyznania statusu niczyło około 40 bombowców. Czy rze- kiem w ten sposób skryć nastroju klęski, jednostek szpitalnych stron wojujących, czywiście statek zatonął w odległości 25 powszechnie panującego w Sewastopo- jednak propozycja ta została odrzucona Mm od brzegu? Mieszkanka Jałty Ana- lu w listopadzie 1941 roku? przez stronę radziecką. stazja Popowa, której udało się przeżyć Na poważnie poszukiwaniami zato- O godz. 11:25 w punkcie o współ- zatonięcie statku, wspomina tak: pionej Armenii zajęto się dopiero wiosną rzędnych 44º15’ szerokości północnej „6 listopada 1941 za radą znajomych 2005 roku. Inicjatywę tę podjął naczel- i 34º17’ długości wschodniej w odległo- postanowiłam ewakuować się z Jałty. nik departamentu dziedzictwa podwod- ści 25 Mm (wg innych danych 23,5 km) Z dużym trudem zabrano mnie na po- nego Instytutu Archeologii Narodowej od brzegu na trawersie Gurzuf i Mied- kład, bowiem «Armenia» przepełniona Akademii Nauk Ukrainy Siergiej Wo- wied-gory Armenia została zaatakowa- była rannymi i uciekinierami. Po wyj- ronow, który został szefem ekspedycji. na przez pojedynczy samolot torpedowy ściu w morze statek był atakowany przez Wspierała inicjatywę Rada Ministrów, He-111H-6 ze składu bazującej w Ru- nieprzyjacielskie lotnictwo. Zaczęło się a ekspedycje finansował Sekretariat pre- munii I eskadry grupy lotniczej I/KG28. prawdziwe piekło. Wybuchy bomb, pani- zydenta Ukrainy. W przypadku odnale- Niezauważony przez samoloty eskor- ka, krzyki ludzi – wszystko mieszało się zienia Armenii proponowano nadać jej ty Heinkel nadleciał od strony brzegu w nieopisany koszmar. Ludzie miotali status Międzynarodowej Pamiątki Mor- i z odległości 600 m zrzucił 2 torpedy. się po pokładzie, nie wiedząc, gdzie skryć skiej. Uczeni mieli także nadzieję na od- Jedna z nich (prawdopodobnie typu LT się przed ogniem. Wyskoczyłam do wody nalezienie i wydobycie na powierzch- F5b) trafiła w dziobowa część jednost- i popłynęłam do brzegu, tracąc świado- nię szafy nr 5 z kabiny głównego lekarza ki, która poszła na dno w ciągu zaledwie mość. Jak dodarłam do brzegu – nie po- transportowca sanitarnego, w której, 4 minut. Kutry eskorty zdołały uratować trafię powiedzieć”. jedynie 8 ludzi (wg innych danych – 82). Wątpliwe by Najprawdopodobniej Niemcy polowa- ta kobieta mogła li na niszczyciele, przerzucające z Jał- przepłynąć 25 mil ty do Sewastopola 7 Brygadę Piechoty w listopadowej lo- Morskiej. W dniach 6-7 listopada wyszły dowatej wodzie! z Jałty z wojskami na pokładach nisz- Ogółem do brze- czyciele Biezupriecznyj i Bojkij. gu udało się do- Członek załogi kutra eskorty M. M. Ja- trzeć 5 osobom kowlew tak opisuje te wydarzenia: w tym ciężarnej „7 listopada, około 10 rano, w rejonie kobiecie. przylądka Sarycz przeleciał nad nami A oto relacja niemiecki samolot zwiadowczy, a po nie- innego świadka, długim czasie nad wodą, lotem koszą- znajdującego się cym, niemal ocierając się o grzebienie fal na brzegu: (była pogoda sztormowa i kołysało nami „Ze wzgórz Jał- solidnie) weszły w nasz rejon 2 nieprzyja- ta widoczna jak cielskie samoloty torpedowe. Jeden z nich na dłoni. Wiedzie- wykonał zwrot do ataku torpedowego, liśmy jak za dnia a drugi poleciał w stronę Jałty. Nie mo- 7 listopada od na- gliśmy otworzyć ognia, bowiem przechy- brzeża portu w Jał- ły kutra dochodziły do 45º. Samolot tor- cie odszedł statek pedowy zrzucił 2 torpedy, które chybiły «Armenia» z ran- celu i eksplodowały na skalach przylądka nymi. Jednostka Aija. Przeraziła nas siła wybuchu, do tego nie zdążyła jesz- czasu nie widzieliśmy jeszcze takiego i od cze wyjść na ot- razu wszyscy powiedzieli, ze jeśli drugi sa- warte morze, jak Pojazd podwodny „Langust”, który penetrował wrak Armenii. molot dopadnie «Armenie», to nie ma jej nadleciała grupa Fot. zbiory Aleksandr Mitrofanov czego zazdrościć…..Tak też się stało” (Nie- nieprzyjacielskich pomniaszczij N. N. Wojennyje katastrofy samolotów i nie bacząc na to iż na bur- zgodnie z informacja FSB (Federalnej na morie). tach statku widoczne były znaki czerwo- Służby Bezpieczeństwa) Rosji, przecho- Taka jest oficjalna wersja zatonię- nego krzyża, rozpoczęły bombardowanie wywano ważne dokumenty, w tej liczbie cia Armenii. Istnieje jednak szereg rela- pływającego szpitala…Do nas dociera- spisy pasażerów. cji świadków wydarzeń, rysujących zu- ły nie tylko wybuchy bomb, ale i głosy lu- Poszukiwaniami zajmowali się bezpo- pełnie inny obraz zatonięcia statku. Na dzi”. średnio specjaliści Naukowo-Badawcze- ich podstawie można przedstawić jesz- Zatem gdzie prawda? Jeśli relacje go Centrum „Państwowe oceanarium sił cze minimum 2 wersje przebiegu zda- świadków nie zasługują na wiarę, lub zbrojnych Ukrainy” pod kierownictwem rzenia. W jednej z nich, transportowiec oficjalne organa z jakiś przyczyn skry- kmdr Walerija Kułagina. Wykorzystu- atakowały dwie czwórki nurkowców Ju- wały okoliczności i miejsce zatonięcia. jąc uniwersalny wielozadaniowy załogo- 87, które wyszły nad cel od strony Gór Czy tajemnica nie tkwi w ładunku? Na- wy podwodny pojazd „Langust” (projekt Krymskich. Statek został trafiony wie- wet i o samym fakcie zatonięcia trans- 6026), zbudowany w roku 1986 przez loma bombami lotniczymi, przełamał portowca w radzieckich źródłach wspo- moskiewski OKB STS i wyposażony się po środku i szybko poszedł na dno. mina się mimochodem, lub w ogóle go w hydrolokator o wysokiej rozdzielczo-

Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE 71 Zatonięcie „Estonii” – jeszcze jedna zagadka wojny

ści. Pojazd mógł zanurzać się na głębo- należeć do Armenii, lecz wymaga to jesz- statek pasażerski Lenin, który poderwał kość do 600 m, a jego autonomiczność cze dodatkowego sprawdzenia. Ukraiń- się na radzieckich minach przy ewaku- wynosiła do 3 dób. Pojazd opracowa- scy specjaliści nie dysponowali wyposa- acji Odessy w roku 1941. Zginęło przy no dla prac na wojskowych poligonach, żeniem, pozwalającym na prowadzenie tym 4000 ludzi (wg niektórych danych a początkowo wykorzystywany był na je- poszukiwań na głębokości 1200 m, wo- liczba ta może sięgnąć 9200 ludzi). Zna- ziorze Issyk-Kul w Azji Środkowej, a na- bec czego w celu zbadania drugiego re- leziono również zaginiony bez wieści stępnie przerzucono na Morze Czarne, jonu postanowiono zwrócić się o pomoc w roku 1924 pancernik Sinop. gdzie uczestniczył w próbach nowych do wybitnego amerykańskiego specjali- modeli broni torpedowej. sty Roberta Ballarda, dyrektora Rhode Tłumaczenie z języka rosyjskiego Pierwsze zanurzenie w celu poszuki- Island Institute of Oceanography stanu Maciej S. Sobański wań zatopionej Armenii pojazd przepro- Massachusetts, zajętego w owym czasie wadził w dniu 26 maja w odległości 24 poszukiwaniami zatopionej Atlantydy km od portu w Jałcie, w miejscu, gdzie w rejonie wyspy Santorini. Bibliografia zgodnie z archiwalnymi danymi miał za- Robert Ballard nie tylko zgodził się 1. Szirokorad A., Torpedonoscy w boju. Ich zwali tonąć transportowiec. Długie wzrokowe na udział w poszukiwaniach, ale także „smiertnikami”, Moskwa 2006. i hydroakustyczne poszukiwania prze- współfinansowaniu wspólnej ukraińsko- 2. Szirokorad A., Bitwa za Krym: roman-chronik, prowadzone na głębokości 460-540 m, amerykańskiej ekspedycji (łączna suma Moskwa 2005. nie dały pozytywnych rezultatów. W ar- wydatków – 2,5 mln USD). Podwod- 3. Istorija otieczestwiennogo sudostrojenija, Tom 4, chiwach Czarnomorskiego Parachod- na ekspedycja archeologiczna „Czarno- Sankt Peterburg 1996. stwa (dawny armator z Odessy przyp. morska Ekspedycja – 2006” od 24 kwiet- 4. Wajner B. A., Sowietskij morsko transport w Wieli- tłumacza) odnaleziono relacje o jeszcze nia do 23 maja 2006 roku przebadała koj Otieczestwirennoj wojnie, Moskwa 1989. kolejnych dwóch możliwych miejscach ogromny fragment Morza Czarnego od 5. Pilipienko W. W. i inni, Morskije połpredy Oktia- zatonięcia statku. Jedno znajduje się przylądka Chersones do przylądka Me- bria, Odessa 1988 na trawersie przylądka Ajudah naprze- ganom na głębokości od 100 do 1200 m. 6. Biereżnoj S. S,. Korabli i suda WMF SSSR 1928- ciw obozu pionierskiego „Artek” (głębo- Do poszukiwań wykorzystano jednostkę 1945. Sprawocznik, Moskwa 1988. kość około 250 m), a drugie na trawer- Endeavor należącą do Instytut Rhode Is- 7. X Konwencja Haska o zastosowaniu zasad Kon- sie przylądka Sarycz w odległości 93 km land, wyposażoną w 3 pojazdy podwod- wencji Genewskiej w wojnie morskiej (zawarta w Ha- od brzegu na głębokości 1200 m. ne. Choć poszukiwanej Armenii nie uda- dze 18.10.1907) Oficjalny przekład. Rejon Ajudah został zbadany przez ło się odnaleźć, ekspedycja dała bogaty 8. Pasiakin W., Tragedia „Armenii”, Gazeta „Krasna- ekspedycję Woronowa za pomocą jed- „plon”, znaleziono 494 wcześniej nie- ja Zwiezda”, 23 lipca 2005. nostek portu w Jałcie z wykorzystaniem znanych obiektów podwodnych, z któ- 9. Gazeta „Trud”, 16 czerwca 2005. hydrolokatora bocznego przeglądu. Na rych 141 obiektów zidentyfikowano jako 10. Gazeta „Komsomolskaja Prawda – Ukraina”, 27 głębokości 182 m wykryto duże metalo- zatopione jednostki różnych epok od an- październik 2006. we fragmenty, które potencjalnie mogły tyku do II wojny światowej. Wśród nich 11. Internet. FOTOKOLEKCJA

Tajlandzki okręt pancerny Sri Ayuthia sfotografowany w Bangkoku pod koniec lat 40-tych. Do jego burty zacumowane 110 tonowe torpedowce typu Kantan, zbudowane w Japonii w latach 1936-1937. Fot. zbiory Artur D. Baker III

72 Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE Jarosław Palasek Tekst

Amerykańskie krążowniki ciężkie typu „Baltimore” i „Oregon City” Część III – Konwersje rakietowe typu „Boston” Ciężki krążownik rakietowy Boston (CAG-1) na fotografii wykonanej w dniu 7 lutego 1960 roku. Po przebudowie lufowa artyleria okrętu została ograniczona do sześciu dział kalibru 203 mm w części dziobowej oraz pięciu podwójnych wież dział uniwersalnych kalibru 127 mm i czterech podwójnych, odkrytych stanowisk dział kalibru 76 mm usytuowanych wzdłuż nadbudówki. Fot. zbiory Artur D. Baker III

FOTOKOLEKCJA Po zakończeniu II wojny światowej pocisków kierowanych. Prace badaw- ty. Okręty tej klasy były bowiem wy- w Marynarce Wojennej Stanów Zjed- cze w ramach projektu finansowanego starczająco pojemne dla zamontowa- noczonych rozpoczęto intensywne przez Biuro Uzbrojenia były prowadzo- nia wyrzutni i magazynów rakiet. Nie prace nad wykorzystaniem okrętów ne przez Applied Phisics Laboratory1 były przy tym ówcześnie postrzegane jako nosicieli pocisków rakietowych. w Laurel, będące placówką badawczą jako na tyle istotne wśród defensyw- W październiku 1946 roku Biuro John Hopkins University z Baltimo- nych sił floty, aby prowadzenie moder- Uzbrojenia poszukiwało platform pły- re w stanie Maryland. Efektem realiza- nizacji któregoś z nich miało wyelimi- wających, które mogłyby przenosić cji programu „Bumblebee”, w którym nować znaczący jej potencjał. W lipcu po 52 pociski balistyczne klasy nie- uczestniczyły liczne podmioty przemy- 1948 roku zdecydowano o włączeniu mieckich V-2 (ich wyrzutnie miały słowe rządowe i prywatne, było zapo- do budżetu roku finansowego 1950 przy tym umożliwiać wystrzeliwanie czątkowanie i rozwój technologii, a po- prac związanych z przystosowaniem pocisków o połowę większych), a tak- wstałe w ramach projektu rozwiązania do wystrzeliwania pocisków rakieto- że 100 pocisków przeciwlotniczych. techniczne kierowanych pocisków ra- wych ciężkiego krążownika Wichita Pierwsze z tych pocisków wymagały kietowych są wykorzystywane także (CA-45). Ze względu jednak na ogra- dodatkowego miejsca dla zbiorników dzisiaj. Już na początku 1945 roku zbu- niczone fundusze tego roku, najpierw ciekłego tlenu oraz skomplikowanych dowano pierwsze funkcjonujące proto- w marcu 1949 roku realizację projek- wyrzutni i przedstartowych procedur typy takich pocisków przeciwlotniczych tu przesunięto na rok finansowy 1951, (min. tankowania paliwa na wyrzut- noszące nazwy „Little Joe” i „Lark”. a później odsunięto jeszcze o kolej- niach) co sprawiało, że musiałyby być Wprowadzenie ich na uzbrojenie floty ny rok. W międzyczasie zdecydowano montowane na jednostkach o stosun- było jednak jeszcze odległe. o rezygnacji z modernizacji Wichita kowo dużej objętości kadłuba i nad- Pod koniec lat czterdziestych ubie- ze względu na jego wiek, proponując budówek. głego wieku za doskonałe platformy jego zastąpienie najpierw należącym Jeszcze przed zakończeniem II wojny dla przenoszenia przeciwlotniczych do typu Baltimore krążownikiem Ma- światowej Marynarka Stanów Zjedno- rakietowych pocisków kierowanych con (CA-132), a później krążowni- czonych rozpoczęła natomiast realiza- uważano krążowniki, które tak uzbro- kiem Oregon City (CA-122). Różnice cję projektu „Bumblebee” – programu jone znacząco mogłyby wzmocnić budowy przeciwlotniczych rakietowych obronę przeciwlotniczą zespołów flo- 1. Laboratorium Fizyki Stosowanej.

Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE 73 Tekst

po czym New York Shipbuilding Cor- poration z Camden w stanie New Jer- sey rozpoczęła jego przebudowę. Krą- żownik Canberra przeholowano do tej stoczni w maju tego samego roku. Zgodnie ze wstępnymi rozwiązania- mi sposobu składowania pocisków ra- kietowych większość z nich miała być przechowywana w magazynie podpo- kładowym, a jedynie kilka, stale goto- wych do użycia miało znajdować się w pobliżu wyrzutni. Biuro Uzbroje- nia optowało za zastosowaniem syste- mu składowania pionowego. Na każ- dą z wyrzutni przewidywano przy tym zapas 60 pocisków powiększony o do- datkowe 20% na możliwe niewypa- ły, tj. łączny zapas 72 pocisków na wy- rzutnię. Przechowywanie pocisków w magazynach pionowych było spo- sobem dogodnym ze względu na dłu- gość takich magazynów, a ponadto jak wówczas uważano miało zabezpieczać stosunkowo wrażliwe pociski przed ewentualnymi uszkodzeniami powo- dowanymi przez wstrząsy. Zabudowa- nie magazynów pionowych było jed- nak stosunkowo kosztowne ze względu na konieczność znacznych zmian w konstrukcjach okrętów. Początkowo jednostki miały otrzymać dodatkową parę wyrzutni w częściach dziobowych. Zrezygnowano z nich jednak ze wzglę- du na konieczność ograniczenia zakre- su przebudowy. Innym przejawem dą- żenia do obniżenia kosztów konwersji było wyposażenie każdej z podwójnych wyrzutni w jeden radar kierowania – w późniejszym okresie standardem było wyposażenie każdej z prowadnic w indywidualną stację radiolokacyjną naprowadzania rakiety. Ujecie od rufy ciężkiego krążownika rakietowego Canberra (CAG-2) po wyjściu z Philadelphia Zasadniczym elementem przebudo- Naval Shipyard w dniu 4 sierpnia 1956 roku. Uzbrojenie krążowników typu Boston stanowiły dwie wy obydwu okrętów było zastąpienie podwójne wyrzutnie rakietowych pocisków kierowanych SAM-N-7 „Terrier” usytuowane w ich rufowej wieży dział artylerii głównej częściach rufowych. Na wieżowych podstawach nad wyrzutniami zamontowano radiolokacyjne stacje prowadzące SPQ-5 systemu Mk 76 kontroli ich ognia. Fot. zbiory Artur D. Baker III kalibru 203 mm dwoma, dwuprowad- nicowymi wyrzutniami Mk 10 prze- z zamiany tych dwóch ostatnich okrę- tee Aircraft Corporation (Convair) z ka- ciwlotniczych pocisków rakietowych tów były przy tym niewielkie – obydwa lifornijskiego San Diego. Do przebudo- SAM-N-7 BW-0 „Terrier” z łącznym za- miały bowiem podobne kadłuby, choć wy na ich nosiciele ostatecznie zostały pasem 144 pocisków. Każda z wyrzut- drugi z nich miał mniej wysoko usytu- wybrane należące do typu Baltimore ni była przystosowana do jednoczes- owanych ciężarów. krążowniki Boston (CA-69) i Canberra nego wystrzeliwania dwóch pocisków, Jednym z efektów realizacji progra- (CA-70). W dniu 4 stycznia 1952 roku a dzięki automatycznemu systemowi mu „Bumblebee” było powstanie po- obydwie jednostki, które znajdowały ładowania odstęp pomiędzy kolejnymi cisku rakietowego zdolnego do za- się wówczas w rezerwie Floty Pacyfi- ich odpaleniami wynosił około 30 se- pewnienia obrony przeciwlotniczej ku zgrupowanej w Puget Sound Naval kund. Salwa czterech rakiet z dwóch zespołów floty w strefie średniej, tj. po- Shipyard w Bremerton w stanie Wa- wyrzutni mogła być wystrzelona w cią- między osłoną myśliwców startujących szyngton, zostały przeklasyfikowane gu 8/10 sekundy. Do ich kierowania z lotniskowców, a zasięgiem okrętowej na ciężkie krążowniki rakietowe – no- okręty otrzymały system kierowania lufowej artylerii przeciwlotniczej. Poci- siciele pocisków kierowanych otrzymu- i kontroli ognia Mk 76, w którym po- ski tej klasy noszące oznaczenie SAM- jąc sygnatury odpowiednio: CAG-1 oraz ciski były prowadzone wiązką radaro- N-7 i kodową nazwę „Terrier” zostały CAG-2. W lutym tego samego roku Bo- wą emitowaną przez współpracujące skonstruowane przez Consolidated Vul- ston został przeholowany do Filadelfii, z nim pokładowe stacje radiolokacyj-

74 Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE Amerykańskie krążowniki ciężkie typu „Baltimore” i „Oregon City”

Główne daty związane z konwersją krążowników typu „Boston” Okręt Data Rok finansowy przeklasyfikowania rozpoczęcia przywrócenia Nazwa Sygn. przebudowy wycofania ze służby na CAG przebudowy do służby CA-69/ Boston 1952 12.03.1946 04.01.1952 ??.02.1952 01.11.1955 CAG-1 CA-70/ Canberra 1952 07.03.1947 04.01.1952 30.05.1952 15.06.1956 CAG-2 ne. Każdy z okrętów otrzymał po dwa pędowy obydwu jednostek pozostał – nosiciel przeciwlotniczych rakieto- takie radary usytuowane w częściach niezmieniony – ze względu na wzrost wych pocisków kierowanych na świe- rufowych ponad wyrzutniami na cha- zapotrzebowania na energię elektrycz- cie. Przebudowa krążownika Canber- rakterystycznych podstawach wie- ną wymieniono natomiast elektrownię ra (CAG-2) trwała od 30 maja 1952 żowych. System obrony powietrznej okrętową. Na okrętach zamontowa- roku do 1 czerwca 1956 roku i w dniu „Terrier”, którego zasięg skuteczny wy- no po cztery turbogeneratory paro- 15 czerwca tego roku okręt przywró- nosił początkowo 10-20 Mm stano- we o mocach po 1000 kW oraz po dwa cono do służby. Z planowanej na rok wił wówczas bardziej system obrony prądotwórcze zespoły spalinowe o mo- finansowy 1956 konwersji trzecie- punktowej niż obszarowej. cach po 312 kW przeznaczone do ce- go ciężkiego krążownika zrezygno- Podczas przebudowy zmieniono lów portowych i awaryjnych. Okrę- wano ze względu na ograniczenia bu- układ nadbudówek krążowników, de- ty otrzymały pomieszczenia załogowe dżetowe. Parę tak przebudowanych montując min. dotychczasową wieżę dla 80 oficerów oraz 1400 podoficerów jednostek określano jako samodziel- dowodzenia i zabudowując w jej miej- i marynarzy. ny typ Boston. Koszt przebudowy oby- scu dużą nadbudówkę przednią. Wyloty Po przebudowie wyporność lek- dwu okrętów zamknął się łączną kwotą gazów spalinowych kotłów połączono ka krążownika Boston wynosiła 30 mln dolarów. w jednym, dużym kominie usytuowa- 13 615 ton. Przy zapasie amunicji wy- Od 27 lutego do końca lipca 1960 nym na śródokręciu, za którym zosta- noszącym 676 ton, ciężarze załogi przy- roku krążownik Boston (CAG-1) prze- ła zabudowana niższa nadbudówka tyl- jętym na 175 ton oraz ciężarze zapa- szedł remont w Boston Navy Yard na. Dwa ostatnie poziomy nadbudówki sów i wody pitnej wynoszącym 769 ton w Charlestown w stanie Massachu- przedniej zajmowały: centrala kon- wyporność standardową okrętu okre- setts, podczas którego dokonano min. troli uzbrojenia oraz centrala bojowa ślono na 14 712 ton. Zapas uzupełnia- modernizacji jego wyposażenia radio- okrętu. Z tyłu tej nadbudówki usytuo- jącej wody kotłowej jednostki wyno- elektronicznego. Okręt został wyposa- wano duży maszt kratownicowy z an- sił 210 ton, oleju opałowego kotłów żony w system wspomagania opera- teną wysokościomierza radiolokacyj- 2418 ton, a paliwa dla silników zespo- cji lotniczych URN-20 TACAN, który nego SPS-8. Na maszcie kolumnowym łów prądotwórczych 75 ton. Przy za- zamontowano na dodatkowej stendze za kominem usytuowano z kolei potęż- nurzeniu 7,52 m przebudowany okręt masztu kolumnowego. Radar dozoru ną antenę radaru przeszukiwania prze- wypierał 17 968 ton. Jego wysokość przestrzeni powietrznej SPS-12 został strzeni powietrznej CXRX, który był metacentryczna wynosiła wówczas zastąpiony radarem SPS-29, a dwie sta- elementem nowego systemu kierowa- 1,478 m, a maksymalne ramię prostu- cje naprowadzania pocisków „Terrier” nia uzbrojeniem rakietowym. Za masz- jące 0,899 m przy kącie 40o. Mk 25, w które pierwotnie była wypo- tem tym usytuowano na wysokiej pod- Konwersja pierwszej jednostki zo- sażona jednostka zostały zastąpione stawie wieżowej antenę radaru dozoru stała zakończona na jesieni 1955 roku, parą stacji SPQ-5. Krążownik Canber- powietrznego SPS-12. Zdemontowano po czym w dniu 1 listopada tego roku ra (CAG-2) takie radary naprowadza- rufowe wieże dział uniwersalnych ka- Boston (CAG-1) został wprowadzo- nia otrzymał już podczas przebudowy. libru 127 mm krążowników, pozosta- ny do służby jako pierwszy krążownik W 1962 roku stację radiolokacyjną do- wiając pięć pozostałych, podobnie jak Dane taktyczno-techniczne krążowników typu „Boston” cztery podwójne stanowiska dział uni- wersalnych kalibru 76 mm usytuowa- wyporność standardowa 14 712 ton; pełna 17 968 ton; długość: maks. 205,26 m, na KLW 202,39 m; ne wzdłuż nadbudówek. Boston miał wymiary początkowo pozostawione dodatkowo szerokość maks. 21,63 m; zanurzenie 7,52 m; dwa stanowiska dział 76 mm zlokalizo- moc maszyn nominalna 120 000 KM; wane na pokładzie głównym za tylnymi prędkość 32,8 w (projektowa); wieżami dział uniwersalnych. zasięg 6300 Mm przy 20 w (projektowy); Wymiary kadłubów przebudowa- 6 dział 203 mm L/55 (2 x III); nych krążowników nie uległy zmianie. 10 dział uniwersalnych 127 mm L/38 (5 x II); uzbrojenie Pozostawiono również opancerzenie 8 dział uniwersalnych 76 mm L/50 (4 x II); okrętów, chociaż wstępnie planowa- 4 wyrzutnie PPK SAM-N-7/RIM-2 „Terier” (2 x II); no demontaż burtowego pasa pancer- pas burtowy: 152 mm/102 mm; pokłady pancerne: 64 mm; nego i zastąpienie go płytami pancerza wieże artylerii głównej 203 mm/95 mm/51 mm; barbety o grubości 38 mm ze stali specjalnego pancerz 160 mm/152 mm. zastosowania (STS). Dodatkowe opan- magazyny pocisków rakietowych 38 mm; cerzenie takiej grubości zastosowano natomiast dla zabezpieczenia maga- lotnictwo 1 śmigłowiec zynów pocisków „Terrier”. Układ na- załoga Boston 1720 (110 + 1620); Canberra 1635

Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE 75 Amerykańskie krążowniki ciężkie typu „Baltimore” i „Oregon City”

Oznaczenia pocisków rakietowych „Terrier” marcem, a lipcem następnego roku Oznaczenie pierwotne Oznaczenie po zmianie systemu zdemontowano ich uzbrojenie rakie- SAM-N-7 BW-0 RIM-2A towe zamieniając magazyny pocisków SAM-N-7 BW-1 RIM-2B w pomieszczenia reprezentacyjne. SAM-N-7 BT-3 RIM-2C We wnętrzu podstawy anteny radaru naprowadzania usytuowano centralę SAM-N-7 BT-3A/-3A(N) RIM-2D kierowania wyrzutni pocisków z pa- SAM-N-7 HT-3 RIM-2E skami folii zakłócających pole elek- zoru przestrzeni powietrznej SPS-29 krążowników w nowe systemy radio- tromagnetyczne. Krążownik Canber- krążownika Boston (CAG-1) zastąpiono elektroniczne. Wśród nich miałby zna- ra (CA-70) został wycofany ze służby radarem SPS-37A. Antenę tego radaru leźć się nowy automatyczny system z początkiem lutego, a Boston (CA- podczas postoju okrętu w Boston Na- opracowywania i wymiany danych 69) w maju 1970 roku. val Shipyard pomiędzy lutym, a czerw- taktycznych floty NTDS, trójwspół- cem 1963 roku przeniesiono na maszt rzędna stacja radiolokacyjna SPS-48, Systemy uzbrojenia i radioelektroniczne kolumnowy, a na podstawie za tym która miała zastąpić radar CXRX oraz Rakietowe pociski kierowane Convair/ masztem usytuowano antenę wyso- nowe stacje SPG-45 dla naprowadza- General Dynamics SAM-N-7/RIM-2 kościomierza radiolokacyjnego SPS- nia pocisków „Terrier”. Dodanie takie- „Terrier” 30. Wówczas też na dodatkową stengę go wyposażenia radioelektronicznego Dwustopniowe okrętowe pociski na maszcie kratownicowym przenie- spowodowałoby wzrost zapotrzebo- przeciwlotnicze średniego zasięgu siono system wspomagania operacji wania na moc elektrowni okrętowej, Convair/General Dynamics SAM-N- lotniczych URN-20 TACAN. Canberra co z kolei wymagałoby zastąpienia 7/RIM-2 „Terrier” powstały jako jeden (CAG-2) w końcowej swej konfigura- czterech jej turbogeneratorów o mo- z elementów wspomnianego wcześ- cji był wyposażony w stację radioloka- cy po 1000 kW turbogeneratorami niej projektu „Bumblebee” – realizo- cyjną dozoru przestrzeni powietrznej o mocy o 500 kW większej. W listopa- wanego przez amerykańską mary- SPS-37A oraz wysokościomierz radio- dzie 1965 roku Biuro Okrętów szaco- narkę wojenną wczesnego programu lokacyjny SPS-30. wało koszt modernizacji pierwszego rozwoju przeciwlotniczych rakieto- Pierwsze dwa amerykańskie krążow- z krążowników na 42,5 mln dolarów, wych pocisków kierowanych z napę- niki rakietowe pozostawały w służbie a drugiego na 37,1 mln dolarów. dem odrzutowym. Początkowo mia- przez ponad dziesięć lat, chociaż już W przypadku rezygnacji z monta- ły stanowić platformę testową dla od 1964 roku nie były uważane za jed- żu systemów NTDS koszty moderni- konstrukcji rakiet dalekiego zasięgu, nostki pierwszej linii – nie nadawały zacji zmniejszyły by się odpowiednio w rzeczywistości stały się jednak na- się bowiem do działania w składach do 37,4 mln dolarów i 32,6 mln dola- jistotniejszym efektem realizacji tego szybkich zespołów lotniskowców ude- rów. W lipcu następnego roku do pla- projektu. Pierwsze eksperymental- rzeniowych. W tym czasie rozpoczęto nów rekonstrukcji krążowników włą- ne pociski rakietowe dla obrony stre- prace nad studium modernizacji okrę- czono także modernizację urządzeń fy średniej, które otrzymały krypto- tów dla ich wykorzystania w siłach de- obsługi śmigłowców, centrali bojo- nim „Gnat” powstały już w 1944 roku santowych, wsparciem dla których wych, instalację systemu przeciwdzia- w biurach konstrukcyjnych Conso- mogły być działa artylerii głównej ka- łania torpedom akustycznym SLQ-25 lidated Vultee Aircraft Corporation libru 203 mm. Prowadzono także ana- „Nixie”, montaż urządzeń komunika- (Convair) z San Diego w Kalifor- lizy możliwości użycia pokładowych cji satelitarnej oraz systemu uzupeł- nii. Celem prowadzonych z ich po- wyrzutni rakietowych krążowników niania zaopatrzenia i amunicji za po- mocą doświadczeń było praktyczne do wystrzeliwania pocisków wspie- mocą śmigłowców dla tzw. vertical przetestowanie układu naprowadza- rających lądujące oddziały, którymi replenishment. Ze względu na chęć nia i kierowania pociskiem za pomo- mogłyby być zaadaptowane do celów redukcji kosztów zrezygnowano przy cą ruchomych skrzydeł. Rezultaty morskich pociski wsparcia wojsk lą- tym z wyposażenia okrętów w hydro- tych doświadczeń stały się podstawą dowych Ling-Temco-Vought MGM- lokator SQS-23. Dzięki modernizacji rozpoczęcia przez Convair prac kon- 52 „Lance”. Dodatkowo, pracowano Boston (CAG-1) i Canberra (CAG-2) strukcyjnych nad nowymi przeciw- nad ograniczeniem liczebności załóg byłyby w stanie wystrzeliwać pociski lotniczymi kierowanymi pociskami okrętów – szacowano bowiem, że eli- „Terrier” zarówno w wersji samona- rakietowymi SAM-N-7 „Terrier”, któ- minacja każdego stanowiska wachto- prowadzającej jak też z głowicami ją- rych próby rozpoczęto w 1951 roku. wego dawała oszczędność 25 tys. dola- drowymi. Jako platformę testową wykorzystano rów w rocznych kosztach eksploatacji Mimo, że program rekonstruk- w tym celu min. jednostkę doświad- okrętu. Kolejne oszczędności mogła cji o tak szerokim zakresie pozwo- czalną Mississippi (AG-128)2, z której dać automatyzacja siłowni jednostek, liłby na uzyskanie okrętów przysta- wyrzutni pierwszy pocisk odpalono która wymagała jednak wymiany urzą- jących do wymogów współczesnego u przylądka Cod w dniu 28 stycznia dzeń i armatury w zakresie nie możli- pola walki, ze względu na jego koszty 1953 roku. Firma Convair była wio- wym już wówczas do zaakceptowania. nie został wprowadzony do budżetu dącą w pracach nad pociskami SAM- Mimo, że Szef Operacji Floty ad- roku finansowego 1968. Zamiast mo- N-7 także po przejęciu w marcu tego mirał Dawid L. McDonald optował dernizacji, w dniu 1 maja 1968 roku samego roku przez General Dyna- początkowo jedynie za ograniczoną jednostki przeklasyfikowano ponow- mics Corporation, której stała się ka- modernizacją, pod koniec 1965 roku nie na ciężkie krążowniki przywra- lifornijskim oddziałem. Na uzbrojenie Biuro Nawodnych Systemów Rakie- cając im poprzednie sygnatury: od- towych zaproponowało wyposażenie powiednio CA-69 i CA-70. Pomiędzy 2. Eks-pancernik Mississippi (BB-41).

76 Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE Amerykańskie krążowniki ciężkie typu „Baltimore” i „Oregon City” okrętów amerykańskich pociski „Ter- cisków miała podobną charakterysty- XBT4. Planowana do wdrożenia seria rier” weszły po niemal pięcioletnich kę jak poprzednia była jednak prostsza BT-25 pocisków SAM-N-7, która mia- testach, a pierwszymi wyposażonymi w produkcji i bardziej niezawodna. ła być wyposażona w udoskonalony na- w nie okrętami w 1956 roku zostały Pociski „Terrier 1A/C” były produko- pęd nie została wprowadzona do pro- ciężkie krążowniki rakietowe Boston wane do 1958 roku, przy czym zbu- dukcji. (CAG-1) i Canberra (CAG-2). dowano ich łącznie około 3,8 tys. eg- Kolejną wersją produkcyjną poci- Po wyprodukowaniu serii kilku zemplarzy. Pociski SAM-N-7A/C były sków „Terrier” była BT-3 wyposażo- pierwszych pocisków SAM-N-7 w pier- efektywne przy zwalczaniu celów po- na w nowy silnik marszowy wraz z do- wotnej wersji dokonano niewielkich wietrznych poruszających się z pręd- datkowym systemem energetycznym zmian w konstrukcji, przy czym kolej- kościami poddźwiękowymi na puła- o zwiększonym zapasie paliwa stałe- na ich wersja została oznaczona jako pach do 12 tys. metrów. go oraz udoskonalony system autopi- SAM-N-7A „Terrier 1A”, albo „Terrier” W 1951 roku Applied Phisics Labo- lota. Pierwsze testy tych pocisków zo- BW-03. Pociski SAM-N-7 były dwu- ratory John Hopkins University oraz stały przeprowadzone z powodzeniem stopniowe, przy czym stopnie starto- Convair rozpoczęły prace nad pro- w 1954 roku, po czym dwa lata póź- we były wyposażone w strumieniowe gramem mającym na celu zwiększe- niej weszły one na uzbrojenie okrętów. (odrzutowe) silniki na paliwo stałe Al- nie manewrowości pocisków „Terrier” Pociski „Terrier” serii BT-3 były efek- legheny Ballistics, a stopnie marszowe oraz efektywności zwalczania przez tywne do zwalczania celów poruszają- w silniki MW Kellog również na pa- nie celów poruszających się z pręd- cych się z prędkościami ponaddźwię- liwo stałe. Konstrukcja wczesnych kościami naddźwiękowymi. Pierwsze kowymi. Ich udoskonalona wersja wersji pocisków „Terrier” była unikal- pociski testowe STV-4 miały średni- BT-3A posiadała większy zapas pali- na ze względu na sposób kierowania ce 381 mm i również były wyposażone wa umożliwiający dłuższą pracę spali- z wykorzystaniem poruszanych pneu- w silniki startowe i marszowe na pali- nowego pomocniczego systemu ener- matycznie czterech ruchomych skrzy- wo stałe. Ruchome skrzydła ich stopni getycznego oraz silnika marszowego, deł usytuowanych w środkowych częś- marszowych zastąpiono przy tym sta- co pozwalało na zwiększenie zasięgu ciach ich stopni marszowych. Zarówno łymi płatami o mniejszej powierzchni, do około 37 tys. metrów. Pociski „Ter- stopnie startowe, jak i marszowe były a kierowanie pociskiem realizowano rier” w tej wersji mogły być również przy tym wyposażone w po cztery sta- za pomocą poruszanych hydraulicz- wykorzystywane efektywnie do strzela- łe płetwowe stabilizatory lotu w ich nie grzbietowych płatów sterowych nia przeciwko okrętom nawodnym. Ich częściach ogonowych. Naprowadza- usytuowanych w ich częściach ogono- wersja ­BT‑3A(N) była jedyną odmianą nie pocisków „Terrier” serii „B…-” od- wych. Energię do napędu układu kie- pocisków „Terrier” uzbrojoną w głowi- bywało się za pomocą wiązek radaro- rowania dostarczał przy tym pomoc- cę jądrową W-45-0 o sile rażenia 1 kT. wych emitowanych przez okrętowe niczy spalinowy system energetyczny, W wersji BT-3 zbudowano łącznie oko- stacje radiolokacyjne. Kolejna wersja dzięki czemu mógł on pracować dłu- ło 3200 pocisków „Terrier”. pocisków „Terrier” – SAM-N-7B, która żej niż zasilany pneumatycznie. Zarów- Następnym etapem rozwoju rakie- otrzymała udoskonaloną elektronikę no testowe pociski STV-4, jak i kolejne towych pocisków przeciwlotniczych zaprojektowaną przez APL/Philco, nie STV-5 były wstępnie programowane, weszła do produkcji seryjnej. Następ- chociaż te drugie były wykorzystywa- 3. BW-0 – Beam riding, Wing controlled, se- ne zmiany układów elektronicznych ne do doświadczeń z systemami na- ria 0 – naprowadzany wiązką radarową, sterowany zainicjowane przez Biuro Uzbrojenia, prowadzania. Kolejna wersja testowa za pomocą ruchomych skrzydeł. 4. XBT – eXperimental, Beam riding, Tail con- które zostały zaprojektowane i zreali- pocisków STV-6 była podobna do po- trolled – doświadczalny, naprowadzany wiązką ra- zowane przez koncern Motorola zosta- przedniej – ich średnicę zmniejszono darową, sterowany za pomocą usterzenia w części ły wprowadzone w pociskach noszą- jednak do 343 mm. Ostateczna wersja ogonowej. 5. BT – Beam riding, Tail controlled – napro- cych oznaczenia SAM-N-7C „Terrier doświadczalna zmodernizowanych po- wadzany wiązką radarową, sterowany za pomocą 1C”, albo „Terrier” BW-1. Ta wersja po- cisków „Terrier” otrzymała oznaczenie usterzenia w części ogonowej.

Podstawowe dane taktyczno-techniczne pocisków General Dynamics SAM-N-7/RIM-2 „Terrier” Wersja pocisku RIM-2B RIM-2F Wymiary: - długość 8,26 m 8,03 m - rozpiętość skrzydeł 1,20 m 0,61 m - rozpiętość usterzenia ogonowego 1,03 m 1,07 m - średnica kadłuba 0,34 m 0,34 m głowica wieloodłamkowa o masie 99 kg Uzbrojenie albo głowica jądrowa W-45-0 o sile rażenia 1 kT silnik startowy na paliwo stałe Allegheny Ballistics, Napęd silnik marszowy na paliwo stałe MW Kellog Masa - pocisku 480 kg 535 kg - stopnia startowego 584 kg 825 kg Prędkość 1,8 Ma 3,0 Ma Zasięg 18 500 m 74 000 m Pułap 12 200 m 24 400 m

Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE 77 SAM-N-7 była zmiana sposobu kiero- wania z naprowadzania wiązką rada- rową na rzecz systemu SARH6 – pół- aktywnego naprowadzania pokładową stacją radiolokacyjną. Prace nad ta- kim sposobem naprowadzania Applied

BOSTON, 1956 BOSTON, Phisics Laboratory John Hopkins Uni- versity rozpoczęło w połowie lat pięć- dziesiątych XX wieku adaptując system stosowany w pociskach „Sparrow”. W 1957 roku naprowadzanie półak- tywne zostało przetestowane z wyko- rzystaniem zmodernizowanego seryj- nego pocisku sterowanego za pomocą ruchomych skrzydeł BW, przy czym ta jego wersja doświadczalna otrzy- mała oznaczenie XHW-17. Produkcyj- ne wersje pocisków oznaczonych jako HT-38 wykorzystywały radar pracują- cy w paśmie C, dzięki czemu wzrosła ich efektywność przeciwko nisko lecą- cym celom. W 1963 roku amerykań- skie pociski rakietowe otrzymały nowe oznaczenia, przy czym oznaczenie po- cisków „Terrier” zmieniono z SAM-N-7 na RIM-2. Do końca tego samego roku zbudowano łącznie 800 pocisków „Ter- rier” w wersji HT-3/RIM-2E. Ostatnią wersją przeciwlotniczych pocisków rakietowych „Terrier” była RIM-2F. Dzięki wyposażeniu w no- wy silnik marszowy oraz układ zasi- lania ich zasięg ponownie zwiększo- no dwukrotnie, tj. do 75 tys. metrów. Innymi udoskonaleniami było zasto- sowanie półprzewodnikowych ukła- dów elektronicznych, udoskonalonych układów przeciwdziałania radioelek- tronicznego, możliwość śledzenia wie- lu celów oraz udoskonalenie możli- wości atakowania celów nawodnych. Tak zmodernizowane pociski „Terrier” były również oznaczane jako HTR- 39-. Do standardu RIM-2F zmoder- nizowano także wiele pocisków po- przedniej wersji RIM-2E. Produkcja rakietowych pocisków RIM-2 „Ter- rier” została zakończona w 1966 roku. Do tego czasu wyprodukowano przy tym łącznie około 8 tys. sztuk różnych ich wersji. Pociski RIM-2F były stop- niowo wycofywane z pokładów okrę- tów i sukcesywnie zastępowane prze-

6. SARH – Semi-Active Radar Homing – półak- tywne naprowadzanie radiolokacyjne. 7. XHW – Experimental, Homing riding, Wing controlled – doświadczalny, naprowadzany półak- tywnie, sterowany za pomocą ruchomych skrzydeł. 8. HT – Homing riding, Tail controlled – napro- wadzany półaktywnie, sterowany za pomocą uste- rzenia w części ogonowej. 9. HTR – Homing riding, Tail controlled, Retrofi- ted – naprowadzany półaktywnie, sterowany za po- mocą usterzenia w części ogonowej, zmodernizo- wany. Tekst - . Baltimore został zmo Fot. zbiory Artur D. Baker III zbiory Artur D. Fot.

Canberra (CA-70/CAG-2) jako drugi z krążowników typu zasięgu średniego przeciwlotniczy system w rakietowy i uzbrojony dernizowany - w Philadepl roku 1956 4 sierpnia w dniu wykonana okrętu Fotografia „Terrier”. phia Naval Shipyard – półtora miesiąca po przywróceniu do służby

Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE 79 Tekst Fot. zbiory Artur D. Baker III zbiory Artur D. Fot. (CAG-2) w końcowym okresie służ - okresie w końcowym (CAG-2) Canberra by. W połowie lat 60-tych okręt otrzymał na rufie podniesioną platformę podniesioną na rufie otrzymał okręt 60-tych lat W połowie by. startową dla Jego śmigłowców. wyposażenie radiolokacyjne stanowiły wówczas wysokościomierz SPS-8 na maszcie kratownicowym za nadbu - dówką, radar dozoru powietrznego SPS-37A na maszcie kolumnowym usytuowanym za kominem oraz wysokościomierz SPS-30 na podstawie wieżowej z tyłu. Ciężki krążownik rakietowy krążownik Ciężki

80 Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE ciwlotniczymi pociskami rakietowymi RIM-67 „Standard”. Ostatnie pociski „Terrier” zostały wycofane z uzbroje- nia floty amerykańskiej pod koniec lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku.

System kierowania i kontroli ognia artylerii rakietowej Mk 76 CANBERRA, 1968 System kierowania i kontroli ognia Mk 76 został zaprojektowany specjal- nie do kierowania strzelaniem i napro- wadzaniem rakietowych pocisków kie- rowanych Convair/General Dynamics SAM-N-7 „Terrier” i po raz pierwszy został zastosowany na przebudowa- nych krążownikach typu Boston. W je- go skład wchodził dalocelownik z pro- wadzącą stacją radiolokacyjną SPQ-5 ( pierwotnie radarem kontroli ognia Mk 25 ), system komputerowy z modu- łem obrazowania, urządzenia kierowa- nia uzbrojeniem oraz system wystrzeli- wania rakiet Mk 10.

Wysokościomierz radiolokacyjny SPS-30 Trójwspółrzędne stacje radioloka- cyjne dalekiego zasięgu SPS-30 kon- strukcji General Electric Corporation wchodziły na wyposażenie dużych okrętów amerykańskich na początku lat sześćdziesiątych XX wieku. Były wykorzystywane przede wszystkim jako wysokościomierze radioloka- cyjne, chociaż używano ich również do dozoru powietrznego dalekiego zasięgu, a także oświetlania celów. Ich wyposażenie stanowiły charakte- rystyczne anteny talerzowe stabilizo- wane mechanicznie z kompensacją przechyłów i przegłębień kadłubów okrętów. Przeznaczeniem radarów SPS-30 było dostarczanie informacji dotyczących odległości, namiaru i wy- sokości wielu celu powietrznych jed- nocześnie ze szczególnie dużą dokład- nością. Stacje radiolokacyjne SPS-30 pracowały w zakresie fal E/F ze śred- nią mocą impulsu 9 kW emitując wiązkę o kształcie ołówkowym o roz- piętości 1,5o w azymucie i 1,2o w ele- wacji. Ich anteny mogły obracać się w poziomie z prędkością 1, 2, 3, 5 lub 10 obrotów na minutę. Jednocześnie wykonywały przeszukiwanie w elewa- cji każdego sektora o szerokości 12o z zakresu od 0o do 36o z częstotliwoś- cią 240, 480, 720, 1200 lub 2400 ska- nów na sekundę. Czułość odbiornika stacji wynosiła 117 dBm, a zysk ante- ny 41 dB.

(ciąg dalszy nastąpi) KölnTekst w 1977 roku. Fot. Hartmut Ehlers Zvonimir Freivogel (Niemcy)

część II

Niemieckie fregaty typu „Köln” niego wymienionego dnia okręt przeję- nieważ najbliższe odwiedziny jednost- Opis służby okrętów – „Köln” ła „przejściowo” Bundesmarine, która ki w stoczni remontowej, gdzie miano Köln (F 220) był pierwszą większą go ostatecznie wcieliła do służby w dniu przeprowadzić rutynowy przegląd, za- jednostką zbudowaną przez niemiecką 15 kwietnia 1965 r. klasyfikując go jako mierzano wykorzystać celem wzmoc- stocznię po II wojnie światowej. Jego eskortowiec (Geleitboot). Po odbyciu ko- nienia konstrukcji nadbudówek, Kölna poprzednikami we flocie niemieckiej lejnych prób, jednostka udała się w rejs wycofano w dniu 31 marca 1965 r. kie- były lekkie krążowniki Kaiserliche Ma- szkolny do Oslo (4‑12 październik 1961 dy przebywał w Hamburgu z aktywnej rine (Kleiner Kreuzer) Cöln (I), zatopio- r.). W maju 1962 r. Köln został przydzie- służby. ny w roku 1914 koło Helgolandu, Cöln lony do 2. Eskadry Eskortowców (2. Ge- Ponowne oddanie do służby, już jako (II) samozatopiony w czerwcu 1919 r. leitgeschwader) w Cuxhaven. W dniach fregaty, nastąpiło dopiero po dwóch la- w Scapa Flow oraz lekki krążownik Re- od 20 do 28 sierpnia eskortowiec wziął tach, w dniu 31 marca 1967 r. we- ichsmarine i Kriegsmarine Köln, który udział w manewrach „Doorkeeper”, szła ona ponownie w skład 2. Eska- zatonął w marcu 1945 r. na równej stęp- a między 3 a 21 września odbył kolejny dry Eskortowców. Między 29 kwietnia ce, by następnie zostać przez własną za- rejs szkolny, tym razem do Funchal, Vigo a 7 maja jednostka odbyła między Wy- łogę wysadzonym w powietrze. Ponie- i Bordeaux. W roku 1963 razem z Em- spami Owczymi a Szetlandami próby waż w przypadku nowo zbudowanego denem i Augsburgiem jednostka złożyła w sztormowej pogodzie, a między 19 eskortowca (Geleitboot) nie zamierza- między 3 a 30 listopada wizytę w Bre- maja a 2 czerwca wzięła udział w ma- no natychmiast uruchamiać zamonto- ście, Tulonie i w zat. Vigo. W styczniu newrach „Bagpipe Call”. Tym razem wanych w jego kadłubie nowoczesnych i w lutym 1964 r. przebywała w stoczni ponownie zawinięto do Haakonsvern, urządzeń napędowych, zdecydowano remontowej na przeglądzie. Na przeło- Stavanger i złożono wizytę w Fredriks- się przeholować kadłub Kölna ze stoczni mie kwietnia i maja wzięła udział w od- havn. Próby z bronią torpedową prze- do Cuxhaven. Tam na nabrzeżu włącza- bywających się na wodach norweskich prowadzono od 1 do 17 sierpnia, a na- no po kolei wszystkie wspomniane urzą- manewrach „Wright Horizon”. Köln za- stępnie od 18 października do 9 grudnia dzenia i dopiero po przekonaniu się, że witał przy okazji do Haakonsvern, Ber- jednostka uczestniczyła w tzw. Flag Of- funkcjonują normalnie ostatecznie za- gen i Stavanger. Od 31 sierpnia do 8 ficer Sea-Training (FOST) w Portland. montowano je w kadłubie. Jednostka września jednostka wzięła udział w ćwi- W marcu 1968 r. Köln opuścił Cuxhaven odbyła swoje próby morskie w czerw- czeniach niszczycieli „Desex” (Destroy- i został przydzielony do po raz pierwszy cu 1960 r. oraz od 10 do 25 stycznia er Exercises) na wodach Skagerraku, utworzonej grupy „Standing Naval For- 1961 r. Rejsy odbiorcze miały miejsce a między 19 października a 6 listopa- ces Atlantic” (STANAVFORLANT). Jed- między 15 a 24 marca 1961 r. i ostat- da udała się na wody portugalskie. Po- nostka wzięła również udział w mane-

82 Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE Niemieckie fregaty typu „Köln” wrach „Match Maker”, zawijając do wyruszył razem z niszczycielem Schles- cy zachodnioniemieckich wód teryto- Ponta Delgada, San Juan, Fort Lauder- wig-Holstein, fregatą Augsburg oraz za- rialnych. dale, Norfolku, Nowego Jorku, Hali- opatrzeniowcami Dithmarschen oraz W dniach od 15 do 23.03. frega- faksu, Reykjaviku, Trondheim, Tromsö Frankenland w rejs na Morze Śródziem- ta uczestniczyła ponownie w FOST i Bodö. W późniejszym okresie zastąpio- ne, w trakcie którego zawinięto do Tan- w Portlandzie, a od 24.04. do 29.05. na została przez niszczyciel Bayern, a od geru i Tulonu. Podczas rejsu powrotne- działała w grupie SEF 2/74 i wzię- 20 czerwca 1968 r. Köln przebywał już go cały zespół walczył z orkanem, który ła udział w ćwiczeniach „Delphin 74”. w swojej nowej bazie w Wilhelmshaven. rozpętał się nad Zatoką Biskajską. Jednostka odwiedziła Arendal, a od Latem 1969 r. jednostka udała się na Następny pobyt w stoczni remonto- sierpnia do listopadzie ponownie we- przegląd do arsenału morskiego, a na- wej trwał od kwietnia 1971 r. do 2 maja szła w skład SEF, tym razem o oznacze- stępnie wraz z Bayernem i Augsburgiem 1972 r. Następnie fregata wzięła udział niach 3/74 i 4/74, zawijając między 15 odbyła rejs do Sztokholmu. w manewrach NATO pod kryptoni- a 18 listopada do Kopenhagi. W roku Od 18 kwietnia do 14 czerwca 1970 r. mem „Strong Express” (14-28.09.) oraz 1975 fregata weszła ponownie w skład Köln wraz z bliźniaczym Emdenem, za- w Work-up-training w Portland (25.10.- grupy SEF. Tym razem jednostka od- opatrzeniowcem Dithmarschen i zbior- 14.12.1972 r.). W dniu 22 stycznia wiedziła Kristiansand. W czerwcu roz- nikowcem Franken udał się w rejs 1973 r. Köln opuścił Wilhelmshaven, poczęto w stoczni Lloyda w Bremerha- szkoleniowy do Ameryki Południowej, aby uczestniczyć w manewrach NATO ven jej przegląd techniczny, który trwał zawijając po drodze do Rio de Janeiro, „Sunny Seas 73”, które odbywały się do grudnia. Po próbach morskich jed- Buenos Aires, Puerto Belgrano, a w dro- we wschodniej części Atlantyku. Jed- nostka ponownie weszła do stoczni re- dze powrotnej do Santa Cruz de Teneri- nostka złożyła przy okazji wizytę w Liz- montowej, tym razem w Wilhelmsha- fe. Następnie okręt uczestniczył w wiel- bonie. Po manewrach jednostka zawi- ven (styczeń-kwiecień 1976 r.). Między kich manewrach „Teamem 70” (30.07. nęła z wizytą w dniu 8 lutego do Vigo, 24 maja a 3 czerwca fregata odbyła rejs – 07.08.), „Desex 70” (23‑31.08. na Mo- a następnie wzięła udział we wspólnych ćwiczebny z zakresu nawigacji, zawija- rzu Północnym) i „Northern Wedding” ćwiczeniach z jednostkami Royal Navy. jąc do Haakonsvern. Następnie, od 21 (14‑25.09.) na Morzu Północnym, At- Dopiero w dniu 21 lutego powróciła do 24 czerwca, wzięła udział w ćwicze- lantyku i u wybrzeży Norwegii, lecz do Wilhelmshaven. W marcu odbywa- niach w użyciu broni koło przylądka rok dla fregaty jeszcze się nie skończył, ła ćwiczenia w ramach „Stałej Grupy Rath, by następnie pojawić się kolejnych gdyż razem z Augsburgiem, Lübeck, za- Reagowania” (SEF=Ständige Einsat- ćwiczeniach, które odbyły się w Port- opatrzeniowcem Dithmarschen i zbior- zgruppe Flotte) 1/73, odwiedzając Ko- land (12.10.-24.11.1976). Köln zastą- nikowcem Emsland udała się w dniach penhagę. W trakcie odwiedzin norwe- pił swoją jednostkę bliźniaczą Karlsru- od 18 do 30 października w rejs na At- skiego króla Olafa V Köln i Karlsruhe he w składzie STANAVFORLANT, gdzie lantyk, zawijając tym razem do Lizbo- udzieliły jachtowi królewskiemu Norge przebywał od 11 stycznia do 10 maja ny i Setubalu. W styczniu 1971 r. Köln honorowej eskorty od Kilonii do grani- 1977 r. W sierpniu jednostka udała się

Fregata Köln na Morzu Północnym w 1969 roku. Ta fotografia szczególnie dobrze ukazuje jasnoszare malowanie charakteryzujące okręty Bundesmarine w tym okresie. Fot. Marineamt

Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE 83 Niemieckie fregaty typu „Köln” w rejs po Morzu Śródziemnym, a we sie w pomieszczeniu elektrowni E-Werk „Emden” wrześniu wzięła udział w manewrach 6 wybuchł pożar. Po usunięciu uszko- Drugi eskortowiec typu 55 i później- NATO „Botany Bay 77”. Kolejna wizy- dzeń Köln wyszedł na ćwiczenia „Ge- sza fregata typu 120 otrzymała nazwę ta w stoczni, tym razem Hapag-Lloy- rops” na Morzu Północnym i Bałtyku Emden, tradycyjną nazwę wielu krą- da trwała od 4 kwietnia do 7 czerwca (23.11-01.12.). żowników. Pierwsza jednostka o tej na- 1978 r. We wrześniu odbyły się mane- W międzyczasie, bo w dniu 29 maja zwie zasłynęła w czasie I wojny świato- wry „Northern Wedding”, a w paździer- 1981 r. z pochylni spłynął kadłub kolej- wej ze swego rejsu kaperskiego, druga niku i listopadzie ćwiczenia w Portland. nej fregaty o nazwie Köln (Typ 122), ale jednostka o tej nazwie służyła w dru- W marcu 1979 r. Köln wszedł w skład fregata typu 120 dalej kontynuowała giej połowie Wielkiej Wojny i podobnie SEF 1/79, a od maja do sierpnia dzia- swoją służbę, przeprowadzając w lutym jak reszta internowanej w Scapa Flow łał w STANAVFORLANT, zastępując 1982 r. samodzielne ćwiczenia, a w lu- Hochseeflotte, została zatopiona przez Lübeck. W Quebec natomiast zastą- tym i marcu odbyła rejs szkoleniowy po własną kadłubową załogę jako okręt fla- pił go Karlsruhe, a w drodze powrot- Atlantyku i Morzu Śródziemnym (razem gowy admirała von Reutera. Trzeci Em- nej Köln musiał stawić czoło orkano- z niszczycielami Essen i Mölders, nato- den był krążownikiem szkolnym, któ- wi, zawijając następnie do Reykjaviku. miast w maju uczestniczyła w mane- ry między rokiem 1926 a wybuchem Manewry „Desex” odbyły się na przeło- wrach NATO pod kryptonimem „Wright II wojny światowej odbył kilka rejsów mie października i listopada, a w grud- Horizon”. Jednostka odbyła jeszcze ćwi- szkolnych po wszystkich prawie mo- niu fregata uczestniczyła w SEF 4/79. czenia artyleryjskie oraz wyszła w swój rzach kuli ziemskiej. Ciężko uszkodzo- Na początku roku 1980 odbyły się ma- ostatni rejs mając na pokładzie rów- ny podczas alianckiego nalotu na Kilo- newry „Desex 1/80” i jednostka złoży- nież rodziny członków załogi. W dniu nię wycofany został pod koniec działań ła wizytę w norweskim Larvik. Kolej- 1 lipca1982 r. fregatę Köln przesunięto wojennych ze służby. ny przegląd stoczniowy w Hapag-Lloyd w Wilhelmshaven do rezerwy, a w dniu Eskortowiec Emden po oddaniu do dobiegł końca we wrześniu 1980 r. Na- 17 grudnia 1982 r. wycofano ją ze służ- służby również przydzielono do 2. Es- stępnie jednostka odbyła miedzy 24.02. by. Już w styczniu 1983 r. rozpoczęto kadry Eskortowców w Cuxhaven. Po i 26.03.1981 r. ćwiczenia w Portland usuwanie z niej różnego rodzaju urzą- kolejnych rejsach odbiorczych i prób- (Basic Operational Sea-Training = dzeń, wyposażenia i broni. Od tej pory nych wykonano prace końcowe, co mia- BOST). Pod koniec maja Köln wszedł jednostka służyła jako rezerwuar części ło miejsce między listopadem 1961 r. ponownie w skład STANAVFORLAN- zamiennych. Od końca 1989 r. przebu- a marcem 1962 r. w arsenale morskim TU i razem z eskadrą odwiedził Halifax, dowano ją na hulk-ćwiczebny (Übungs- w Kilonii. Podczas tzw. Tygodnia Ki- Nowy Jork, Boston, Norfolk i Baltimo- hulk) dla drużyn awaryjnych. Jej nowym lońskiego (Kieler Woche) Emden właś- re. Fregatę zastąpił niszczyciel Bayern, miejscem postoju był Neustadt i w tej nie tam przebywał, a jego gościem był która w dniu 7 września 1981 r. weszła funkcji zastąpiła starą fregatę szkolną holenderski minister spraw zagranicz- do Wilhelmshaven, gdzie po jakimś cza- Scharnhorst. nych i późniejszy sekretarz generalny

Fregata Emden przy nabrzeżu stoczniowym w 1961 roku, krótko przed oddaniem okrętu do służby. Fot. Hartmut Ehlers

84 Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE Niemieckie fregaty typu „Köln”

Piękne ujęcie Emden z początków służby. Dobrze widoczne wszystkie elementy uzbrojenia i elektroniki okrętu. Fot. „Wilhelmshafener Zeitung”

NATO Luns. Jazdy pomiarowe na mili W tym celu Emdena wycofano w dniu „Minorex” i „Oceanem”. W trakcie wizy- morskiej odbyły się na wodach norwe- 30 marca 1965 r. z czynnej służby. ty w szwedzkim Visby (24-27.10.) wraz skich i wykorzystane zostały do złoże- Okres bezczynności, w trakcie której z jednostkami służbowymi floty (Flot- nia wizyty w Oslo oraz po raz pierw- jednostkę przeklasyfikowano na fregatę tendienstboote) Thetis, Hermes i Najade, szy w swoim mieście partnerskim, czyli (1965 r.) skończył się dopiero w styczniu załoga Emdena uratowała od niechyb- w samym Emden (28./29.07.1962 r.). Od 1967 r. W lutym przeprowadzono próby, nej śmierci w wodzie pewnego szwedz- 29 sierpnia do 25 września odbyto ko- a następnie jednostka przeszła do arse- kiego chłopca. lejne próby morskie, tym razem w eks- nału w Wilhelmshaven celem wyposaże- Od 18 kwietnia do 15 czerwca 1970 tremalnych warunkach pogodowych, nia. W dniu 27 października ponownie r. Emden wraz z zaopatrzeniowcem flo- odwiedzając po drodze Ponta Delgada oddano ją do służby, a 6 listopada frega- ty Dithmarschen odbył rejs, o którym na Azorach, Hamilton na Bermudach, ta była ponownie w Cuxhaven. już była mowa wyżej, do Ameryki Połu- Santa Cruz de Tenerife i Tulon. Pod ko- Wiosną 1968 r. Emdena i Karlsruhe dniowej (złożono wizyty w Rio de Janei- niec listopada odbyły się próby w Port- przeniesiono z 2. Eskadry Eskortow- ro, Buenos Aires i Puerto Belgrano). Na land. Pierwsze sześć miesięcy roku 1963 ców do Eskadry Floty (Flottendienstge- przełomie lipca i sierpnia fregata wzię- fregata spędziła w stoczni w Hamburgu, schwader), a w dniu 25 marca przeba- ła udział w manewrach „Teamem 70”. między 13 a 17 czerwca odwiedziła po- zowano Emdena do Kilonii. Jednostka Tego samego roku, w dniu 19 wrześ- nownie Emden, by następnie skierować wzięła między 28 kwietnia a 11 maja nia, na wodach Zat. Kilońskiej, z pokła- się na ciepłe wody do Gibraltaru, Da- udział w manewrach „Black Badge”, du Emdena paradę floty odbierał odcho- karu, Las Palmas na Wyspach Kanaryj- które odbyły się u wybrzeży Norwegii. dzący w stan spoczynku dowódca floty, skich (23.08-29.09.1963 r.). Kolejny rejs W dniu 12 maja fregata zawinęła po raz wiceadmirał Karl Hetz1. szkolny powiódł Emdena wraz z Köl- pierwszy do swojej nowej bazy, którą był W dniu 2 listopada 1970 r. frega- nem, Augsburgiem (04-30.11.) do Bre- Flensburg. We wrześniu odbyły się ma- tę skierowano do arsenału morskiego stu, Tulonu i zatoki Vigo. W roku 1964 newry „Desex 68” i „Silvertower”, na- w Kilonii, gdzie w dniu 9 grudnia we- eskortowiec uczestniczył od 24 kwietnia tomiast w październiku wraz z fregatą szła do stoczni HDW celem przepro- do 9 maja w manewrach niszczycieli Braunschweig i niszczycielem Schles- wadzenia przeglądu, który definityw- „Wright Horizon”, między 26 maja a 12 wig-Holstein jednostka wzięła udział we nie zakończono, po wszystkich próbach czerwca w manewrach ZOP na Atlan- wspólnych zachodnioniemiecko-francu- odbiorczych dopiero w dniu 28 stycz- tyku, a między 13 i 7 sierpniem w ma- skich ćwiczeniach „Gemex 68”; fregata nia 1972 r. W dniu 17 lutego Emden po- newrach flotylli niszczycieli na północ- zawinęła do Brestu. nownie wszedł do Flensburga. W maju nym Atlantyku i u wybrzeży Norwegii. W roku 1969 na pokładzie Emdena, i czerwcu uczestniczył w tzw. Work-up- Razem z Karlsruhe fregata wyruszyła który przebywał we Flensburgu wizytę Training w Portland, a między 14 a 28 12 września na Morze Śródziemne, aby złożył dowódca floty belgijskiej (26.02.), września w manewrach NATO „Strong wziąć udział w uroczystościach związa- następnie jednostka złożyła wizyty Express” na północnym Atlantyku i Mo- nych z uzyskaniem niepodległości przez w Mandal i Arendal, natomiast w ma- rzu Północnym. Maltę (19-24.09.). Wielki przegląd stocz- ju wysłano ją przez Kattegat i Skager- niowy związany ze wzmocnieniem nad- rak do Wielkiej Brytanii, gdzie odwiedzi- 1. (* 11.05.1910 – † 23.12.1980), m.in. dowódca niszczyciela Z 34 w czasie bitwy koło Przylądka Pół- budówek jednostki przeprowadzono ła porty w Lisehelly i Londonderry, by nocnego w dniu 26.12.1943, która zakończyła się w stoczni macierzystej w Hamburgu. następnie uczestniczyć w manewrach zatopieniem pancernika Scharnhorst (przy. red.)

Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE 85 Niemieckie fregaty typu „Köln”

W dniu 6 stycznia 1973 r. frega- ponownie poszedł na przegląd do arse- kwietnia 1977 r. kontynuowano dal- ta zderzyła się na zachód od Bornhol- nału morskiego w Wilhelmshaven i do szy remont, a potem jednostka przeszła mu z wschodnioniemieckim trawlerem stoczni Hapag-Lloyd w Bremerhaven. do Neustadt, gdzie szkoliły się druży- Berlin, który odniósł tylko nieznaczne W dniu 31 marca jednostkę przeniesio- ny awaryjne. Od 10 maja do 14 czerw- uszkodzenia, natomiast Emden ze spo- no z Eskadry Floty do 2. Eskadry Eskor- ca 1977 r. Emden wchodził w skład SEF rym przebiciem w rufie musiał wejść towców, którą w międzyczasie przeba- II/77, a następnie reprezentował ma- do Rönne celem dokonania pobieżnych zowano z Cuxhaven do Bremerhaven. rynarkę zachodnioniemiecką w Tygo- napraw. Uszkodzenie zostało następ- W dniach 18 i 19 grudnia odbyły się pró- dniu Żeglarskim w Cowes (29.07-2.08.). nie ostatecznie usunięte w stoczni HDW by stoczniowe, następnie przebywała do W dniu 2 sierpnia fregata spotkała się w Kilonii. Już w dniu 5 marca jednostka stycznia 1975 r. w arsenale morskim, w Kanale La Manche z innymi jednost- wyszła z Flensburga do Ameryki Północ- by kontynuować kolejne próby, szkolić kami tej klasy, a mianowicie, Brauns- nej, gdzie weszła w skład STANAVFOR- i zgrywać załogę, a między 6 a 8 czerw- chweigem, Karlsruhe i Kölnem, które LANTU. Razem z zespołem złożono ca 1975 r. jednostka zawinęła do Emden. również należały do 2. Eskadry Eskor- wizyty w Norfolk, Newport, Baltimo- Po pewnym okresie dalszego szkolenia, towców. Wspomniane jednostki wspól- re, Halifax, Quebek i Charlottenville. fregata wzięła udział w dniach od 7 do nie z zaopatrzeniowcami Glücksburg W końcu maja jednostka powróciła do 21 września 1975 r. w Operational Sea- i Eifel udały się w rejs szkolny na Morze Flensburga. W październiku i listopa- Training w Portland. Zamiast kolejnego Śródziemne, ćwicząc w drodze z Brytyj- dzie Emden wszedł w skład stałej grupy rejsu szkolnego do Hiszpanii, jednost- czykami, Francuzami, Hiszpanami i jed- reagowania SEF, składając m.in. wizytę ka wyruszyła jako okręt flagowy dowod- nostkami USN z 6. Floty. Eskadra wró- w Kopenhadze. cy eskadry na wody norweskie. Następ- ciła 26 sierpnia do Wilhelmshaven. W lutym 1974 r. Emden odwiedził nie wzięła udział w SEF 4/75 oraz SEF Od 7 do 22 września Emden wziął swoje miasto partnerskie, a następnie 1/76, ponownie jako okręt flagowy. Do udział w manewrach „Botany Bay”, a od 9 października uczestniczył w Ba- Ujęcie z lotu ptaka fregaty Emden w marszu z dużą prędkością. Fot. Marineamt sical Operational Sea Training w Port- land, by następnie przygotować się do wejścia w skład STANAVFORLANT na wiosnę 1978 r. Po uszkodzeniach dozna- nych podczas sztormu jednostka zawi- nęła do Den Helder, gdzie je usunięto. W składzie STANAVFORLANT Emden zastąpił niszczyciel Hamburg, by same- mu następnie być zastąpionym przez niszczyciel Schleswig-Holstein. W mię- dzyczasie jednostka bierze udział w ma- newrach „Landreader”, „Safe Pass” i „Open Gate”, by następnie wejść do Halifaksu celem dokonania przeglą- du. Po skierowaniu okrętu do francu- skiego Nantes powrócił on następnie do Niemiec Zachodnich, pojawiając się na redzie Schelling 23 maja 1978 r. Po wizycie w porcie Emden jednostka wy- ruszyła na ćwiczenia „Desex” (21-25.08.) i „Northern Wedding” (4-19.09. – lecz szalejący sztorm utrudniał ich przepro- wadzenie). W dniu 20 września frega- ta uczestniczyła w paradzie morskiej na wodach Zatoki Kilońskiej. Następny przegląd w stoczni Ha- pag-Lloyd i w arsenale morskim trwał od 4 grudnia 1978 r. do września 1979 r. Następnie szkolono załogę, po- czym jednostka udała się w rejs szkol- ny po wschodnim i środkowym Bałtyku, a w dalszej kolejności znowu szkolenie załogi i obligatoryjny Basic Sea Opera- tional Training w Portland pod koniec 1979 r. i na początku 1980 r. W dniach od 9 do 12.03. odbyły się manewry NATO „Eastaxe” na Morzu Północnym. Pod koniec kwietnia 1980 r. Emden wraz z niszczycielami Lütjens i Bayern oraz z zaopatrzeniowcami Spessart i Co-

86 Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE Niemieckie fregaty typu „Köln”

Emden w 1983 roku w Wilhelmsahven przygotowany do przekazania flocie tureckiej. Fot. Hartmut Ehlers burg udał się na ćwiczenia na Atlanty- 2 września 1980 r. jedną z komór amu- z członków załogi. W dniach od 7 do ku, składając następnie wizytę w Bre- nicyjnych, co nie przeszkodziło (uszko- 17 września Emden wziął udział w ma- ście. Następnie fregata opuściła zespół dzenia usunięto) jednostce wziąć udział newrach „Northern Wedding, po któ- i weszła w skład STANAVFORLANT. w zorganizowanych między 27 paździer- rych nastąpiły ćwiczenia „Desex 4/82”, Wdarcie się wody morskiej do przedzia- nikiem a 6 listopadem ćwiczeniach „De- a na przełomie stycznia i lutego 1983 łu przetwornika pary III sprawiło, że jed- sex”. Z powodu ciężkich warunków at- r. ćwiczenia „Baltex East” na Bałty- nostka była zmuszona wejść do Gibralta- mosferycznych i w szalejącym orkanie na ku. W dniu 16 marca jednostka wyszła ru, gdzie między 7 a 9 maja uszkodzenie jednostce wystąpiły uszkodzenia pokładu w swój ostatni rejs szkolny, odwiedza- usunięto. Następnie fregata wzięła udział głównego i pęknięcia nadbudówek, któ- jąc z okrętem szkolnym Deutschland w manewrach NATO „Dawn Patrol” re usunięto w Wilhelmshaven. Następnie Kadyks, Port Said, a w drodze powrot- w zachodniej części Morza Śródziem- okręt wziął udział w kolejnych ćwicze- nej zespół zawinął do Splitu Jugosła- nego, składając wizytę w Neapolu (17- niach SEF 802. Między 15 a 18 grud- wii oraz do Augusty na Sycylii oraz po- 26.05.), a w drodze powrotnej Den Hel- nia fregata złożyła wizytę w swoim mie- nownie do Kadyksu. Jednostka weszła der (4-11.06.). Po naprawie dziobowej ście partnerskim, uczestnicząc w dniu 17 w dniu 23 kwietnia do Wilhelmshaven wieży artyleryjskiej kal. 100 mm w arse- grudnia w ceremonii wodowania nowej a tydzień później wycofano ją ze służby. nale w Wilhelmshaven, jednostka miała fregaty Emden (Typ 122). Jednostka miała być odstąpiona Tur- wyruszyć do Norwegii, ale sprawy poto- Rok 1981 rozpoczął się od serii ko- cji. W dniu 8 września 1983 r. fregata czyły się inaczej, gdyż okręt musiał po- lejnych ćwiczeń na Morzu Północnym. opuściła Wilhelmshaven, a w dniu 23 wrócić do Wilhelmshaven celem wymia- W dniu 29 czerwca przećwiczono z no- września została ona oficjalnie wycofa- ny śruby okrętowej. Następnie jednostka wą fregatą Bremen operację holowania, na ze służby i jednocześnie wcielona do doszlusowała do eskadry; w połowie lip- która mimo ciężkiego stanu morza za- marynarki wojennej Turcji pod nazwą ca znajdowała się na Tamizie, a następnie kończyła się powodzeniem. Przed ko- Gemlik (D 361). Przed przekazaniem na redzie Ostendy z okazji rewii morskiej lejną wizytą w stoczni jednostka wzięła jednostki usunięto z niej wszystkie pa- zorganizowanej w 150 rocznicę utwo- jeszcze udział w ćwiczeniach „Desex”. miątki związane z pielęgnowaniem tra- rzenia marynarki wojennej Belgii. W na- W lutym 1982 r. Emden odwiedził dycji morskich jednostek noszących po- stępnym miesiącu okręt odbywał rejsy Newcastle, a następnie wziął udział przednio nazwę Emden. szkolne i ćwiczenia w północnej części w ćwiczeniach na Morzu Północnym Pod turecką banderą jednostka kon- Morza Północnego i na Bałtyku, składa- i u wybrzeży Norwegii oraz w obliga- tynuowała swoją służbę przez następ- jąc wizyty w Narwiku, Trondheim i Aar- toryjnych zajęciach w Portland oraz ne siedem lat. W roku 1990 w jej ma- hus. W Bremie Lübeck zastąpił Emdena w składzie SEF 882. W czasie ćwi- szynowni wybuchł pożar, a po kolejnym w składzie eskadry, a ten ostatni skiero- czeń w nurkowaniu, które miały miej- wielkim pożarze wycofano ją ze służby wany został na kolejny przegląd, w trak- sce we fiordzie Hardangar w dniu 27 i skierowano w dniu 13 stycznia 1994 r. cie którego pomyłkowo zalano w dniu sierpnia utonął nieszczęśliwie jeden do stoczni złomowej Aliaga.

Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE 87 Niemieckie fregaty typu „Köln”

Fregata Augsburg w trakcie ostatnich prób odbiorczych. Fot. „Wilhelmshafener Zeitung” „Augsburg” co nastąpiło w dniu 7 stycznia 1969 r. ców, Augsburg wyruszył na wody Morza Trzecia fregata typu Köln, w tym cza- Przydzielono ją ponownie do 2. Eska- Śródziemnego, wchodząc tym razem do sie klasyfikowana jeszcze jako eskorto- dry Eskortowców z nową bazą w Wil- Tangeru i Tulonu. W drodze powrotnej wiec, otrzymała nazwę Augsburg. Taką helmshaven. W marcu jednostka odwie- w wyniku szalejącego sztormu w Zat. samą nazwę nosił jeden z krążowni- dziła Horten i Stavanger, uczestnicząc Biskajskiej woda morska uszkodziła ków lekkich cesarskiej marynarki wo- wraz z fregatą Braunschweig i niszczy- dziobową wieżę artyleryjską. W marcu jennej Niemiec. Po oddaniu do służby cielem Bayern w paradzie morskiej zor- jednostka uczestniczyła w FOST w Port- jednostkę przydzielono do 2. Eskadry ganizowanej w Portsmouth z okazji landzie, w sierpniu w manewrach „Tea- Eskortowców w Cuxhaven. W dniach 20-lecia utworzenia NATO. Między 14 mex” oraz w innych rutynowych ćwi- od 11 do 17 czerwca 1962 r. okręt odbył a 19 maja kotwiczyła na redzie Spithe- czeniach w ramach NATO. Następne pierwszy dłuższy rejs próbny do Wielkiej ad. Razem z Bayernem i Kölnem frega- ćwiczenia odbyły się we wrześniu na Brytanii i z powrotem, biorąc następ- ta złożyła w czerwcu wizytę w Sztokhol- Morzu Północnym, na wodach Skager- nie udział w manewrach „Doorkeeper mie i Stavanger. Między 2 października raku i Kattegatu. Jednostka odwiedziła 62” i „Keystone”. Razem z bliźniakiem a 22 listopada uczestniczyła ponownie fiordy Hadrdanger i Sogne. W paździer- Emdenem nowy eskortowiec odwiedził w FOST w Portland. niku i listopadzie odbyły się ćwiczenia w listopadzie 1963 r. Brest, Tulon i za- W dniu 26 stycznia 1970 r. Augs- w poszukiwaniu okrętów podwodnych tokę Vigo. W następnych latach uczest- burg opuścił Wilhelmshaven i dołączył orz ich zwalczania w ramach Joint Anti- nicząc w kolejnych manewrach, takich do STANAVFORLANTU i dopiero 15 Submarine-School w Rosyth. jak „Wright Horizon” i „Botany Bay”, czerwca zastąpił go niszczyciel Hessen. Po dłuższym pobycie w stoczni remon- o których była już mowa w przypad- W składzie ww. zespołu jednostka od- towej (1972 r.) fregata weszła w skład ku dwóch poprzednich jednostek bliź- wiedziła Lizbonę, Funchal na Made- SEF (15.05.-6.06.1973 r.). W trakcie ofi- niaczych. Przeklasyfikowany w między- rze, Trondheim, Bergen, Oslo, Kopen- cjalnego pożegnania norweskiego króla czasie na fregatę Augsburg uczestniczył hagę, Antwerpię, Plymouth i Gibraltar. Olafa V w dniu 8 czerwca 1973 r. w Ki- już w dniu 10 sierpnia 1965 r. w uro- Po krótkiej przerwie w ojczyźnie frega- lonii, Augsburg pełnił funkcję okrętu fla- czystościach związanych z 75. roczni- ta wzięła udział w manewrach „Desex gowego. Na przełomie października cą przejęcia wyspy Helgoland przez Ce- 70” na Morzu Północnym. Od 18 do 30 i listopada jednostka ponownie uczest- sarstwo Niemiec2. W lutym i w marcu października Augsburg wraz z fregatami niczyła w FOST w Portlandzie. W ro- 1966 r. fregata wzięła udział w Flag-Of- Köln i Lübeck oraz zaopatrzeniowcami ku 1974 była w składzie STANAVFOR- ficer-Sea-Training w Portland, a w dniu Dithmarschen i Emsland odbyły rejs po LANT (3.01.-23.06.), na początku 1975 12 stycznia 1967 r. została wycofana ze Atlantyku, składając wizytę w Setubal. r. weszła w skład SEF i złożyła wizy- służby, celem przeprowadzenia wielkie- Również rok 1971 rozpoczął się od go przeglądu technicznego, związane- zagranicznego rejsu, gdyż w towarzy- 2. W roku 1890 Wielka Brytania przekazała kontrolę nad wyspami (Helgoland i Düne) Niem- go z przebudową, by po dwóch latach stwie niszczyciela Schleswig-Holstein, com w zamian za uzyskanie wolnej ręki w Zanziba- ponownie wejść do aktywnej służby, fregaty Köln oraz dwóch zaopatrzeniow- rze. (przyp. red.)

88 Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE Niemieckie fregaty typu „Köln” tę w Stavanger. Od 28.04. do 9.05. 1975 1979 jednostka przeprowadzała indywi- udział w manewrach „Northern Wed- r. wzięła udział w manewrach NATO dualne ćwiczenia i wzięła udział w ma- ding”, w czasie których Augsburg posta- „Wright Horizon” u wybrzeży Norwe- newrach NATO „Botany Bay”/„Botex” wił miny ćwiczebne. Dopiero w listopa- gii, razem z okrętami podwodnymi U 16 na Atlantyku i Morzu Północnym oraz dzie i grudniu w hamburskiej stoczni i U 25. W dniu 9 maja doszło w Kattega- na wodach Skagerraku i Kattegatu. Na- HDW usunięto ostatecznie uszkodzenia cie do kolizji z polskim motorowcem Pro- stępnie odbyły się ćwiczenia „Desex 79”, ze stycznia 1982 r. fesor K. Bohdanowicz. Trzech członków SEF 4/79 i zaraz na początku roku 1980 W lutym 1983 r. fregata wzięła udział załogi uległo lekkim obrażeniom, ale „Desex 1/80” oraz „Bold Game” w maju. w SEF 831 na Morzu Północnym i za- sama fregata była już poważniej uszko- Fregata odwiedziła w maju Kopenha- chodnim Bałtyku, a w dniu 22 marca ob- dzona (lewa burta i lewa strona nadbu- gę i Brest, biorąc udział w ćwiczeniach chodzono uroczyście w Wilhelmshaven dówki dziobowej). Szkody usunięto pro- „Suroit 80” w Zat. Biskajskiej. Wiel- 25-lecie Flotylli Niszczycieli. W kwietniu wizorycznie w Kristiansand, natomiast ki remont i przegląd techniczny trwał odbyły się manewry „Wright Horizon”, jesienią jednostka przeszła do stoczni re- w stoczni Hapag-Lloyd” od sierpnia a między 4 a 13 maja jednostka złoży- montowej (przegląd techniczny), gdzie 1980 do maja 1981 r. W sierpniu Augs- ła wizytę w Kristiansand. W dniu 1 paź- pozostała przez cały następny rok. burg wziął udział w ćwiczeniach „Desex dziernika jednostka ponownie stała się Rok 1977 rozpoczął się od Work-up 3/81” na wodach norweskich, a następ- ofiarą zderzenia. Kiedy cumowała przy Training w Portland, następnie uczest- nie w ćwiczeniach BOST w Portland (li- nabrzeżu w Wilhelmshaven staranowa- nictwo w STANAVFORLANT, a pod ko- stopad, grudzień). W roku 1982 widzi- na została przez wchodzący do portu ra- niec roku w SEF IV/77. w roku 1978 my okręt w składzie STANAVFORLANT, dziecki holownik. Powstałe szkody osza- Augsburg ponownie wszedł w skład SEF dokąd się udała w miejsce niszczycie- cowano na ok. 630 tys. DM. Z dniem 1/78 (27.02-15.03.) i w dniach 3-6.03. la Bayern. W dniu 18 stycznia frega- 1 października 1987 Augsburg wycofano złożył wizytę w Kopenhadze. W kwiet- ta zderzyła się z brytyjskim zaopatrze- pierwszej linii, a 30 marca 1988 r. wyco- niu odbyły się manewry „Wright Eye”, niowcem Tidespring. Powstałe w części fano ją ze służby. Następnie przebywała a w maju ćwiczenia niszczycieli „De- dziobowej i na nadbudówkach szkody w arsenale w Wilhelmshaven, gdyż zo- sex 2/78”. W dniu 25 maja powitano usunięto prowizorycznie w Roosevelt stała przeznaczona na sprzedaż. Osta- na wodach Zat. Niemieckiej wystrzała- Road, dzięki czemu jednostka mogła tecznie była fregata została sprzedana za mi salutu brytyjski jacht królewski Bri- kontynuować ćwiczenia na zachodnim pośrednictwem firmy VEBEG na złom. tannia, na pokładzie którego z oficjal- Atlantyku i na Morzu Karaibskim. Po W dniu 17 listopada 1989 r. przeszła na ną wizytą przybyła królowa Elżbieta. Od zluzowaniu przez niszczyciel Ham- holu do Hamburga, gdzie ją od grudnia 29.05. do 15 czerwca jednostka ponow- burg fregata powróciła 3 maja do Wil- zaczęto ciąć na złom. nie uczestniczyła w SEF 2/78. Następ- helmshaven, gdzie miedzy 10 a 14 maja nie ponownie poszła do stoczni Hapag- dokonano krótkiego przeglądu. Następ- (ciąg dalszy nastąpi) Lloyd w Bremerhaven do przeglądu. nie jednostka uczestniczyła w SEF 822, Dopiero 16 listopada Augsburg ponow- odwiedzając fiord Hardanger a następ- Tłumaczenie z języka niemieckiego nie zawinął do Wilhelmshaven. W roku nie Aberdeen. Następnie okręt wziął Michał Jarczyk

Augsburg w 1985 roku, dwa lata przed wycofaniem ze służby. Fot. Hartmut Ehlers

Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE 89 Conqueror wraca do bazy Royal Navy w Faslane. Rafał Ciastoń Fot. zbiory Jarosław Malinowski

Jolly Roger na „Conqueror”

Historia atomowych okrętów podwodnych liczy już ponad pół wieku. Pierwszą taką jednostką był oddany do służby w 1954 roku amerykań- ski „Nautilus”. Jednak do tej pory raz tylko zdarzyło się, aby atomowy okręt podwodny zatopił inny okręt. Wydarzenie to miało miejsce 2 maja 1982 roku w czasie wojny o Falklandy, kiedy to brytyjski „Conqueror” zatopił argentyński krążownik „General Belgrano”.

Wojna na południowym Atlantyku mes i Invincible, oraz jednostki desan- (znanego także jako typ Valiant). Dłu- W 1982 r. spokojne do tej pory Wy- towe. Ponadto w rejon archipelagu skie- gośc 86,9 m, szerokość 10,1 m, załoga spy Falklandzkie stały się areną dzia- rowano 3 uderzeniowe atomowe okręty 103 osoby, prędkość maksymalna w za- łań wojennych. Rządząca w Argentynie podwodne: Conqueror, Spartan i Splen- nurzeniu 28 węzłów. Uzbrojenie 6 wt junta wojskowa podjęła decyzje o zaję- did. Siły brytyjskie utworzyły dwa zespo- kal. 533 mm z których można było od- ciu spornego archipelagu, chcąc w ten ły: Task Force 317 (z wydzieloną częścią palać torpedy Mk 8, „Tigerfish”, oraz ra- sposób odwrócić uwagę społeczeństwa bojową – TF 317.8) obejmował jednostki kiety przeciwokrętowe „Harpoon”. od narastających problemów wewnętrz- nawodne, zaś Task Force 324 podwod- General Belgrano został oddany do nych. 2 kwietnia na Falklandach (Malwi- ne. Zgodnie z brytyjską doktryną wojen- służby w 1939 roku jako Phoenix. Na- nach według terminologii argentyńskiej) ną TF 324 nie podlegał adm. Woodwar- leżał do typu Brooklyn, był wetera- wylądowało 800 żołnierzy, wspiera- dowi, lecz bezpośrednio adm. Johnowi nem nalotu na Pearl Harbor. W cza- nych przez 19 amfibii. Pokonali oni po Fieldhouse’owi, głównodowodzącemu sie II wojny światowej pełnił służbę na krótkiej walce niespełna 100 osobowy Royal Navy. Pacyfiku, biorąc udział m.in. w bitwie garnizon brytyjski (tracąc w walkach Conqueror opuścił szkocką bazę Fasla- o Leyte. W 1950 r. został sprzedany Ar- prawdopodobnie 25 żołnierzy i 1 am- ne 3 kwietnia i po trwającym trzy tygo- gentynie. Długość 185 m, szer. 18,9 m. fibię). Reakcja rządu Wielkiej Brytanii, dnie rejsie zajął pozycję na południe od Wyporność standardowa 9575 t, peł- na czele którego stała wówczas „Żela- Falklandów, patrolując tzw. Total Exlu- na 12 242 t, prędkość maksymalna 32,5 zna Dama” Margareth Thatcher była sion Zone (TEZ) – strefę zamkniętą, pas węzła. Uzbrojenie: 15 dział kal. 152 mm, natychmiastowa. Odbywający w rejo- wód w promieniu 200 mil morskich od 8 dział kal. 127 mm, działka przeciwlot- nie Gibraltaru ćwiczenia zespól nisz- Port Stanley, ustanowioną przez Brytyj- nicze kalibru 40 i 20 mm, ponadto od czycieli i fregat, dowodzony przez adm. czyków 12 kwietnia. Każda argentyńska 1968 roku 2 wyrzutnie rakiet przeciw- Johna „Sandy’ego” Woodwarda otrzy- jednostka naruszająca strefę miała być lotniczych „Seacat”, oraz 2 śmigłowce. mał tego samego dnia rozkaz płynię- zatapiana bez ostrzeżenia. Oczekując przybycia brytyjskiego Ze- cia w kierunku Falklandów. Dołączone Conqueror w służbie znajdował się od społu Uderzeniowego flota argentyńska do niego zostały dwa lotniskowce Her- 1971 roku. Należał do typu Churchill opuściła swoje bazy i 29 kwietnia zajęła

90 Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE Jolly Roger na „Conqueror” pozycje wokół strefy zamkniętej. Argen- tej, przeciwnie, wraz z niszczyciela- dów (ok. 2000 m). Pierwsza z torped tyńczycy podzielili swoje siły na cztery mi obrał kurs ku wybrzeżom Argenty- trafiła w dziób krążownika, odrywając grupy. Task Group 79.1 i 79.2 w których ny, tak więc kmdr Wreford-Brown nie go przy tym, druga uderzyła w maszy- składzie znajdowały się: lotniskowiec Ve- mógł podjąć działań bojowych. Decy- nownię, powodując unieruchomienie iticinco de Mayo oraz dwa ochraniające zja o ich ewentualnym podjęciu i zato- jednostki oraz wszystkich pokładowych go niszczyciele (należące nota bene do pieniu jednostki była decyzją polityczną systemów elektrycznych, oraz wyrywa- brytyjskiego typu „42”) zajęły pozycje na i jako taką mogła ją podjąć tylko Mar- jąc w poszyciu kadłuba dwudziestome- północ od strefy, TG 79.4 składający się gareth Thatcher. trową dziurę. Trzecia uderzyła w nisz- z 3 fregat na zachód do niej, a TG 79.3 czyciel Hipolito Bouchard, jednak jej z krążownikiem General Belgrano oraz Zatopić „Belgrano”! głowica nie eksplodowała i nie wyrzą- kolejnymi dwoma niszczycielami, na Rankiem 2 maja zwołane zostało dziła okrętowi żadnych szkód. Los Ge- południe od TEZ, w rejonie wzniesienia specjalne posiedzenie gabinetu w cza- neral Belgrano był jednak przypieczę- dna oceanicznego znanego jako Burd- sie którego omawiano tą kwestię. Bio- towany. Zaczął się on natychmiast wood Bank, gdzie został 30 kwietnia na- rący udział w posiedzeniu adm. Field- przechylać na lewą burtę i gwałtownie mierzony przez Conquerora. Dowodzą- house oraz Szef Sztabu adm. Terence nabierać wody. Ponieważ z braku prą- cy okrętem kmdr Chris Wreford-Brown Lewin opowiedzieli się za zatopieniem du nie działały pompy, nie można było utrzymywał kontakt z zespołem argen- Belgrano Premier przychyliła się do ich jej usuwać ani gasić powstałych poża- tyńskim, nie podejmując akcji, z uwagi opinii i poleciła storpedowanie krążow- rów. W wyniku awarii systemów łącz- na fakt, iż ten manewrował poza strefą nika, oraz każdego innego okrętu który ności nie został nadany sygnał SOS. zamkniętą. próbowałby to uniemożliwić. O godz. O 16:24 dowodzący jednostką kapitan Zespół Uderzeniowy adm. Woodwar- 13:30 z centrum operacyjnego Roy- Hector Bonzo wydał rozkaz jej opusz- da przekroczył granicę TEZ w sobotę 1 al Navy w Northwood została nadana czenia. Kwadrans później weteran maja. Tego też dnia został zaatakowany depesza z rozkazem dla dowódcy Co- Pearl Harbor spoczął na dnie Południo- przez argentyńskie lotnictwo lądowe (sa- nqeurora. Depeszę odebrano na mostku wego Atlantyku. Eskortujące krążow- moloty z lotniskowca nie wzięły udzia- Hermes, który był flagowym okrętem nik niszczyciele nie zauważyły jego tra- łu w ataku, z uwagi na zbyt słaby wiatr, adm. Woodwarda i przekazano dowód- fienia dopóki okręt nie wypadł z szyku, który nie pozwolił im wystartować). cy okrętu podwodnego. Po otrzymaniu zawróciły wówczas, podejmując akcję Uderzenie powietrzne zostało odparte wiadomości kmdr Wreford-Brown na- ratunkową. Załoga Conquerora meldo- bez strat w okrętach, jednak oczywistym tychmiast rozpoczął manewr wyjścia wała, że niszczyciele dokonały również było, iż flota argentyńska wyczekuje tyl- na pozycję ogniową, po czym o 15:57 ataku bombami głębinowymi, strona ko na okazję do ataku całością swoich rozkazał wystrzelenie trzech torped argentyńska nigdy nie potwierdziła jed- sił, z trzech kierunków. Stacjonujące na Mark 8, z których każda zwierała 363 nak tych informacji. lotniskowcu myśliwce uderzeniowe A-4 kg materiału wybuchowego w kierunku Wraz z zatopieniem okrętu straciło ży- „Skyhawk” i uzbrojone w pociski prze- nieprzyjacielskiej jednostki (właśnie ze cie 323 argentyńskich marynarzy, z cze- ciwokrętowe typu „Exocet” niszczycie- względu na moc głowicy nie zdecydo- go większość (275 osób) w czasie wybu- le (Brytyjczycy przypuszczali, że w takie wał się na użycie nowszych, ale uzbro- chu w maszynowni. W czasie trwającej pociski uzbrojony jest też General Bel- jonych w słabszy ładunek, sterowanych do 5 maja akcji ratunkowej jednostki grano, co jednak okazało się niepraw- przewodowo torped „Tigerfish”). Salwa argentyńskie i chilijskie podjęły z wody dą), stanowiły śmiertelne zagrożenie dla została oddana z odległości 2 tys. jar- 770 rozbitków. okrętów Royal Navy. Wood- ward doskonale zdawał sobie Krążownik General Belgrano tonie 2 maja 1982 roku, po storpedowaniu go przez atomowy okręt podwodny Conqueror. Wokół okrętu widoczne pneumatyczne tratwy ratunkowe. Fot. zbiory Jarosław Malinowski z tego sprawę, gdyż bezpo- średnio przed wojną dowo- dził zespołem brytyjskim we wspólnych z Amerykana- mi manewrach. Dowodził na tyle skutecznie, iż prze- darł się w pobliże lotniskow- cowej grupy bojowej i zaata- kował ją rakietami. Obawiał się, że Argentyńczycy zrobią teraz dokładnie to samo jego flotylli. Zagrożenie to należa- ło więc jak najszybciej wyeli- minować. Okręt podwodny śledzą- cy argentyński lotniskowiec stracił z nim kontakt, kie- dy ten odszedł bardziej na północ od TEZ, jednak Con- queror wciąż śledził General Belgrano. Krążownik nadal nie naruszył strefy zamknię-

Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE 91 Jolly Roger na „Conqueror”

Wątpliwości i odpowiedzi dzono do eskalacji działań wojennych, rzeniem wojny falklandzkiej. Gdy tylko Zatopienie General Belgrano wywo- przez co fiaskiem zakończyły się pro- informacja o nim dotarła do dowództwa łało szereg kontrowersji co do zasadno- wadzone w Limie rokowania pokojo- Armada Republica Argentina, wszystkie ści i konieczności tego kroku. W chwili we. Atak na krążownik nastąpił w dzień jej okręty zostały wycofane na własne ataku okręt płynął w kierunku wybrze- po tym jak argentyńskie lotnictwo zaata- wody terytorialne, których nie opuściły ży Argentyny (o czym nie wiedziała ani kowało zespół adm. Woodwarda, tracąc już do końca konfliktu. Tym sposobem premier Thatcher, ani przekazujący jej przy tym kilku pilotów, tak więc to stro- działania wojenne zostały ograniczo- rozkaz adm. Woodward). Fakt ten nie na argentyńska pierwsza podniosła po- ne do działań powietrznych i lądowych. oznacza jednak, iż płynął on do portu przeczkę. Ponadto stanowisko Brytyj- I choć Brytyjczycy ponieśli w nich do- i wycofywał się z rejonu działań wojen- czyków podczas peruwiańskich rozmów tkliwe straty (na dno poszły 2 niszczy- nych. Kurs taki spowodowany był bra- było jasne – domagali się oni natychmia- ciele, 2 fregaty, kontenerowiec i okręt kiem możliwości podniesienie w powie- stowego opuszczenia wysp przez argen- desantowy), w ich efekcie 21 maja trze poprzedniego dnia „Skyhawków” tyńskie wojska i zwrotu archipelagu Ko- w zatoce San Carlos wysadzono 3 ty- z lotniskowca i dokonania ataku na bry- ronie. Warunek ten nie był akceptowany sięczny desant. Pozbawiony wsparcia tyjską flotyllę. Krążownik zmienił wów- przez juntę, wobec czego nie mogło być z kontynentu garnizon argentyński ska- czas kurs, tak aby nie wejść w obszar mowy o jakimkolwiek porozumieniu. pitulował ostatecznie 14 czerwca. Woj- strefy zamkniętej, a jednocześnie po- Wszystkie te zarzuty wysuwali przeciw- na kosztowała życie 712 Argentyńczy- zostać w gotowości do ataku, gdy tylko ko premier Thatcher widzowie nadawa- ków i 256 Brytyjczyków. stanie się on możliwy. Potwierdził to po nego na żywo programu BBC, w któ- Conqueror do końca konfliktu prowa- wojnie H. Bonzo mówiąc: „Płynęliśmy rym wzięła ona udział w maju 1983 r. dził obserwacje działań lotnictwa argen- w stronę lądu, ale nie do portu. Mieli- Pani premier skomentowała je wów- tyńskiego, a po jego zakończeniu powró- śmy zająć pozycję w oczekiwaniu na dal- czas następującymi słowy: „Myślę, że jest cił do Faslane. Wpływając do portu okręt sze rozkazy”. Dodatkowym argumentem to możliwe tylko w Wielkiej Brytanii, że podniósł flagę „Jolly Roger”, tradycyjny przemawiającym za atakiem, było to, iż premier jest oskarżany o zatopienie wro- znak okrętów podwodnych Royal Navy Belgrano zmierzał w kierunku płytkich giej jednostki stwarzającej zagrożenie dla oznaczający zatopienie wrogiej jednost- wód Burdwood Bank, gdzie Conqueror naszej marynarki, podczas gdy głównym ki. Komandor Wreford-Brown pytany mógł stracić z nim kontakt, a krążow- motywem moich działań było chronienie o akcję powiedział: „Marynarka przygo- nik mógł niepostrzeżenie przedostać się naszych marynarzy”. towywała mnie na taką okazję 13 lat. Nie w pobliże zespołu adm. Woodwarda. Adm. Fieldhouse o zatopieniu Bel- mogłem tego zepsuć”. Podnoszona była również kwestia tego, grano: „Nie mam wątpliwości, że była W 1990 roku Conqueror został wyco- że znajdował się on poza 200 milową to najlepsza rzecz jaką zrobiliśmy. Ode- fany ze służby a następnie złomowany. strefą zamkniętą. Jednakże depesza rzą- braliśmy argentyńskiej marynarce ser- Do chwili obecnej zachował się jedynie du Jej Królewskiej Mości, nadana po- ce do walki i pozostało nam tylko ich jego peryskop, będący eksponatem Mu- przez ambasadę szwajcarską w Buenos lotnictwo. To była znacząca korzyść. zeum Royal Navy w Gosport. Aires 23 kwietnia, informowała argen- Podstawowym faktem dla całej spra- Do dzisiaj Conqueror, numer tak- tyńską juntę, iż Brytyjczycy zastrzega- wy pozostaje to, iż był to okręt wojenny, tyczny S-48, pozostaje jedynym atomo- ją sobie prawo do samoobrony Zespo- znajdujący się w strefie wojennej. Stano- wym okrętem podwodnym, który biorąc łu Uderzeniowego w myśl art. 51 Karty wił część silnej, dobrze uzbrojonej Grupy udział w działaniach wojennych zatopił NZ, w związku z czym wszystkie argen- Bojowej, której zaangażowanie w wal- wrogą jednostkę. tyńskie jednostki nawodne i podwodne, kę mogło przyczynić się do niepowodze- a także samoloty, które będą stwarzały nia Operacji Corporate (brytyjski kryp- Bibliografia zagrożenie dla Zespołu na wodach połu- tonim operacji odbicia Falklandów). To 1. Middlebrook Martin, The Fight For The Malvinas. dniowego Atlantyku „spotkają się ze sto- z powodu zatopienia «General Belgra- 2. Middlebrook Martin, Operation Corporate. sowną odpowiedzią”. Głównodowodzący no» argentyńskie jednostki nie opuści- 3. http://www.globalsecurity.org/military/library/re- TG. 79 adm. Allara w wywiadzie udzie- ły do końca konfliktu strefy szelfu kon- port/1995/KAA.htm lonym po wojnie M. Middlebrookowi, tynentalnego, zbyt płytkiej dla okrętów 4. http://www.bobhenneman.info/belgrano.htm autorowi książki The Fight For The Mal- podwodnych. A to oznacza, iż «Conque- 5. http://en.wikipedia.org/wiki/ARA_General_Bel- vinas, powiedział, że depesza ta zosta- ror» nie tylko zatopił drugi co do wielko- grano ła odebrana jednoznacznie w dowódz- ści okręt wroga, ale także wyeliminował 6. http://www.channel4.com/history/microsites/H/ twie marynarki argentyńskiej, z chwilą z walk lotniskowiec oraz szereg mniej- history/a-b/belgrano.html jej odczytania obszar południowego At- szych jednostek, zneutralizował argen- 7. http://www.raf.mod.uk/falklands/an1.html lantyku stał się teatrem działań wojen- tyńską marynarkę jako całość”. 8. http://newlinks.blogspot.com/2006/10/warship- nych dla obydwu stron, a zasady nawią- wednesday-hms-conqueror.html zywania walki zostały zmienione jeszcze Koniec walk 9. http://www.timesonline.co.uk/tol/news/uk/artic- przed zatopieniem General Belgrano. Bez wątpienia zatopienie General Bel- le2950936.ece Bezzasadnym wydaje się też argument, grano było najbardziej znaczącym i po- 10. http://www.raf.mod.uk/falklands/1sqn_3.html iż w wyniku akcji Conquerora doprowa- wodującym najdalej idące skutki wyda-

Czasopisma „Żeglarz”, „Młody Żeglarz” i „Młodzież Morska” z lat 1946-1949 oraz miesięcznik „Morze” z lat 1933-1939 i 1945-1990. Warunki nabycia do omówienia: tel. 022 842 44 78

92 Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE Tekst Maciej S. Sobański

Brytyjskie lotniskowce typu

„Invincible” część II

Invincible wyprowadzany przez holowniki na pierwsze próby morskie w dniu 26 marca 1979 roku. Widoczne pierwotne malowanie pokładu lotni- czego. Fot. „Warship International”

Przebieg służby „Invincible” mego okrętu-nosiciela w toku realizacji tcher, zahamowało co prawda tę nie- Stępkę pod budowę prototypowego zadań przeciwpodwodnych. Wiadomo bezpieczną tendencję, ale na pozytywne lotniskowca nowej generacji, któremu przecież już od czasów II wojny świa- rezultaty trzeba było czasu. nadano tradycyjną dla Brytyjczyków towej, że najlepszą obroną lotniskowca Co więcej, rozważano nawet prze- nazwę Invincible27 położono w stocz- jest właśnie jego lotnictwo pokładowe. rwanie dalszej budowy i zakonserwo- ni Vickers Shipbuilding and Engine- Z uwagi na swą dużą uniwersalność In- wanie jednego z następnych lotniskow- ering (obecnie BAE Systems Marine) vincible mógł być również wykorzysty- ców, a sprzedaż kolejnego do Australii, w Barrow-in-Furness w dniu 20 lipca wany do ewentualnego transportu i de- która zamierzała pilnie wymienić swój 1973 roku. Prace stoczniowe przebiega- santowania za pomocą śmigłowców stary flagowiec Royal Australia Navy ły sprawnie, w rezultacie czego w dniu oddziału piechoty morskiej w sile do ba- (RAN) Melbourne (eks-Majestic)28 Nie- 3 maja 1977 jednostka uroczyście spły- talionu. które źródła wskazują nawet, że przed- nęła na wodę, zaś matką chrzestną okrę- Trudna sytuacja ekonomiczna Wiel- miotem tej transakcji miał być właśnie tu została sama królowa Elżbieta II. kiej Brytanii na przełomie lat 70-tych Invincible, a nie któraś ze znajdujących Invincible oznaczony numerem tak- i 80-tych kładła się cieniem na losy do- się jeszcze w budowie jednostek. Osta- tycznym R 05 wszedł do służby w Royal piero co wprowadzonego do służby tecznie sprawy potoczyć się miały jed- Navy w dniu 11 lipca 1980 roku. Zgod- okrętu. Polityka ekonomiczna kolejnych nak zupełnie inaczej. nie z założeniami projektowymi podsta- ekip rządzących pochodzących z Par- Znajdujący się na południowym At- wowym zadaniem nowej jednostki mia- tii Pracy systematycznie redukujących lantyku, dosłownie i w przenośni na ło być zwalczanie, przy wykorzystaniu wydatki na obronę doprowadziła do za- końcu świata, Archipelag Wysp Falk- pokładowych śmigłowców zop, zagroże- łamania się budżetu Royal Navy, któ- landzkich, nazywanych przez Argentyń- nia ze strony radzieckich okrętów pod- ra zgodnie z ogłoszonym w roku 1981 wodnych na liniach komunikacyjnych planem miała zredukować swój perso- 27. Lotniskowiec był szóstym okrętem w dzie- oraz rubieżach obrony przeciwpodwod- nel o 12 000 ludzi, między innymi wy- jach Royal Navy, noszącym nazwę Invincible. Jego cofując ze służby do roku 1984 szereg bezpośrednim poprzednikiem był krążownik linio- nej w najważniejszych rejonach Atlan- wy, zatopiony w Bitwie Jutlandzkiej w roku 1916. tyku. Zaokrętowane samoloty piono- w pełni nowoczesnych, choć zdaniem 28. Melbourne (eks-Majestic) – aust. lot., zbud. wego startu i lądowania (V/STOL) typu polityków „zbędnych” okrętów. Objęcie 1944-1945, wyp. 16 000/20 000 t, dł. 213,8 m, szer. 24,4/34,3 m, zan. 7,3 m, turb. par. 42 000 KM, pręd. „Sea Harrier” miały natomiast za za- rządów w Wielkiej Brytanii przez Kon- 24,5 w., zasięg 12 000 Mm/14 w., Uzbr. 16 sam., danie zapewnienie bezpieczeństwa sa- serwatystów premiera Margaret Tha- 8 śmig., 25 x 40 mm plot, załoga 1250/1450 ludzi.

Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE 93 Brytyjskie lotniskowce typu „Invincible”

Invincible w 1979 roku w ujęciach od dziobu i rufy. Obie fotografie bardzo dobrze ukazują początkowy wygląd okrętu. Fot. „Warship International” czyków Malwinami, pozostający od roku odzyskania Archipelagu, którą nazajutrz Na pokładzie dowodzonego przez 1833 pod zwierzchnictwem Korony bry- przedstawił w parlamencie. kmdr J. J. Black Invincible znalazło się tyjskiej, stanowił praktycznie od chwili W oparciu o uczestniczące w odby- 8 maszyn typu „Sea Harrier” FRS Mk 1 zakończenia II wojny światowej przed- wających się w rejonie Gibraltaru mane- z 801 Sqn FAA (Fleet Air Arm – pol. lot- miot sporu między Argentyną a Zjedno- wrach pod kryptonimem „Spring Train” nictwo marynarki wojennej) oraz 9 śmi- czonym Królestwem. Spór ten przebie- okręty sformowano pospiesznie gru- głowców typu „Sea King” z 820 Sqn rał różne formy, jednak znajdujące się pę bojową, stanowiącą pierwotny trzon FAA, natomiast Hermes transportował w pobliżu Archipelagu bogate łowiska, morskich sił przeznaczonych do odbi- 12 samolotów „Sea Harrier” z 800 Sqn wpłynęły niewątpliwie na jego zaostrze- cia Falklandów. Na czele grupy stanął FAA i 9 śmigłowców „Sea King” z 826 nie i przejście z czasem do bezpośred- kontradm. John F. Woodward „Sandy”. Sqn FAA32. niej konfrontacji militarnej. Rządząca Początkowo grupę tworzyło 5 niszczy- Lotniskowce wraz z eskortującymi Argentyną junta wojskowa gen. Leopol- cieli z defensywnym uzbrojeniem rakie- je 2 fregatami miały spotkać się w rejo- do Galtieri wiosną 1982 w obliczu na- towym i 3 fregaty, do których dołączyły nie Wyspy Wniebowstąpienia z zespo- rastającego kryzysu ekonomicznego wkrótce kolejne 2 fregaty30. łem kontradm. Woodward by dalej już i społecznego sprzeciwu, zastosowała Podstawą grupy uderzeniowej musia- wspólnie kontynuować marsz w kierun- klasyczną taktykę „ucieczki do przodu” ły być jednak lotniskowce, bo tylko one ku Falklandów. Już nazajutrz po wyjściu rozpoczynając w dniu 1 kwietnia 1982 mogły zapewnić niezbędne zabezpiecze- z Portsmouth doszło do awarii jednej ze operacje wojskowe pod kryptonimem nie oraz wsparcie siłom brytyjskiego de- śrub napędowych Invincible. Usuwanie „Rosario” i „Alfa”, których celem było santu realizującego operację pod kryp- awarii na morzu, bez konieczności za- „wyzwolenie”, czytaj zdobycie Falklan- tonimem „Corporate”, której celem było chodzenia do portu zajęło 5 dób, jednak dów/Malwinów i Południowej Georgii29. odzyskanie Falklandów. Wiosną 1982 nie do końca sprawny układ napędowy Niewątpliwie jedną z przyczyn podjęcia Wielka Brytania dysponowała wówczas powodował powstawanie silnej wibra- tak agresywnych kroków przez argen- pozostającymi w czynnej służbie lotni- cji, co praktycznie uniemożliwiało roz- tyńską juntę wojskową było przekonanie skowcem Hermes31, przebudowanym wijanie przez lotniskowiec prędkości o militarnej słabości Wielkiej Brytanii kosztem 30 mln £ i przystosowany do większej niż 21 węzłów. i jej całkowitej niezdolności do podjęcia bazowania samolotów V/STOL typu Sea Do spotkania zespołów doszło w dniu ewentualnych skutecznych działań od- „Harrier” oraz właśnie Invincible. W re- 14 kwietnia, przy czym Hermes z uwagi wetowych. Stało się jednak inaczej. zerwie pozostawał jeszcze stary, zakon- na swoje bogate wyposażenie łącznoś- Zajęcie Falklandów oraz Południowej serwowany w Portsmouth Bulwark. Oba Georgii przez siły zbrojne Argentyny nie „czynne” okręty pilnie przystosowano do 29. wg Kubiak K., Wojna… 30. były to niszczyciele Antrim, Glamorgan, Shef- spotkało się praktycznie, bo i spotkać nie realizacji nowego zadania i już 5 kwiet- field, Coventry i Glasgow oraz fregaty Brilliant, Bro- mogło, z żadnym oporem ze strony Bry- nia 1982 wyekspediowano z Portsmo- adsword, Arrow, Plymouth i Yarmouth. 31. Hermes – bryt. lot. Zbud. 1944 – 1959, wyp. tyjczyków. Informacje o argentyńskiej uth na południowy Atlantyk, mimo, że 23 000/28 700 t, dł. 226,9 m, szer. 27,4 m/48,8 m, agresji dotarły jednak do Wielkiej Bry- stopień ich technicznego ukompletowa- zan. 8,7 m, turb. par. 76 000 KM, pręd. 28 w., uzbr. tanii już 2 kwietnia 1982 roku. Jeszcze nia wynosił zaledwie około 80%, co oka- 2 x IV wrplot „Seacat” + grupa lotnicza o zmien- nym składzie, załoga 1862 ludzi. w tym samym dniu rząd brytyjski zade- zała się mieć pewien wpływ na później- 32. wg Okolelow N.N., Szumilin S.E., Czecin cydował o podjęciu akcji zbrojnej w celu szy przebieg działań. A.A., „Awianoscy tipa…

94 Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE Brytyjskie lotniskowce typu „Invincible” ciowe, został okrętem flagowym całości Przy tak intensywnej eksploatacji trud- jednak żadnego potwierdzenia w źród- sił kontradm. Woodward. 18 kwietnia no uniknąć było wypadków. W dniu 29 łach brytyjskich. 1982 lotniskowce wraz z siłami eskor- maja 1982 utracono „Sea Harrier”, któ- W dniu 17 maja 1982 śmigłowiec ty i zabezpieczenia tworzącymi wspól- ry po prostu stoczył się do morza z po- „Sea King” z Invincible wysadził na te- nie Task Unit 317.8 (Grupa Taktyczna kładu Invincible, na szczęście pilotujący rytorium Argentyny licząca 8 żołnierzy 317.8)33 opuściły rejon Wyspy Wniebo- maszynę kpt. Broadwater zdołał się ka- grupę rozpoznawczo-dywersyjną SAS wstąpienia i wyruszył na południowy At- tapultować i został podjęty z morza35. (Special Air Service – pol. siły specjal- lantyk. Brytyjskie lotniskowce, których ne wojsk lądowych), której zadaniem Po opanowaniu Południowej Geo- znaczenie dla pomyślnego przebie- była obserwacja startów argentyńskich rgii, co ostatecznie nastąpiło w dniach gu operacji desantowej, szybko zrozu- samolotów z baz na kontynencie w Rio 25/26 kwietnia 1982 roku34, siły bry- mieli Argentyńczycy, stały się celem Gallegos i Rio Grande. tyjskie przystąpiły do pierwszego ata- operacji lotniczych z wykorzystaniem W dniach 20 i 21 maja 1982 roku ku lotniczego na cele na Falklandach, francuskich kierowanych przeciwo- Brytyjczycy wylądowali w Zatoce San wspartego następnie przez ostrzał ar- krętowych pocisków rakietowych AM- Carlom na wyspie Falkland Wschodni, tyleryjski. W operacji, której cele było 39 „Exocet”. W toku kolejnych trzech co zapoczątkowało lądowy etap opera- przede wszystkim wyeliminowanie pa- operacji przeprowadzonych w dniach cji odzyskiwania Archipelagu. kolejne sów startowych w Port Stanley i Goose 4 maja, 25 maja oraz 30 maja, celem tej lądowanie oddziałów w rejonie Fitzroy Greek, uczestniczyły wspólnie samolo- ostatniej był już wyłącznie Invincible, w dniach 6‑8 czerwca, pozwoliło na ty bombowe typu „Vulcan” B.2 startują- z samolotów typu Dassault-Breguet „Su- podjęcie walk o stolicę Falklandów – ce z bazy na Wyspie Wniebowstąpienia per Etendard”36 odpalono łącznie 5 ra- oraz maszyny typu „Sea Harrier” z obu kiet „Exocet”, z których żadna jednak 33. W skład Task Unit 317.8 oprócz obu lotni- skowców wchodził niszczyciel Glamorgan, frega- lotniskowców, przy czym samoloty z In- nie dosięgła lotniskowców, choć zdołały ty Alarcity, Yarmouth i Broadsword, a także jednost- vincible zapewniały obronę brytyjskiego zatopić niszczyciel Sheffield oraz trans- ki RFA (Royal Fleet Auxilary – pol. Królewskiej Flo- zespołu przed możliwymi atakami ar- portowiec Atlantic Convoyer37. ty Pomocniczej) zbiornikowiec Olmeda i zaopatrze- niowiec Resource. gentyńskiego lotnictwa. Para „Sea Har- W ataku przeprowadzonym w dniu 34. Więcej o operacji na Południowej Georgii rier” startowała co 20 minut by podjąć 30 maja 1982, którego celem był Invin- patrz Sobański M.S., Operacja PARAQUET, „OW” patrolowanie przestrzeni powietrznej cible, uczestniczyły również argentyń- nr 4/2002. 35. wg Kubiak K., Wojna… wokół brytyjskiego zespołów okrętów, skie samoloty szturmowe typu Douglas 36. Dassault-Breguet „Super Etendard” – fr. sam. zaś kolejna dwójka pozostawała na po- A-4Q/C „Skyhawk”38 uzbrojone w kla- morski uderzeniowy, dł. 14,31 m, rozp. 9,6 m, masa maks. 9200 kg, 1 silnik odrzutowy o ciągu 4950 kg, kładzie lotniskowca w 5-minutowej syczne amerykańskie bomby lotnicze pręd. maks 1380 km/h, zasięg 1900 km, uzbr.: 2 x 30 gotowości do startu w przypadku za- Mk 82 o wadze 227 kg. Zgodnie z infor- mm, 1-2 kpr AM-39 „Exocet”. grożenia. Taki system dyżurów przy nie- macjami strony argentyńskiej, dwóm 37. Kubiak K., Działania sił morskich po drugiej wojnie światowej, Warszawa 2007. doskonałym działaniu dozoru radiolo- maszynom „Skyhawk” udało się uzy- 38. Douglas A-4Q/C „Skyhawk” – am. sam. sztur- kacyjnego, powodował, że poszczególne skać trafienie, w tym jedna z bomb mia- mowy, dł. 12,57 m, rozp. 8,36 m, masa maks. 11 113 samoloty startowały nawet do 6 razy ła eksplodować na pokładzie lotniskow- kg, 1 silnik odrzutowy o ciągu 5080 kg, pręd. maks. 1102 km/h, zasięg 3200 km, Uzbr.: 2 x 20 mm, ra- w ciągu doby, a pamiętać trzeba, że wa- ca za nadbudówką. Eksplozja bomby kiety i bomby o masie do 3720 kg. runki meteorologiczne na wodach połu- miała spowodować pożar na Invincible, 39. wg Todorow I., Panczeliew K., „INVIN- CIBLE” Britanskite Samoletonosaczi, Sofia 1998, dniowego Atlantyku wokół Falklandów który został jednak szybko ugaszony si- choć autorzy podają, że użyte zostały bomby o wa- nie należą do szczególnie sprzyjających. łami załogi39. Rewelacje te nie znajdują dze 250 kg.

Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE 95 Brytyjskie lotniskowce typu „Invincible”

Port Stanley. Wyniku brytyjskich postę- landach, zainstalowano 3 nowe zestawy „Strefy Zakazu Lotów” w południowym pów w dniu 14 czerwca strony zawarły artyleryjskie kal. 30 mm „Goolkeeper” Iraku, a następnie uczestniczyły w ra- porozumienie o przerwaniu ognia, a na- CIWS. Wymianie i unowocześnieniu mach brytyjskiego kontyngentu w rea- zajutrz 15 czerwca 1982 roku przed pół- uległo również wyposażenie elektronicz- lizacji sojuszniczej operacji pod krypto- nocą argentyński gubernator gen. Mario ne i sprzęt łączności okrętu. nimem „Desert Fox”, której celem było Mendez podpisał akt kapitulacji swych Wiosną 1991 roku rozpoczął się pro- obezwładnienie wybranych irackich ce- sił, na mocy którego do niewoli trafiło ces rozpadu Federacyjnej Republiki Ju- lów o znaczeniu militarnym i gospodar- 8994 żołnierzy i oficerów, w tym około gosławii, który niestety szybko przero- czym. W toku tej operacji Invincible peł- 3000 rannych. Wszyscy jeńcy w termi- dził się w otwarte walki między dopiero nił funkcję jednostki flagowej zespołu sił nie do 14 lipca 1982 zostali repatriowa- co proklamowaną Chorwacją a repre- Royal Navy operującego na wodach Za- ni do Caracasco i Mandryn. zentującą dawną Jugosławię, Serbią toki Perskiej. Po zakończeniu działań wojennych i Czarnogóry. Już latem 1992 roku na Raz podgrzany tzw. „kocioł bałkań- na Falklandach Invincible pozostawał wodach Adriatyku pojawił się po raz ski” wiosną 1999 znów dał o sobie znać, jeszcze w rejonie wysp aż do 29 lipca, pierwszy zespół okrętów państw NATO, tym razem za sprawą separatystów al- po czym wyruszył w rejs powrotny na który z mandatu Rady Bezpieczeń- bańskich z leżącego na obszarze Ser- wody brytyjskie, osiągając w dniu 17 stwa ONZ miał nadzorować wprowa- bii Kosowa, za których „ciężkim” lo- września 1982 roku macierzystą bazę dzanie sankcji ekonomicznych wobec sem ujęło się NATO, rozpoczynając Portsmouth, gdzie spotkał się z bardzo dawnej Jugosławii. Siły NATO realizo- w dniu 24 marca 1999 działania militar- gorącym przyjęciem. Lotniskowiec po- wały kolejne operacje morskie o kryp- ne przeciw Jugosławii, a właściwie je- zostawał w morzu bez zachodzenia do tonimach „Operation Maritime Moni- dynie tylko Serbii. Do działań tych pro- portów nieprzerwanie przez 166 dób, tor”, „Operation Maritime Guard” oraz wadzonych w ramach operacji o wielce co wystawiło doskonałe świadectwo za- „Sharp Guard”. W tej ostatniej opera- wymownym kryptonimie „Allied Force” równo samej konstrukcji jednostki jak cji, rozpoczętej w czerwcu 1993, uczest- dołączył w dniu 15 kwietnia lotnisko- i kwalifikacjom jego załogi. Równocześ- niczyła również 612 Grupa Operacyj- wiec Invincible, którego pokładowa gru- nie wnioski wynikające z doświadczeń na Royal Navy, w której skład wchodził pa lotnicza składająca się z 8 „Harrier” bojowych walk o Falklandy zostały wy- zawsze rotacyjnie jeden z lotniskow- GR.7, 7 „Sea Harrier” oraz 6 śmigłow- korzystane na bieżąco w toku prac wy- ców, wyposażony w 8-10 samolotów ców41 przystąpiła do akcji 17 kwietnia. kończeniowych Illustrious oraz przy bu- V/STOL, wraz z niezbędnymi siłami Działania brytyjskiego lotnictwa pokła- dowie Ark Royal. eskortowymi. W tym samym czasie lot- dowego prowadzone ze sporą intensyw- Jednym z efektów kampanii falklandz- nictwo pokładowe rozpoczęło trwającą nością, polegały głownie na zapewnie- kiej była zmiana koncepcji utrzymywa- w latach 1993-1995 operację o krypto- niu osłony myśliwskiej siłom własnym nia sił nawodnych Royal Navy, w myśl nimie „Deny Flight”, polegającą na nad- oraz lotnictwu RAF operującemu z baz której niezbędnym stało się utrzymywa- zorowaniu przestrzegania zakazu lo- na południu Włoch. Operacja „Allied nie przez Wielką Brytanię 3 lotniskow- tów w przestrzeni powietrznej Bośni. Force” zakończyła się 10 czerwca 1999, ców, z których 2 winny pozostawać sta- W działaniach tych brały także udział co pozwoliło na powrót jednostki do le w czynnej służbie, a 1 przechodzić samoloty z Invincible. Wielkiej Brytanii. niezbędne remonty czy modernizacje. Latem 1995 roku siły NATO podję- W okresie między sierpniem 1999 W tej sytuacji zrezygnowano ostatecz- ły operację pod kryptonimem „Delibe- a lutym 2000 Invincible został podda- nie z zamiaru sprzedaży jednego z lot- rate Force”, której celem było zmusze- ny w Portsmouth modernizacji. W jej niskowców do Australii, zaś po wejściu nie walczących na terytorium dawnej toku zdemontowano przestarzałą już do służby Ark Royal wysłużony Hermes Republiki Bośni i Hercegowiny, czyli wyrzutnię rakietowych pocisków plot. sprzedano w roku 1986 do Indii. w głównej mierze bośniackich Serbów, „Sea Dart” GWS 30 Mod 2 wraz z syste- Zakończenie okresu „zimnej woj- do wstrzymania walk i zawarci pokoju. mem kierowania. Pozwoliło to na prze- ny” oznaczało kres zagrożenia państw W ramach tej operacji samoloty pokła- dłużenie pokładu lotniczego w prawej, NATO ze strony radzieckich, a później dowe z Invincible przeprowadzały ope- dziobowej części okrętu, a tym samym już rosyjskich, okrętów podwodnych. racje bombowe przeciwko celom mili- zwiększenie liczby miejsc postojowych Tym samym przed lotniskowcami typu tarnym. dla lotnictwa pokładowego. Równo- Invincible, które z założeń przeznaczo- W roku 1998 Invincible uczestniczył cześnie pomieszczenia po dawnych ma- ne były do działań przeciwpodwodnych, w przeprowadzanych na obszarze Bałty- gazynach rakiet plot. wykorzystano do stanęły nowe zadania, a mianowicie za- ku ćwiczeniach pod kryptonimem „Bal- przechowywania uzbrojenia lotniczego. bezpieczenie szybkiego rozwinięcia sił tops 98”, w których brały udział okręty Jednostkę przystosowano także do ba- w sytuacjach kryzysowych w różnych z 13 państw, zarówno członków NATO zowania nowych śmigłowców typu EH punktach ziemskiego globu. jak i krajów nadbałtyckich, w tym aspi- 101 „Merlin” HAS 1. Po modernizacji W latach 1986-198940 na pokładzie rującej do NATO Polski. W toku ćwiczeń lotnictwo pokładowe tworzyło tzw. Jo- Invincible przeprowadzono moderniza- lotniskowiec, jako pierwszy okręt tej kla- int Harrier Force, składające się z samo- cję obejmującą przede wszystkim zmia- sy w dziejach portu, odwiedził w dniu lotów „Harrier” GR.7 z RAF oraz „Sea nę dotychczasowej rampy startowej „ski 25 czerwca 1998 Gdynię. Harrier” FA2 i śmigłowców z FAA. jump” na nową, której kąt podniesienia W końcu roku 1998 jednostka trafiła Po zakończeniu modernizacji Invin- zwiększono do +12º (analogicznie jak na wody Zatoki Perskiej. Na przełomie cible powrócił na wody Morza Śród- na Ark Royal). W miejsce 2 zestawów lat 1998 i 1999 samoloty „Sea Harrier” ziemnego w związku z przeprowadza- artyleryjskich kal. 20 mm „Vulcan-Pha- FA2 z pokładu Invincible prowadziły 40. wg Grove E.J., NATO major… prace remon- lanx” Mk 15 CIWS, które zamontowano w ramach operacji o kryptonimie „Bol- towe zakończono w roku 1988. po powrocie okrętu z operacji na Falk- ton” patrole bojowe nad obszarem tzw. 41. wg Kubiak K., Działania sił…

96 Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE Brytyjskie lotniskowce typu „Invincible”

Illustrious po dozbrojeniu w systemy przeciwrakietowe „Goolkeeper” kal. 30 mm. Fot. zbiory Jarosław Malinowski nymi w Serbii wyborami. W dniu 19 uth odbyła się uroczystość wycofania artyleryjskich kal. 20 mm „Vulcan-Pha- września 2000 roku lotniskowiec ode- flagowca Royal Navy lotniskowca In- lanx” Mk 15 CIWS. brał w rejonie północno-wschodniego vincible z czynnej służby. Ze względów W dniu 20 czerwca 1982 roku, a więc wybrzeża Algierii sygnał SOS pocho- oszczędnościowych wycofanie okrętu już po kapitulacji argentyńskiego gar- dzący z francuskiego jachtu Kabuki, któ- nastąpiło 6 miesięcy wcześniej niż pier- nizonu Malwinów, Illustrious, który ry zaczął tonąć po utracie żagli. Po 20 wotnie to planowano. Lotniskowiec zo- otrzymał numer taktyczny R 06, został minutach śmigłowiec „Sea King” po- stał odstawiony w Portsmouth na trwałą w Portsmouth włączony w skład Royal derwany z pokładu Invincible uratował konserwację do doku, jak chcą tego nie- Navy, a następnie skierowany na Falklan- 2 francuskich żeglarzy. które źródła, w której ma pozostawać dy. O pośpiechu z jakim wyekspediowa- Na tym jednak nie zakończyła się „ra- do końca roku 2010 z możliwością szyb- no lotniskowiec świadczyć może fakt, że townicza” działalność okrętu, który już kiej reaktywacji w razie potrzeby. Jakie część prób zdawczo-odbiorczych zosta- wkrótce, bo 26 września, po raz kolejny będą losy jednostki po roku 2010, trud- ła przeprowadzona „w biegu” dopiero udzielał pomocy poszkodowanym. Tym no w tej chwili wyrokować, choć możli- w trakcie rejsu na południowy Atlantyk. razem 2 śmigłowce „Sea King” zdjęły we, że wzorem innych brytyjskich okrę- Po osiągnięciu Falklandów Illustrio- ze skał 12 rozbitków z greckiego pro- tów tej klasy z okresów wcześniejszych, us zmienił pełniący służbę od począt- mu Express Samina, który wszedł na zostanie sprzedany do któregoś zaprzy- ku walk o wyspy Invincible, który mógł mieliznę w odległości 2 Mm od wyspy jaźnionych państw. wyruszyć w drogę powrotną do Wielkiej Paros42. Brytanii. Zadanie nowej jednostki pole- W maju 2001 obniżono stopień go- „Illustrious” gało na zapewnieniu niezbędnej ochro- towości bojowe okrętu, a w listopadzie Stępkę pod budowę drugiego z se- ny lotniczej brytyjskim siłom na Falk- tego roku rozpoczęto jego rozbrajanie rii lotniskowców, który otrzymał nazwę landach przed ewentualnym kolejnym w związku z przewidywaną kolejną mo- Illustrious43 położono w stoczni Swan argentyńskim atakiem do czasu uru- dernizacją. W roku 2003 jednostka zo- Hunters Shipbuilders Yard w Wallsend chomienia, a raczej naprawy lotniska stała reaktywowana. nad rzeką Tyne w dniu 7 październi- RAF. Po przejęciu ochrony przestrzeni W dniu 9 listopada 2004 na stojący ka 1976 roku. Jednostkę wodowano powietrznej Archipelagu przez samolo- w doku w Portsmouth Invincible prze- 14 grudnia 1978, choć niektóre źród- ty RAF z miejscowego lotniska, jednost- wrócił się dźwig portowy. Do wypad- ła mówią, że nastąpiło to dopiero wios- ka powróciła do Wielkiej Brytanii, gdzie ku doszło w trakcie załadunku techni- ną 1981, po czym przystąpiono do prac dopiero w dniu 20 marca 1983 roku zo- ki wojskowej na pokład lotniskowca, wykończeniowych. Wybuch otwartego stała formalnie włączona w skład Royal którego 12 członków załogi oraz sam konfliktu zbrojnego o Falklandy wios- Navy. operator dźwigu, odniosło lekkie obra- ną 1982 spowodował przyśpieszenie Od początku lat 90-tych Illustrio- żenia. tempa robót, jednak mimo, że zdołano us uczestniczył w większości operacji W czerwcu 2005 na pokładzie Invin- ukończyć na 3 miesiące przed zakłada- prowadzonych zarówno samodzielnie cible po raz pierwszy w dziejach lotni- nym terminem!, to okręt nie zdążył już przez Wielką Brytanię jak i pod auspi- ctwa pokładowego samolot V/STOL wziąć bezpośredniego udziału w wal- cjami NATO.

„Harrier” lądował całkowicie automa- kach o Archipelag. W oparciu o bolesne 42. wg Okolekow N.N., Szumilin S.E., Czeczin tycznie, to znaczy bez udziału pilota. brytyjskie doświadczenia z początkowej A.A., Awianoscy tipa… W dniu 3 sierpnia 2005 roku, a więc fazy walk, jednostka od samego począt- 43. Okręt był piątą jednostką w dziejach Royal Navy noszącą nazwę Illustrious, jego bezpośrednim niemal dokładnie ćwierć wieku po pod- ku została wyposażona w tzw. „broń poprzednikiem był również lotniskowiec, uczestnik niesieniu bandery, w bazie Portsmo- ostatniej szansy” w postaci 2 zestawów operacji II wojny światowej (1939-1956).

Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE 97 Brytyjskie lotniskowce typu „Invincible”

W sierpniu 1990 Irak dokonał agre- do 22 samolotów i śmigłowców, w tym a wprowadzania kolejnej „lądowej” wer- sji na Kuwejt i zaanektował terytorium szturmową wersję „Harrier” GR.7. Mo- sji szturmowej „Harrier” GR.9. Wpro- tego bogatego w złoża roponośne pań- dyfikacja w latach 1998-1999 spowodo- wadzono zmodyfikowany system opra- stwa jako swą „dziewiętnastą prowin- wała wzrost wyporności okrętu o 160 cowania informacji bojowych ADAWS cję”. Gdy próby pokojowego rozwią- t. Radary Type 909 do kierowania poci- z ADIMP, nowe łącze transmisji danych zania problemu i zmuszenia Iraku do skami plot. „Sea Dart” zostały zdemon- Link 16 oraz system przeciwdziałania opuszczenia obszaru Kuwejtu nie przy- towane dopiero w roku 2000. elektronicznego UAT(8) EW, który zastą- niosły w styczniu 1991 roku. W dzia- W roku 2000 Illustrious znalazł się pił wcześniejszy UAF(1). łaniach tych uczestniczył również Illu- w składzie zespołu Royal Navy45, któ- Generalnie modyfikacja Illustrious strious. ry w ramach „Operation Palliser” prze- poszła w kierunku przystosowania jed- W latach 1991-1994 przeprowadzono prowadził ewakuację cudzoziemców nostki do pełnienia funkcji lekkiego lot- na pokładzie Illustrious modernizację z ogarniętego walkami wewnętrznymi niskowca, a równocześnie śmigłowcow- polegającą przede wszystkim na zmia- Sierra Leone, a następnie nadzorował ca desantowego, tak by okręt mógł być nie dotychczasowej rampy startowej proces stabilizacji w tym kraju. wykorzystywany do działań „sił szybkie- „ski jump” na nową, której kąt podnie- Jesienią 2001 roku Brytyjczycy pro- go reagowania”. sienia zwiększono do +12º (analogicz- wadzili w Omanie duże ćwiczenia Po wycofaniu w sierpniu 2005 roku nie jak na Ark Royal), umożliwiającą tym o kryptonimie „Saif Sareea II”, uczestni- Invincible z czynnej służby, z uwagi na samym start z krótkiego rozbiegu samo- czył w nich również lotniskowiec R 06. prowadzoną modernizację Ark Royal, Il- lotów „Sea Harrier” z większą masą W czasie prowadzonych ćwiczeń miał lustrious przejął funkcję okrętu flagowe- uzbrojenia bądź paliwa. Równocześ- miejsce słynny już atak terrorystów z Al go czynnej floty Royal Navy, którą pełnił nie zwiększono siłę klasycznego uzbro- Qaida na World Trade Center w Nowym do maja 2007. jenia plot. okrętu, montując w miejsce Jorku, który zmienił diametralnie sytua- W roku 2006 Illustrious wraz z nisz- dotychczasowych 2 zestawów artyleryj- cję międzynarodową i spowodował na- czycielem Gloucester47 uczestniczył skich kal. 20 mm „Vulcan-Phalanx” Mk tychmiastowy powrót okrętów Royal w akcji zabezpieczania ewakuacji oby- 15 CIWS nowe 3 zestawy artyleryjskie Navy do Metropolii. Na miejscu pozo- wateli brytyjskich z Bejrutu w wyni- kal. 30 mm „Goolkeeper” CIWS44. stał jedynie Illustrious na którego pokła- ku zagrożeń spowodowanych kolejnym W początkach roku 1997 lotniskowiec dzie znajdował się oddział Royal Mari- kryzysem w stosunkach izraelsko-libań- wziął udział w brytyjskich manewrach nes, w każdej chwili gotowy do podjęcia skich. prowadzonych na wodach zachodniej działań bojowych w „mateczniku ter- W listopadzie tego roku lotniskowiec części Pacyfiku, których częścią były rorystów” – Afganistanie. Lotniskowiec wziął udział w obchodach „Rememb- rozpoczęte w dniu 21 marca ćwicze- przebywał na wodach Zatoki Perskiej do rance Day” (pol. Dzień Pamięci) Roy- nia pod kryptonimem „Flying Fish”. Po początków roku 2002, gdy został zastą- al Navy, cumując w dniach 10 – 15 tego ich zakończeniu Illustrious odwiedził piony przez uniwersalny okręt desanto- miesiąca na Tamizie w Wood Wharf w dniu 6 maja 1997 Singapur jako część wy Ocean46. w pobliżu słynnej Royal Navy College wystawy IMDEX – International Mariti- Illustrious został po powrocie do Wiel- w Greenwich (Londyn). me Defence Exhibition. kiej Brytanii poddany poważnej moder- W marcu 2007 jednostka przepro- Na tym nie zakończyła się jednak „re- nizacji i remontowi w stoczni Babcock wadzała trwające 2 tygodnie ćwicze- klamowo-handlowa” prezentacja lot- Dockyard w Rosyth w Szkocji. Istnie- nia na Morzu Północnym w pobliżu re- niskowca, który już kilka dni później ją w źródłach spore rozbieżności, co do jonu Hartlepool. W ich toku z pokładu uczestniczył w wystawie IDEX – Inter- określenia czasu w którym prace te zo- lotniskowca operowało 7 „szturmow- national Defence Exhibition & Confe- stały przeprowadzone. Zgodnie z nie- ców” w wersji „Harrier” GR.9 ze skła- rence (16-20 maja) w Abu Dhabi w Zjed- którymi źródłami roboty trwały przez du IV Sqn Joint Force Harrier. W dniu noczonych Emiratach Arabskich. 104 tygodnie, poczynając od paździer- 13 marca (od razu widać, pechowa data W roku 1998 lotniskowiec znalazł się nika 2002, a zakończyły się w listopa- ma morzu) śmigłowce musiały ewa- znów na wodach Zatoki Perskiej, gdzie dzie 2004 roku. Według innych, trwają- kuować do szpitala w Middlesbrough pozostawał do początków lata. W tym ca 23 miesiące modernizacja rozpoczęła 7 członków załogi okrętu, którzy ulegli czasie jego lotnictwo pokładowe uczest- się jeszcze w lipcu 2002, a zdaniem ko- niczyło w operacji pod kryptonimem lejnych, prace od połowy 2003 zakoń- 44. wg Todorow I., Panczeliew K., „IN- VICIBLE”… „Operation Southern Watch”, nadzoru- czyły się powrotem lotniskowca do służ- 45. w skład zespołu oprócz lotniskowca wcho- jąc przestrzegania zakazu lotów nad za- by w Portsmouth w grudniu 2004. Koszt dził uniwersalny okręt desantowy Ocean, fregaty Ar- mieszkałą przez szyitów „zakazaną stre- gyll, Iron Duke i Chatham oraz jednostki pomocni- przeprowadzonej modernizacji określa cze RFA. fą” w południowym Iraku. się na 118 mln £, a w jej rezultacie okręt 46. Ocean – bryt. uniwersalny okręt desantowy, W trakcie remontu przeprowadzone- ma pozostawać w służbie do roku 2012 zbud 1995-1999, wyp. 21 578 t, dł. 203,4 m, szer. 32,6 m, zan. 6,65 m, 2 silniki wysokoprężne 18 360 go w okresie od lipca 1998 do 16 mar- lub jak chcą inni nawet 2014, gdy zosta- KM, pręd. 19 w., zasięg 8000 Mm/15 w, uzbr.: 3 x 2 ca 1999 z pokładu „Lusty”, jak nazywa- nie zastąpiony przez lotniskowiec nowej kal. 30 mm L/75 Oerlikon, 3 x kal. 20 mm „Vulcan- ła lotniskowiec jego załoga, kosztem 12 generacji Queen Elizabeth. Phalanx” Mk 15, 12 śmigłowców „Sea King”, 6 śmi- głowców „Lynx”, załoga 497 ludzi + 526 żołnierzy mln £ zdemontowano przestarzałą już W toku remontu po raz kolejny zmo- Royal Margines. wyrzutnię rakietowych pocisków plot. dyfikowano rampę startową „ski jump” 47. Gloucester – bryt. nisz. Type 42C, zbud. 1979- „Sea Dart” GWS 30 Mod 2. Uzyskana nadając jej jeszcze wyższy, bo 13º kąt 85, wyp. 3880/4775 t, dł. 141,1 m, szer. 14,9 m, zan. 4,2/5,8 m, napęd COGOG 54 400 KM, pręd. 29,5 w ten sposób przestrzeń została wyko- podniesienia, co było istotne biorąc pod w, zasięg 4750 Mm/18 w., uzbr.: 1 wpr „Sea Dart”, rzystana na przedłużenie pokładu lotni- uwagę trwający od 2004 proces stopnio- 1 x 114 mm L/55 Vickers, 2 zestawy kal. 20 mm „Vulcan-Phalanx” Mk 15, 2 x 20 mm L/90 Oerlikon, czego w dziobowej części okrętu, dzię- wego wycofywania z lotnictwa pokła- 2 x 3 wt zop kal. 324 mm, 1 śmigłowiec „Lynx”, za- ki czemu jednostka mogła przyjmować dowego samolotów „Sea Harrier” FA.2, łoga 285 ludzi, w tym 27 oficerów.

98 Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE Brytyjskie lotniskowce typu „Invincible”

Ark Royal w trakcie stoczniowych prac wyposażeniowych, 27 września 1983 roku. Fot. „Warship International” zatruciu środkami chemicznymi w trak- jej naprawy, trwała do maja i zakończy- który otrzymał numer taktyczny R 07, cie, uwaga – czyszczenia pomieszczeń ła się pełnym sukcesem. został przejęty przez Royal Navy 1 lipca toalet podoficerskich! 1985, a oficjalnie włączony w jej skład W dniach 25-30 maja 2007 po prze- „Ark Royal” 1 listopada tego roku. prowadzonych na obszarze Bałtyku Do prac nad trzecim, ostatnim z se- Po dokonaniu przez Irak agresji na manewrach, Illustrious, jako pierw- rii nowych lotniskowców, przystąpio- Kuwejt, lotniskowiec latem 1990 roku szy brytyjski lotniskowiec złożył wizy- no w grudniu 1978 roku, kładąc stęp- operował we wschodniej części Morza tę w stolicy Estonii – Tallinie, gdzie mię- kę w dniu 7-go tego miesiąca również Śródziemnego w ramach operacji „Pu- dzy innymi uczestniczył we wspólnych w stoczni Swan Hunters Shipbuilders stynna Tarcza” zabezpieczającej kon- z miejscowymi siłami zbrojnymi ćwicze- Yard w Wallsend nad rzeką Tyne. Osta- centrację odpowiednich sił antyirackiej niach morskich i lotniczych. tecznie jednostka otrzymała jako piąty koalicji. W lipcu 2007 jednostka wzięła udział okręt w dziejach Royal Navy tradycyj- Rozpad Federacyjnej Republiki Jugo- we wspólnych z U.S. Navy manewrach ną nazwę Ark Royal, która nie darmo sławii, który rozpoczął się wiosną 1991 „JTFX” – Joint Task Force Exercise kojarzyła się właśnie z lotnictwem po- roku od secesji Słowenii i Chorwacji, u wschodnich wybrzeży Stanów Zjedno- kładowym. W końcu jej ostatnie dwie szybko przerodził się w otwarty kon- czonych. W trakcie manewrów z pokła- poprzedniczki były również lotniskow- flikt zbrojny na Bałkanach. Siły NATO du Illustrious operowało 14 amerykań- cami. z mandatu Rady Bezpieczeństwa ONZ skich „Harrier”, a dokładniej samolotów Pierwotnie jednostka miała otrzymać zostały zaangażowane w nadzór nad McDonell-Douglas AV-8B „Harrier” II nazwę Indomitable (także związaną wprowadzaniem w życie sankcji go- oraz 200 Marines. Po zakończeniu ćwi- z lotniskowcami), stanowiącą logiczną spodarczych wobec dawnej Jugosła- czeń lotniskowiec powrócił w sierpniu kontynuację linii wcześniejszych nazw wii, a precyzyjniej Serbii i Czarnogóry. do bazy w Portsmouth. w serii, lecz w roku 1980 zmieniono ją Na Adriatyku u wybrzeży dawnej Jugo- W dniu 21 stycznia 2008 roku Illu- na Ark Royal dla upamiętnienia posłane- sławii pojawiły się siły morskie państw strious opuścił Portsmouth jako fla- go właśnie na złom ostatniego klasycz- członków NATO, które przeprowadziły gowiec międzynarodowego zespołu nego brytyjskiego lotniskowca. kolejne operacje o kryptonimach „Ope- okrętów „Orion 08” by przeprowadzić Okręt uroczyście wodowano w dniu ration Maritime Monitor”, „Operation wspólne ćwiczenia oraz złożyć dyplo- 20 czerwca 1982 roku, a honory jego Maritime Guard” oraz najbardziej zde- matyczne wizyty w 20 portach basenu matki chrzestnej powierzono sędziwej cydowanej (jak to trafnie sugerowała Morza Śródziemnego, Afryki, Bliskie- Królowej Matce, wcześniej żonie króla już zresztą nazwa kryptonimu) – „Sharp go Wschodu oraz Południowo-Wschod- Jerzego VI i matce panującej monarchi- Guard”. We wszystkich tych działaniach niej Azji. Misja, choć rozpoczęła się pe- ni Elżbiety II. uczestniczyły również jednostki pływa- chowo od awarii chłodni mięsa (niema Nowy lotniskowiec różnił się nie- jące Royal Navy. W ostatniej z nich, roz- się co śmiać, w tropikach szalenie waż- znacznie od obu wcześniejszych jedno- poczętej w czerwcu 1995, a właściwie na) zmuszając okręt do chwilowego po- stek serii, był od nich dłuższy i posiadał w trwającym w latach 1995-1996 jej lot- wrotu do Portsmouth celem dokonania nieco większą wyporność. Ark Royal, niczym elemencie o kryptonimie „Deny

Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE 99 Brytyjskie lotniskowce typu „Invincible”

Dwa ujęcia Ark Royal z obu burt w ostatniej konfiguracji, po ostatniej modernizacji. Fot. Andrzej Nitka Flight” i następnie „Decisive Edge”48 wrócił w praktyce dopiero wiosną 2002. warto pamiętać, uzyskano w okresie II brała udział 612 Grupa Operacyjna (lot- Już wkrótce miała nadarzyć się oka- wojny światowej50. niskowcowi) Royal Navy, w której skła- zja zweryfikowania nowych możliwości Po zakończeniu operacji w Zato- dzie znajdował się zawsze rotacyjnie je- bojowych lotniskowca. W miesiącach ce Perskiej jednostka powróciła na ma- den z lotniskowców typu Invincible, marzec – kwiecień 2003 roku, dowodzo- cierzyste wody, by już w kwietniu 2004 w tym także Ark Royal. ny przez kmdr Alana Massey Ark Roy- trafić do kolejnej modernizacji w Bab- W dniu 6 maja 1999 Ark Royal opuś- al wziął udział w operacji pod kryptoni- cock Dockyard w Rosyth. Zakończona cił bazę w Portsmouth i skierował się do mem „Iraki Freedom”, której celem było na przełomie sierpnia i września 2006 Rosyth, gdzie w Dunfermline od 11 maja obalenie dyktatorskich rządów Sadda- modernizacja obejmowała unowocześ- został, wzorem innych jednostek serii, ma Husajna i wprowadzenie w tym kra- nienie wyposażenia kierowania ruchem poddany procesowi modernizacji, której ju demokracji na wzór zachodni, co jak lotniczym, instalację systemu komuni- podstawowym elementem było przedłu- widzimy udało się zrealizować do dnia kacji satelitarnej SCOT 5. Równocześ- żenie pokładu lotniczego w dziobowej dzisiejszego w minimalnym zaledwie nie w wyniku przeprowadzonych prac części okrętu, co pozwoliło na zwiększe- zakresie. przystosowano lotniskowiec do pełnie- nie liczby miejsc postojowych dla samo- W czasie operacji na pokładzie okrętu nia funkcji jednostki dowodzenia zarów- lotów i śmigłowców. Na szczęście przy znajdowała się lotnicza grupa mieszana, no siłami uderzeniowymi jak i desan- tej okazji nie trzeba było usuwać prze- obejmująca oprócz maszyn typu „Har- towymi. W wyniku modernizacji okręt starzałej wyrzutni pocisków „Sea Dart”, rier” GR.7/9 również śmigłowce „Sea może transportować oddział liczący do których jednostka ostatecznie nigdy nie King” w wersji AsaC Mk 7 oraz zastoso- 400 Marines, zaś z jego pokładu korzy- otrzymała. Równocześnie zwiększono wane po raz pierwszy w rzeczywistych stać mogą oprócz samolotów „Harrier” pojemność zbiorników paliwa lotnicze- warunkach bojowych EH 101 „Merlin” GR.9, morskich śmigłowców „Sea King” go. Okręt otrzymał nowy maszt główny, HMA1.W toku działań bojowych okręt i „Merlin”, również śmigłowce transpor- zmodernizowano system łączności we- w pierwszym rzędzie wykorzystywał towe typu „Chinook” z RAF oraz sztur- wnętrznej oraz centrum kierowania lo- swoje śmigłowce, stąd też bardziej przy- mowe WAH-64 „Apache” brytyjskiej ar- tami, które wyposażono w radar SPN- pominał śmigłowcowiec niż lekki lotni- mii, co znacznie zwiększyło potencjał 720 Galileo Avionica, umożliwiający skowiec. W toku operacji doszło do zde- bojowy jednostki. lądowanie samolotów „Harrier” w wer- rzenia w powietrzu 2 śmigłowców „Sea Tym razem trwająca 2 lata moderni- sji GR.9. Po modernizacji z pokładu lot- King” z zaokrętowanego na pokładzie zacja kosztowała zaledwie 18 mln £, zaś niskowca mogły również korzystać śmi- Ark Royal 849 Naval Air Sqn, w wyni- w jej wyniku Ark Royal będzie mógł po- głowce EH 101 „Merlin” HM.1 w wersji ku którego zginęło 6 Brytyjczyków oraz zostawać w czynnej służbie aż do roku zop oraz „Sea King” AEW-2A w wersji 1 Amerykanin. 2015 lub 2016, gdy zastąpi go lotnisko- dozoru radiolokacyjnego. Łączny koszt Za udział w opanowaniu strategicz- wiec nowej generacji Prince of Wales. modernizacji Ark Royal wyniósł 176 mln nego półwyspu Al Faw w dniach 20-23 USD lub jak chcą inne źródła „tylko” marca 2003 roku umożliwiającego ot- 48. wg Kubiak K., Działania sił… 165 mln USD49 warcie portu Umm Kasr Ark Royal uzy- 49. Pierwsza kwota wg Combat Fleet of…, nato- . miast druga wg Okolelow N.N., Szumilin S.E., Cze- Remont zakończono w dniu 13 lip- skał zaszczytne wyróżnienie „Battle Ho- czin A.A., Awianoscy tipa… ca 2001, a 22 listopada tego roku okręt nour”. Było to 9 wyróżnienie w dziejach 50. Battle Honours okrętu Ark Royal z okre- su II wojny światowej: Norwegia 1940, Spartiven- przekazano Royal Navy, z tym jednak, służby w Royal Navy okrętów dumnie to 1940, Morze Śródziemne 1940-41, „Bismarck” że do aktywnej służby lotniskowiec po- noszących tę nazwę, z których 6, o czym 1941 oraz Konwoje Maltańskie 1941.

100 Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE Brytyjskie lotniskowce typu „Invincible”

W dniu 20 października 2006 Ark nowanym przez U.S. Navy zachod- Bibliografia Royal powrócił do bazy w Portsmouth, nim świecie. Stąd też zgodnie z zało- 1. Combat Fleet of the Word 2002-003, pod red. A.D. gdzie po zakończeniu prób i niezbędne- żeniami powstały okręty przeznaczone Baker III, Annapolis 2002. go morskiego treningu w dniu 22 mar- w pierwszym rzędzie do zwalczania 2. Grove E.J., NATO major warships – Europe, Lon- ca 2007 został oficjalnie ponownie włą- zagrożenia ze strony radzieckich sił don 1990. czony w skład sił czynnych Royal Navy. podwodnych, dysponujące własną 3. Jankiewicz Z., Malejko J., Encyklopedia lotnictwa W toku treningów w dniu 16 listopada ochroną lotniczą, jaką zapewniały po- wojskowego-Samoloty i Śmigłowce wojskowe, cz. 8 2006 na pokładzie lotniskowca po raz kładowe samoloty/STOL typu „Sea „F-H”, Warszawa 1994. pierwszy lądował z powodzeniem ar- Harrier”. Szybko okazało się jednak, 4. Kaczkowski R., Lotnictwo w działaniach na mo- mijny WAH-64 „Apache”. że w praktyce jednostkom przyszło rzu, Warszawa 1986. W maju 2007 Ark Royal przejął funk- wykonywać zadania typowe dla lek- 5. Kramarski I., Moczulski L., „Harrier”, „Przegląd cję okrętu flagowego czynnej floty Roy- kich lotniskowców i trzeba przyznać, Konstrukcji Lotniczych” nr 3/94 (20), Warszawa al Navy od swego „bliźniaka” Illustrious, że w tej roli sprawdziły się całkiem 1994. który występował w tej roli od sierpnia nieźle. W miarę upływu lat okręty ewo- 6. Krzemiński J., Okręty wojenne świata, Warszawa 2005, gdy wykonujący dotychczas to za- luowały w kierunku uniwersalnych 2002. danie Invincible został odstawiony do jednostek desantowych i jednostek do- 7. Kubiak K., Wojna Falklandzka 1982, Gdańsk rezerwy. wodzenia, co wynikało w głównej mie- 2002. W listopadzie 2007 roku okręt prze- rze z faktu, że wariant typowo mor- 8. Kubiak K., Działania sił morskich po drugiej woj- prowadzał trening lotnictwa pokłado- skiego samolotu pokładowego, jakim nie światowej, Warszawa 2007. wego na Atlantyku w rejonie Półwyspu był „Sea Harrier” FA.2, nie doczekał 9. Lipiński J., Druga wojna światowa na morzu, Iberyjskiego, a następnie złożył trwają- się swego następcy, zaś jego miejsce Gdańsk 1976. cą 3 dni informacyjną wizytę w Lizbo- w coraz większym stopniu zajmowały 10. Okolelow N.N., Szumilin S.E., Czeczin A.A., nie, cumując na Tagu przy nabrzeżu Al- śmigłowce różnego przeznaczenia. Awianoscy tipa „Invincible”, „Morskaja Kollekcija” cantara. Lotniskowce typu Invincible wzię- nr 9(09), 2006, Moskwa 2006. ły udział we wszystkich praktycznie 11. Sobański M.S., Operacja „PARAGUET”, „OW” Zamiast zakończenia większych konfliktach zbrojnych ostat- nr 4/2002. Lotniskowce typu Invincible powsta- niego ćwierćwiecza, potwierdzając 12. Sturton I.A., HMS „Invincible” CAH-01, „Wa r- ły z jednej strony jako efekt militarnej swą wysoką przydatność bojową. Te- ship International” No 3, 1979. i gospodarczej słabości Wielkiej Bryta- raz, gdy z wolna upływa ich czas, na- 13. Todorow I., Panczeliew K., „INVINCIBLE” Bri- nii lat 70-tych, a z drugiej jako wyraz leży liczyć, że w przyszłości zostaną tanskite samoletonosaczi, Sofia 1998. chęci przypomnienia swego istnienia godnie zastąpione przez okręty typu 14. Zalewski K., Lotniskowce II wojny światowej, cz. przez Royal Navy w totalnie zdomi- Queen Elizabeth. II, Warszawa 1994.

Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE 101 TekstNikołaj W. Mitiuckow (Rosja) Aleksander Szestopalec (Rosja)

Egipski trałowiec „El Miniya”

Piękne nastrojowe ujęcie wraku od dziobu. Fot. (wszystkie) Nikołaj W. Mitiuckow Wyjeżdżając do Egiptu, już z góry na- że śmiertelną powagą, że okręt zatonął kar w rejonie Hurgady trałowiec został stawiasz się na nudne spędzanie czasu. w roku 1967. zaatakowany przez eskadrę izraelskich Giza, Luksor i inne turystyczne masowe Historia trałowców projektu 254 samolotów typu F-4 „Phantom”. Przez „atrakcje” dość szybko wywołują znudze- w egipskiej flocie rozpoczęła się w ro- kilka godzin załoga trałowca odpiera- nie jeszcze w kraju. Tym większe zainte- ku 1956, gdy ze składu Floty Bałtyckiej ła ataki przeciwnika, przy czym izrael- resowanie i przyjemność budzi w nas przekazano Egiptowi 4 jednostki. W ro- skie maszyny miały parokrotnie wracać znalezienie czegoś, zupełnie w tym eg- ku 1962 podążyła za nimi druga par- do swej bazy celem uzupełnienia paliwa zotycznym kraju nieoczekiwanego. tia składająca się z 3 okrętów, tak, że i uzbrojenia by móc dalej kontynuować Okazuje się, że bezpośrednio w Hurga- w chwili wybuchu „Wojny sześciodnio- swe ofensywne działania. Dopiero gdy dzie znajduje się pamiątka radzieckie- wej” w czerwcu 1967 flota dysponowała na okręcie skończył się zapas amuni- go budownictwa okrętowego! Na rela- – Charkieh, Dakhla, Sina, Assyut, Baha- cji, agresorzy zdołali celnym trafieniem tywnie niewielkiej głębokości spoczywa ira, Gharbia i Miniya. Wszystkie okręty bomby poważnie uszkodzić trałowiec. całkiem dobrze zachowany trałowiec nosiły nazwy egipskich prowincji. Rocz- Gdy samoloty uznały egipski okręt za projektu 254! (typ T-43 wg NATO) nik Jane’s podawał następującą dane unieszkodliwiony i skierowały się prze- Co ciekawsze sami Egipcjanie nie taktyczno-techniczne trałowców: wypor- ciwko innym celom, El Miniya, który ja- mają o okręcie najmniejszego poję- ność pełna 569 t, wymiary 58 x 8,6 x 2,3 kimś cudem zdołał usunąć największe cia. Najlepszym tego dowodem są m, 2 silniki wysokoprężne 9-D o łącznej uszkodzenia, ponownie otworzył ogień dwie „absolutnie” prawdziwe wersje, mocy 2200 KM, pracujące na 2 wały na- do Izraelczyków, jednak wówczas kolej- w myśl jednej z nich trałowiec wszedł pędowe, pozwalające rozwijać prędkość ne trafienie bombą definitywnie posłało na minę, a w drugiej zatonął po tra- do 14 węzłów, załoga 65 osób. Uzbroje- jednostkę na dno. fieniu rakietą. Nie wzbudza specjalne- nie stanowiły 2 podwójnie sprzężone au- Rzecz znamienna, ze wspomnień ra- go optymizmu również nazwa okrętu tomatyczne działa plot. kal. 37 mm oraz dzieckich „doradców”, którzy w owym El Miniya, którą można w dosłownym 4 podwójnie sprzężone wkm-y plot. kal. tragicznym dniu znajdowali się w Hur- tłumaczeniu na język rosyjski (i polski 12,7 mm. Z całej siódemki trałowców gadzie, jawi się nieco inny obraz wyda- również) jak „mina”, choć naprawdę pecha miał tylko ostatni. rzeń. Głównym celem ataku samolo- po arabsku oznacza banalne – „port”. Pełną wydumanej apoteozy historię tów „Phantom” były obiekty znajdujące Dodatkowo jeszcze, solidny przewod- zatopienia okrętu prezentuje przykła- się na lądzie. El Miniya, który znalazł nik turystyczny, napisany od razu dowo praca Shipwrecks of the Egiptian się na ich trasie, a w dodatku jeszcze w kilku europejskich językach, wpro- Red Sea. Zgodnie z nią w dniu 6 lutego otwarł ogień, został trafiony pojedyn- wadza kolejne niejasności, informując, 1970, znajdujący się w cieśninie Min- czą bombą. W tej sytuacji egipska zało-

102 Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE Egipski trałowiec „El Miniya”

Powyżej: Wyrwa w burcie będąca efektem trafienia bombą lub rakietą lotniczą.

W środku: Ujęcie podstawy nadbudówki pra- wej burty.

Poniżej: Widok charakterystycznego dla tra- łowców projektu 254 komina. ga praktycznie przerwała opór i opuś- ciła tonący okręt. W drodze powrotnej do bazy izraelska eskadra, widząc, że trałowiec utrzymuje się nadal na po- wierzchni, ulokowała w nim kolejną bombę, która okazać się miała fatalna dla losów okrętu. Tak czy inaczej, El Miniya spoczywa na dnie na głębokości 32 m na lewej bur- cie z przechyłem 110-120º. System GPS podaje następujące współrzędne wraku: N27º13 566, E33º50 815. Z widocznych uszkodzeń, na prawej burcie przy zakoń- czeniu pokładu dziobowego bezpośred- nio pod stanowiskiem dziobowych po- dwójnie sprzężonych dział plot. kal. 37 mm znajduje się wyrwa o rozmiarach 3 x 1 m. Z uwagi na fakt, że wyrwa owa znajduje się zdecydowanie powyżej linii wodnej okrętu, nie mogła ona stanowić przyczyny zatonięcia okrętu. Jest zatem najprawdopodobniej śladem trafienia pierwszej bomby lotniczej. Wiedząc, że okręty toną zwykle wskutek fatalnych uszkodzeń kadłuba poniżej linii wod- nej, należy sądzić, że główne uszkodze- nia kadłuba znajdują się na lewej burcie. W rejonie przebicia, arkusze blach po- szycia wygięte są na zewnątrz, co świad- czyć może o wewnętrznym charakterze wybuchu. Zresztą uszkodzenia te mó- wią w sumie niewiele, a wykluczyć się nie da, że otwór mógł być kanałem wlo- towym bomby lotniczej, której fala ude- rzeniowa wyszła na zewnątrz właśnie tą drogą. Nie wykluczone, że eksplozja nastąpiła w rejonie dziobowej komo- ry amunicyjnej. Uzupełniającym dowo- dem, tego (potwierdzającym także wer- sję radzieckich „doradców”) może być fakt, że dno wokół trałowca jest dosłow- nie usiane kompletną amunicją kal. 37 mm (całe naboje), zarówno pojedynczy- mi jak i w skrzynkach (o jakim tu egip- skim oporze do ostatniego pocisku może być mowa?). Na niektórych nabojach widoczne są ewidentne ślady korozji, co czyni te znaleziska bardzo niebezpiecz- nymi. Ze znajdującego się na pokładzie okrętu uzbrojenia w dobrym stanie za- chowało się podwójnie sprzężone au- tomatyczne działo plot. kal. 37 mm W‑11M w łożu wieżowym, którego obie lufy wstydliwie skryte są w piasku. Dzio-

Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE 103 Egipski trałowiec „El Miniya”

Powyżej: Działko przeciwlotnicze W-11M kal. 37 mm.

W środku: Wielkokalibrowy karabin maszy- nowy 2M-1 kal. 12,7 mm.

Poniżej: Ujęcie jednej ze śrub napędowych i steru.

bowego działa niema, z uwagi jednak na brak widocznych uszkodzeń w tej części okrętu, można sądzić, że zosta- ło ono zdemontowane jeszcze przed ostatnim bojem trałowca. Dla 2 podwój- nie sprzężonych wkm-ów 2M-1 los oka- zał się łaskawszy. Nadal znajdują się na pokładzie i służą jako ulubiona dekora- cja dla amatorów fotografii podwodnej. A to, że zdążyły już całkiem solidnie po- rosnąć muszelkami. Tylko dodaje im eg- zotyki. Dobrze zachowała się również para trałów – parawanów, które znajdu- ją się praktycznie na swoim etatowym miejscu. Z uwagi na fakt, że głębokość na ja- kiej znajduje się El Miniya, przekracza ustanowiony certyfikatem PADI „Open Water” 18 metrowy przedział, kwalifi- kowanym minimum uprawniającym do nurkowania na wrak jest „Advanced Open Water”. W zależności od warun- ków pogodowych, czasem w tym rejo- nie akwenu można zaobserwować silny północny prąd, jednak w tym przypadku znajdując się w zanurzeniu sam kadłub trałowca daje wspaniałą ochronę przed jego niedogodnościami. Dla ułatwienia poszukiwań kadłu- ba, jest on zwykle oznaczany impro- wizowaną bojką, zaś dla usprawnienia za i wynurzaniu bojka połączona jest linką z wrakiem. Udogodnienie dzia- ła jedynie przy dobrej pogodzie, na- wet przy niewielkim falowaniu nie ma na nie liczyć, bowiem często odrywa się bojka. W tym przypadku grupy płe- twonurków mogą długo poszukiwać kadłuba z całkiem problematycznym rezultatem. Choć przez otwór można łatwo prze- dostać się do przedziału maszynowni, to jednak oglądając kadłub nie zaleca się zaglądanie do jego wnętrza, zwłasz- cza w rejonie wyrwy w burcie. Ostre krawędzi arkuszy blachy mogą poważ- nie uszkodzić piankę nurka. Dodatko- we niebezpieczeństwo stanowią róż- nego rodzaju mieszkańcy podwodnych głębin – jadowite skrzydłowce lub nie mniej groźne ryby-kamienie czy mor- skie jeże.

Tłumaczenie z języka rosyjskiego Maciej S. Sobański

104 Nr 89 (3/2008) • OKRĘTY WOJENNE