nr 1 przestrzenie stowarzyszenie katedra kultury instytut kultury polskiej uw PRZE STRZE NIEstowarzyszenie katedra kultury warszawa 2015 instytut kultury polskiej uw REDAKCJA Aleksandra Brylska (sekretarz redakcji) • Iwo Hryniewicz • Jakub Jakubaszek (redaktor naczelny) • Agata Koprowicz Małgorzata Szubartowska • Agnieszka Szypulska RADA NAUKOWA Paweł Rodak • Roman Chymkowski • Ewa Kosowska • Iwona Kurz • Paweł Majewski RECENZENCI Urszula Augustyniak (UW) • Tadeusz Cegielski (UW) • Paweł Dybel (UW) • Grzegorz Godlewski (UW) Agnieszka Karpowicz (UW) • Zbigniew Kloch (UW) • Wojciech Michera (UW) • Marek Pacukiewicz (UŚ) Marek Prejs (UW) • Dobrosława Wężowicz-Ziółkowska (UW) KOREKTA Katarzyna Muszyńska • Katarzyna Osior SKŁAD I ŁAMANIE Jakub Jakubaszek ADRES REDAKCJI Instytut Kultury Polskiej UW ul. Krakowskie Przedmieście 26/28 00-001 Warszawa [email protected] SPIS TREŚCI Roch Sulima Martyna Chrześcijańska Wobec humanistyki kontraktowej 5 Teatr Pamięci naszych czasów 63 Katarzyna Adamska Ewa Kozik Otwockie pogranicza 9 Muzyka w przestrzeni (widowiska muzyki współczesnej) 74 Dobrosława Korczyńska-Partyka War-saw! Przestrzeń Warszawy utkana z pamięci 20 Krzysztof Bernaś Seksualność w kinie Andrzeja Żuławskiego Magdalena Górecka – między afirmacją a buntem 87 Wirtualne topografie. Transfiguracja przestrzeni w powie- ściach opartych na alternatywnej wersji historii 31 Anna Jaroszuk Święto morza – euforia i histeria 100 Jakub Jakubaszek Desant betonowych domów. Krótka historia osiedla Agnieszka Leśny Za Żelazną Bramą 41 „Dom wciąż kiwających się podłóg”, czyli przestrzeń żaglowca w ujęciu antropologicznym 111 Aleksandra Brylska Przestrzeń braku. O Niewidzialnym Innym w fotografiach ataku atomowego na Hiroshimę i Nagasaki 55 Roch Sulima Uniwersytet Warszawski WOBEC HUMANISTYKI KONTRAKTOWEJ Przyjdzie jeszcze zapewne nieco poczekać zanim wyłonią się bar- atralnych, o studenckich kabaretach czy klubach sportowych. dziej wyraziste, bardziej usystematyzowane świadectwa współcze- Środowiska uczelniane, okołouniwersyteckie, poszukują dziś snej humanistyki „na kontrakcie”. Nie myślę tu wyłącznie o wszech- swojego wyrazu w przestrzeni, którą można określić – w przybli- ogarniającym dla praktykowania humanistyki systemie grantów, żeniu – „praktykowaniem kultury”, odkrywaniem dziedzin nieruty- ale również o pewnego rodzaju „kontrakcie” z rutyną instytucji nowych, nierzadko z wyczuleniem na lokalne osobliwości i własne naukowych, gdzie wysoce sparametryzowane procedury promują usytuowanie w kulturze, a wszystko to może wynikać z poczucia poprawność, a nie oryginalność. Zdaje się zanikać humanistyka jedności wiedzy o kulturze i praktyki kulturalnej, może wynikać „prywatna”, wygodniej być „w grancie”, „być w instytucie”. Łatwiej z potrzeby kulturowego samoopisu. Tak odczytuję próbę „własnego płynąć z prądem i „zaokrętować się” np. na pokład któregoś z mod- głosu”, którą przynosi pierwszy numer internetowego pisma przy- nych dziś „zwrotów”, ich mapę w postaci książki Cultural Turns. gotowanego przez grupę studentów i doktorantów Instytutu Kultu- Nowe kierunki w naukach o kulturze (2012) właśnie sporządziła Do- ry Polskiej Uniwersytetu Warszawskiego oraz Instytutu Historycz- ris Bachmann-Medick1. nego tej uczelni. Przyznać trzeba, że nie jest to jedyny głos tego Na pograniczu dzisiejszej humanistyki „zwrotów” oraz dawnych środowiska. „szkół” i orientacji, instytucjonalnych programów i teorii, zaczyna Lektura tekstów utwierdza, że mamy do czynienia z próbami an- wyłaniać się na obrzeżach zorganizowanego życia naukowego roz- tropologii niespekulatywnej, zaglądającej do archiwów, wyczulonej legła już w skali Polski sfera działań i poszukiwań humanistycznych, na świadectwa własnego uczestnictwa w praktykach społecznych, które podejmują niejako „na własną rękę” środowiska studenckie na źródła wywołane przez nowy typ pytań humanistyki doświad- i rozrastająca się wyraźnie, uchwytna nie tylko dla administratorów czającej. Zaznaczają się wyraźnie w tych tekstach próby zmagania nauki – „społeczna grupa” doktorantów. Kultura studencka, która się ze skutkami rutyny badań historycznych oraz otwarcie się na kiedyś tak mocno zaznaczyła u nas swoją obecność w sferze dzia- nową „przedmiotowość” antropologii kultury wywołaną przez nowy łań artystycznych, w tym również literackich, dziś prawie zamilkła. typ pytań. Znacznie rzadziej mówimy o studenckich grupach literackich, te- Szkic Katarzyny Adamskiej pt. Otwockie pogranicza nie jest et- nografią otwockiego letniska-uzdrowiska, ale pokazuje, jak moż- 1 D. Bachmann-Medick, Cultural Turns. Nowe kierunki w naukach o kul- na myśleć o przemianach struktury społecznej na przełomie XIX turze, przeł. K. Krzemieniowa, Warszawa 2012. i XX wieku, o nowych taksonomiach społecznych, które dochodzą 5 Roch Sulima WOBEC HUMANISTYKI KONTRAKTOWEJ do głosu za sprawą przekształcania podupadającego szlacheckie- Góreckiej pt. Wirtualne topografie. Transfiguracja przestrzeni w po- go folwarku w kapitalistyczny przemysł uzdrowiskowy. Polska hi- wieściach opartych na alternatywnej wersji historii. Badanie wyklę- storia społeczna znacznie częściej opisywała skutki instalowania tych przez tradycyjną historiografię „światów możliwych” okazuje w naturalnym krajobrazie fabryk czy kopalń, analizowała „twarde” się wydolną procedurą historycznej analizy kontekstowej, próbą wyznaczniki sposobów i stylów życia, nie zajmowała się natomiast poszukiwania hipotezy jakiejś antropologicznej „pełni”, widzianej wyznacznikami stylów „miękkich”, które wiązały się z kurortem, przez wydarzenie zwornikowe (wojna, powstanie), które umożli- plażą, letniskiem czy wczasowiskiem. Tekst Adamskiej pokazuje, wia wgląd w „nieurzeczywistnione możliwości”, a więc jest bliskie jak znakomitym obserwatorium antropologicznym może być kurort procedurom typizacji i modelowania społecznych światów. Autorka zlokalizowany w tradycyjnym środowisku wiejskim, gdzie reprodu- bada różne wizje Warszawy obecne w historiach alternatywnych, kuje się lub destruuje wyobrażenia innych grup społecznych, jak kładąc nacisk na transfiguracje przestrzeni Warszawy. Jest to nowe te wyobrażenia demokratyzują się, ale też tworzą lokalne imagina- spojrzenie na semantyczne tworzywo warszawskich mitologii, na ria kulturowe. Szkic Adamskiej, którego tytuł mógłby brzmieć: „od symboliczną wykładnię „warszawskości”. Historie alternatywne otwockich folwarków po otwockie instalacje Mirosława Bałki”, jest ponawiają mito-poetycki chronotop Warszawy, przepracowują go, dobrym wprowadzeniem we współczesne dyskusje na temat m.in. zastępują praktyki mityzacyjne, które wiązały się kiedyś z obiegami powrotów lub przenosin z miasta na wieś, traktowania „wsi jako folklorystycznymi. Tekst Magdaleny Góreckiej potwierdza przeko- spektaklu” (J. Urry)2. nanie, że Warszawa żyje wciąż jako miasto „wyobrażone”, miasto W kręgu nowych warszawskich „studiów miejskich” sytuuje się „z nadwyżką historii”. tekst Dobrosławy Korczyńskiej-Partyki pt. War-saw! Przestrzeń Do wyraźnie zarysowującego się w periodyku nurtu studiów miej- Warszawy utkana z pamięci. To ciekawy głos o tożsamości kulturo- skich wpisuje się tekst Jakuba Jakubaszka pt. Desant betonowych wej Warszawy, o jej semantycznej dominancie, którą jest II wojna domów. Krótka historia osiedla Za Żelazną Bramą. Jakubaszek pisze światowa i powstanie warszawskie. Dokonana przez autorkę ana- kolejną historię tego osiedla, śledzi jego społeczne wyobrażenia liza powojennych, ale głownie współczesnych, tekstów literackich (prasa, film), a to daje doskonałą możliwość stosunkowo nowego przekonuje, że Warszawa jako miasto „wyobrażone”, wręcz „miasto wejrzenia w politykę społeczną PRL. Ideologia, polityka, tradycja, widmowe” jest tekstem najmocniej utrwalonym i najczęściej „czy- pragmatyka społeczna przekłada się w ten sposób na jednorodne tanym” w zbiorowej wyobraźni. „Widmowość” miasta stanowi swo- nośniki semiotyczne, którymi są według autora tytułowe „betono- istą ramę symboliczną, która generuje hipotezę całości, spójności, we domy”. Dziś powiada się, że jedną z podstawowych „rzeczowo- porządkuje „rozsypane” znaczenia, „fragmenty”, przybliża – scalony ści” teorii kultury może być właśnie architektura. Analizy Jakuba tylko w wizji fantasmagorycznej, obraz kulturowy Warszawy. Jakubaszka sytuują się w tym nurcie myślenia, gdyż architektura Widmowa pamięć Warszawy pojawia się też w tekście Magdaleny pokazywana jest jako kategorialne tworzywo, jako pojęciowy sys- tem teorii społecznej z połowy XX wieku. Jest to zwięzły wykład/ 2 Por. J. Urry, Spojrzenie turysty, przekł. A. Szulżycka, Warszawa 2007, pokaz teorii praktykowanej, a przy tym teorii nieustannie „na wi- passim. 6 Roch Sulima WOBEC HUMANISTYKI KONTRAKTOWEJ doku” przechodnia, widza, żurnalisty, a zarazem jest to potwierdze- Warburga. Na przykładzie biegu życia i choroby Aby’ego Warburga nie, że ideologia, jak kiedyś władza imperatora, ma w PRL-u pełną pokazuje, jak pamięć społeczna, widziana w wymiarze historycz- inicjatywę architektoniczną. Konkluzja tekstu jest nawiązaniem do nym, zapisuje i konfiguruje głębokie doświadczenia osobiste, jak sytuacji współczesnej Osiedla, kiedy to PRL-owska „utopia musiała choroba może być formą społeczną, działaniem kulturowym, od- obrócić się w ruinę”, a dekonstrukcjonistyczna „rujnacja” (po roku miana autokomunikacji i autointerpretacji. Wiele w tym tekście 1989) tamtej koncepcji przedrzeźnia komunistyczną utopię. Miejsce odświeżających oraz inspirujących pomysłów dla antropologicznej „Za Żelazną Bramą”, jak widać, jest wciąż „niegotowe”, wciąż ujaw- historii kultury, która otwiera