Bat-Bateko Bertsolaritza Gakoak Eta Azterbideak

Bat-bateko bertsolaritza Gakoak eta azterbideak

Andoni Egaña Joxerra Garzia | Jon Sarasua Andoni Egaña Jon Sarasua | Joxerra Garzia >

Bat-bateko bertsolaritza Ahozkotasunak berebiziko garrantzia du Informazioaren Gizartean hain funtsezko diren komunikazio jardueretan. Bertsolarien bat-bateko kantu jardunak, berriz, ahozkotasunaren emaitzik aipagarrie- netako bat izaki, ongi bai ongi asmatu du gizarte modu berrietara egokitzen, eta, hedabideetan lortu duen tokiari esker, ospe handiko informazio zirkuito alternatiboa da gaur egungo euskal Bat-bateko bertsolaritza gizartean. Bat-bateko bertsolaritza bere konplexutasun osoan azaltzea da liburu honen helburua. Aurrenik, gaur egungo bertsolaritzaren ezaugarri sozio-kulturalen berri ematen da, luze-sakon, Bertsozale El- garai berrietara egokitu beharrak dakarzkion arrisku eta aukerei bereziki erreparaturik. Gero, kartea bat-bateko bertsoa sortzeko gogo-prozesua aztertzen da xehe-xehe, bat-bateko sorkuntzaren estrategiak bistaratuz eta estrategion mugak aipatuz.Azkenik, orain arte erabili izan diren teo-

rien ahuleziak aipaturik, bat-bateko bertsolaritza aztertu eta ulertzeko marko teoriko berri bat B B ertsolari proposatzen da, erretorika klasikoaren ildotik. liburuak JOXERRA GARZIA GARMENDIA (Legazpi, 1953). Filosofia eta kazetaritzan lizentziatua, Ikus-entzunezko komunikazioak eta publizitatean doktore da 1999az gero, Gaur egungo bertsolarien baliabide poetiko-erretorikoak izeneko tesiari esker. Euskadi Irratian hasi zen bertsoa lanbide bihurtzen (1983-1988), eta gero, Bertsozale Elkarteak bideratuta, Hitzetik Hortzera bertso- programaren sortzaile, zuzendari eta aurkezle izan zen Euskal Telebistan (1988-1993). Bertso-epaile lanetan eta kritikari moduan ere aritua, bertsolaritzari buruzko hainbat azterketa argitaratu ditu, aldizkarietan (Bertsolari, Jakin... ) nahiz liburu gisa. Egun, publizitatea irakasten du EHUn, eta Bertsozale Elkarteak ahozkotasuna eskolan lantzeko metodo bat sortzeko antolatu duen taldeko partaide da. Literaturan ere hainbat lan ditu argitaratuak. Euskal Idazleen Elkarteko Lehendakari izan zen 1993tik 1997ra.

JON SARASUA MARITXALAR (Aretxabaleta, 1966). Bertsolaria. Kazetaritza eta soziologia ikasketak egin zituen Bilbon. Informazio zientzietan doktore; 1996an aurkeztu zuen Bi begiratu euskarazko kazetari hizkerari izeneko doktore tesia. Egun, pentsamentuaren historia irakasten du Mondragon Unibertsitatean. Besteak beste, Argia, Jakin, Bertsolari aldizkarietan eta Eus- kaldunon Egunkarian aurki daitezke bere artikuluak. Andoni Egañarekin batera, bertsolaritzari eta bertsogintzari buruzko hainbat hausnarketa biltzen dituen Zozoak beleari (Alberdania, 1997) saiakera liburua argitaratu zuen, eta honen ondoren, Biziaren hizkuntzaz: Txepetxekin solasean (Gara, 1997) gogoeta liburua. Euskal Herriko Bertsozale Elkarteko Zuzendaritza Batzordeko kide da 1986tik eta bertsogintzaren gainean egin diren hainbat ikerketeten egile eta eragile.

ANDONI EGAÑA MAKAZAGA (Zarautz, 1961). Bertsolaria. Euskal Filologia ikasketak egin zituen Gasteizen. 1993 eta 1997ko Bertsolari Txapelketa Nagusietan txapeldun izan zen. Besteak beste, bertsogintza, artikulugintza eta gidoigintza ditu bizibide. Literaturgintzan ere bidea egina du: Sokratikoek ere badute ama (Erein, 1989) ipuin-bilduma eta Aitaren batean (elkar, 1990) artikulu-bilduma dira argitaratu zituen lehen bi liburuak. 1997an, eta Jon Sarasuarekin batera, Zozoak beleari (Alberdania) gutun-hizketa osatu zuen. Pausoa noiz luzatu (Alber- dania, 1998) du bere lehen eleberria. Haur-literaturan ere egin ditu zenbait lan. Euskal Herriko Bertsozale Elkarteko Zuzendaritza Batzordeko kide izan da (1995-2000), eta egun, ahozkotasuna eskolan lantzeko metodo bat sortzen ari den lan taldeko partaide da. Jon Sarasua eta Joxerra Garziarekin batean, azken urteotan bertsolaritzaz eta bertsogintzaz egin diren azterketetako zutabe garrantzitsua bat da. Bat-bateko bertsolaritza

Gakoak eta azterbideak Joxerra Garzia Jon Sarasua Andoni Egaña Apailatzailea: Joxerra Garzia Bat-bateko bertsolaritza Gakoak eta azterbideak

Bertsozale Elkartea B B ERTSOLARI liburuak Guztiz debekatuta dago liburu hau bere osoan edo zati batean erreproduzitzea, hala nola edozein AURKIBIDEA sistema informatikotan edo bestelako almazenamendu edo informazio-lorpenekotan sartzea eta edozein modutan edo dena-delako baliabide erabiliz transmititzea, baliabide hori elektronikoa, mekanikoa, fotokopia, grabazio nahiz bestelako metodozkoa izanda ere, … Sarrera 13 Bertsolari Liburuak argitaletxearen aldez aurretiko eta idatzizko baimenik gabe. 1 Aurrekari historikoak. Bat-bateko bertsogintzaren mitoa eta Liburu honek Eusko Jaurlaritzako Kultura Sailaren laguntza izan du errealitatea 17

Argitalpen honek Bizkaiko Foru Aldundiaren Kultura Sailaren laguntza jaso du 2 Bertsolaritza XX. Mendean zehar: bertso jarrietatatik bat-bateko bertsoetara 22 3 Liburu honen helburuak 29

I Bertsolaritzaren izaera gaur 33

© Andoni Egaña, Joserra Garzia eta Jon Sarasua 1 Bertsolaritzaren kokapena: euskararen komunitatea 34 © Azala eta diseinua: Txema Garzia Urbina 2 Bertsolaritzaren tokia euskararen komunitatean 36 © Bertsozale Elkartea, 2001 Igeldo Pasealekua 25 - 20008 - Donostia 3 Egungo bertsolaritzaren adierazmailak 38 www.bertsozale.com 3.1 Ikusgarri edo saio publikoa 38 © Bertsolari Liburuak, 2001 Gudari Etorbidea Z/g. Parke Kulturala - 20040 - Andoain 3.2 Sariketa eta txapelketa 41 Tf: 943 300 621 3.3 Taldeko jardun ludiko ez-formala: bertso-eskola 43 www.bertsolari.net ISBN: 84-95697-04-1 3.4 Irakaskuntza orokorreko eduki eta ariketa 43 ISBN: 84-89283-25-7 a) Pertsonaren gaitasunen garapena 44 Legezko gordailua: NA. ????-2001 Inprimatzailea: Gráficas Lizarra, S.L., Estella b) Ikaslea kultur ondarean txertatzea 45 c) Hizkuntza gaitasunen lanketa osagarria 45 d) Musika gaitasunen lanketa osagarria 45 3.5 Hedabideetako azpi-generoa 45

II Bertsolaritzaren oreka eta desafioak. Tradizioa ikuspegi sortzailetik bizi nahian 49

1 Hainbat ezaugarri iradokitzaile 51 1.1 Serieko erreprodukziorik eza 51 1.2 Entzulearen esku-hartzea eta feedbackaren ezinbesteko garrantzia 52 1.3 Zuzenekotasuna, kalekotasuna, taldekotasuna 54 1.4 Publikoaren izaera integratua 55 1.5 Bertsolariaren eskuragarritasuna. Izaera ekonomiko apala eta autoerregulatua 56 3.3 Hirugarren adibidea: “Energia eolikoari buruzko eztabaida” 123 2 Zer kantatzen du bertsolariak? 57 3.4 Gairik jarri gabeko binakako saioak 130 3 Orekak eta erronkak. Zertarako dira sustraiak? 61 3.1 Norbere tradizioaren balioak aintzatetsi 61 IV Marko teoriko berri bat 133 3.2 Bizi, ez iraun 62 1 Poetika idatziaren bide itsua 136 3.3 Garatzearen arriskua hartu 63 1.1 Testuaren ingurua: testu ingurutua 137 4 Garapenaren lau gako 64 1.2 Testua bere testuinguruan: inguru-testua eta egoera 141 4.1 Autokonfiantzazko jarrera 65 a) Inguru-testuaren osagarriak 144 4.2 Belaunaldien transmisioa 66 b) Egoeraren osagarriak 153 4.3 Antolakuntza autoeratua: Bertsozale Elkartea 69 2 Teoria oralistaren gozoa eta gazia 157 a) Erakundearen ezaugarri orokorrak 69 2.1 Ahozkotasuna literatura idatzian 160 b) Bertsogintza eta bertsolaritza: sorkuntzaren esparrua eta 2.2 Literatura ahozkotasunean 163 antolaketaren esparrua 70 a) Formulak egungo bertsolaritzan 165 c) Bertsolaritza kultur proiektuaren ardatzak 70 b) Esperimentazio intelektuala 169 d) Bertsolaritzaren autoeraketa: gizartegintza modu bat c) Urruntzea 171 kultur arloan 73 d) Performance-a 174 e) Kanpo-harremanetarako politika 73 3 Marko teoriko berri bat bat-bateko bertsolaritzarentzat 175 3.1 Bat-bateko bertsolaritza erretorika-genero gisa 175 III Bat-bateko bertsoaren sorkuntza prozesua 77 3.2 Bertsolaritza eta erretorikaren bost kanonak 179 1 Formari dagozkionak 81 3.3 Inventioa bat-bateko bertsolaritzan 180 1.1 Doinua 81 3.4 Dispositioa eta bat-bateko bertsolaritza 187 1.2 Neurria 82 a) Dispositioa bertso bakarreko diskurtsoetan 187 1.3 Errima 92 b) Dispositioa bertso bi edo gehiagoko diskurtsoetan 195 2 Bat-bateko bertsoa osatzeko estrategia nagusia 100 3.5 Elocutioa: funtzio poetikoa bat-bateko bertsolaritzan 198 2.1 Estrategia nagusia: kolpea bukaeran 101 a) Baliabide poetiko-erretorikoak 201 2.2 Lehen adibidea: “Diseinuzko drogak bai edo ez” 103 b) Estrategia poetikoaren mugak 204 2.3 Zenbait salbuespen 109 c) Bertsolaritzaren berezko baliabideak 206 a) Barne baldintzak 106 d) Poetika eta erretorika 209 b) Kanpo-baldintzak 111 e) Laugarren adibide praktikoa: “Afrikako gosea” 212 3 Temako jarduna, bertsolaritzaren sustrai. 112 f) Bosgarren adibide praktikoa: “Gerrako zauriak” 214 3.1 Temako saioetarako estrategia nagusiak 113 3.6 Oroimena eta bat-bateko bertsolaritza 216 3.2 Bigarren adibidea: “Langilea eta etxekoandrea” 117 a) Oroimena nemoteknia gisa 218 b) Oroimena eta gogoangarritasuna 219 c) Oroimena datu-base gisa 220 d) Oroimena eta psikologia 221 3.7 Actioa eta bat-bateko bertsolaritza 223 3.8 Azken burubidea 227 …

SARRERA Bertsolaritza, orain arte, euskal herri-literaturaren azpisail moduan agertu izan dute ia beti aztertzaileek beren lanetan. Beste literatura, literatura idatzia, “landua”, edo besterik gabe “literatura” esan ohi zaion hori, berantiarra da euskararen kasuan. Gainera, XX. mendea ondo sartu arte behintzat, euskal literatura idatzia anakronikoa eta sasiliterarioa izan da gehienetan. Anakronikoa, garaian garaiko joeretatik kanpo ibili izan delako maizenik; sasiliterarioa, literaturaz kanpoko beste asmoren batez egindakoa izan delako (katekesia, hizkuntza normalkuntza…)

Aitzitik, Koldo Mitxelenak ondo dioenez, euskal herri-literatura:

| nagusiki ahozkoa da, eta beste edozein herrirena bezain aberatsa1.

“Euskal herri-literatura” hori, ordea, traste zaharren kutxa halako bat da, literatura idatzi edo landuan sartzen ez den guztia sartzeko erabili ohi dena2. Izenburu horren pean, nahi adina genero eta agerkari sailkatu ohi da, nahas-mahas sailkatu ere.

Generoei dagokienez, orotarik sartzen da herri literaturaren izenburupe-

1 MICHELENA, Luis. Historia de la Literatura Vasca. San Sebastián: Erein, 1988, 13. or. 2 Sailkapenik zehatzen eta erreferentzialena: LEKUONA, Juan Mari. Ahozko euskal Literatura. San Sebastián: Erein, 1982, 34. or. 16 Bat-bateko bertsolaritza Sarrera 17

an: poesia, antzerkia, narrazioa, eta baita beste genero sailkagaitzago zehatz-mehatz azaldu, eta bat-bateko bertsogintza taxuz ulertzeko modu- batzuk ere, hala nola atsotitzak eta lokuzioak, esaterako. ko metodo bat lantzen hasteko lehen urratsak egitea beste helbururik ez du, beraz, liburu honek. Orain arteko metodoek ez digute balio bat-bate- “Euskal herri-literatura” esaten dugunean “euskal ahozko literatura” ko bertsogintza behar bezala ulertzeko, eta guk horrexetara mugatu dugu etortzen zaigu burura, eta sinonimotzat erabiltzen dira bi izendapenok azterketa, gainerako generoak eta agerkariak bazter utzita. Ez, noski, sarri. Hala ere, herri literaturaren kutxan sartzen diren genero eta ager- balio gutxiko irizten diegulako gainerako horiei, baizik eta geure azter- karien artean denetik dago. Juan Mari Lekuonak berak, “ahozko euskal gaia, bat-bateko bertsogintza, guztiz genero berezia delako, eta aztergai literaturaren sailkapena” deitzen dio aipatu berri dugun bere sailkape- bereziak metodoa ere berezia eskatzen duelako. nari. Garbi dago, hala ere, sailkapen horretan sartzen dituen genero guztiak ez direla berdin ahozko. Eleberriak eta autobiografiak, esaterako, idatziak dira, beharbada ahozko estrategien arabera idatziak izan badai- 1 Aurrekari historikoak. Bat-bateko bertsogintzaren mitoa tezke ere. Horietako batzuk diktatuak izango dira akaso, baina, jaso, eta errealitatea begiz jasotzekoak dira, ez belarriz. Herri antzerkia, pastoralak, dekora- zio-olerki gehienak eta kantutegi zaharra zein gaur egungoa, berriz, bela- Joxe Azurmendik egokiro azaldu du auzia3: rriz jasotzekoak badira ere, idatziz sortuak dira gehienak. | Kontradikzio xelebre bat badago. Bertsolaritzaren antzinatasunaz mito Azkenik, asmo estetikoari (edo literario-artistikoari) dagokionez ere, gora- errazegi bat egin da, euskal bertsolaritza betikoa edo dela; eta mito behera handiak daude euskal herri-literaturaren sailean sartzen diren guzien kontra doan gure aldi azkar honetan erraz sortu da antimito hase- genero eta agerkarien artean. Lokuzioak, esaterako —eta, neurri handi rretua ere: bertsolaritza fenomeno aski modernoa dela Euskal Herrian, batean, baita atsotitzak ere— hiztunen hizkuntza gaitasun arruntaren XIX. mendekoa edo.4 emaitza dira, asmo estetiko berezirik gabe sortutako esamoldeak dira. Azurmendik dioenez, bertsolaritza denborarekin batera sortu zelako mito Euskal herri-literaturaren genero eta agerkariak elkarren hain diferente hori Manuel Lekuonak sortua da. Izan ere, Manuel Lekuonaren obran izanik, zentzugabea litzateke genero eta agerkari horiek guztiak metodo hainbat aldiz aipatzen da bertsolaritzaren izaera “neolitikoa” edo bakar baten bidez aztertzen saiatzea. Ikerketak, jakina denez, ikergaia “prehistorikoa”. Orobat dio Lekuonak artzain aroan sortua dela bertsola- gero eta gehiago zatikatuz, atalduz, egiten du aurrera, eta euskal herri- ritza. Azurmendiren aburuz, geroztik egin diren gisa horretako baiezta- literaturari dagokionez ere halaxe egin behar genukeela iruditzen zaigu. pen guztiek Manuel Lekuonarenean dukete oinarri. Adibide batzuk ere Bestela, nekez iritsiko gara euskal herri-literatura osatzen duten genero eskaintzen ditu Azurmendik, eta horietako batzuk aipatuko ditugu guk bakoitzaren nondik norakoak eta balioa taxuz ulertzera. 3 AZURMENDI, Joxe. Bertsolaritzaren estudiorako. Jakin. Abril-Septiembre 1980, nº 14-15, or. Liburu honen aztergaia ondo zehatza eta mugatua da: bat-bateko bertso- 139-164. Bertsolaritzaren jatorriari buruzko ataltxo hau guztia Azurmendiren lan horretan dago oinarritua. gintza du aztergai, eta ez besterik. Bat-bateko bertsogintza zer den 4 Ibidem, 143. or. 18 Bat-bateko bertsolaritza Sarrera 19

hemen, baieztapenok zer-nola egiten ziren erakuste aldera. Gorostiagak, mendik, berriz, Bizkaiko Foru zaharreko bi aipamen dakartza. Foru hori esaterako, zera dio, gutxi gorabehera: “Kantuan dihardute euskaldunek 1452an papereratu zen, eta, dudarik gabe, bertsolaritzari buruzko aipa- oro; kantuan dihardu herri osoak… Historia-aurreko zientziaren argia menik zaharrenak dira. Aipamenok garbi uzten dute bertsolaritza inda- iristen den garairik antzinakoenetik beretik, euskalduna poesiara emana rrean zegoela aldi hartan (1452an) dagoeneko, legeak ez baitzukeen bes- ageri zaigu”5. “Bertsolaritza euskara bera bezain zaharra” dela baiezta- tela hura debekatzeko nekerik hartuko. Azurmendik aipatzen duen lehen tzen dutenak ere ez dira gutxi6. Batera zein bestera esan, esaten dena beti pasartea, 35. ataleko VI. legeari dagokio. Euskaratu gabe aldatuko dugu gauza bera da horrelakoetan. hona, dioena bezain garrantzitsu iritzi baitiogu esateko moduari:

Kontramitoak, berriz, dezenteko itzala izan du gurean. Bertsolaritzareki- | …de aquí adelante quando quier que alguno muere en Vizcaya o fuera de ko susmo txarra —eta are mespretxua— azaldu izan dutenen zerrenda ella, por mar o por tierra, persona alguna de todo Vizcaya, Tierra llana, izen sonatuz beterik dago: Federiko Krutwig, Arana-zaleak, Karmelo villas e ciudad no sea osado de hacer llanto mesándose los cabellos ni ras- Etxegarai, Orixe bera, eta, berrikitan, Luis Mari Mujika edo Matias Muji- gando la cabeza, ni haga llantos cantando… so pena de mil maravedíes ka azaltzen dira, besteak beste, zerrenda horretan. a cada uno que lo contrario hiciere por cada vez.

Kontuak kontu, bertsolaritzaren lehen aipamen dokumentatuak agertzen “Hiletari” horiez gain, beste aipamen bat ere badakar Bizkaiko Foru Aurrekari historikoak. Aurrekari historikoak. direnerako (XVIII. mendearen amaiera aldera), bertsolaritza kontu zaha- Zaharrak, garai hartako inprobisazioa ezagutzeko aurrekoa baino ere Bat-bateko Bat-bateko rra bailitzan agertzen da. Are gehiago: forma aldetik ondo bai ondo gara- interesgarriagoa, gure ustez. 8. ataleko I. legeakoa da, eta honela dio: bertsogintzaren mitoa bertsogintzaren mitoa tu eta zoritua agertzen da bertsolaritza lehen aipamen dokumentatu eta errealitatea eta errealitatea horietan, eta, bertsolarien arteko desafioek eta propio jarritako bertsoek | En qué casos se puede proceder de Oficio, y prender, sin que se llamen los bide zuten oihartzunari erreparatuta, onarpen sozial handia izan behar Delinquientes só el Arbol de Guernica. Primeramente, dixeron: Que haví- zuen garai hartako bertsolaritzak. an Fuero… salvo sobre… y sobre Mugeres, que son conocidas por des- vergonzadas, y rebolvedoras de vecindades, y ponen coplas, y cantares á Mitxelenak, mitoaren eta kontramitoaren erdibideak, zera diosku: manera de libelo infamatorio”.

| [Bertsolarien] tradizioa aspaldikoa da inola ere, Garibaik aipatzen dituen Foruak “profazada” deitzen dituen emakume hauek ez ote dira, itxura XV. mendeko dama inprobisatzaileenganaino garamatza, gutxien jota7. guztien arabera, gaur egungo bertsolarien aurrekari zuzen?

J.M. Leizaola eta beste ikerlari batzuk ere iritzi bereko izan dira. Azur- Nolanahi ere, tamalez, profazada horiei buruz esan dezakegun bakarra zera da: izan zirela. Horrez gainera ezeren deusik ez. Bertsolaritzaren 5 GOROSTIAGA, J. Antología de la poesía popular vasca. San Sebastián: Biblioteca de los Amigos nolabaiteko korpus dokumentatu bat nahi bada, XVIII. mendearen amaie- del País, 1957. (Itzulpena, gurea). 6 Hala, esaterako, JAUREGI, Luis “JAUTARKOL”. Xenpelar bertsolaria: bizitza ta bertsoak. ra jo behar da ezinbestean. XIX. mendea, berriz, hobetuxeago dokumen- Zarautz: Itxaropena, 1958, 13 or. Kuliska sorta, 25-26. edota ONAINDIA, S. Euskal Literatura I. tatua dago, bai izenei eta datu biografiakoei dagokienez, bai gure eskue- Bilbao: [Etor], 1972, 58 or. 7 MICHELENA, Luis. Historia de la Literatura Vasca. Madrid: Minotauro, 1960, 25 or. tara iritsi diren bertsoen kopuruari dagokionez. Ezagutzen ditugun ber- 20 Bat-bateko bertsolaritza Sarrera 21

tsook, ordea, bertso jarriak dira, ez bat-batean sortutakoak. Itxura guz- 2 Bertsolaritza XX. mendean zehar: bertso jarrietatatik tien arabera, bertsoak jartzen zituztenek bat-batean ere jarduten zuten, bat-bateko bertsoetara baina, esan bezala, bat-batean sortutako bertsorik apenas iritsi da gure- Nolanahi ere, kontua da bertsolaritza goitik behera eta behetik gora gana, eta nekez egin liteke ganorazko azterketarik garai hartako bat- aldatu zela XX. mendean zehar. Izen bera erabiltzen den arren, XX. bateko bertsogintzaz. mende hasierako bertsolaritza eta mende amaierakoa guztiz bestelako- Esan liteke, beraz, XX. mendearen erdia arte ez dugula aztertzeko ak direla. Ez da azaleko aldaketa soilik, barren-barreneraino iristen moduko bat-bateko bertso korpusik. Izan ere, halakorik egon dadin dena baizik. ezinbestekoa da plazarik plaza kantatzen diren bertsoak grabatu eta Besteak beste, XX. mende hasieran bertsolaritza idatzia da, batez ere, gero haiek transkribatzea, eta hori grabagailu egokien bidez baino ez bertsolaritza. Mende amaieran, ostera, bat-bateko bertsolaritza da nagu- daiteke egin. Gurean, behintzat, XX. mendeko 60ko hamarkadan has- siki bertsolaritza. Bertsolari, XX. mendearen amaieran behintzat, jen- ten dira bakarren batzuk horrelako tramankuluak erabiltzen eta bat- daurrean bertsoak bat-batean sortzen dituena da. bateko bertsoak jasotzen. Funtsean, bat gatoz Mitxelena, Leizaola eta Azurmendirekin bat-bateko bertsoaren jatorriari dagokionez. Bat-bate- Mende hasieran Gorosabelen Noticia de las Cosas Memorables de Gui- Aurrekari historikoak. ko bertsoak ikertzeko, ordea, ez da aski aldian behingo albisteak iza- púzcoa bilduma ospetsuaren azken liburukia argitaratu zenean, Karmelo Bat-bateko tea. Hori baino gehiago behar da: bertsoak behar dira, lehenik eta Etxegarai, Vascongadas probintzietako kronista ofizialak, gisa honetan bertsogintzaren mitoa behin; eta bertsook zer-nola kantatu ziren jakin behar genuke zehatz- zehaztu zuen bertsolaritzaren kontrako anatema-: eta errealitatea mehatz. Eta horrelako informaziorik, tamalez, ez daukagu oso berandu | Berez herri txikietako berritsukeriak edo eliz atariko lehia barregarriak arte. Hori dela eta, XX. mendearen erdia ondo pasatu arteko bat-bate- baino ez ziren jardunei kantuaren gradua ematen zitzaien, eta ospe han- ko bertsogintzaz ezer gutxi esan genezake, nahiz jakin data hori baino dia. Arlotekeria horien egileen izena berehala ahanzten zen, ordea, eta askoz lehenago ere indarrean zela bertsoa. Aurreko garai horietatik hala hobe gainera, hartara egileon ezgaitasun artistikoaren sona ez bai- bertso solteak baino ez ditugu ezagutzen, eta hori ez da aski ganorazko ta iraunkor bihurtzen. azterketarik egiteko. Klasikotzat jotzen diren bertsolariak (Etxahun, Xenpelar eta Bilintx XIX. mendean; Kepa Enbeita, Txirrita, Pello Aita Zavalak ez du arrazoi faltarik Etxegarairen pasarte hori bertsolari- Errota eta abar mende batetik besterako pasabidean) bat-bateko ber- tzaren kontrako “anatema”tzat jotzean. Bertsolariek darabiltzaten gaiak tsolari bikainak izango ziren agian —hala zirela ziurta dezakegu arruntegi omen dira; gordinkeria nabarmenez jorratzen dituzte gainera gehienen kasuan—, baina bertsolaritzaren historian gaur egun duten gaiok; eta hizkera ere, zabarra omen da, oso, eta erdarakadez josia. Eche- estatusa bertso jarriei (bertsolariek berek idatziei edo haiek diktatu gary ez da, ordea, bat-bateko bertsolaritzari batere baliorik ikusten ez eta beste norbaitek idatziei) zor diete ia osorik. Bertso horien moldea dion bakarra. Aitzitik, bere garaiko iritzi nagusiaren isla baino ez da eta pentsabidea ahozkoa izango dira akaso, baina ez dira bat-batean Etxegarairena. Herri literaturaren kontrako iritzia, bestalde, antzinatik sortutako bertsoak. zetorren. Euskaldunok aztergaitzat hartu gintuen lehen etnografo han- 22 Bat-bateko bertsolaritza Sarrera 23

diak berak, Francisque Michelek, alegia, honako hau idatzi zuen Aita Donostiak, esaterako, honela adierazi zuen, 1919an, bat-bateko ber- 1857an: tsolaritzarekiko bere miresmena:

| Beharbada galdetuko didazue ea euskaldunek ere ez ote duten, gainera- | Inoiz bertso-saioren batean izan denak ez du berehala ahantziko bizipen ko nazio gehienek duten bezala, beren herri-olerkaritza, nahiz olerkaritza hori. Hori da, hori, elkar erantzuteko gatza eta piperra! Hori da, hori, hori urria eta interes gutxikoa izan. Bada, bai, euskaldunek ere badituzte lehiakidearen pilotakada gaiztoari erresto are gaiztoagoaz erantzutea! beren kantu, balada eta koplak; baina, egia esan, piezok ez dute inondik Ziria sartzen hasita, berriz, ezin amaitu: auzokoaren zaldia argal dagoela-eta, esaterako, zaldi hori ikusezina bihurtuko da; Mariaren Alabak ere inora poesiaren izenik merezi.8 ez dira ziririk gabe aterako, haiei ere bilatuko baitiote akatsen bat edo Gure frantziar jakintsuak herri kantaritzat jotzen gintuen; ez, ordea, poe- beste; apaizen bizimoduarekin ere beste hainbeste… Batzuetan zuzen- tatzat. Gure herri-poesiatik salbatzen zuen pieza bakarra honako kopla zuzen, beste batzuetan zeharka, bertsolariak, herri-poetak nahi duen guz- zahar xume hau zen: tia esaten du, edo aditzera ematen.9

| Itsasoak urak handi Manuel Lekuonak, berriz, artean apaiz gazte, urteak zeramatzan Eusko Folklore aldizkarian bere lantxoak argitaratzen, eta 1930ean, Eusko Ikas- Bertsolaritza XX. Ez du hondorik ageri; Bertsolaritza XX. kuntzak Bergaran antolatu zuen V. Kongresuan, bera izan zen hizlarieta- mendean zehar: bertso Pasako nintzake ni handik mendean zehar: bertso ko bat. Herri-poesiaz egin zuen Lekuonak bere hitzaldia. Adibideak jarrietatatik bat-bateko Maitea ikusteagatik. jarrietatatik bat-bateko eman zituen, bertsolaritzaren barne-legeak sistematizatu eta aurkeztu bertsoetara bertsoetara Herri-poesiak berezko balio poetikorik ez duelako iritzia zaharra zen, zituen, generoak sailkatu zituen… Hitz batez, bertsolaritzaren azterketa beraz. Bestalde, garbizalekeria moralak eta, batez ere, hizkuntza garbi- zientifikoaren oinarriak ezarri zituen Manuel Lekuonak hitzaldi gogoan- zalekeriak areagotu baino ez zuten egin herri-poesiaren gaitzespen hori. garri hartan. Besteak beste, kopla zaharren ezaugarriak aipatu zituen Gaur egun harrigarri egiten zaigu hori guztia, eta, batez ere, euskara ere- Lekuonak, oraindik ere gainditu ez den azterketa eginez. Hona, adibide du alternatiborik aurkeztu gabe herriaren hizkera erdaraz kritikatzen modura, ezaugarriotako batzuk: zuten intelektualen kontraesan nabarmena. Herri xehearen euskararen ■ Forma aldetikako perfekzioa alternatiba bakarra sabinzaleen euskara zegoen, baina euskara hori ez ■ Irudien mugimendu azkarra

zen herriarengana iristen, herriak ez baitzuen ulertu ere egiten. Hala, ■ Elipsi eta adierazmolde hunkigarriak

bada, herri xehearen eta intelektualen arteko etena amildegi bihurtu zen ■ Lokailurik eza

aurki, batez ere intelektual bizkaitarren kasuan. Hori izan zen, luzaroan ■ Denbora eta logika berezia hurrenkeran

izan ere, iritzi nagusia. Hala ere, sekula ez da falta izan bertsolaritzaren ■ Irudi poetikoak logikaz gaindiko loturen bidez kohesionatuak

aldeko ahotsik ere. ■ Erritmoa baliabide

8 MICHEL, F. (1981). 9 1919an egindako hitzaldi baten pasarteak. 24 Bat-bateko bertsolaritza Sarrera 25

Lekuonaren hitzaldi hura entzun zuten intelektualei errazago egingo berea. Ibilia atzera berriz desibiltzea da funtsean bertsolariaren teknika zitzaien gero, guri egiten zaigun legez, honako pieza honen tankerako hori. Argiari argi eginez, gutxika-gutxika, harat-honat ibiliz desibiltzen du pieza itxuraz xumeen balioez jabetzea: bertsolariak iraganeko gertakariak eta haiei dagozkien egiak eta ideiak ilundu dituen bide hori, iluntasunak (denborarenak, ahanzturarenak) | Hau haizearen epela! beretzat gordetako gauzez osatutako bide hori. Hori da bertsolariaren Airean dabil orbela… teknika: gu guztion begien bistan dagoela, bere baitako baitan ezkutatzen Etxe hontako jende leialak, da. Hortik irteten zaizkio hitzak (aterako zaizkio, bai). Zera esan ohi dut gabon Jainkoak diela.10 nik: ibaian urperaturik, ibaiak nahi duen lekura eramaten utziz (bere barne ikusmenaren ibaia).11 Asko baitira, izan ere, horrelako poemak, Francisque Michelek uste bide zuen baino askoz gehiago. Baina Lekuonaren ekarpena ez da kopla zaha- rretara mugatzen. Bertsolarien estrofa-moldeei buruz ere gauza jakinga- rriak esan zituen. Besteak beste, honako ezaugarriok aipatu zituen:

■ Mezu nagusia bertsoaren amaieran (pozoia buztanean) Bertsolaritza XX. Bertsolaritza XX. ■ Erritmo sen aipagarria (doinuaren laguntzarik gabe galduta legoke mendean zehar: bertso mendean zehar: bertso bertsolaria). jarrietatatik bat-bateko jarrietatatik bat-bateko ■ Lau, bost, eta baita bederatzi errimako estrofak. bertsoetara bertsoetara Lekuonak bere hitzaldia egin eta urte askotara, Jorge de Oteizak ere bertsolaritzaren defentsa egin zuen, oriotarrak ohi duen estilo sutsuan. Bere baitan nola edo halako bertsolari arrastoren bat sentitzen ez duen euskalduna euskaldun eskasa dela esatera ere iritsi zen Oteiza. Beroarena kendu behar bazaio ere, autokritika kutsua hartzen diogu guk baieztapen Txirritaren omenaldia (1936) Iturria: XDZ horri, euskal intelektualen mea kulpa gisako bat baita, azken batean, Oteizarena. Zoritxarrez, Manuel Lekuonaren ekarpenak ez du jarraipenik izan, eta haren azterketek indarrean diraute gaur egun ere. Kopla zaharrei buruz- | Bertsolariak bere-berea du eta peto-peto darabil gogobide hau, estilo ko haren teorizazioa, behintzat, ez da egundo gainditu, eta gaur egun ere mental hau. Barne kontzientzia izoztuz diharduen estiloa da, joan-etorri- horixe dugu erreferentzia nagusi. Bat-bateko bertsolaritzari dagokiona, ko bidaian bezala dabilena (barrutik kanpora zertuz), kontzientziari ordea, besterik da. berriro bizia emanez, eta hitza, eta esapidea. Teknika berezia du, bere-

11 OTEIZA, Jorge. Quousque Tandem…!: ensayo de interpretación… Donostia: Hordago, 1983 10 LEKUONA, Manuel. Literatura Oral Euskérica. San Sebastián: Auñamendi, 1964. [1963].Itzulpenak, gurea den arren, nekez isla lezake Oteizaren estilo berezia. 26 Bat-bateko bertsolaritza Sarrera 27

XXI. mende hasiera honetan, zentzugabekeria litzateke bertsolaritza eta bertsolarien arteko eztabaida sutsu baten ondorioz, atzeratu behar aztertzerakoan hainbat jakintza alorretatik egin diren ekarpenak ez ain- izan zen, eta hurrengo urtean, 1986an jokatu zen azkenean. Eztabaida tzat hartzea. Erretorika berriek, pragmatikak, antropologiak, ahozkota- hark hainbat zauri eragin bazituen ere, izan zuen bere alderdi ona ere, sunaren teoriak eta, batez ere, bertsolariek berek albora utzi ezineko handik sortu baitzen Euskal Herriko Bertsolari Elkartea. Geroztik, era- arrasto baliagarri mordo bat eskaini dizkigute azken urteotan. Arrasto kunde horrek antolatu izan ditu txapelketak, lau urtez behingo maiztasu- horiek guztiek ondorio berera garamatzate: bat-bateko bertsolaritza gene- nez: 1989, 1993 eta 1997an, beraz. Liburu hau idazten ari garen unean ro berezia da, eta, hala den neurrian, azterbidea ere berezia behar du. abian da XXI. mendeko lehen txapelketa, 2001ekoa, hain zuzen. Horrez gainera, eskualde bakoitzak bere txapelketak antolatzen ditu, eta bada, Zail da esaten noiz gurutzatzen diren, bata beherantz eta bestea gorantz, bestela ere, hamaika lehiaketa eskolarteko zein gazteentzako. bertsolaritza idatziaren eta bat-bateko bertsolaritzaren prestigioaren gra- Bertsolaritza, Bertsozale Elkartearen inguruan horrela egituratuta, ezin- fikak. Bataren gainbehera eta bestearen gorakada markatzen dituzten besteko erreferentzia da gaur egun euskal kulturaren unibertsoan. hainbat mugarri aipa litezke, ordea: ■ Txapelketetan bat-batean sortutako bertsoak idatziz jasotzen dira, eta, azken urteotan, baita ikus-entzunezko euskarrietan ere. 1935 eta 1936ko ■ Manuel Lekuonak 1930ean Bergaran egindako hitzaldia har daiteke, duda handirik gabe, euskal intelektualitatearen iritzi aldaketaren arra- txapelketetako transkripzioak dudakoak dira, baina 1960az geroztikako Bertsolaritza XX. Bertsolaritza XX. zoi nagusitzat, bat-bateko bertsolaritza beste begiz ikusten hasten baita txapelketetako bertsoak fidelki jasoak daude (finaletakoak behintzat), mendean zehar: bertso mendean zehar: bertso harrezkero intelektualitate hori. Handik bost urtera, 1935ean, egin zen liburu banatan. Historian lehen aldiz, bat-bateko bertsoen korpus azter- jarrietatatik bat-bateko jarrietatatik bat-bateko zentzu zabalean lehen bertsolari txapelketa kontsidera dezakeguna. garri baten jabe gara 1960az geroztik. bertsoetara bertsoetara Hurrengo urtean, 1936an, bigarren txapelketa jokatu zen, euskal nazio- ■ 1989an, Bertsozale Elkarteak liburu bat eman zuen argitara, nalismoaren inguruko erakunde batek, Euskaltzaleak-ek antolatuta Bapatean-88 izenburupean, aurreko urtean plazarik plaza kantatutako beti ere. bat-bateko bertsoen antologia. Geroztik, urtero-urtero argitaratu da

■ Espainiako gerra zibila eta frankismoaren urterik gogorrenak pasatu aurreko urteko bat-bateko bertsoen antologia, eta Bapatean sailak 11 eta gero, Euskaltzaindiak ekin zion berriro txapelketak antolatzeari, liburu ditu dagoeneko argitaratuak. Bestalde, Bertsozale Elkarteak, 1960an hasita. Beste hiru ere etorriko ziren gero jarraian: 1962, 65 eta Xenpelar Dokumentazio Zentroaren bitartez, biltze eta artxibatze lan 67koak. etengabean dihardu, artxibo hori interesik duen ororen esku jarririk.

■ Irratiak bere lekua hartu zuen poliki-poliki Euskal Herriko etxe Elkarteak martxan jarri berria duen web orriak, dudarik gabe, are esku- gehienetan. Emisora batzuek hasiera-hasieratik eskaini zioten arreta rago jarriko ditu aurrerantzean dokumentuok.

bertsolaritzari, beharbada euskarazko beste jardunik ez zelako ia bai- ■ 1988an, Elkartearen eraginez, Hitzetik Hortzera bertso-programa hasi mentzen. zen ETBren lehen katean. Jakina denez, plazarik plazako bertsoen anto-

■ Franko hil eta bost urtera antolatu zen hurrengo txapelketa, 1980an, logia zen —eta da— funtsean Hitzetik Hortzera, eta ETBko zuzendari- berriro ere Euskaltzaindiaren ardurapean, 1982koa bezala. tzaren mesfidantza gorabehera, arrakasta handia lortu zuen. Zail da esa-

■ 1985ean jokatzekoa zen hurrengo txapelketa, baina Euskaltzaindiaren ten programak eragin ote zuen, sortu eta bizpahiru urtera, bertsolaritza- 28 Bat-bateko bertsolaritza Sarrera 29

ren “booma” deitu izan den fenomenoa, ala boom horri zor ote dion pro- 3 Liburu honen helburuak gramak bere arrakasta. Bietatik apur bat izango da, ziur asko, ahaztu gabe bataren zein bestearen arrakastaren arrazoi nagusia bertsokera Bat-bateko bertsolaritza du liburu honek aztergai bakar; genero berezi horren berri zehatza ematea, berriz, helburu nagusi. Bat-bateko bertsola- berri bat taxutzeko gaitasuna izan zuen bertsolari taldea dela. Nolanahi ritzaren berri zehatza emateko, ordea, honako urratsok eman behar dira, ere, bertsolaritzak ez du egundo izan 1990 eta 1992 urteen artean izan besteak beste: zen neurriko entzuterik.

■ 1990ko hamarkadaren hasiera horretan izugarri ugaltzen dira era guz- ■ Bat-bateko bertsolaritzaren ezaugarri sozio-kulturalen azalpen kriti- tietako bertso-saioak. Gaiak, berriz, orotarikoak erabiltzen dira, eta ordu ko bat. Bat-bateko bertsolaritza ez da hutsetik eta hutsean sortutako artekoak baino konkretuagoak dira, ez hain arketipokoak. Edozer izan produktua. Euskal Herria den mendebaldeko gizarte garatu honetan bizi liteke bertso gai: bertako zein kanpoko pertsonaia, benetakoak zein fik- da —eta bizi nahi du— bat-bateko bertsolaritzak, gainerako produktue- ziozkoak, zinea, literatura… Edukia ez ezik, bertso-saioen dinamika ere kin lehian. Beraz, bat-bateko bertsolaritzaren ezaugarri sozio-kultural aldatu egiten da: ariketa bitxiagoak, bihurriagoak asmatzen dira, bertso- nagusiak azaldu behar dira beste ezertan hasi baino lehen. Azalpen hori, gintza gero eta korapilatsuago, gero eta zailago eginez. Nahi adina adibi- ordea, modu kritikoan egin nahi izan dugu, informazio hutsean geratu de aipa genitzake, baina bakar batekin etsiko dugu, gehiegi ez luzatzea- gabe. Informazioa ezinbestekoa da, noski, irakurleak zehatz-mehatz Bertsolaritza XX. Bertsolaritza XX. rren: bertsolari bati bi pertsonaia ematen zaizkio, eta bi-bien paperean jakin dezan zertaz ari garen (eta zertaz ez garen ari), baina ez da aski. mendean zehar: bertso mendean zehar: bertso sartzea eskatzen, batena mikrofono batean eta bestearena beste batean Informazioaren Gizartea omen da gure egungo gizartea, eta gizarte horre- jarrietatatik bat-bateko jarrietatatik bat-bateko egin ditzan. Pertsonaia bakoitzari zer esatea dagokion ez ezik nola esa- tan hainbat mehatxu eta aukera ditu bertsolaritzak, liburu honetan arre- bertsoetara bertsoetara tea dagokion ere asmatu behar izaten du bertsolariak horrelakoetan. ta bereziz aztertu nahi izan ditugunak, informazio hutsaren osagarri. Ariketa hori, esan bezala, adibide bat baino ez da, eta bistan dago ber- Mehatxuak eta aukerak, ohi denez, txanpon bat beraren bi alderdiak tsolaria tankera horretako jardunetara behartzen denean haren bat-bate- baino ez dira. Bertsolaritzak, biziko bada, egokitu beharra dauka garai ko emaitzak ez duela zer ikusirik adituek ahozko poesiari egozten diz- berrietara hedabide berrietan sartuz, globalizazioaren joko-arauak balia- kioten ezaugarriekin. tuz. Egokitzapen hori nola egiten den, hortxe dago koska. Kosta ahala ■ XX. mende amaierako bertsolaria gaztea da, unibertsitatean ibilia, eta kosta egiten bada, egokitu nahi denaren funtsa galtzeko arriskua dago. literatura idatzian ere jarduten du, genero bat baino gehiagotan, gainera. Hori da mehatxua. Baina aukera ere hortxe du bertsolaritzak: egokitza- Bestalde, emakume bertsolariaren presentziak aspaldi utzi dio anekdota pena taxuz egiten bada, irabazitan aterako da bertsolaritza, eta baita aipagarria izateari, zorionez. gizartea bera ere. Oreka zaila da, baina baita erakargarria ere: tokian

■ Historian estreinakoz, gaur egungo bertsolariek, bertsotan jarduteaz tokikoa, geurea ez besterena den ondarea da zinez unibertsalak izateko gain, beren jardunari buruzko hausnarketan dihardute etengabe, eta dugun bide bakarra.

berenak dira gaur egungo ekarpenik berritzaileen eta interesgarrienak. ■ Bat-bateko bertsoa sortzeko prozeduren deskripzio zehatza. Nola sor- Jardunari itsatsitako hausnarketa intuitibo hauek argi eta garbi erakus- tzen du bertsolariak bat-bateko bertsoa? Zer burubide, zer mekanismo ten dute bat-bateko bertsolaritza genero berezia dela. baliatzen ditu horretarako? Zein dira bat-batekotasunak bertsolariari 30 Bat-bateko bertsolaritza Sarrera 31

ezartzen dizkion mugak? Liburu honen egileetako bi bertsolari dira, eta ko, dena delako hori bat-bateko bertsolaritzaren alderdiren bat argitzeko hemen eskaintzen den deskripzioa, beraz, hainbat urtetako bertso jardu- baliagarri zitzaigun neurrian. naren behaketa kritikotik sortua da, sortzaileak bakarrik dezakeen Zorionez, hemen proposatzen dugun marko teorikoak harrera ona izan barne-begiradaz osatua12. du, batez ere Bertsozale Elkartearen inguruan dabiltzan bertsolari eta ■ Azkenik, aurreko bi urratsok eginik, marko teoriko berri bat propo- ikertzaileen artean. Frogatu ere frogatu du marko teoriko honek emankor satzen dugu, bat-bateko bertsolaritza behar bezala aztertzen eta ikertzen izan daitekeela, nola teoriaren hala praktikaren aldetik. Besteak beste, lagunduko diguna (hala espero eta uste dugu guk behintzat). Egia esan, marko teoriko honi esker birformulatu eta ordenatu ahal izan ditugu bat- hain berria ere ez da hemen proposatzen dugun marko teoriko hori. Izan bateko bertsolaritzari dagozkion galdera eta arazo zaharrak. Ez da gutxi: ere, erretorika klasikoaren kanonen egokitzapen bat da funtsean gure galdera eta arazo zaharrok, orain arte solte ageri zirenak, mapa halako markoa, gaur egungo pragmatiken ekarpenez berritu eta osatua, hori bai. bat osatzen dute gaur marko teoriko berrian horrela birformulatu eta Berria, beraz, ez da markoa bera, baizik eta, izatekotan, bat-bateko ber- ordenatuta, eta, hala daudela, agerian geratzen dira arazo horietako tsolaritza marko horretan aztertzeko proposamena, orain arte poetika ida- bakoitzak osotasunarekin duen erlazioa. tziarenean egin baita ia beti bertsolaritzaren azterketa.

Liburu honen Nolanahi ere, proposatzen dugun marko teorikoa ez da, inola ere, halako Liburu honen helburuak batean sortu zaigun burubide apetatsua. Alegia, ez garela aritu marko helburuak teoriko baten (ez hartu dugunaren ez beste ezeinen) bila. Aitzitik, bat- bateko bertsolaritzaren behaketak eraman gaitu marko horretara, ikusten baikenuen orain arteko teoriak ez zirela gai bat-bateko bertsogintzaren behaketak sortzen zizkigun galdera eta buruhausteei ganorazko erantzunak emateko. Galderak erantzunik gabe geratzen zitzaizkigun, beraz, eta non edo han bilatu behar erantzun horiek. Hainbat eta hainbat teoria miatu behar izan dugu, beraz, erantzun egokien bila, eta ez dugu errepa- rorik izan teoria bakoitzetik komeni zitzaiguntxoa hartu eta geure egite-

12 Barne-begirada horretaz gain, aitortu behar dugu zorretan gaudela ezagutu ditugun beste kulturetako inprobisatzaileekin. Izan ere, haien jardunaren kontrastean argiago ikusi ahal izan dugu bertsolaritza zer den eta zer ez den. Bestela esanda, beste inprobisatzaileen jardunak ezagutzeak izugarri lagundu digu bertsolaritza hobeto ezagutzen. Zorretan gaude, orobat, inprobisazio hispano- amerikarrean aditu diren ikertzaile batzuekin ere. Honako hauek, behintzat, ezin aipatu gabe utzi: Maximiano Trapero, Domingo Blanco eta Elena Llamas. Alexis Díaz Pimientak, berriz, aipamen berezia merezi du bietatik baitu: goi mailako inprobisatzailea (eta poeta, eta nobelagilea) da, batetik, eta, bestetik, bera izan baita bat-batekotasuna barne-irizpide propioz modu sistematikoan aztertzen aurrena: DIAZ PIMIENTA, Alexis. Teoría de la Improvisación. Primeras páginas para el estu- dio del repentismo. Oiartzun: Sendoa, 1998. Antropología y Literatura. I

BERTSOLARITZAREN IZAERA GAUR 1 Bertsolaritzaren kokapena: euskararen komunitatea

Euskararen kulturaren13 baitan du bere tokia bertsolaritzak. Bertsolari- tzara hurbiltzen hasteko, egin dezagun lehenik euskararen komunitatearen datuetara gainbegiratu bat.

Euskararen komunitatea 600.000 hiztun inguruko14 hizkuntza komunitatea dugu, estatu espainiarreko lau lurralde eta estatu frantziarreko hiru

13 Gure kultur errealitatera hurbiltzeko ez dugu lurralde politikoa hartuko definitzailetzat. Ez dezakegu, beraz, eusko kulturaz edo cultura vasca bezalako kontzeptuez hitz egin, zaku handiegitik oso maila desberdineko gauzei alde egiten utzi gabe. Hizkuntza komunitate desberdinen inguruan ardazten da kultura ekoizpenaren zati handia, nahiz eta hizkuntza komunitate desberdinak lurralde, garai eta baldintza politiko-sozial beretan elkarbizitzeak erlazioak, nahasketak eta definizio zaileko guneak sortzen dituen. Horregatik, euskal kultura diogunean euskararen inguruan ardazten den kulturaz ari gara. Baditu aukera honek ere bere arazoak. Baina, edonola ere, analitikoki disfuntziona- lagoa da cultura vasca kontzeptu territorialean nahastea batetik munduko hizkuntza komunitate zaharrenetakoa, txikia, bizi-kinkan dagoena, eta bestetik hainbat kontinentetan milioika hiztunek hitz egiten dituzten bi hizkuntza komunitate. Bortxatua da, zentzu horretan, literatura vascaz hitz egitea, adibidez, lurralde fisiko-politikoa hartuz horretarako patroi. Euskararen kultur unibertsoak, izan ere, bere bizi-baldintza bereziak ditu; bere estrategia propioak garatzen ditu; oreka propioak ditu, adibidez, ahozkotasun-idatzizkotasun binomioan; bere merkatu-parametro eta masa kritiko bereziak ditu; neurri batean bere pentsamendua sortzen du. 14 Hizkuntza komunitate bateko partaide-izaera hiztun osotik hasi eta hizkuntzaren ezaguerarik ez dueneraino doan continuum bat da (Sánchez Carrión, 1986), baina kasu honetan eman dugun gutxi gorabeherako datu horretarako hiztuntzat jo ditugu euskaraz moldatzeko moduko mailan hizkuntzaz jabetu direnak. 36 Bat-bateko bertsolaritza Bertsolaritzaren izaera gaur 37

lurraldetan banatua. Guztira lurraldeotako biztanleria hiru milioitik hur- letzat eta beste %28ak nolabaiteko zaletasuna duela adierazten du. Guz- bil dabil. Hizkuntza komunitate txikia dugu, beraz, euskararena, eta bere tiak batuz %78a egiten dute. Esan beharra dago honetaz dugun ikerketa jatorrizko lurraldean minoritarioa. serio bakarra bertsolaritzaren gailurreko boladan egin zela, eta datuak apalduak izango direla urte batzuk geroago, baina bertsolaritzak gizarte- Bestetik, sakonera historiko handiko komunitatea dugu. Hainbat jakin- an duen isla eta onarpenaren erreferentzia bezala balio diezaguke. tzatako azken datuek bere jatorri aurreindoeuroparra baieztatzen dutela dirudi, euskara Europako hizkuntza komunitate zaharrenetakotzat joz. Ikerketak dio hiru zirkulu konzentrikotan bana daitekeela bertsotarako Badu bere garrantzia gure hizkuntza komunitatearen ibilbideko gakoetan zaletasuna euskal komunitatean. Zirkulurik zentralenean, gunerik zale- erreparatzeak: sustraiei eusteko erresistentzia, hainbat garai eta testuin- tuenean, badago aski masa kritiko bertsolaritzarako agenteen etorkizu- gurutara etengabe moldatzeko gaitasuna, oreka zailetan izaerari eutsiz. neko harrobia ziurtatzeko (bertsolari, gai-jartzaile, kritiko, epaile, ira- Gako eta jokamodu hauek badute nolabaiteko lotura bertsolaritzaren kasle, antolatzaile, bertsozale engaiatu). Bada, beraz, kultur jardun oraina eta etorkizuna ulertzeko moduarekin eta, oro har, euskararen gara- honen etorkizuna segurtatuko duen muina. bideak bizitzeko moduarekin.

Bertsolaritzaren Halakoxea da, beraz, bertsolaritza aterbetzen duen komunitatea, euska- Bertsolaritzaren tokia kokapena: euskararen raren komunitatea: komunitate koxkorra, biziraupen eta moldaketan euskararen komunitatea esperientzia deigarri bat duena, garaiotan etorkizunera begira bizi-kinka komunitatean 1 berezia duena, dagoeneko zenbait lurraldetan hizkuntzaren biziberritzea 2 galtze-zorian daukana eta hizkuntza uniformizaziorako indar berrien 3 4 desafio zailen aurrean dagoena. Desafio honek, nolanahi ere, bertsolari- 5 Euskararen komunitatearen bertsozaletasuna. SIADECOk tzaren mugimenduarentzat zentzu dramatiko eta etsigarria baino gehiago 1993an egin zuen ikerketa soziologikotik hartutako datuak 1. Bertsozale sutsuak 15% izaera pizgarri eta ludikoa du. 2. Bertsozale moderatuak 35.2% 3. Aldikako bertsozaleak 28,1 4. Kritikoak eta indiferenteak 21,6% 5. Ez euskaldunak

2 Bertsolaritzaren tokia euskararen komunitatean Euskararen komunitatearen baitan gaur egun bertsolaritzak duen sustrai- tze-maila ez da kasualitatez sortua. Batetik, badu oinarri historikoa, bertso- Euskal kultur jardunean bizi-bizirik dagoen agerpenetakoa da bertsola- laritzak euskal herrietan duen tokia ez da oraingoa. Baina, bestetik, azken ritza. 1993an15 egin zen azterketa soziologikoak eman diezaguke bertso- 25 urteotan bertsolari belaunaldi batek bertsogintza odolberritzeko egin laritzak gure hiztun komunitatean duen lekuaren ikuspegi orokorra: eus- duten ahaleginaren emaitza ere bada, eta, batez ere, azken 15 urteotan ber- kal hiztunen %15ak oso bertsozaletzat du bere burua, %35ak bertsoza- tsolaritza kolektibo bezala gidatu duten bertsolari, bertsozale eta antolatzai-

15 Bertsozale Elkartearen aginduz SIADECOk egindako ikerketa le belaunaldi batek garatu duten estrategia soziokulturalaren emaitza. 38 Bat-bateko bertsolaritza Bertsolaritzaren izaera gaur 39

3 Egungo bertsolaritzaren adierazmailak

Egungo bertsolaritza hainbat adierazmaila edo eremutan agertzen da. Saia gaitezen adierazmaila hauei gainbegiratu bat egiten, bertsolaritzaren errealitate soziokulturalaren ikuspegi oso xamar bat izateko. Bost adierazmaila bereiztuko ditugu: a) Ikusgarri edo saio publikoa b) Sariketa eta txapelketa c) Taldeko jardun ludiko ez-formala: bertso-eskola d) Irakaskuntza orokorreko eduki eta ariketa e) Hedabideetako azpi-generoa

3.1 Ikusgarri edo saio publikoa

Gaurko bertsolaritzaren maila gorena, erdigunea, ikusgarri edo ikuskizun Saioa antzoki batean Argazkia: N. Moreno y A. Unamuno / Iturria: XDZ moduan duen adierazmaila da. Urtero 1200 bertso-saio inguru antolatzen Egungo dira euskararen geografian zehar. Saio hauek ez dute denek formaltasun bertsolaritzaren

maila bera: hirietako zinematoki edo antzokietatik hasi eta herriko jaieta- adierazmailak ko plazako saioetaraino doaz, pilotalekuetako saioetatik eta bertso-afarie- tatik pasata. Emanaldi hauetan gutxienez bi bertsolarik eta gehienez zor- tzik hartzen dute parte, antolatzaileek horretan diharduten 100 bertsolari ingurutik aukeratuta(nahiz eta deituenak 20 inguru izango diren). HERRIALDEAK Jaialdiak Plaza librea Lagunartean Sariketak Hitzaldiak Beste ekitaldiak Saio bereziak Txapelketak Didaktikoak Besterik Denera

GIPUZKOA 80 147 241 15 9 31 88 3 16 18 648 BIZKAIA 62 66 60 8 1 14 55 24 5 2 297 NAFARROA 11 22 57 4 0 12 7 8 1 0 122 ARABA 9615623833055 IPARRALDEA 815262 0107 219190 TOTAL 170 256 399 35 12 70 165 40 44 21 1212

2000. urteko bertso ekitaldiak Plaza libreko saioa Argazkia: E. Koch / Iturria: Bertsolari aldizkaria 40 Bat-bateko bertsolaritza Bertsolaritzaren izaera gaur 41

mentalak (gai bakar baten inguruko monografikoak, musikak lagunduta egindakoak… .

Lagunarte giroko saioa Argazkia: A. Elosegi / Iturria: XDZ Egungo Egungo bertsolaritzaren Deituenak diren bertsolarien adina Maialen Lujanbio gazteenaren 25 bertsolaritzaren adierazmailak urte eta Joxe Agirreren 71 artekoa da. Bertsolari multzorik trinkoena 30 adierazmailak eta 45 urte bitartean dagoen belaunaldiak osatzen du une honetan.

Bertsolaritzaren jendaurreko saio hauen artean hainbat mota bereiz ditzakegu: Joxe Agirre Argazkia: A. Elosegi / Iturria: XDZ Maialen Lujanbio Argazkia: A. E. / Iturria: XDZ

■ Gai-jartzaile batek gidatutako emanaldia.

■ Bi edo hiru bertsolariren arteko saio librea, hasi eta buka bertsolariek berek gidatzen dutena aipatu beharreko gaiak proposatzen dituen gidari- 3.2 Sariketa eta txapelketa rik gabe.

■ Mahai ondoko emanaldia, espresuki horretarako antolatzen diren otor- Jendaurreko emanaldien adierazpen berezi bat bertsolarien arteko sari- duen ondoren. keta edo txapelketena da. Puntuaketa baten bitartez sariak banatzen

■ Bestelako ospakizunetako saio osagarriak: hiletak, ezkontzak, inaugu- dituen epaimahai baten aurrean lehiatzen dira bertsolariak. Sariketa eta razioak, ekitaldi politikoak, omenaldiak, beste hainbat gizarte ekitaldi… txapelketa hauek haur mailan, gazte mailan, bailaraka nahiz herrialdeka Formatu berriak: bertso-tramak (gidariak proposatzen duen nolabaiteko jokatzen dira eta lau urtez behin antolatzen den bertso lehiaketa gorena antzerki-gidoi bat garatuz egiten den bat-bateko saioa), eta saio esperi- da denen gailurra, Euskal Herriko Txapelketa Nagusia. 42 Bat-bateko bertsolaritza Bertsolaritzaren izaera gaur 43

Ekintza Lurraldea Adina Maiztasuna 3.3 Taldeko jardun ludiko ez-formala: bertso-eskola Bertsolari Txapelketa Nagusia Euskal Herria Helduak 4 urtez behin Herrialdeko txapelketa Bizkaia Helduak 2 urtez behin Bertsolaritzaren beste adierazmaila bat talde-jolasa da, tokian-tokiko ber- Txapelketa Nagusirako kanporaketa Gipuzkoa Helduak 4 urtez behin tso-eskoletan garatzen den ahozko jardun ludikoa. Jardun informalagoa da, Herrialdeko txapelketa Araba Helduak Urtero sagardotegi, ostatu eta baserrietan tradizio luzea duena eta gaur egun hiri Herrialde arteko txapelketa Iparralde eta Nafarroa Helduak Urtero eta herrietan berariaz sortzen diren talde edo bertso-eskoletan egiten dena. Eskolarteko txapelketa Herrialdeka eta gero nazio mailan < 18 urte Urtero Bertsolaritzaren adierazpenik espontaneoena da berau, eta, beste aldetik, Sustapen mailakoak bertsolaritzaren biharko eragileak sortuko dituen oinarrizko egitura. - Osinalde (Gipuzkoa) Eskualdekoa < 25 urte Urtero Bertso-eskola esaten denean ez da ulertu behar nagusiki akademia modu- - BBK (Bizkaia) Herrialdekoa < 25 urte Urtero ra, pedagogia funtzioaz gain sarritan eta bereziki talde-bertsotarako gune- - Berriatua (Bizkaia) Nazionala < 20 urte Urtero ak izaten baitira ezer baino lehen. Izaera ezberdineko bertso-eskolak ditu- - Xalto (Nafarroa) Herrialdekoa < 20 urte Urtero gu, hala ere: batzuk informalagoak, besteak etorkizuneko bertsolariak - Lizardi (Gipuzkoa) Nazionala < 25 urte Urtero zailtzeko eta trebatzeko asmo zehatzagoarekin jokatzen dutenak. Nolanahi - Manuel Lekuona (Gipuzkoa) Eskualdekoa < 20 urte Urtero ere, hezkuntza arautuan egiten den bertsolaritzaren irakaskuntzatik hara- - Orixe (Gipuzkoa) Nazionala < 25 urte 2 urtez behin Egungo tago, gune hauek bat-bateko bertsogintza taldean lantzen eta gozatzen - Xenpelar (Gipuzkoa) Nazionala < 25 urte 2 urtez behin bertsolaritzaren

dute, eta bertsolaritzaren inguruko beste hainbat jardun garatzen dituzte. adierazmailak Bat-bateko lehiaketa eta txapelketak

Lurraldea Bertso-eskola Ikasle kopurua Araba 12 70 Bizkaia 22 178 Gipuzkoa 52 478 Nafarroa 6 45 Iparralde 10 69

Bertso-eskolen taula

3.4 Irakaskuntza orokorreko eduki eta ariketa

1981 urtean lehen pausoak ematen hasita, nagusiki azken 15 urteotan lehen eta bigarren mailetako irakaskuntza orokorrean sartu da bertsolaritza. Ez da orokorra baina bai aski hedatua bertsolaritza hizkuntza edo Bertsolari Txapelketa Nagusia, finala, Anoetako Belodromoa 1997-12-14 Argazkia: A. Gonzalez de Kintana / Iturria: Bertsolari Aldizkaria literaturaren irakaskuntzarako eduki eta osagarri bezala erabiltzea. Saia- 44 Bat-bateko bertsolaritza Bertsolaritzaren izaera gaur 45

kera eta esperientzia asko egin izan dira, batzuetan irakasleek bakarka —Besteen rolak bereganatzeko gaitasuna.

eramanak, beste batzuetan Ikastolen Elkarteetan edota beste eskola- ■ Oroimenaren garapena. Kantuzko memoriaren bidez ondare komun sareetan bereziki gai hori koordinatzeko profesionalen eskutik eginak. batean parte hartzea. Material didaktiko sorta nahiko zabala bada dagoeneko argitaratua (liburu formatuan, kasetetan ala hizkuntza lantzeko testu-liburuetan eduki B | Ikaslea kultur ondarean txertatzea edo ariketa osagarri gisa). Une honetan eskolako hizkuntza formakuntzan ■ Ahozko inprobisazioa ezagutzea, gizakiaren hainbat gaitasun garatzen bertsolaritzak egin dezakeen ekarpenari buruzko planteamendu pedago- dituen kulturbide unibertsal gisa

giko berriak garatzen ari dira, batez ere belaunaldi berrietan nabari diren ■ Gaurko Euskal Herriko kultur errealitate biziaz jabetzea eta partaide ahozko adierazpeneko hutsuneak betetzera bideratuak. izateko bidea eskuratzea

■ Gure kultur ondarean modu berezian txertatzea: kantuaren bidez Edonola ere, bertsolaritzak hezkuntzan egin dezakeen ekarpenaz eta eus- memorian parte hartuz kal ikasleen oinarrizko curriculumean txertatzeaz egin beharreko oina- ■ Bertsozko ondarea zeharbidez gure historiako gertaera, ikuspuntu eta rrizko hausnarketa, prozesuan dago oraindik. Argitalpen honetan haus- izaerak lantzeko tresnatzat erabiltzea narketa horren zertzelada batzuk aurrera ditzakegu. Bertsolaritzaren

Egungo ekarpen bideak oinarrizko curriculumean: Egungo C | Hizkuntza gaitasunen lanketa osagarria bertsolaritzaren bertsolaritzaren ■ Ahozko espresiorako trebezia eta baliabideak lantzea A | Pertsonaren gaitasunen garapena adierazmailak adierazmailak ■ Hizkuntzaren alde ludikoa ezagutu eta lantzea ■ Inprobisaziorako jarrera eta gaitasunak —Autokonfiantza. Autoestima D | Musika gaitasunen lanketa osagarria —Jarrera probatzaile eta sortzailea ■ Euskal doinuen ondareaz jabetzea ■ Komunikazio-ekintza antolatzeko gaitasunak ■ Kanturako jarrerak eta gaitasunak lantzea, bertso-kantaeraren bidez —Komunikazioko aldagaiak kontuan hartu eta lantzea

. Hartzailearen ezaugarri eta egoeraz jabetzea 3.5 Hedabideetako azpi-generoa . Feedbacka esperimentatzea . Ingurunearen baldintzez jabetzea Bertsolaritzak ikus-entzunezko hedabideetako azpi-genero gisa ere badu —Gaien mamiaren lanketa bere tokia, irrati eta telebistako programa berezien bidez. Nagusiki ber- —Gaien tratamendua tso-saioetako grabazioak hedatzen dituzten astean behingo programak . Ludikotasuna: umorea, ironia, satira… dira, bilduma komentatuak eskaintzen dituztenak. Jarduera honek tradi- . Hunkiarazteko estrategiak zio luzeagoa du irratietan, 30 urte baino gehiago dira bertsoak irratiz . Aspektu estetikoak: hoskidetasuna, erritmoa zabaltzen direla. Telebista duela 10 urte hasi zen frogak egiten. Gaur

■ Erlazio gaitasunak egun, Euskal Telebistak astero antenaratzen duen Hitzetik Hortzera ber- —Kooperazio jarrera, bertso-dialektikaren sakonean dagoena tsolaritzari buruzko programa klasiko bilakatua da dagoeneko. 46 Bat-bateko bertsolaritza

Medioa Maiztasuna Programa kopurua Ordu kopurua urtean ETB (Televisión en euskara) semanal 1 30 Radios de ámbito nacional semanales 3 115 Radios de ámbito comarcal semanales 3 98 Radios de ámbito local semanales 7 280

2000. urteko datuak

Bertsozale Elkarteak honela definitu zituen 1998an bertsolaritza hedabideetan emateak bete behar dituen helburuak:

■ Bertsogintzaren jarduna hedatzea —Telebistak sor dezakeen saturazio-mugaz jabetuz —Plazarik plazako bertsogintzari lehentasuna eman, telebistakoaren morroi bihur ez dadin.

■ Bertsozaletasuna landu Egungo —Bertsogintzari buruzko jakintza kritikoa bultzatuz, iruzkin eta kritika- bertsolaritzaren produkzioaren bidez adierazmailak —Programak zaleak bertso kontuetan hezteko baliatuz

■ Bertsogintzaren aniztasuna islatzea —Lurraldetasunari dagokionez —Mailei dagokienez (elitearen jarduna soilik emateke) —Belaunaldiei dagokienez —Gaiei dagokienez (alde politiko eta satirikoak zentsuratzeke)

■ Bertsogintzaren erakarmen eta prestigioa bultzatzea —Emanaldien duintasun eta kalitatea zainduz

■ Bertsolaritzaren mugimendu soziokulturala ere islatuz —Bertsolaritzaren mugimenduaren berri jasoz —Bertso-eskolen errealitatea azalduz —Bertsozale elkartearen kultur proiektua agertuz —Bertso-paperei eta bertsolaritzaren historiari tartea eginez

■ Esperimentatzea. Bertsolaritzaren eta ikus-entzunezko nahiz entzunezko hedabideen arteko sinbiosian esperientziak egitea, irekitzen ari den alor baten aurrean gaudela oharturik. II

BERTSOLARITZAREN OREKA ETA DESAFIOAK Tradizioa ikuspegi sortzailetik bizi nahian 1 Hainbat ezaugarri iradokitzaile

Bertsolaritzak baditu hainbat ezaugarri gaur egungo masa-kulturaren norabide nagusiekin guztiz bat ez datozenak. Bereziki iradokitzaileak diren batzuk aipatuko ditugu:

1.1 Serieko erreprodukziorik eza

Ekoizpen eta merkatu modernoaren oinarrietako bat serieko erreprodukzioa da. Lehenago bakarrak eta errepikaezinak ziren ekoizpenak (etxean egindako jantzi bat, postre bat), orain serieko ekoizpenak dira gehienbat. Serieko erreprodukzioa nonahi ageri da gaur egun: txokolatezko natille- tan, disketeetan nahiz galtzetan. Kultura deitzen dugun kontsumoaren zati handi bat ere horrelako erreprodukzioek osatzen dute. Ohikoeneta- tik hasi (liburu, disko, bideo, film) eta komunikazioaren teknologiarik berrienari esker hedatzen direnetaraino, oinarrian erreprodukzioa dago, oso urruti, beste une eta inguru batean sortutako zerbaiten erreprodukzioa (gero eta maila global eta mugagabeagoan).

Bestelakoak dira jendearen aurrean zuzenean gertatzen diren kultur adierazpenak. Adierazpen hauetan ere, gehienetan erreprodukzio maila 52 Bat-bateko bertsolaritza Bertsolaritzaren oreka eta desafioak 53

aipagarria dago. Zuzenean emandako kanta bat ez da sekula aurreko Entzulea saioetan aldikotik berdin-berdina, baina kanta bera da, beste noizbait sortutako ekoizpen baten hainbatgarren erreprodukzioa. Eta gauza bera antzerki eta bestelako kultur-adierazpenetan.

Bertsolaritza da –eta honetan datza bere ekarpena eta bere muga ere- inolako serieko erreprodukziotan oinarritzen ez diren jendaurreko kultur-adierazpen gutxietako bat. Bertso-saio bat horixe baita bereziki, lehenago ad-hoc ekoiztutako ezer ere ez erreproduzitzea. Bere muina bat-batekotasuna da, gunean guneko eta unean uneko originaltasun

erradikala. Bertsolarien sorkuntza errepikaezina da: une iragankor bate- Argazkia: A. Elosegi / Iturria: XDZ an sortzeko gaitasunak ematen dio zentzua bertsoari. Iragankortasun atzeraezinezko horretan, bat-batean ari denaren amildegi txiki horretan du zentzua bertsoak, hor sortzen dira bai lastoaren arruntasuna eta bai Hainbat ezaugarri alearen miraria. Hainbat ezaugarri iradokitzaile iradokitzaile 1.2 Entzulearen esku-hartzea eta feedbackaren ezinbesteko garrantzia

Bertsolaritzaren adierazmaila ezberdinak bereiztu ditugu I. kapituluan: jendaurreko ikusgarria, talde-jarduera ludikoa, eskolako jarduna eta hedabideetakoa. Erreza da talde-jarduera ludikoa eta eskolakoa partehartzaileak direla sumatzea. Baina garrantzitsua da jendaurreko ikuski- Argazkia: N. Moreno / Iturria: XDZ zunetako jardunak ere izaera partehartzaile berezia duela azpimarratzea.

Bertso-saioetan entzuleriaren erantzunak, edo erantzun horretaz igorleak jasotzen duen berrelikadura edo feedback delakoak leku garrantzitsua du. Ikusgarri publiko guztietan da komenigarria erantzuna edo feedbacka. Ikusgarria bat-batekotasunean oinarritzen denean, ordea, une-gune horretako errepikaezintasunean, sortzaile eta entzulearen artean gertatzen denak garrantzi berezia hartzen du. Bertsogintzan ikusle eta entzulearen erreakzioak, begiak, txaloak, barreak, isiltasunak… sortzailearentzat

lehentasunezko inputak dira. Ekoizpenaren muinean bertan eragiten Argazkia: N. Moreno y A. Unamuno / Iturria: XDZ 54 Bat-bateko bertsolaritza Bertsolaritzaren oreka eta desafioak 55

dute, hau inprobisatua eta une-gunean gertatzen denari atxikia baita. ritzak, hor sortzen da sortzaileen eta entzuleriaren arteko konplizitatea, bat-bateko bertso-sorkuntzarako ezinbesteko orea. Jendaurreko bertso-emanaldietan entzuleak saioaren emaitzan duen eskuartzea berezia da: sorkuntzaren garapenean entzulearen erantzunak 1.4 Publikoaren izaera integratua eragin nabarmena du, errokoa. Azken batean, ingurunea sorkuntzarako Bertsolaritzaren publikoa ez da belaunaldi tarte jakin bat edo euskaldun oinarrizko osagaia da bertso-saioetan. mota berezi bat. Neurri batean euskal komunitatearen heterogeneotasu- 1.3 Zuzenekotasuna, kalekotasuna, taldekotasuna na zeharkatzen du, adin, kultur maila, lanbide eta joera ezberdineko eus- kaldunen abaniko zabal xamarra alegia, bai saioen behaketak eta bai Bertsolaritzak, beste hainbat adierazpenek bezalatsu, batez ere zuzenean egindako azterketa soziologikoek erakusten dutenez. dihardu, entzulea ekintza publiko batean biltzera eta esku-hartzera bultzatuz. Gure garaiotako masen kulturan kulturaren zati handi bat bakar- Entzuleriaren aniztasuna ez da ohikoa egungo kultur kontsumoan. Gizar- ka eta pribatuan kontsumitzen da, norbere etxean. Kultura deitzen dugun tea segmentatzeko joera du egungo kultur sorkuntzak: gazteentzako horren adierazpen gehienak, liburuak, diskoak, bideoak, web orrialde- musika egiten duen talde baten kontsumitzailea, folk talde batena edo ak… horrela jasotzen ditugu. Teknologia berriak interkomunikaziorako operarena nahiko soslai definitukoak izaten dira oro har, eta bata beste- Hainbat ezaugarri Hainbat ezaugarri eta norabide bakarreko fluxuen eraginak gainditzeko bide berriak urra- arengandik ondo bereiztuak. iradokitzaile iradokitzaile tzen ari badira ere, aitortu beharrekoa da egungo mendebaldeko hirita- Orokorrean, kultur adierazpen bakoitzak, askotan talde eta artista bakoi- rrak kontsumitzen dituen ekoizpen gehien-gehienak diferituan, bakarka tzak, neurri handi batean publiko perfil jakin bat izan ohi du. Honek ez eta parte hartzeko nahiz elkar ekintzarako aukera gutxirekin kontsumi- du esan nahi horietan denetan abaniko zabalagoetarako lekurik ez dago- tzen dituela. enik, baina batez beste publiko multzorik sendoenak soslai jakinekoak Musika, antzerki eta hainbat arte emankizunekin batera bertsolaritzak izaten dira. Bada tartean bai adinari dagokionez eta bai gizarte mailari jendea kalera ateratzen du. Bertso-saio batera joatea entzulearentzat dagokionez ere esparru oso zabalak harrapatzen dituen adierazpen kul- zera da: tural zeharkatzailerik, zinema esaterako.

Etxetik herriren bateko plaza, pilotaleku, antzoki edo toki publikoren Bertsolaritzari dagokionez nagusiki baserri giroko adierazpen izatetik batera ateratzea. Neurri batean interaktiboki inprobisazioaren garapene- gizarte industrial edo post-industrialean garatzera iragan da. Etapa berri an partaide izatea, gainerako entzuleekin gertakizun publiko batean esku honetan, hala ere, nolabait komunitateari kantatzearen zentzutik zerbait hartzen aritzearen sentsazioa konpartituz nolabait. Taldearen partehar- gordetzen duela dirudi. Ez dago hainbesteko banaketarik adinari eta per- tzea oraindik nabarmenagoa da otordu osteko saioetan, bertso-afari edo fil sozialei dagokionez, ez behintzat bestelako hainbat emanaldi eta kon- bertso-bazkarietan. tsumo kulturaletan den bezalakorik. Bertsolarien hainbat emanalditan publikoaren osaketak nolabaiteko komunitate zentzu bat iradokitzen du, Kalekotasun, zuzenekotasun eta taldekotasun hau berezkoa du bertsola- adin eta izaera guztietako jendea biltzen duen herri-jaien elkarretaratze 56 Bat-bateko bertsolaritza Bertsolaritzaren oreka eta desafioak 57

sinbolikoaren zentzu zaharraren (eta berrituaren) baitan. Hala ere, (ikasleak salbu) irabazi nagusiak bertso emanaldietatik ateratzen dituen aspektu hau aldatu egiten da leku batetik bestera eta kontu honi ñabar- bakarren batek edo bestek osatzen dute. Ekonomikoki jarduera apala da durak egin behar litzaizkioke hainbat aldetatik, izan ere, aldaketa- bertsolariena, eskaintza-eskari jokoa kanpoko esku-hartzerik gabe doi- garaian eta joera ezberdin askoren arteko tentsioan bizi den gizartea baitzen duena eta, beraz, eragile komertzial edo babes publikoarekiko men- ta gurea. Nola nahi, esan liteke neurri batean bizirik dirauen ezaugarria pekotasunik gabea. dela bertsolaritzan. Bestalde, eta ondorioz, bertsolaria eskuragarria da, bai ekonomikoki eta baita hurbiltze pertsonalerako ere. Adibide bat ematearren, itzalik handieneko bertsolariak Euskal Herriko idazle edo musikaririk onenaren sona beretsua du euskal komunitatean baina, bestetik, erabat eskura du nornahik zuzenean etxera deitze hutsarekin bere ezkontzan kanta dezan eskatzeko, dirurik ez dutelako doako saio bat proposatzeko edo gastu tru- ke eramateko ikastola, herri-elkarte, mugimendu eta abarren aldeko emanaldietara. Disponibilitate edo beti eskura egote hau oraingo bertso-

Hainbat ezaugarri lariek ohitura edo ia berezko jarrera moduan jaso dute. Horrek dakar, Hainbat ezaugarri iradokitzaile besteak beste, zenbaitzuen urteko saio kopurua izugarria izatea (badira iradokitzaile urtean 150-200 aldiz jendaurrera ateratzen direnak). Martxa horrek figu- ra bitxi bihurtzen du bertsolaria, alde batetik izar mediatikoa da eta bestetik nonahi ia lagunartekoa.

Argazkia: N. Moreno y A. Unamuno / Iturria: XDZ 2 Zer kantatzen du bertsolariak?

1.5 Bertsolariaren eskuragarritasuna. Izaera ekonomiko apala eta Gurea bezalako gizarte batean bertsolaritzak sorrarazten duen erantzun autoerregulatua sozialaren gakoetako bat entzuleria heterogeneo eta berriarengana iristen diren edukiak kantatzea da. Entzule nagusiki hiritarra, gazteria unibertsi- Bertsolaritzan sortzailea, artista, batez beste pertsona arrunta da, bere tarioa, jende bidaiatzailea… Entzuleria zabal eta aldakorra. Zer kantatzen bertso-jarduna jasotzen duen inguru sozial berekoa: ez du estatus sozial du bertsolariak gaurko entzulearengana nolabaiteko arrakastaz iristeko? edo ekonomiko berezirik, ez da bere berezko ingurunetik ez fisikoki ez sinbolikoki ez ekonomikoki urruntzen. Une honetako bertsolaritzaren Bertsolariak gizarte-bizitzako alderdi orori buruz kantatzen du printzi- gailurra, bi irakaslek, hiru ikaslek, elektrikari batek, kazetari batek, pioz. Horixe da oraingo bertsolaritzaren gako garrantzitsuenetako bat: komertzial batek, unibertsitateko irakasle batek, baserritar batek eta bizitza kantatzen duela. Ez bakarrik gai bezala printzipioz arlorik baz- 58 Bat-bateko bertsolaritza Bertsolaritzaren oreka eta desafioak 59

tertzen ez duelako, baizik eta espresuki saiatzen delako bizitzaren arlo Erretiroa eta denbora librea oro aipagarri bilakatzen, edozeri buruz inprobisatzen. Euskal Herria eta Irlandako gatazka politikoa Gabonetako errepresentazioa Jakina, bizitzaren alderdi askok ihes egiten diote: garai bakoitzean inte- Lesbiana arteko harremanak resgarri ez diren gaiak edo gizarteak inkontzienteki tabu dituenak bertso- Kaleko komun mugikorra lariak ere hala ditu. Baina, nolabait esateko, sukaldeko mahaian, tabernan Hil berria eta San Pedroren arteko harremana edo irratiko berriketaldietan aipatzen diren gai guztiek izan dezakete lekua Fimosis ebakuntza bertso-saioetan. Gehiago ere bai, ohiko beste zirkulutan asko jorratzen ez Zirkua eta istripua diren gaiek ere badute lekua bertsolaritzan, azken urteotan gai-jartzaileen Artzaintza aldetik gai eta ikuspegi berriak bilatzeko dagoen kezka eta gogoagatik. 35 orduko lan astea Minbizia eta sendabidea Ondoren aurkezten den zerrendan, 1997ko abenduaren 14an Donostiako Modeloa eta loditasuna Belodromoan 8 bertsolari finalistek kantatu behar izan zuten gaien Gerrako memoria laburpena egiten da, gaiak ematerakoan dituen gainerako azalpenetatik Karterista eta ustelkeria

Zer kantatzen du soildurik: Zer kantatzen du bertsolariak? Egun horretan jarri ziren hitz gakoak: bertsolariak? | Alkoholaren inguruko gizarte-ohiturak Sukaldea Erakundez Kanpoko Elkarteak eta garapen bideak Etsipena Ezkonkide edo bikoteak eta lan banaketa Gutuna Euskal Unibertsitatea eta bere arazoak Erratza Ama-alaben harremana parrandei buruz Mende aldaketa Kubako egonaldi osteko harremanak Kartzela Aita-semeen arteko harremanak Burua Rock taldea Alkatearekin disputan Gabonak eta kontsumismoa Antimilitarismoa Astelehena Espazioko aeronautika Basoa Sukaldaritza biologikoa Euroa Misiolariaren bizipenak Ilargia Herri txikiak eta eskola kontzentrazioa Ordenagailua Aita-alaben harremana gutun baten gainean Guggenheim Inmigrazioa eta euskal kultura Bakardadea Himalaismoa Kalea 60 Bat-bateko bertsolaritza Bertsolaritzaren oreka eta desafioak 61

Pilotaria Bertsolariaren ekarpena, ekarpenik badu, horixe da hain zuzen, nahastu Izerdia egiten duela, mailak nahasten dituela: aktualitateko gai sozialak, politi- Leihoa koak, sexualak, entzuleriari egiten dizkion erreferentziekin, guztia aipa- Burgosko epaiketaren urte muga men pertsonalez zipriztindurik eta bat-batean ari diren kideen mezuekin Fedea lehian. Nahasketa horretan (ardien klonazioaren aipamena aurkezlearen Gorbata belarriekin, ETAren suetena bertso-kidearen sentipenekin…) funtziona- Giltza tzen du inprobisazioaren originaltasunak, eta hortxe sortzen dira, tarteka, ale gogoangarriak ere. Komunikazio zirkuitu alternatibo gisako bat da bertsolaritza, nazio, estatu, eskualde, herri edo mundu mailako aktualitateari hausnarraldia ema- Informazio sozial eta pertsonalari hausnarraldi kantatua ematen dion ten dion eremu bat, poetikoki batzuetan, ironikoki edo umorearen bila eremu horretan bertsolariak komunikatzaile eta poetaren arteko papera besteetan. betetzen du, liderraren eta bufoiaren artekoa, egunkariko zutabegilearen eta marrazkilari satirikoaren artekoa, aldi berean ingurune sozial horre- Hausnarraldi hitza ez dago gaizki hautatua, iradokitzailea da. Hausnar- tako partaide arrunt bat izanda. Bertso emanaldi kopuruaren (I.3.1) ata- tzea zera da bere lehen zentzuan: murtxikatu gabe irentsitako belarra Zer kantatzen du lean aipatzen denez urteko 1000tik gorakoa), entzule kopuruaren eta Zer kantatzen du urdailetik berriz ahora ekartzen du behiak, eta han lasaiki murtxikatzen bertsolariak? komunikazio mota honek berekin duen konplizitatearen ondorioz, ber- bertsolariak? du bere ahoko zukuekin ondo nahastuz ostera irensteko. Gaur egun men- tsolaria nolabaiteko iritzi-erreferentzia bat dela esan daiteke euskal hiz- debaldeko hiritarrak hedabide masiboetatik berebiziko informazio kopu- tunen komunitatean. rua irensten du, eta gizaki (post)modernoaren ezaugarrietako bat informazio interesatu hori guztia digeritzeko ezintasuna da. Informazio horren zati bat umore tonuan edo klabe pertsonal nahiz poetikoan hausnartzeko 3 Orekak eta erronkak. Zertarako dira sustraiak? aukera txiki bat eskaintzen du bertsolaritzak, jarduera artistiko partehartzaile kolektibo baten bidez. Azken bi hamarkadetan bertsolaritza bultzatu duen mugimenduak garai

Zalantzan jar liteke gaurkotasunezko gai bati edo galdera unibertsal bati berriek eskatzen dituzten desafioei aurre egiteko intuizio gidariak izan bertsolariaren inprobisazioak nolako ekarpena egin liezaiokeen. Eskasa ditu. Funtsean bertsolaritzaren senari jaregin gabe berau gaurko kultur- bideetan garatzeko oreka dinamikoaren intuizio gidariak. Honela labur- dela argudia daiteke, ekarpen intelektualak gaur egun azterketa zientifi- bil ditzakegu: ko serioak eta lan literario mamitsuak eskatzen dituela. Bada, beste muturrean, inprobisazioan berebiziko ekarpen bereziak ikusten dituenik 3.1 Norbere tradizioaren balioak aintzatetsi ere. Edonola ere, bertsolariak jolastu egiten du, inprobisazio poetiko eta ludikoaren bitartez eskuartean duen informazio multzoa nahasten du, Kapitulu honetako I. atalean aipatu ditugu bertsolaritzaren hainbat ezau- gozatu egiten du, eta asmatzen duenean, gozarazi ere bai. garri iradokitzaile: 62 Bat-bateko bertsolaritza Bertsolaritzaren oreka eta desafioak 63

■ Serieko erreprodukziorik eza idiliko guztiei eutsi behar zaiela kosta ahala kosta. Ez du irudi hainbes-

■ Entzulearen partehartzea te mendetan iraun duen euskaran eta bere kulturan jarrera hori dagoenik

■ Feedbackaren erabateko garrantzia sakonean. Jarrera horiekin seguru asko ez bertsolaritza eta ez euskara

■ Publikoaren izaera integratua, zentzu kolektibo eta zuzena ere ez lirateke biziko. Bertsolaritzak gaurkotasunean bizitzeko apustua

■ Bertsolariaren eskuragarritasuna egin du, gaurko errealitatean eta biharkoan.

Ezaugarri hauek baliotsuak izan daitezke, eta hala dira adierazpen kul- Posible ote da, ordea, indarrean dauden joera eta baldintzetan funtzio- tural honen protagonistentzat. Bertsolaritzari lotutako balioak dira, balio natzearen eta nor izatearen arteko balantzari eustea? Non dago molda- xumeak beharbada. Noizbait masa-kulturak berreskuratu nahiko ditue- tzearen eta nortasunaren arteko oreka puntua? nak agian. Ala ez. Zernahi gisaz, balore horiek gure gizarteak kulturatzat duen giza-jarduera multzoak izan behar lukeenera hurbiltzen ote diren Sekula agortzen ez den galdera da, sustrai luzedun kultura koxkorrek galdetzen dio bere buruari bertsolaritzaren mugimenduak, kulturak izan behintzat etengabe erantzun beharrekoa. Moldatzearen eta nortasunaren beharko lukeenari ekarpenik egiten ote dioten, alegia. arteko oreka puntuaren galderak badu erantzun bat bederen: jarrera sortzailea. Oreka zail hori aurkitzeko bidelaguna, norbere tradizioa maita- Masa-kulturaren ikuspegi kritikoak adierazten digu ikuskizun-merkatu Orekak eta erronkak. tzeak eta gaurko errealitatera zabaltzeak bien artean sortzen duen tentsio Orekak eta erronkak. erraldoiak abiadura handian mugitzeko gai diren merkantziak bakarrik Zertarako dira sortzailea da. Bertsolaritzari ere senak hori esaten diola dirudi. Zertarako dira onartzen dituela, zentzurik edo edukirik ez badute ere. Kritika honen sustraiak? sustraiak? kontzeptuez baliatuz, bertsolaritza ziztu handian ibiltzeko gai ez izan Kapitulu honetako 1. atalean aipatzen diren bertsolaritzaren ezaugarriak arren, zentzurik ba ote duen galdetzen du bertsolaritzaren mugimenduak, eta aipatu gabe utzi diren beste batzuk ondare baliotsuak dira. Gaurko edo edukirik transmititzen ote duen. bertsolariek eta bertsolaritzaren mugimenduak jaso dute ondare hori; eta jasotzeaz gain garatzea eta gaurkotzea erabaki dute. Garatzeak eta gaur- Esan daiteke, galderaren erantzuna baiezkoa izanik, bertsolaritzaren kotzeak, baina, moldatzea eta aldatzea esan nahi du, zentzua eta arra- mugimenduak abiadura biziagoa ematea erabaki duela, egungo kulturbi- kasta izaten jarrai dezan (ez, ahal dela, zentzurik gabeko arrakasta) egun- deetan bizi dadin. Ez, hala ere, oraingo merkantzia arrakastatsu eta ira- go kulturbide erdi-arrotz, konplexu eta aldakorretan. gankorren ohiko abiadura azkarra, baina bai bertsolaritzaren mugimendua ausartzen den adinako abiadura. Funtsean, bizitzeko adinakoa. Bizi, 3.3 Garatzearen arriskua hartu hori bai, asko kritikatu arren bere baitan gauzkan eta partaide gaituen Bertsolariek, eta orokorki mugimendu honetan engaiatu direnek, gune gizarte eta espektakulu-merkatu honetan. eta formatu berrietan saiatzearen alde jokatu dute, telebistan sartzearen 3.2 Bizi, ez iraun alde, bertsolaritzak orain arte ukitu ez zituen forma eta eremuak bila- tzearen alde. Bertsolaritzaren mugimenduaren planteamendua ez da masa kulturaren ezaugarri guztiak mespretxagarriak direla eta bertsolaritzaren ezaugarri Honek hainbat kontraesan, arrisku eta distortsio ekarri ditu. Distortsio 64 Bat-bateko bertsolaritza Bertsolaritzaren oreka eta desafioak 65

horien aurrean adi egoteko jarrera izan du, neurri batean, bertsolaritza- Bertsolaritzaren mugimendua erantzunen bila ari da. Erantzun biribilik ren mugimenduak. Adibidez, asteroko antologia biltzen duen audientzia ez, beraz, baina beharbada egiten ari den bide honen gako batzuk bereiz- dezenteko programa batekin telebistan sartzea bertsozaletasuna hedatze- teko moduan gara. Egungo ingurune soziokulturalean bertsolaritzak lor- ko energia handia da. Baina energia horrek energia nuklearraren ezau- tu duen garapenaren hiru gako aipatuko ditugu: garriak izan ditzake: bere indarragatik, hain zuzen, arrisku handiak ditu, nola erabiltzen den kontrolatu ezean. Audientzia handiak bertsolarien 4.1 Autokonfiantzazko jarrera izena eta mailaketa erregulatzeko bide nagusi bilaka dezake telebista. Norberarenganako konfiantza beharrezko jarrera da inprobisatzaile, Edo antologiak egiterakoan telebistak dituen ikus-entzunezko arauen repentista edo bertsolariarentzat. Bizitzaren aurreko jarrera baten meta- baldintzek bertsolaritzaren pertzepzioa alda dezakete. Edo komunikazio foratzat ere har daiteke repentismoa, inprobisazioa; merezi luke gai hori zuzenak, feedbackak, balekotasunak, izaera partehartzaileak eta ezauga- jorratzeak, baina ur sakon horietan sartzea ez da liburu honetako zeregi- rri interesgarri funtsezkoek indarra gal dezakete. Arriskuak asko dira, na. Bertsolariak bertsoak sortzen ditu, inprobisatu egiten du. Baina bes- eta kezkagarriak. te maila batean bertsolaritzaren mugimendua ere nolabait inprobisatzen Arriskuak hor direla jakin arren, borroka eremu horretantxe jokatu nahi ari da, masa-kulturaren desafioen aurrean kultur-ondare honen bideak asmatzen dihardu. Bide hori inprobisatzailearen autokonfiantza berare- Orekak eta erronkak. du bertsolaritzaren mugimenduak. Bertsolaritza biziarazten jarraitu nahi Garapenaren lau gako kin egin beharrekoa da, eta egin ere hala egin da orain arte, neurri bate- Zertarako dira du, bide berriek dakartzaten aldaketei aurre eginez, bat-batekotasun an. Maila ezberdinetan agertzen da bertsolaritzaren mugimenduaren sustraiak? kantatuaren muinari eutsiz eta, ahal dela, muin hori sekula baino sakonago garatuz, bere xumetasunean, bere biluztasunean, inprobisazioaren konfiantza hau. Balio beza horren erakusgarri Dezima eta Bertso Inpro- benetakotasunean. bisatuaren Iberoamerikako IV. Jaialdi-Jardunaldietan euskal bertsolaritzaren ordezkariak aurkeztu zuen testuaren zati honek, bertsolaritzak Zalantza eta kontraizanen artean, 2001. urtean bertsolaritzaren errealita- behar dituen autokonfiantza mailak aipatuz: tea interesgarria dela esan daiteke, maila ezberdinetako adierazleei so eginda: emanaldien kopurua eta kalitatea, inprobisazioaren benetakota- | —Garenarekiko eta nahi dugunarekiko autokonfiantzazko jarrera. Gure suna, antolaketa gaitasuna, harrera soziala, sortzaile gazteen eraberri- hizkuntza eta kulturaren biziraupeneko desafio zailaren aurreko auto- tzea, eskolako zabalkundea. konfiantza.

Kanpoko erreferentziarik gabe, ipartzat hartzeko moduko bide-erakusle- rik ezean eta inorekin homologatu ezinik, asmatu beharreko bidean 4 Garapenaren lau gako aurrera joateko konfiantza:

XXI. mendeko masa-kulturaren barruan nola jarraitu bertsolaritzaren muina | —Ikur ezberdineko presio politikoen aurreko autokonfiantza, gure garatzen? Nola mantendu, moldatu eta hobetu bere gizarte-oihartzuna eta herriak bizi duen eta kultur zereginetan ere eragina duen ataka politiko euskal komunitateari egiten dion ekarpen kultural, intelektual eta ludikoa? luzean. 66 Bat-bateko bertsolaritza Bertsolaritzaren oreka eta desafioak 67

Ahozkotasunaren hipertrofia eta idatzizko ekoizpenaren parean erdipurdi- 2001eko Bertsolari txapelketa Nagusiko bertsolari parte hartzaileak eta bertso-eskolarekiko harremana

ko izatea egozten diguten intelektual eta literatur munduko ahotsen aurre- Bertsolaria Bertso-eskola Adina24 ko autokonfiantza. Inguruko kultura indartsuekin konparatuz ahozkotasu- Amaia Agirre Tolosako Bertso-eskola 26 naren garapen ezohiko eta anormala (ingurukoen normara makurtzen ez Unai Agirre Hernaniko Bertso-eskola 23 dena) izanagatik, besteren kanon eta orekak kopiatu beharrik ez daukagu- Ainhoa Agirreazaldegi Leintz bailarako Bertso-eskola 26 la ohartzen baikara, haiek hedapen gaitasunari dagokionez gu baino kul- Estitxu Arozena Bortzirietako Bertso-eskola 18 tura indartsuagoak izan arren. Azken finean, pertsona eta sortzaile bezala Amets Arzallus Hendaiako Bertso-eskola 40 balio diguna estimatzen duen konfiantzazko jarrera, ondaretzat jaso dugun Andoni Egaña 40 adierazpen honetan sumatzen ditugun balioei gozamenez eutsiz. Bittor Elizagoien 26 Igor Elortza Durangoko Bertso-eskola 20 Geure apustuek (telebistak, teknologia berriek, formatu berriek…) ekar- Nerea Elustondo Legazpiko Bertso-eskola 23 tzen dituzten arrisku eta distortsioen aurreko autokofiantza. Arrisku horiek Oihane Enbeita Muxikako Garriko Bertso-eskola 24 gainean hartuz ere aurrera egin dezakegula pentsarazten digun konfiantza, Arkaitz Estiballes Santutxuko Bertso-eskola 28 garbi edukiz helburua ez dela eustea, sortzea baizik, ez dela irautea, bizi- Arkaitz Goikoetxea Oiartzungo Bertso-eskola 21 Garapenaren lau gako tzea baizik. Sortuz eta biziz soilik hartzen du bere zentzua gure tradizioak. Garapenaren lau gako Ekaitz Goikoetxea Gipuzkoako Goierriko Bertso-eskola 28 Bixente Gorostidi Tolosako Bertso-eskola 4.2 Belaunaldien transmisioa 27 Iratxe Ibarra Markina-Xemeingo Bertso-eskola 29 Bertsolaritzaren mugimenduak azken bi hamarkada hauetan belaunaldi Jexux Mari Irazu Hernaniko Bertso-eskola 27 gazteenganako transmisioaren aldeko apustu nabarmena egin du. Ber- Unai Iturriaga Durangoko Bertso-eskola 19 tsoa sustatzeko ekintza guztiek etengabe izan dute gogoan bertsolari gaz- Sustrai Kolina Hendaiako Bertso-eskola 32 teei bideak ematea. Aritz Lopategi Gernikako Bertso-eskola 25 Maialen Lujanbio Hernaniko Bertso-eskola 29 Bertsolaritza irakaskuntzan txertatzeko lan handia egin da azken hogei Jon Maia Zumaiako Bertso-eskola 26 urteotan. Bertso-eskola eta bertso-talde berriak sustatu dira. Eta, batez Aitor Mendiluze Hernaniko Bertso-eskola 45 ere, aurrera joateko gaitasuna erakutsi duten gazteei arreta berezia jarri Mikel Mendizabal 29 zaie. Horrekin guztiarekin entzule gazteen artean zaletasuna ere finkatu Joxe Munduate Gipuzkoako Goierriko Bertso-eskola 19 egin da, bertsolariek (batzuk eurak bezain gazteak) beren kezka eta gus- Igor Muniategi Gernikako Bertso-eskola 45 tuei erantzuten dietela ohartzen baitira. Ereindako haziak fruituak eman Iñaki Murua 26 dituela esan liteke. Iñigo Olaetxea Bortzirietako Bertso-eskola 30 Asier Otamendi Gasteizko Bertso-eskola 20 2001eko Bertsolari Txapelketa Nagusiko bertsolari parte hartzaileak eta Fredi Paia Algortako Bertso-eskola bertso-eskolarekiko harremana. 68 Bat-bateko bertsolaritza Bertsolaritzaren oreka eta desafioak 69

Bertsolaria Bertso-eskola Adina 4.3 Antolakuntza autoeratua: Bertsozale Elkartea Juanjo Respaldiza 37 Ruben Santxez Gasteizko Bertso-eskola 26 Liburu honetan deskribatzen den mugimendu hau guztia posible egin Aitor Sarriegi Gipuzkoako Goierriko Bertso-eskola 25 duen giltza Bertsozale Elkartearen sorrera izan da. Beronek bildu du ber- Xabier Silveira Bortzirietako Bertso-eskola 25 tsolaritzaren inguruko mugimendua eta maila guztietan sustatu du kultur Jokin Sorozabal 34 jardun hau. Arkaitz Ugartetxea Mallabiko Bertso-eskola 23 Izan ere, antolatzeko bide berezi bat hartu zuen bertso munduak 1986 Iñaki Zelaia Hernaniko Bertso-eskola 28 inguruan. Hain zuzen ere horixe: bere burua antolatzeko erabakia, auto- Aritz Zerain Hernaniko Bertso-eskola 28 eratzeko erabakia. Bertsolaritzaren geroa kanpoko faktoreen esku utzi gabe, bertsolaritzan hala edo hola inplikaturik sentitzen direnen elkar- Kultur-adierazpen askoren ohiko ezaugarrietako bat da belaunaldien gunea sortu eta proiektu baten inguruan lan egitea izan du ipar. Hitz arteko haustura, eta bertsolaritza ere ez dago joera horretatik kanpo. gutxitan laburbiltzen da bere proiektua: bertsolaritza biziberritzeko oina- Hala ere, esan liteke transmisioa hausturari gailendu egiten zaiola ber- rriak jartzea. tsolariengan. Izan ere, bertsolariek oholtza konpartitzen dute, bertsotan Garapenaren lau gako Garapenaren lau gako elkarrekin gaiak eta temak partekatzen dituzte, inprobisazioa elkarrekin A | Erakundearen ezaugarri orokorrak txirikordatzen dute. Horretan guztian, zaharren edo zaharragoen esperientziak balioa du gazteagoentzat. Bertsolarien artean ohikoa eta bene- Bertsozale Elkarteak 1.400 bazkide ditu. Euskal Herriko lurraldeetan takoa da beteranoenganako errespetua, nagusiak erreferentzia izatea gaz- deszentralizatua dago: Bizkaia, Gipuzkoa, Nafarroa, Araba eta Iparralde- teagoentzat. Sortzaileen artean belaunaldi arteko hartu-eman interesga- an elkarte federatu bana dago martxan, eta guztien artean osatzen dute rri bat bada, gorabeherak gorabehera. Euskal Herriko elkartea. Bertsolaritzaren inguruko hainbat eragile biltzen ditu (bertsolariak, bertso-jartzaileak, gai-jartzaileak, epaileak, ira- kasleak, antolatzaileak, bertsozale engaiatuak), guztien artean estrategiak marraztu eta hainbat esparrutan ekintzak aurrera ateratzeko: Doku- mentazio Zentroaren kudeaketa, hedabide eta erakundeekiko negozia- zioak, txapelketak, ekitaldi bereziak, bertso-eskolen koordinazioa, ikerketa, argitalpenak, nazioarteko harremanak eta abar eta abar.

Hamabost urteko ibilbidean, pixkanaka kultur proiektu bat marraztu da, erreferentzia argi batzuekin jokatzeko oinarriak jarri dira. Elkartearen iparra, bertsolaritzaren kultur proiektua, hiru ardatzetan marrazten da: belaunaldi-transmisioa, hedapenaren antolaketa eta dokumentazioa-

X.Zeberio, A.Sarriegi, J.Munduate eta Mañukorta Iturria: XDZ ikerketa. Badu, gainera, hiru ardatzak biltzen dituen laugarren bat: 70 Bat-bateko bertsolaritza Bertsolaritzaren oreka eta desafioak 71

lurraldetasuna. Alegia, proiektua euskararen lurraldetasun osoan gara- Bertsolaritza, aldiz, bertsoaren inguruan sortzen den kultur proiektua tzea, hizkuntzaren bizitasunaren aldetik unerik zailenetan dauden lurral- izendatzeko erabiltzen da: transmisioa zaintzea, irakaskuntzan egin leza- deak bigarren mailan utzi gabe. keen ekarpena aztertzea, ikerkuntzarako bideak jartzea, kulturgintza honen hedapen bideak jorratzea, bertso-eskolak koordinatzea, hedabide 1986ko hasiera hartatik argi zegoen ez zela bertsolarien elkartea. Elkar- politika finkatzea, nazioarteko harremanak jorratzea eta beste hainbat tea bultzatzen eta bertako zereginetan pisuaren zati handia bertsolari ez funtzio. diren bertsozaleek izan dute eta dute. Hau ikuspegi kualitatibotik hala bada, zer esanik ez kuantitatibotik, elkarteko 1.400 bazkidetatik apenas Bertsolaritzaren kultur proiektua Bertsozale Elkarteak hartzen du bere baitira 200 bertsolariak, eta hauetatik hogeikoren bat une honetan elite- gain bete-betean. Kultur proiektu honek forma hartu du 15 urteko espe- an dabiltzanak. Hala ere gizarteak hasieran bertsolarien elkarte moduan rientzia eta eztabaiden ondoren. Euskal Herri osora begira egindakoa da, ulertu zuen, izenak ere (Bertsolari Elkartea) hartarako bidea ematen bai epe luzerakoa eta bertsolaritzan inplikaturik sentitu nahi duten guztien zuen. Izenaren eta izanaren arteko desoreka hau hausten hasteko izena artean eramana, hau da, Elkartearen inguruan gorpuztua. aldatu zitzaion 1995ean: Euskal Herriko Bertsozale Elkartea. C | Bertsolaritza kultur proiektuaren ardatzak

Garapenaren lau gako Elkartearen ibilbidean, hasierako 'bertsolaritza bultzatu nahi' hartatik Garapenaren lau gako proiektu sendoago bat mamituz joan da pixkanaka. Gorago esan den Bertsozale Elkartearen ikurra, Jorge Oteizak elkartearen eskuan jarria. bezala, hiru ardatz ditu proiektu horrek: transmisioa, bilketa-ikerketa eta hedapena. Eta sentsibilitate osagarri bat: lurraldetasuna.

B | Bertsogintza eta bertsolaritza: sorkuntzaren esparrua eta antola- Aletu ditzagun laburki bertsolaritzaren proiektuko ardatzak edo, beste ketaren esparrua era batera esanda, Bertsozale Elkartearen lan-ildoak:

Urteotako ibilbidean bi aspektu bereizi dira. Bertsogintza hitzarekin ■ Transmisioa: Belaunaldi berrietara bertsolaritzaren transmisioa ziur- izendatzen da bertsolarien jarduna, plazaz plazako zeregin artistikoa, tatzea du ipar. Bi lan-ildo nagusi ditu alor honek: batetik, irakaskuntza sorkuntzaren esparrua. Esparru horretan, bertsolari kolektiboari soilik arautuan txertatutako bertsolaritzaren jarraipena egitea eta, bestetik, dagozkien kontuetan, Bertsozale Elkartea ez da sartzen. Sorkuntza ber- bertso-eskolak. Euskal Herriko hezkuntzan bertsolaritzak eta, zabalago tsolariei dagokie, eta sortzailearen askatasunetik garatu behar dute, era- hartuta, bertsolaritzak eta ahozko sorkuntza artistikoek egin behar duten kunde-interesei lotuta egoteke. Zorionez, ekonomikoki autoerregulatzen ekarpena ikertzea eta sekuentzia didaktikoak eskaintzea da Elkarteak den jardun artistikoa da bertsogintza, dirulaguntza berezirik behar eta esku artean duen lanetako bat. Bestetik, eskola arautuaz kanpoko bertso- nahi ez duena. Hala, ez dago laguntza publikoak lortuko dituen antola- eskolen koordinazioak ahalegin berezia eskatzen du, izan ere, euskal kuntzaren mende, eta bere bidea modu natural xamarrean egiten du herrietan zehar hedaturik dauden bertso-eskola hauek baitira gaurko eta gizarteko eskariaren arabera. biharko bertsolaritza mugimenduaren gune eta hazitoki. 72 Bat-bateko bertsolaritza Bertsolaritzaren oreka eta desafioak 73

■ Hedapena: Bertsolaritzaren hedapen eutsia eta orekatua lortzea du ere Bizkaiko Bertsozale Elkartea, Arabako Bertsozale Elkartea, ipar lan-ildo honek. Kontua ez da besterik gabe eta ‘zenbat eta gehiago, Nafarroako Bertsozale Elkartea, Iparraldeko Bertsularien Lagunak eta hobe’ lelopean bertsoa hedatzea, baizik eta modu eutsigarri batean zale- Gipuzkoako Bertsozale Elkarteak federazio bidez gorpuzten dute EHBE. tasuna sendotzea. Hainbat frente kontuan izatea eskatzen du: hedabide- Antolakuntzaz aparte helburuetan ere lurraldetasuna beti presente dago: etan bertsolaritzak izan dezakeen presentzia zaintzea, lurraldean lurral- euskararen osasuna ahulen dagoen lekuetan ahalegin eta inbertsio bere- deko bertsolaritza sustatzea, saio bereziak antolatzea, txapelketak egitea, ziak egitea dagokio Bertsozale Elkarteari. argitalpenak ateratzea eta, oro har, hedapenarekin zer ikusia duten eki- D | Bertsolaritzaren autoeraketa: gizartegintza modu bat kultur menak martxan jartzea. arloan ■ Bilketa-ikerketa: Hirugarren ardatzaren iparra bertsolaritza ikerketaren eta dokumentazioaren alorrean txertatzea da. Bertsolaritzaren Beren esparrua autoeratzearen aldeko apustua egin du bertsolaritzaren emaitzak modu ez orokor baina bai sistematikoan biltzen eta kultur-arlo mugimenduak. Autoeraketa honen oinarriak hauek izan litezke, guztiak hau gaur eta biharko ikerbideetan sartzen hasia dago. Bertsolaritza ere elkartearen ibilbidean intuizio mailan garatuak: jakingai eta aztergai izan dadin oinarrizko tresna nagusia Xenpelar Dokumentazio Zentroa da. Elkartearen apustu estrategikoa da, zalan- ■ Inplikatuen borondatezko partaidetza. Garapenaren lau gako Garapenaren lau gako tzarik gabe. Une honetan hiru profesional ari dira bertako lanetan buru- ■ Arrazoi ideologikoengatiko mugarik eza eta barne aniztasunaren aitor- belarri, eta oraingoz 20.745 dokumentuko bilduma osatu du. Azken 10 pena. urteotan bai antolakuntzan eta bai dirutan ahalegin handiak egin ditu ■ Antolakuntza partehartzaile eta demokratikoa. Bertsozale Elkarteak Xenpelar sortu, eutsi eta garatzeko. 1997tik aurre- ■ Tokian-tokikoaren errespetua edo subsidiaritate printzipioa: lurralde- ra, Elkarteak bidearen zati bat bakarrik eginda gero, hainbat erakunde kako eta taldekako estilo eta erabakiak lehenetsiz zentralismo demokra- publikok ere parte hartzen dute beronen finantziazioan. Xenpelar dugu, tikoaren aurretik. gainera, atzerriko beste zentro, ikerlari eta esperientziekin harremanak ■ Eztabaidaren kultura eta jarrera desberdinen garapena: adostasun bideratzeko plataforma egokia. Bestetik, hirugarren ardatz nagusi umotu eta landua, gehiengo-gutxiengo jokoaren gainetik. honetan sartzen dira bertsolaritzaren inguruko ikerketa eta gogoeta ■ Borondatezko lanaren eta lan profesionalaren arteko konbinaketa. Lan bultzatzeko beste hainbat ekintza: Bertsolamintza Jardunaldiak, UEU profesionalari dagokionez, merkatuko maila duina erreferentziatzat duen eta EHUko Udako Ikastaroetan egindako Topaketak, ikerketa bereziak ordainketa-politika. eta abar. Bertsolaritzaren ikerketa-politika marraztea, oro har, lan-ildo E | Kanpo-harremanetarako politika honi dagokio.

■ Lurraldetasuna: euskararen lurraldea da bertsolaritzarena. Bertsozale Elkarteak harreman-bideak irekita ditu euskalgintzako era- Hasieratik Euskal Herri osoko jendea inplikatu da Bertsozale Elkartean. kundeekin, Euskal Herriko erakunde publikoekin, euskal gizarteko Iparraldean, Gipuzkoan, Araban, Bizkaian eta Nafarroan antolakuntza alderdi politiko, mugimendu eta beste eragileekin eta nazioarte mailako bana sortu da. Une honetan EHBE bost elkarte horien bilgunea da. Izan inprobisazio esperientzien protagonista nahiz ikerlariekin. 74 Bat-bateko bertsolaritza

Administrazioari dagokionez, EHBEak interes publikokotzat jotzen dituen proiektuetan finantziazioa eta elkarlana eskatzen eta eskaintzen die Euskal Herriko administrazio desberdinei. Neurri batean, bertsolaritzaren kultur proiektuak badu autonomia maila bat administrazioen kultur-politikekiko; izan ere, oinarri duen sorkuntza-jardunak, bertsogin- tzak, autoerregulazio ekonomiko handia baitu bere izaera apalagatik, eta ez du administrazioaren laguntzekiko menpekotasunik. Hala ere, egia da Bertsozale Elkartearen lan-ildoetan (transmisioa, hedapena, bilketa- ikerketa) badela administrazioekiko elkarlanerako esparru zabal bat.

Hori horrela, Bertsozale Elkarteak bere gorabeherak izan ditu administrazioekiko harremanetan, eta hainbat aldiz bere desadostasuna adierazi izan du zenbait administraziok kultur-politika planteatzeko izan duten Garapenaren lau gako moduaren aurrean. Horretan, Bertsozale Elkarteak, gizarte zibileko mugimendua den aldetik, agertu izan du eskubidea duela administrazioaren jokaerak baloratzeko eta kultur-politika baterako bere ikuspegia azaltzeko. Era berean, Bertsozale Elkarteak aldarrikatu izan du bere eskubide eta betebehar demokratikoa gizarteari jakinarazteko adminis- trazioekin dituen harremanen nondik norakoak (bai onerakoak eta bai txarrerakoak), nahiz eta horrek arazo bat baino gehiago ekarri, eta diru- laguntzaren bat edo beste arriskuan jarri.

Azken urteetan elkartea nazioarteko harremanak lantzen ari da bereziki, ahozko inprobisazioaren inguruko nazioarteko topaketetan parte hartuz. Une honetan topaketa horiek Iberoamerika eta penintsulako esparrura mugatzen dira. Ikuspegi zabalagoko harremanak sortzen hasia da Ber- tsozale Elkartea, nazioarteko sare zabalago bat indartzeko asmoz, bost kontinenteetako ahozko inprobisazio kantatuaren protagonista eta ikerla- riak bilduko dituen topaguneak sortzeko ametsa ipar hartuta. III

BAT-BATEKO BERTSOAREN SORKUNTZA PROZESUA Bat-bateko bertsoa, izenak berak ere hala dio, bat-batean sortzen da.

Inprobisazioa —daitekeena da Euskal Herrian eta hain zuzen ere bertsolaritzaren eraginez horrelakorik ez gertatzea—, ez dago beti ongi ikusia egungo gizartean. Bat-batean ari dena, aldez aurretik ezer planifika- tu eta taxutzeko gaitasunik izan ez duelako ari liteke bat-batean. Horre- lakoetan, bat-batean aritzea azken orduko irtenbide baino ez da, eta bat- batekoaren emaitza beti izango da eskasa eta iragankorra. Hori da, beharbada, bat-batekotasunari buruzko ikuspegirik hedatuena.

Inprobisatzearen alde ona ere aipatzen da ordea askotan. Bat-batean honako edo halako jokaldi sumatu duen futbolaria edo edozein arazoren aurrean bat-batean konponbidea asmatzen jakin duen teknikaria, pertsona talentudun, argi eta injeniotsutzat hartua izango da.

Bertsolarien kasuan bat-batekotasunak ez du zerikusirik aldez aurretik zerbait taxutzeko gaitasun faltarekin eta pertsona bereziki talentudun eta argia izatearekin ere ez. Bertsolariarentzat bat-batean aritzea bere senti- menduak eta ideiak azaltzeko era bat da. Eta era hori aspalditik datorren kultur ondarearen zati gisara jaso du gaztetxotatik. Bertsolariarentzat bat-batean jardutea, bere buruarekin eta inguruarekin duen harremana 80 Bat-bateko bertsolaritza Bat-bateko bertsoaren sorkuntza prozesua 81

ulertzeko modua da; joko-arauak dituen modu jolastia. bait berri, handi, bitxi, harrigarrietan harrigarriena zelakoan. Halako batean, ordea, hitz dotore horrek adierazten duena bat-bateko bertsola- Bat-bateko bertsoak badu magia itxurarik baina ez da magia. Entzuleak riek betidanik egin izan dutena baino ez zela jabetu ginen. adi egongo dira bertsolariak kapelatik untxi txuria noiz aterako. Baina badakite kapelak ez duela ezkutuko atalik; gehienez ere bertsolariaren arrazoiketarako eta kanturako gaitasuna. Bertsoak bat-batean botatzen 1 Formari dagozkionak dituenak ez du erabiliko inolako tranpa edo trukurik. Ez da injenio izugarri baten edo talentu neurriz gaineko baten emaitza ere. Bat-bateko bertso bat osatzeko badira zenbait forma alderdi eta horiei buruz arituko gara datozen orrialdeetan. Bertsoa berbaldi bat da, kanta- Paradoxa badirudi ere, bat-batean aritzea oso ongi planifikaturiko ekin- tuz, errimatuz eta neurtuz burutzen dena. Berbaldi bakoitzak, edukiak tza da bertsolariaren kasuan. Aldez aurretik trebatu da une jakin bate- eduki, beti izango du doinu bat, errima bat eta neurri bat. Kantatzen, an sor daitezkeen antzeko egoeren aurrean bat-bateko erantzun bat ema- errimatzen eta neurtzen dakienak, bat-bateko bertsogintzaren gutxiene- teko. Bat-bateko bertsogintzaren arauak bereganatu ditu oso (doinuak, ko arau teknikoak betetzen ditu beraz. Hori ez da ordea, bertsogintzaren errimak, neurriak…) eta bereganatze horren ondorioz zenbait arau gale- alderdi teknikoa baino. Bertsoari kalitate maila bere arrazoibidearen ra eta zailtasun gertatu beharrean, askeago sortu ahal izateko erabiliko indarrak edo bere balio poetiko-erretorikoek emango diote. ditu. Ohitu da inguruko orori begia eta belarria itsasten, ikusia eta entzu- na buruan gorde eta buruan ordenatzen, bat-batean aritu behar duen 1.1 Doinua unean baliagarri gerta dakion. Munduan zehar ezagutu ditugun beste inprobisatzaile gehienek (kuba- Azken batean, bertsolariarena, pilatze eta hornitze lana da lehenik eta rrek, mexikarrek, kolonbiarrek, mallorkarrek…) musika-tresnaren baten behin. Almazena bete eta ordenatu egin beharko du, unerik egokienean laguntzaz egiten dute beren lana. Bertsolaria musika-tresnarik gabe ari- erakusleiho txukun eta erakargarria atondu ahal izateko. Jakineko kon- tzen da. Baina bere berbaldia beti da berbaldi kantatua. tua da erabat bat-batekorik ez dela. Hutsetik abiaturiko berbaldirik nekez osatuko du inork. Orduan zertan datza bat-bateko bertsogintzaren Erabiltzen dituen doinuak gehienetan, usadiotik datozenak dira, auto- erakargarritasuna? Gainerako arte-ekimenetan ez bezala, bat-bateko re jakinik gabeko doinuak, mendez mende herriak gorde dituenak. bertsogintzan aldi berean egiten da sortu eta sormenaren emaitza eraku- Badira beste doinu batzuk bertako kantariei ikasiak, edota kanpoko tsi. Bertsolaria sortuz doan ahala ari da entzulea sormenaren emaitza kantariei hartuak, beti ere neurriz parera baldin badatoz. Eta badira jasotzen. Hartara, igortzailea eta jasotzailearen arteko harremana askoz bertsolarien eskariz musikariren batek propio sortutako doinuak ere. ere estuagoa da. Hiru dira beraz, bertsolariek beren doinutegia osatzeko darabiltzaten iturri nagusiak: Duela zenbait urte itsasoaren beste aldetik azken orduko hitzak iristen

hasi eta purian jarri zirelarik, “performance” hitzak harritu gintuen, zer- ■ Usadiozko doinu herrikoiak. 82 Bat-bateko bertsolaritza Bat-bateko bertsoaren sorkuntza prozesua 83

■ Neurriz parera datozen doinu berriak. Bertso bakoitzak oin kopuru jakina du, eta oin hauek berriz, silaba kopu-

■ Propio osatutako doinuak. ru jakina. Ez gara hemen sartuko bertsolaritzaren ikertzaile handi izan diren Lekuona osaba-ilobek bertsolariek silaben kontzepturik bazuten Bertsolariek darabiltzaten doinu kopuruari dagokionez, Juanito Dorron- edo ez zalantzan jarriz iradoki zuten eztabaida tentagarrian. Koldo Mitxe- sorok, arlo honetan dugun ikertzailerik behinenak, 2.775 bildu eta sail- lenaren hitzak ekarriko ditugu gogora: “Antzina-antzinako kantuak albo- katu ditu. Egia da ordea, garaian doinu jakin batzuk jartzen direla purian ra utzita, metrika aldetik oso gorabeheratsuak baitira horiek, gainerako eta bertsolariek ez dituztela bi mila eta zazpirehun doinu horietatik estrofa moldeek silaba kopurua eta errima dute oinarri, `mester de clere- ehunkadaren batzuk baino erabiltzen jendaurreko ekitaldietan. cía´ koek bezala”.

Musikaren laguntzarik gabeko berbaldi batean, bertsolariaren ahotsa Bertsolariak, bat-batean ari delarik, ez du sekula silaba kopurua zenba- garrantzitsu bihurtzen da bere berbaldiaren edukiak adierazteko orduan. tzen. Lan eskerga litzateke, eta esker txarrekoa. Bertsolariak badaki kan- XX. mendearen erdi aldea arte bertsolariak nahitaez behar zuen ahots tuan hasi aurretik aukeraturiko doinua ze neurritakoa den. Doinua luze- sendo indartsua edozein plazatan aritu nahi bazuen. Gerora, bozgorailuen laburtu gabe ari bada, badaki zenbatu gabe ere zenbat silaba sartzen ari iritsierarekin, baldintza horri leundu egin zitzaion ezinbestekotasuna. den oin bakoitzeko. Doinua behartzen badu, luzatzeko edo laburtzeko, Formari dagozkionak bertso horren neurrietatik kanpora ari da, eta, beraz, bertsoaren osagai Formari dagozkionak Egun, ahots indartsu edo ahots ona baino garrantzia handiagoa du une bati ez zaio ari men egiten. bakoitzean, leku bakoitzean eta eduki jakin bakoitza adierazteko kanta- era egokia erabiltzen asmatzeak. Komunikazioaren arrakasta edo porro- Neurria da bertsolariari buru-hausterik gehien sortzen dion alderdietari- ta ez dago bertsolariaren ahotsaren kalitatearen baitan, aukeraturiko doi- ko bat. Doinuak eta errimak laxotasun handiagoa dute (kantatu edo erri- nuaren eta hura kantatzeko moduaren egokitasunean baizik. matu daiteke oso ondo, ondo, ez hain ondo, erdipurdi, gaizki, oso gaizki…, baina neurriak ez du inongo eskalarik onartzen. Ongi neurtuko Izan ere, aipaturiko 2.775 doinu horietan, batzuk badira sentimendu epi- dugu edo gaizki. Ez da erdibiderik. Badira halere, doinu jakinen batzuk, ko indartsuak adierazteko egokiak; beste batzuk sentimendu dramatiko- ohituraren poderioz 7/6 egin ordez 8/6 egiten dena. Baina doinu gutxi ak adierazteko dira pare-parekoak; kontaerarako egokiak direnak badi- dira eta inork ez dauka oso argi horrelakoetan legeak edo ohiturak hartu ra; eta baita deskripziorako aukera ematen dutenak ere. Esan nahi den behar lukeen gaina. hura esan-indarrez adierazi ahal izateko doinuaren aukeraketa da alder- Bertsolariaren aldez aurretiko prestakuntzarako ere, neurria da alderdi- dirik erabakigarrienetakoa bertsotako komunikazio harremanean. rik gaitzena. Errimak, doinuak eta edukiak berak ere har daitezke

1.2 Neurria buruan, gorde, ordenatu, egokitu… une jakin batean erabili ahal izateko. Neurriarekin ez da horrelakorik gertatzen. Neurrian ondo jarduteko Bertsolariak bertsoa neurri jakin bati atxikia osatzen du. Edo neurri jardun egin behar du. Beti jardunean aritzeak ziurtasun handia ematen jakin batzuei, zehazkiago esanda. badu ere, bat-batean ari denak beti izango du neurrian huts egiteko arris- 84 Bat-bateko bertsolaritza Bat-bateko bertsoaren sorkuntza prozesua 85

kua. Eta neurri akats batek izugarri itsustuko du bestelakoan ederra eta ------10 pindartsua izan zitekeen edozein bertso. ------8 A ------10 Bat-bateko bertsogintzan gehien erabiltzen diren neurriak honako hauek ------8 A dira: ------10 Zortziko handia ------8 A ------10 ------10 ------8 A ------8 A ------10 ------10 ------8 A ------8 A. ------10 Zortziko txikia ------8 A Zortziko txikian, zortziko handian bezala, lau puntu eta zortzi lerro izan------10 go ditugu, eta errimak lerro bikoitzen bukaeran jarriko. Baina lerro ------8 A. Formari dagozkionak bakoitzaren silaba kopurua aldatuko da. Silaba kopurua urriagoa izate- Formari dagozkionak Zortziko handia beraz, lau puntutako ahapaldia da. Lerro bakoitzean an, berbaldia laburtu egin beharko dugu eta ondorioz neurri-mota hau hamar silaba ditu eta zortzi bikoitzetan, errima-hitza ere azken hauetan egokiagoa izango da gehienetan temako egoera bizi eta umoretsuetarako, doalarik. Errima, berriz, beti sail berekoa izango da. berbaldi luze dramatiko eta epikoetarako baino. Baina zer-zertarako gai honetan ez dago erabateko baieztapenik egiterik. Aipatzekoa da ezagutzen ditugun kanpoko inprobisatzaile gehienek ere zortzi silabako lerroetan burutzen dutela euren bat-bateko lana. ------7 “Décima” deritza, besteak beste, kubatarrek, alpujarretakoek, edo ------6 A kanariarrek darabilten ahapaldiari eta “décimak” zortzi silabako ------7 hamar lerro ditu. ------6 A ------7 Hamarreko handia ------6 A Zortziko handiaren egitura bera du baina puntu bat (edo bi lerro) eran------7 tsiko dizkiogu. Horrek esan nahi du zailtasuna gehitu dugula bosgarren ------6 A. errima-hitz bat ere aurkitu beharko baita. Ahapaldi mota hau, oro har, lehengoa baino egokiagoa izan daiteke berbaldi landuagoak adierazteko, testuak berak leku gehiago baitu zortziko handian baino. 86 Bat-bateko bertsolaritza Bat-bateko bertsoaren sorkuntza prozesua 87

Hamarreko txikia . Kopla handia Aurrekoaren egitura bera du, baina puntu bat eta errima bat erantsirik. ------10 ------8 A ------7 ------10 ------6 A ------8 A. ------7 ------6 A Kopla, txikia ere izan daiteke, egitura hau badu: ------7 ------6 A . Kopla txikia ------7 ------7 ------6 A ------6 A ------7 ------7 ------6 A. ------6 A.

Bestelako zenbait egitura Formari dagozkionak Koplak, handiaren kasuan Zortziko Handiaren erdia, eta txikiaren Formari dagozkionak kasuan Zortziko Txikiaren erdia dira beraz. Arestian aipaturiko ahapaldi-motak dira plazaz plazako jardunean maizen erabiltzen direnak. Badira ordea beste egitura batzuk ere bat-bateko Badira egitura berriagoak ere, askotan bertsolariek beraiek sortuak, txa- bertsogintzan erabiltzen direnak. Ahapaldi laburragoak edo luzeagoak pelketetarako gehienean. Zailtasun teknikoaren gailurra topatu nahi iza- dira, puntu kopuruari dagokionez aurrekoen desberdinak, baina halere ten da horrelakoetan. Bertsoa luzeagoa, errima gehiago… arrisku han- gehienean berdinak silaba kopuruari eta lerro bikoitzetan errimatzeari diagoa estrapozo egiteko, baina arrakasta nabarmena bidea ongi burutuz bagagozkio. gero. Baina ez da hori egitura berri hauen sorkuntzaren arrazoi bakarra. Bestelako ahapaldi-mota hauen artean koplak dauzkagu. Koplak, nagu- Egungo bertsolaritza modernoaren ezaugarrietariko bat da, testu luzea- siki eskerako eta errondarako erabiltzen dira eta aspaldikoa da euren goaren beharra. Bertsolariak bere originaltasuna azaltzeko, bere arrazoi- jatorria. Honako egitura dute: bidearen konplexutasuna kokatzeko, gaiarekiko distantzia hartzeko… lekua behar du testuan. Testuak berak hartzen du bertsoaren zama, testuingurua ez delako garai batean bezain gotorra. Hargatik sortu dira azken urteotan egitura luze-zabalagoak.

Hona hemen horietariko adibide batzuk: 88 Bat-bateko bertsolaritza Bat-bateko bertsoaren sorkuntza prozesua 89

. Zazpi puntukoa . Bederatzi puntukoa ------10 ------7 ------8 A ------6 A ------10 ------7 ------8 A - - - - - 5 A ------10 ------7 ------8 A ------6 A ------8 A ------7 ------8 A ------6 A ------10 ------6 A ------8 A ------6 A ------10 ------6 A ------8 A. ------6 A ------7 . Itsaso hori dago zatarra Formari dagozkionak - - - - - 5 A. Formari dagozkionak ------10 A ------10 A Badira egitura berezi gehiago ere, baina azaldu ditugun hauek baliagarri ------10 izan daitezke ondorioren batzuk ateratzeko. ------8 A (bis) ------8 A ■ Gero aipatuko dugun salbuespenen bat izan arren, errima beti talde ------8 A berekoa da (A) eta beti kontsonantea. Zailtasunik handiena beraz, erri------8 A ma-hitz aski aurkitzean datza, hitz horietako bakar bat ere errepikatu ------10 gabe. Errima-hitza errepikatuz gero, poto egingo du bertsolariak. Eta ------8 A potoa da, alderdi teknikoen artean, bai epaimahaiak eta bai entzuleak ------10 gehien “zigortzen” duten akatsa. ------8 A (bis). ■ Egituraz neurri desberdina badute ere, bertso-molde hauetan esaldiaren luze-laburra beti da beretsua. Hamar silaba, edo zortzi edo zazpi edo sei… Horrek esan nahi du bertsolaria ohitua dagoela bere pentsamen- duak 10, 8, 7, 6, 5… silabatara ekartzen. Esaldi luzeago edo laburrago- ek ez diote balio bere lanerako.

■ Errima gehiago sartu nahiak askotan testu luzeagoa dakar berekin. Txapelketatan arriskatu nahiak gero eta bertsolari gehiagori sortu die 90 Bat-bateko bertsolaritza Bat-bateko bertsoaren sorkuntza prozesua 91

egitura zail eta luzeetan ekiteko irrika. Baina arriskuak ez du beti mere- Neurriari buruzko atal hau amaitzeko, aipagarria da egungo plazaz pla- zi izaten. Testuak berbaldi bakoitzak behar lukeen luzera hartu behar du. zako jardunean bertsoen ehuneko laurogeita hamarra, hasieran azaldu Eta berbaldiaren luzerak ipinitako gaiak sorrarazi duen ideiaren arabe- ditugun lau egituretan egiten dela. Hots: Zortziko Handian eta Txikian rakoa izan behar du. Une jakin batean eta gai jakin baten aurrean zer eta Hamarreko Handian eta Txikian. esanik asko ez duen bertsolariak bereak eta bi ikusi beharko ditu aukeratu duen egitura luzea itxuraz betetzeko. Eta teknikoki lana zuzen buru- Koplak eskerako eta errondarako erabiltzen dira gehien (nahiz eta azken tu arren, bere testuak desorekaren bat izango du, hartara bere eta entzu- hiru-lau urtean jaialdietan ere sarri entzuten diren), eta gainerako egitu- learen arteko komunikazioa hautsiz. rak txapelketa eta jaialdietan.

Lehen aipatu dugunez, oso bakanak dira errima-familia bat baino gehia- Molde handiko bertsoetan, bertsolariak neurriari dagokion beste arau goz osatutako bertso moldeak. Hain bakanak eta ezohikoak izanik, doi- bat ere bete behar du: etena. Hamar silabako lerroak bosna silabako bi nu bakarreko egiturak dira errima nahasiko bertso moldeok. multzotan antolatu beharko ditu bertsolariak, doinu gehien-gehienek hala eskatzen dutelako (bizpahiru doinu baino ez dago etena horrela . Iparragirre abila dela agintzen ez dutenak). Ez dauka hitz bat bost silabako bi multzo horien ------10 Formari dagozkionak arteko etenean zangalatrau uzterik. Horrek zailtasuna erantsiko dio ber- Formari dagozkionak ------8 A tsogintzari. Bertsolariak ez du aski bere ideiak 10/8 egiturara tolestea------10 rekin. 5+5/8 egiturara tolestu behar ditu. Doinua bera izaten da eten------8 A hausteen salatzailerik behinena. Eta neurriarekin eta errimarekin oro ------7 B har gertatzen den modura, bertsolariek etena egin beharra muga baino ------7 B abantaila dute beren sorkuntza prozesuan. Hartaraino dago trebatua ------8 A bertsolaria bere ideiak eten eta guzti hitzetan jartzera! Askotan, etene------10 an akatsen bat egiteak teknikoki dakarren galeraz gain, bertsolariari ------8 A. ideia bera galaraziko dio, etena huts egitean bere aldez aurretiko esa- . Nagusi jauna hauxe da lana moldea eta egitura aldatu beharko baititu, eta, aldatzean, egindako lan ------10 A guztia narrastuko du. ------11 A Ongi egindako etenaren adibide, honako hau: ------10 B

------10 B | Gure etxean (5)/ bizi garenak (5) - - - - - 5 C aita, ama ta lau ume (8). ------10 C ------10 C. Oker egindako etena berriz, honakoa litzateke: 92 Bat-bateko bertsolaritza Bat-bateko bertsoaren sorkuntza prozesua 93

| Gure etxeraino (6)/ heldu ziren (4) go: bertsolari ez den batentzat muga eta zailtasun dena, laguntza-bide aita, ama ta lau ume (8). izan daiteke trebatua dagoenarentzat. Araupean sortzen trebe den hura baita bertsolaria. Eta erosoago sentitzen da sorkuntza unean joko-arauek 1.3 Errima hesiturik, erabateko askatasunak ekarriko liokeen hustasunean baino. Askorentzat errimak osatzen du bertsoaren alderdi teknikoen ardatza. Bertsolariak ez baitu sekula nahi duen huraxe esaten. Esaten du, neurri Errimatuz ari bagara (nahiz eta errima guztiz aberatsa izan ez), bertsoa batzuen barruan eta buruan bildu dituen errima-hitzekin une jakin bate- osatzen ari gara. an esateko gai dena. Ez da bertsolaririk nahi duena esan eta gainera Errima, arestian aipatu dugun bezala, beti da sail berekoa eta errima- neurtu eta errimatu egingo duenik. Badira bertsolariak aldiz, neurtu eta hitzen arteko kontsonantziari balio handia ematen zaio. Adibide bat errimatzeaz gain, argitasun une batzuetan esan nahi luketenera asko hur- jarriz, burua eta ordua hitzek errimatu egiten dute. Baina bien arteko biltzen direnak. hoskidetasuna ez da handiegia. Bi azken bokalek baino ez dute errima- Ikuspegi horretatik errimak ez dira aberats eta pobreak beren hoskideta- tzen ( ) eta ondorioz errima pobrea litzateke bi hitz horien artean osatzen sun mailari begira bakarrik. Bertsoa osatzen hasteko unean, bertsolariak dena. Elizan eta gerizan hitzekin ere egin genezake errima. Baina kasu Formari dagozkionak kontu handiz aukeratuko du zer errima-hitzekin amaituko duen berbaldia. Formari dagozkionak honetan elkarren arteko hoskidetasuna askoz ere beteagoa da. Atzizkian Sail bereko beste errima-hitz mordoska bat topatu beharko duelako, eta dira errima kide (an), baina baita aurreko kontsonantean (z), honen aldez aurretik jakin behar du gai izango den edo ez. Errimak beraz, for- aurreko bokalean (i) eta hasierako bokalean ere (e). malki aberats, erdi-aberats, erdi-pobre edo pobre izateaz gain bertsoaren

Gure artean, hoskidetasun maila izan da sarri errima txarra eta ona edukiari berari eragingo dio, bertsolariak zer eta zerekin esan dezakeen bereizteko irizpide bakarra. Adibidetzat hartu ditugun errimen kasuan, neurtu beharko baitu bertso bakoitza hasi aurretik. Bertsolariak esan honelatsu: behar duenaren edukia une hartan buruan dauzkan errima-hitzei egokitu beharko dio. Eta hor errimen almazenatze eta ordenatzeak sekulako Burua / Ordua errima pobrea. garrantzia hartzen du. Bertsolari batek izan ditzake X errima-hitz sail Elizan/ Gerizan errima aberatsa. jakin batekoak. Demagun INA amaitzen diren hogeitaka hitz badauzkala gogoan. Baina nahas-mahasean badauzka lanak izango ditu berbaldia Baina errimaz ari garelarik hoskidetasun maila ez da aintzat hartu beha- taxutzen, nekez aurkituko baititu esan nahi duena esateko errima-hitzik rreko alderdi bakarra. Litekeena da bertsolariarentzat errima, alderdi egokienak. Errima-hitz desegokion bidez, ordea, arrisku handia du ber- teknikoaz gain beste zerbait izatea bertsoak osatzerako orduan. Azal tsolariak, esan nahi duena erdi esanda uzteko, zehaztasunik batere gabe. dezagun hau astiro: balirudike bertsolariarentzat neurria eta errima bete beharreko baldintza teknikoak direla. Eta, izan, hala dira. Baina horrek Adibidez, honako hitzak ditu buruan: sorgina, egina, ahalegina, grina, ez du esan nahi bertsolariak testu hobeak, osatuagoak, sakonagoak… ezina, panpina, zina, osina, kriskitina, okina, jakina, bina, zezina, erregi- egingo lituzkeenik joko-arau horietara makurtu behar ez balu. Are gehia- na, mina, arina, dotrina, irina, latina eta pinpirina. 94 Bat-bateko bertsolaritza Bat-bateko bertsoaren sorkuntza prozesua 95

Begiratu batera bertsolari horrek baditu nahikoa errima-hitz egiturarik Bost faktore horiek aintzat harturik, errima-sail bakoitzaren ordenamen- luzeenetarako ere. Eta zer esanik ez Zortziko Handian edo Zortziko Txi- duak bitxi-lore irudia hartuko luke. Gunean erabilpenik sarrieneko eta kian aritzeko, egitura hauetan aski baita lau errima-hitzekin. balioaniztasunik handieneko hitzak jarriko genituzke. Eta gero, orri bakoitzean, gramatikaren arabera, hoskidetasunaren arabera, edo jato- Eta egia da errima hitz kopuru hori (20) buruan izanda, eta zehazki erri- rriaren arabera kokatuko genituzke gainerako hitzak. ma-hitz horiexek baditugu, dena ez bada ere, ia dena esan daitekeela. Baina bertsoari egokitasun eta ontasun maila emango dio, dena delarik Ordenamendu adibide bat hau litzateke INA amaitzen diren hitzekin ere gaia, gai haren inguruan esan nahi dugun huraxe esateko baliaga- osatua: rrien diren errima-hitzak aukeratzeak. 1 Ondorioz, errima-sail bakoitzaren ordenamendu on batetik baino ez dai- Grina teke etor berbaldi zehatz eta arrakastatsua. Lehen aipatu dugun nahas- Ahalegina mahas horrek ez dio bertsolariari mesederik egiten. Errima-hitzak orde- Ezina naturik ez badauzka, beti gutxi-gorabeherako jarduna izango da bertso- Egina lari horrena. Formari dagozkionak Atsegina Formari dagozkionak Buruan errima-sail bakoitzaren ordenamendu lan hori bertsolari denek 2 egiten dute, bakoitzak bere erara, jakinean edo ohartu gabe. Bertsolari Panpina bakoitzak buruan dauka errima-sail bakoitzaren “bere” ordenamendua. Erregina Ordenamendu hori ez da behin betikoa izaten. Aldatu egiten da. Alda- Sorgina kuntzaren arrazoiak bat baino gehiago izan daitezke: hitz berriak erantsi Krabelina dizkiolako ikasi ahala, lehengo hitz batzuk ahaztu egin zaizkiolako edo ez erabiltzea erabaki duelako edota garaian garaian errima-hitz jakin Pinpirina batzuk izaten direlako purian jartzen direnak. 3 Ordenamendu era bat, ez bakarra eta are gutxiago eraginkorra izan dai- Arina tekeen bakarra, honako alderdien baitan legoke: Duina Fina ■ Erabilpen maiztasuna.

■ Zenbait errima-hitzen balioaniztasuna. 4

■ Gramatikaren araberako sailkapena. Dotrina

■ Hoskidetasun handi edo txikiagoa. Latina

■ Beste hizkuntzetako hitz eratorriak. Jakina 96 Bat-bateko bertsolaritza Bat-bateko bertsoaren sorkuntza prozesua 97

5 1 Zina Plana Osina Lana Zezina Afana Dana 6 Norengana Liftina Puentina 2 Pierzina Laztana Bakana 7 Mina 3 Samina Iragana Sumina Joana

Formari dagozkionak Formari dagozkionak 8 4 Kriskitina Portzelana Irina Aduana Okina Patxarana Diana Errima-hitzak modu honetara sailkaturik, bertsolariak badaki maizen eta Porlana errazen erabiltzen dituenak 1. multzoan dauzkala. Badaki 2. multzoan izen-lagun ere bihur daitezkeen substantiboak dituela. 3.ean izen-lagu- 5 nak dauzkala. 4. multzoko hitzak arlo semantiko berekoak direla. 5.eko- Dama ak elkarrekiko hoskidetasun handia dutela. 6.ekoak erdaratik eratorrita- Fama ko hitzak direla… Xarma Narama Bertsolariak egingo duena da, orri bateko eta besteko hitzak txandaka Zarama hartuaz joan. 7 multzotik mina hartuko du hasteko. Gero 6 multzotik puentina. Ondoren 4 multzotik jakina. Eta azkenerako utziko ditu 1 mul- 6 tzoko atsegina eta egina. Harremana Esana ANA amaitzen diren hitzen bitxi-lorea honakoa litzateke: Izana. 98 Bat-bateko bertsolaritza Bat-bateko bertsoaren sorkuntza prozesua 99

Errima-hitzen ordenamenduak (proposaturiko honek bezala beste edo- | Leitzan jaio ta Orion zein ordenamendu-motak) bi abantaila dakarzkio bertsolariari. Batetik, bizi dana herriz; sail desberdinetako hitzak txandaka hartzeak, gramatikalki ere desber- parekorikan ez du dinak diren hitzak erabiltzera bultzatuko du, hartara hitz horien aurretik rimaz eta neurriz. datozen esaldiak ere desberdinak direlarik formaz. Osaturiko testua Denok txoratzen gaitu biziagoa izango da, eta berbaldia landuagoa. bere bertso berriz; Aho sapai ederra, Eta bestetik, ez du hain erraz errima-hitz bera erabiliko. Hots: ez du eztitsua berriz potorik egingo. Lehentxeago aipatu dugunez, bertsolaritzan errima denak ez dakit holakorik sail berekoak dira (A), eta bertsolariaren trebetasuna sail bereko errima- sortuko dan berriz. hitz asko topatzean datza, bakar bat ere errepikatu gabe. Errepikatze hau, potoa, arrazoi desberdin askorengatik egin daiteke. Horietako bat Errima-hitzen formari soilik begiratuko bagenio, bertso honetan poto ezina da. Bertsolariak hain epe laburrean ezin du aurkitu buruan gorde- pare bat balegoke, bi aldiz ez ezik, hirutan erabiltzen baitu berriz hitza. ta zeuzkan hitzen artean, erabili gabekorik. Beste arrazoi bat deskuidua Halere, berriz hitzaren adierak oso desberdinak dira hiru kasuetan, eta Formari dagozkionak izan daiteke. Bertsolariak ez du zehatz-mehatz gogoan zein errima-hitz Goiburuk ongi baliatu du berriz hitzaren polisemia, poto egin gabe hos- Formari dagozkionak erabili dituen eta zein ez. Goian ikusiriko ordenamenduak edo eitekoren kidetasun bete-betea lortzeko. batek, urritu egiten du poto arriskua. Hitzak orriz orri hartuz joatean, zein erabili dugun eta zein ez errazago “ikusten” baita buruan. Eta hitzen Esan dezagun erabat bestelako kasurik ere eman daitekeela. Bertsolari bat falta zaigularik non bila hasi badakigu gainera. batek bota dezake:

Potoaz ari garelarik, argitu dezagun ez dela pototzat hartzen errima- Horrek badu garrantzia… badauka inportantzia… hitzak formaz berdinak izan arren, adiera desberdinak dituzten kasuan. Ezaguna da oso, behin Florentino Goiburuk Lasarte bertsolariari buruz Kasu honetan bi errima-hitzak desberdinak dira formaz, nahiz eta elka- bota zuen bertsoa: rren artean hoskidetasuna izan. Baina esanahiari dagokionez guztiz dira parekoak. Poto itxurarik ez duen potoa litzateke hori.

Orain arte ikusi dugunez, kantuak, neurriak eta errimak osatzen dute bertsoaren alderdi teknikoa. Neurtuz eta errimatuz kantuan ari den hura bertsotan ari da. Baina hori baloiari ostikoa jotzen dakienaren kasu bera da. Handik futbolari bat egitera tarte handia dago, nahiz eta futbolari orok jakin behar duen baloiari ostikoz ematen.

Bertsolariengan gaitasun teknikoak ez dira gaitasun tekniko baino. Adie- 100 Bat-bateko bertsolaritza Bat-bateko bertsoaren sorkuntza prozesua 101

razten dituen edukietan datza entzulearengana iristeko ahalmena. Eta baditu kasurako, ahaleginduko da hiruen artean harremana eta lotura edukiak sortzerako orduan bertsolari bakoitza mundu bat da. Zenbat eta lortzen, batean esandakoa bestean jarraituz, batean esana bestean gai- hizkuntz gaitasun, kultur jakintza eta usadioaren ezagupen handiagoa tzetsi gabe… Baina bai sortzaileak eta bai entzuleak berbalditzat bertsoa izan, orduan eta samurrago lortuko du jarritako gaien inguruan eduki hartuko dute, bertso bakoitza. Berbaldi oinarrizkotzat behintzat bai. erakargarriak adieraztea. Baina edukien azterketak ikerkuntza nekezeko arlo batera eramango gintuzke.

Bertsolariek, denek, badute ordea edukiak, direnak direla, adierazterako orduan estrategia bat. Estrategia hori azaltzea da gure asmoa.

2 Bat-bateko bertsoa osatzeko estrategia nagusia

Bat-bateko bertsoak 20 segundotik (kopla) minutu baterako iraupena du Formari dagozkionak (bederatziko nagusia) hor nonbait, beti ere bertsolari bakoitzaren kanta- Bat-bateko bertsoa era desberdina dela kontuan harturik. osatzeko estrategia nagusia Entzulearentzat berbaldi laburrak dira bertsoak. Bai bertsolariak eta bai Argazkia: E. Koch / Iturria: Bertsolari aldizkaria entzuleak berbalditzat hartzen du bertso bakoitza. Hau da: bertso bakoi- 2.1 Estrategia nagusia: kolpea bukaeran. tzean, 40 segundoko ekinaldi batean, bertsolariak testu bat sortu behar du, berez autonomoa, entzuleari zirrararen bat sortzeko modukoa. Zirra- Berrogei segundotan nola lor daiteke entzulearen arreta erakartzea? Ber- ra horren arrazoiak desberdinak izan daitezke: arrazoibide paregabea, tsolariak badu helburu hori erdiesteko estrategia bat, bertsoro erabiliko ateraldi umoretsua, sakontasuna… duena: lehenik bukaera pentsatu.

Bertsolariak gehienean beste batekin teman egiten du bere lana. Bere Pernandoren egia dirudi, baina ez da hala. Zenbat aldiz entzun izan ditu- arrazoiaren alde ez ezik bestearenaren aurka ere egin behar du, beraz, gu esatekoak hurrenkera egokian ez esateagatik arrakastarik lortu ez bertsolari bakoitzak. Txandaka kantatzen dituzte bertsoak (hiruna, launa duten berbaldiak? edo hainbana bertso), bakoitza saiatzen delarik bere arrazoia aurrera ateratzen eta saioa bere osotasunean menperatzen. Bien arteko jarduna ber- Bertsolariak, gai bat entzutearekin bere burua lanean jarriko du. IV. balditzat har liteke: bertso-berbaldiz osatutako berbalditzat, alegia. atalean ikusiko dugunez, Erretorika klasikoan kontuan hartzen ziren urratsen antzekoak egingo ditu gainera. Zer esango duen pentsatuko du Era berean, bertsolaria bakarka ari delarik, eta hiru bertso bota behar lehenik eta zer hurrenkeratan esango duen erabakiko gero, arrazoibi- 102 Bat-bateko bertsolaritza Bat-bateko bertsoaren sorkuntza prozesua 103

derik indartsuen eta landuena bukaerarako gordez. Kantuan hasiko da bere arrazoibidea silaba kopuru jakin batera tolestu duelako. Hori du eta bere edukiak modu poetikoan, dramatikoan, epikoan… adierazten beti lehen urratsa: bukaerako arrazoia pentsatu eta silaba kopuru jakin ahaleginduko da. Memoria izango du biderako makulu, nora doan ez batera tolestea. ahazteko eta bere ahots gorabeherak eta gorputz-aiderapena ere lagungarri izango zaizkio adierazi nahi duen hura eraginkortasun handiagoz 2.2 Lehen adibidea: “Diseinuzko drogak bai edo ez” adierazteko. Demagun honako gaia ematen digutela: “Ustez lagun mina zenuen batek Lehenengo pentsatzen den hura bukaerarako gordetzeak bi onura mota diseinuzko pilula batzuk eskaini dizkizu. Hartuz gero izugarri hobetuko ekarriko dizkio bertsolariari: omen dira zure ahalmenak hainbat arlotan. Zalantzan zaude hartu edo ez”. Aitor Mendiluzeri jarri zioten gai hau 1997an Elgoibarko San Migel ■ Prozedurazkoa: nora joan nahi duen argi badauka, bidea samurrago auzoan. Hiru bertso bota behar zituen bakarka. Hemen, urratsez urrats gertatuko zaio. ikusiko dugu Aitorrek lehen bertsoa osatzeko erabili zuen estrategia.

■ Komunikaziorakoa: ongi amaitutako berbaldia arrakastatsua da zuzeneko emanaldi orotan. Hobe da indarge hasi eta indartsu amaitzea, Aitorrek, gaia entzun orduko, bere pentsaera islatuko zuen arrazoi bat aurkitzeari ekin zion. Bat-bateko bertsoa batekoz besterakoa baino. Gainera, entzuleak bertsoa, bertsolariak pen- Bat-bateko bertsoa tsatu duenaren atzekoaz aurrera jasotzen du. Bertsolariak badaki non osatzeko estrategia Bere burura etorri zen lehen arrazoia honakoa izan zen: “Hobetuko naiz osatzeko estrategia bukatuko duen, eta bukaera gogoan abiatzen da; entzulea, berriz, ber- nagusia baina neu izan gabe”. nagusia tsolaria non hasiko dago irrikan. Bukaera zein den igarri nahi luke… Ez da magia. Baina badu magiarekin antzekotasunik. Gakoa da bertso- Ondoren, arrazoi hori 10/8 silabatako neurrira tolestatu zuen: lariaren eta entzulearen arretagunea, une jakin batean erabat desberdina izatea. Bertsolariak, ahoa irekitzen hasten den unean, burua ber- | Hobetuko naiz, baina orduan 10 tsoaren bukaeran dauka. Entzuleak bere arreta, ordea, bertsolariaren ni izan gabe ordea. 8 A. ahoari eta lehen hitzei eskainiko die. Horregatik harritzen da hainbes- Oso kontuan hartzekoa da, Mendiluzek gauza bera esateko eta neurri te, eta gozatzen du hartaraino, bertsolaria apurka, gero eta indartsuagoa berean esateko beste esamolde aukera asko zituela. Adibidez: den testu bat osatu eta bukaeran erremate bortitz eta argia ematen dio-

larik. Bertsolariak bazeken hori. Argi zeukan bakarra horixe zen: non | Hobetuko naiz, baina tamalez 10 bukatu nahi zuen. neu izateai utzita. 8 A

Bertsolariak, prozeduraz, kantuan hasi baino lehen dauzkan segundo Edota: gutxi horietan, arrazoi bat pentsatuko du, doinu bat aukeratuko eta pentsatu duen arrazoi hori aukeratu duen doinuaren neurrietara tolestuko | Hobetuko naiz, baina orduan 10 du. Edo alderantziz; neurri jakin bateko doinua aukeratuko du, ordurako ni neroni izan gabe. 8 A 104 Bat-bateko bertsolaritza Bat-bateko bertsoaren sorkuntza prozesua 105

Gauza bera hitz desberdinez esateko modu asko zeuzkan eskura. Baina Ene laguna- - - - - 10 Aitorrek bat aukeratu zuen, arrazoi bat baino gehiagorengatik. Lehenik ------8 A formulazio indartsua irizten dio bereari. Eta bigarrenik erabakitzen du ------10 aukeratu duen azken errima-hitza (ea) izaki, badauzkala buruan sail ------8 A horretako aski errima-hitz berbaldia behar bezala atontzen lagunduko ------10 diotenak. Bestelako intuizioren bat izan balu, alegia, formulazioa ez zela ------8 A nahikoa indartsu edota formulazio horri eutsiz ez zeuzkala buruan behar ------8 A adina errima-hitz egoki bertsoa taxuz osatzeko, bigarren aukera, hiruga------8 A rrena edo besteren bat hobetsiko zukeen. ------10 - - - - - hobea 8 A Aitorrek orain arte egin duen lana laburbilduko dugu: arrazoi bat aurki- hobetuko naiz, baina orduan 10 tu du. Arrazoi hori neurri jakin batera tolestu du. Esaldiari buelta pare ni izan gabe ordea!!! 8 A bat eman dizkio behar hainbat errima-hitz egoki topatzeko moduko sail bateko hitzarekin bukaera eman dion arte. Eta doinua aukeratu du, Aitorrek kantuan hasi aurretik pentsatu dituen berbaldi-txatalak hitzez Bat-bateko bertsoa azken esaldiaren neurriak eskatzen duena eta adierazi nahi dituen edu- datozen horiexek dira. Kantuan ari den ahala inprobisatu beharko ditue- Bat-bateko bertsoa nak dira marratxoekin adierazitako horiek. osatzeko estrategia kiak adierazteko eraginkorra. osatzeko estrategia nagusia nagusia Mendiluzek badaki bukaeran zer esango duen. Baina horretarako bidea Hamabost-hogei segundo pasatu dira gai-jartzaileak gaia eman dionetik. egin behar du, berbaldia osatu, bukaerak distira handiagoa izan dezan. Entzulea adi dago, zain. Ez du hamabost-hogei segundo horietan Aito- Bere errima bitxi-lorean bila hasiko da. Noblea hitza aurkituko du. Balia- rren burutik pasatu denaren berririk batere. Aitor kantuan hasiko da… garri zaio. Kantuan ari da jadanik… Berak badaki nora heldu nahi duen. Badaki bere buruko almazenean zer

errima bitxi-loretan hasi behar duen bila. Badaki zer bide egin behar | Ene laguna uste zintudan, duen, pentsatu duen bukaera indartsua are indartsuago gerta dadin. jatorra eta noblea...

Kantuan hasi baino segundo erdi lehenago, argi-izpi batek hobea hitza Entzuleak erne segitzen du. Aitorrek bere balizko lagun horri zuzenean ekarri dio burura. Ongi etorriko zaio pentsatua daukan azken esaldiari hitz egitea erabaki du. Indar gehiago du hartara pilulen eskaintzari aurrealdetik lotzeko. Memorian gordeko du, kontuz, bukaera samarrera- emango dion erantzunak. Zer erabakiko du? Nora doa? Aitorrek badaki. ko. Eta kantuan hasiko da. “Ene laguna… Une horretatik aurrera, bere Entzuleak ez. Gehienez ere berbaldiak ematen dizkion arrastoetatik berbaldia inprobisazio hutsa izango da, harik eta hasieran pentsatu duen bukaeran zer esan dezakeen asmatu nahian ari da. bukaerara iristen den arte. Bere almazenetik hurrena aterako duen hitza gordea izango da. Ez datorkio gaizki. Bere berbaldia osatuz segituko du. 106 Bat-bateko bertsolaritza Bat-bateko bertsoaren sorkuntza prozesua 107

| Ene laguna uste zintudan | Emango dit umorea jatorra eta noblea... ta abildade doblea zuk ere alde ilun, triste bat egokiagoa eta indartsuagoa da beste honako hau baino: nonbait bazendun gordea.

| Emango dit umorea Aurkeztu du, dagoeneko, kantuan eta neurtuz eta errimatuz, zer atakatan baita ere adorea… aurkitzen den. Lagun bat badu ustez jatorra eta noblea baina lagun horrek badu ezkutuko aurpegi bat ere. Kontraesana bistaratu du. Eta Kontuak kontu, Aitor ari da, pixkana, pentsatua zeukan bertso-zatira lagunari berari esan dio aurpegira! Baina nora doa? Zer erabakiko du iristen. Eta ondo doa. Honaino adierazi dituen edukien zerrenda hau Aitorrek? Bitxi-loretik hartzen duen hurrengo hitza dotorea da. Hitzak genuke: berak beharturik hein handi batean, lehenengo balorazioa egingo du: “Egin didazun eskaintza ez da uste bezain dotorea”. 1- Lagun zintzo eta leialtzat hartzen zintudan. 2- Baina zuk ere baduzu alde bat iluna. | Ene laguna uste zintudan 3- Egin didazun eskaintza ez da dirudien bezain dotorea. Bat-bateko bertsoa jatorra eta noblea 4- Nire umorea hobetuko du. Bat-bateko bertsoa osatzeko estrategia zuk ere alde ilun, triste bat 5- Nire ahalmenak bikoiztuko ditu. osatzeko estrategia nagusia nonbait zenukan gordea nagusia egin didazun eskeintza ez da Berbaldi ongi taxutua eta interesgarria da. Inork ez daki nora garama- uste bezain dotorea... tzan ordea. Aitorrek bai. Bere memoria ohitua dago aldez aurretik pentsatua buruan ongi gordetzen. Eta nahiz eta buru-indar handia Hasierako kontraesana aurkeztu digu. Egin du lehen balorazio bat ere. xahutu duen inprobisazio hutsaren garaian (almazenetik errimak atera- Hurrengo urratsa balorazio hori indartzea izango da, adibide batzuen tzeko, ongi neurtzeko, hizkuntza akatsik ez egiteko… oraindik gogoan bidez. Umorea hartuko du bitxi-loretik lehenik, eta doblea gero. Oso du 40 segundo atzera pentsatu duen esaldia, eta pentsatu bezalaxe du parera datozkio bi hitzok bere berbaldiaren trinkotasunerako. gogoan gainera.

“Emango dit umorea” botako du lehenik. Eta “Ta abildade doblea” | Hobetuko naiz, baina orduan ondoren. neu izan gabe ordea!

Puntu honetan aipatzekoa da bitxi-loreko orri desberdinetatik txandatuz Badaki horra iristen bada, eta bukaera pentsatu duen bezala esateko gai hitzak hartzeak dakarren onura. Orri bereko bi hitz hartu izan balitu, esa- bada, bertsoak arrakasta ziurra duela. Eta gogoan du gainera hobea erri- terako bi izen, umorea eta adorea, gauza beretsua esango zukeen baina ma-hitza, azken arrazoiari lotzeko erabiltzeko hasieratik gorde duena. testuak oreka eta bizitasuna galduko zituzkeen. Azken aurreko esaldia osatzea baino ez zaio geratzen. Hobea horri esker 108 Bat-bateko bertsolaritza Bat-bateko bertsoaren sorkuntza prozesua 109

lortuko du bertsoak distira. Eta bota egingo du: 2.3 Zenbait salbuespen

| Hartu ezkero izan naiteke Bertsolariak bertsoa bukaera pentsatu eta hasieratik hasita egiten du naizena baino hobea... beraz, gehien gehienean. Bat-bateko bertsolariak bukaera pentsatuko du eta gero hara iristeko urratsak egingo ditu, lehen aipatu bezala, Erretori- Osatu du berbaldia. Lagunari aurrez aurre esan dio zintzotzat zeukala. ka klasikoaren oso antzera. Gehienean hala da. Baina ez beti. Badira joe- Baina baduela ezkutuko aurpegi bat ere. Eskaintza ez dela dirudien ra hau apurtzen duten salbuespenak ere. Bitan banatu ditugu: bezain ona. Hobetuko diola umorea. Bikoiztuko dizkiola ahalmenak. Pilulak hartuko balitu dena baino hobea litzatekeela… a) Barne-baldintzak. b) Kanpo-baldintzak. Entzuleak orain arte jaso duena honakoa da: A | Barne baldintzak | Ene laguna uste zintudan jatorra eta noblea ■ Estrategia orokorra ez jarraitzeko baldintzetariko bat bertsolariaren zuk ere alde ilun triste bat ezinetik sortua da. Bertsolaria bakarka ari da, edo lagunarekin teman. Bat-bateko bertsoa Bat-bateko bertsoa nonbait zeneukan gordea. Eman diote gai bat. Ez du asebetetzen duen inongo arrazoirik aurkitzen. osatzeko estrategia Ez du lehengorik errepikatu nahi. Topikoak gogora ekartzeko ere ez da osatzeko estrategia Egin didazun eskeintza ez da nagusia gai. Denbora aurrera doa. Entzulea urduritzen hasita dago. Denbora nagusia uste bezain dotorea... badoa… ta nahiz ez dagoen bertsolaria segundo edo minutu kopuru Emango dit umorea jakin batean hastera behartzen duen inolako araurik, berak badaki hasi ta abildade doblea... beharra daukala. Bukaerarik ez dauka eta hasi beharrean aurkitzen da. Hartu ezkero izan naiteke Ohiko estrategia nagusia erabiltzerik ez dauka. Horrelakoetan ezinbeste- naizena baino hobea... an arriskatzea tokatzen zaio bertsolariari; nora doan jakin gabe hasi ------10 A beharra. Ohiko estrategiak zekartzan onurak oro galdu ditu. Sarerik ------8 A gabeko jauzia egitera doa. Bertsolari denak aurkitu izan dira egoera Entzuleak ezagutzen duen berbaldi zatia da bertsolariak kantuan hasi honetan behin baino gehiagotan. Entzuleak gainera, ez daki bertsolariak den unean ezagutzen ez zuen huraxe. Eta ezagutzen ez duena da hain ez duela ezer pentsatzeko sosegurik eta trebetasunik izan. Berbaldi ongi zuzen ere, bertsolariak (eta orri hauen irakurle saiatu horrek) hasiera taxutua eta hobeto bukatua espero du. Bertsolaria, entzulea bere gabe- hasieratik ezagutzen zuen bakarra. ziaz ohar ez dadin ahaleginduko da. Baina oso zaila da nora doan jakin gabe bidea ongi egiten. Planorik gabe eraikin bat altxatzea ez da samu- Aitorrek bere berbaldiari “hobetuko naiz baina orduan neu izan gabe rra; eraiki ahala planoak egitea are zailagoa da. Kasu hauetan bai, inpro- ordea!” josten dionean, bertsolari-entzule komunikazioak goia joko du. bisazioa erabatekoa da. Ez ordea bertsolariak hala nahi izan duelako! 110 Bat-bateko bertsolaritza Bat-bateko bertsoaren sorkuntza prozesua 111

Kantuan hasi aurretik bukaera bat pentsatzeko gai ez izateak eraman du ko orduan… nahi beste asti izango du bertsoa aurrekoz atzera eta atze- bertsoa nola edo hala osatzera. koz aurrera pentsatzeko. Kasu hauetan, “pentsaturiko zatia” “inprobisa-

■ Beste salbuespen bat memoriak huts egiten duenean gertatzen da. turiko zatia” baino askoz ere handiagoa da. Eta entzuleak ere badaki Bertsolariak pentsatu du amaiera bat. Hasi da kantuan, bukaera horren hori. Ondorioz, bertsoaren kalitate mailak ere handiagoa behar luke. errima-hitzari men eginez. Badaki nora joan nahi duen eta eroso samar Paradoxa badirudi ere, ordea, arriskua ere handiago da pentsatutik asko doa. Baina bertsoa osatzen ari dela, eta pentsaturiko zatia eranstea baino eta bat-batekotik gutxi duen bertsoan. Bertsoa erabat pentsatu eta kan- falta ez zaionean, bukaerako arrazoia edo arrazoiaren formulazioa ahaztu tuari ekiten dion bertsolaria arrisku handitan sartzen ari da. Irristada egin zaizkiola konturatuko da. Bukaera hura gogora ekartzen ahalegin- bat-batean ari denarena baino handiagoa izan daiteke. Bertsoa egin duko da, baina hori ez da erreza aldi berean bertsoa osatuz doanarentzat. ahala kantatzen da ondoen. Egina badago, entzuleen aurrean kantatzeko Memoriaren bidez pentsatu duen bertso bukaera “ekartzea” lortzen ez unean buru-indarra guztiz emana dago gogoratzera eta edozein memoria badu, une horretan bertan inprobisatu beharko du beste bat. Tamalgarria huts egitek bertsoa bera jarriko du kolokan, bertsolariak ez baitauka bere izaten da bertsolariarentzat kasu hau. Gaia entzun eta kantuan hasi bitar- gogoa sorkuntzak dakartzan uneoroko arazoei aurre egitera jarria. teko segundoak bukaera on bat pentsatzeko erabili baititu. Eta bukaera B | hori ahaztean, nekez asmatuko du bat-batean beste bat, lehen patxada Kanpo-baldintzak. Bat-bateko bertsoa handiagoz pentsatu ahal izan duen hura baino hobea. Kasu honetan Bat-bateko bertsoa ■ Bertso-jardunean askotan erabiltzen den ariketa da “Puntuari eran- osatzeko estrategia ohiko estrategia darabil bertsolariak, baina une jakin batean huts egiten osatzeko estrategia tzun” deitzen duguna. Bertsoa eraikitzearen ikuspegitik ez du zerikusi- nagusia diolarik, kalte handiagoa sortuko dio mesedea baino. nagusia rik bertsogintzako gainerako ariketekin. Entzulearentzat ez da akaso Orain arte ohiko estrategia erabiltzen ez den bi salbuespen mota aipatu hain lan berezia izango, baina bertsolariak oso lan berezitzat hartzen du. ditugu. Bietan apurtzen da “pentsatutako zatia” eta “inprobisatutako Ariketa modu honetan, gai-jartzaileak hasiko du bertsoa, puntua jarriz, zatia”ren arteko oreka. Baina bietan “inprobisatutako zatia”k pisu han- eta bertsolariak amaitu egin beharko du. Beraz, gai-jartzailearen esku diagoa hartzen du. Esan daiteke estrategia ohikoa erabiltzerik ez dagoe- dago gaiaren aukeraketa eta errima-hitzarena ere bai. Bertsolariak bat- nean, gehiago inprobisatzen dela erabiltzen denean baino. Baina ez da batean, gai horri eta errima horretan erantzun beharko dio. Bertsolariak beti horrela gertatzen. Bada bestelako kasuren bat ere. ez du orduan denborarik aski bukaera pentsatu ahal izateko. Braustakoan erantzun behar izango dio gai-jartzailearen galdera edo ira-

■ Bertsolariak bertsoa bere osotasunean pentsa dezake, horretarako dokizunari. Bukaerarik pentsatzerik ez duenez, ezin izango du bertsoa nahikoa asti badu. Gero, kantuan hastean, ez du egingo pentsatua ahots ohiko estrategia erabiliz taxutu. Zerbait erantzun, segi, eta ahal bada ozenez esan baizik. Agurretan, omenaldi-bertsoetan, elizakoetan… indartsu bukatu beharko du gainera. Ariketa honetan ez da lagungarri horrelako zerbait gertatzen da. Gaztetxoari gertatzen zaio, bere burua- gerta daitekeen estrategiarik. Hemen, inprobisazio hutsa beste inon rengan konfiantza aski ez duenean. Goitik beheraino, edo behetik gorai- baino beharrezkoago da.

no pentsatzen du bertsoa lehen hitzak jaurti aurretik. Baina baita punta- ■ Puntuka aritzea da bertso plazatan maiz egiten den beste ariketa bat. neko bertsolariei ere. Elizkizun batean, omenaldi batean, agurra egitera- Bertso bat osatzen da bi, hiru edo bertsolari gehiagoren artean, bertsola- 112 Bat-bateko bertsolaritza Bat-bateko bertsoaren sorkuntza prozesua 113

ri bakoitzak puntu bana txandaka boteaz. Berbaldia bi lagun edo gehiago- pentsatzeko. Bakarka ari denean bertsolariak ahalik eta azkarren pen- ren artean osatzen denez, eta lagunak zer bide hartuko duen sekula jaki- tsatuko du bukaera bat eta ahalik eta azkarren hasiko da kantuan. Ber- ten ez denez, ariketa honetan ere ohiko estrategiak ez du balio. Bukaera tso bat bota eta bigarrenarekin gauza bera egingo du. Ahalik lasterren pentsa daiteke, baina askotan alferrik izaten da: aukeratutako errima-hitza pentsatu bukaera eta ahalik lasterren bota. Eta berdin hirugarrenare- aurretik lagunak erabiltzen badu, esaterako, pentsatua pentsatu bezala kin… Gainera bertso-saioaren haria bere kargu baino ez dago eta hiru esatera poto egingo luke bertsolariak. Puntuka ari dela, inprobisazio ahal- bertsoen arteko koherentziari eustea beste lanik ez du izango. Zer esan mena eta erreflexu bizkortasuna ditu bertsolariak ezinbesteko. duen badaki eta zer esango duen sumatzen ari da.

Bukaera pentsatzeko ezinarengatik, memoriak huts egin duelako, puntuari Teman ordea bi aritzen dira. Eta biak txandaka aritzean, orain artean erantzun behar zaiolako, puntukako ariketan… askotan aurkituko ditugu aipatu ez ditugun bi alderdirekin egingo dugu topo: beraz, ohiko estrategia erabili gabe atondutako bertsoak. Orain arte, eta estrategia hori zertan datzan argiago azaltze aldera bertsolariak bakarka ari ■ Aurkariaren arrazoibidea. diren saioak izan ditugu gehienean aipagai. Baina bertsolaritzan, gainerako ■ Aurkaria kantuan ari dela norberak pentsatzeko duen denbora-tartea. bat-bateko eta ahozko jardunetan bezalatsu, modurik zaharrena eta berez- Teman, bertsolariak aurkariak esan dionari erantzun behar dio. Jakine- Bat-bateko bertsoa koena teman aritzea da. Datozen orrialdeetan landuko dugun gaia da hori. Temako jarduna, koa da hori. Aurkariaren arrazoiari jaramonik egin gabe ari den bertso- osatzeko estrategia bertsolaritzaren sustrai laria ez da ongi ari. Baina ez da aski ordea defentsarekin. Eraso ere egin nagusia behar da. Eta, aurkaria kantuan ari delarik, aski denbora izaten du ber- 3 Temako jarduna, bertsolaritzaren sustrai tsolariak hurrena kantatuko duen bertsoa pentsatzeko.

Teman aritzea deitzen diogu bi bertsolarik bertsoak txandaka boteaz “Bertsoa pentsatuz joan” idatzi dugu eta baleko esamoldetzat daukagu. elkarrekin egiten duten jardunari. Litekeena da gai-jartzailerik ez iza- Aurkaria kantuan ari dela ezer ez pentsatzea ez da estrategiarik zuzene- tea, eta bi bertsolarien lana da orduan saioa nondik nora eraman eta zer na. Baina ezta aurkaria kantuan ari delarik zerbait pentsatu eta aurka- gairen inguruan aritu erabakitzea ere. Gai-jartzaile bat bada, bertsolari riak esan duenari jaramonik egin gabe, kosta ahala kosta, lehen pentsa- bakoitzari paper bat edo pertsonaia bat emango dio, eta bertsolariak tu dugun hura botatzea ere! Askotan erdibideko aukera egiten du ber- arrazoiak aurkitu beharko ditu bereari eutsi eta aldi berean aurkariari tsolariak: lehenik, braustakoan aurkariaren bertsoari erantzun (puntu eraso egiteko. batean, bitan edo hirutan) eta ondoren horri aurkaria kantuan ari zela pentsatutakoa itsatsi. Teman aritzeko lehen bakarkarako aipatu dugun estrategia nagusia ez da

aldatzen. Hots: bertsolariak bertsoaren bukaera pentsatuko du lehenik, 3.1 Temako saioetarako estrategia nagusiak bukaerarako gordeko du, eta hasieratik ekingo dio bertsoari. Bakarka ari denean bezalaxe eraikiko du bertsoa teman ari delarik. Baina teman bes- Ez da samurra aldi berean defenditu eta eraso behar hori. Norberak arra- te bertsolari batekin egiten da, eta denbora gehiago izaten da bertsoa zoitu eta aurkariaren arrazoiari aldi berean erantzutea oso da zaila. Hiru 114 Bat-bateko bertsolaritza Bat-bateko bertsoaren sorkuntza prozesua 115

joera daudela esango genuke: ran galtzen duena bat-batekotasunean irabazten du. Bertsolari ezagun bat kexu zen sarritan tema-lagun izaten zuen beste bertsolari baten joe- A | Aurkaria kantuan ari dela arrazoi bat pentsatu eta huraxe bota aur- raz. Bertsolari honek beti espero ez zitezkeen arrazoi moduak plazaratzen kariaren arrazoia dena dela ere. zituen, bitxiak, bereziak, parera etorri edo ez. Bertsolari ezagunaren B | Aurkariaren bertsoa osorik entzun eta gero oso segundo gutxitan hari hitzetan “horrekin ari naizela sei bertso pentsatu behar izaten dizkiat erantzuna prestatu eta bota. hiru botatzeko!”. Halaxe da: hiru bertso aurkaria kantuan ari zela pen- C | Arrazoi bat pentsatu aurkaria kantuan ari delarik, honen arrazoia tsatzen zituenak. Eta beste hiru lehengo hiruak albora utzi eta aurkaria- entzun eta bertso bakarrean nahasi, hasieran erantzuna eta bukaeran ren xelebrekeriei erantzuteko bat-batean eginak. Sei bertso egin behar lehen pentsatutakoa. hiru botatzeko! A. bertso motak badu alderdi makur bat: eztabaida ez da behar bezala Teman ari den bertsolariak egin behar izaten duen buru-lanaren lekuko txirikordatzen. Beti bakoitzak nahi duen huraxe esaten badu, aurkaria- da bertsolari ezagun horren esaera. Maila batetik gora bertsoa osatzea da ren arrazoia inoiz aintzat hartzen ez bada, elkarri nola edo hala jositako lanik samurrena. Noiz pentsatua bota eta noiz arrazoiketari erantzun era- adabaki mordo baten itxura mordoiloa hartuko du bertso saioak. Ez du bakitzea askoz lan zailagoa bihurtzen da. Nolanahi ere, B mota honeta- soinekoaren tankerarik ere izango. Eta bertsogintzan teman aritzea azken Temako jarduna, ko bertsoak bata bestearen segidan datozenean lortzen da temako saioen Temako jarduna, batean elkarlana osatzea da, itxura oso bestelakoa badu ere. Nekez egin- bertsolaritzaren sustrai gorena. Arrazoi on bati erantzun onak segitzen badio eta erantzun on bertsolaritzaren sustrai go du teman saio ona batek, besteak oso gaizki jarduten badu. honi beste arrazoi on batek eta … Bertso mota honek duen abantaila da bertsolari bakoitzak bere arrazoiak C bertso mota da askotan erabiltzen dena. Erdibideko formula da. Ez da argi eta garbi azaltzeko aukera izango duela behinik behin. guztiz aldez arretik pentsatua botatzen eta ez zaio guztiz aurkariaren B. bertso motak duen alderdirik makurrena denbora urritasunetik dator- arrazoiari erantzuten. Bi lanak nahasten dira bertso bakarrean. Aurkaria kio. Bukaerari bukaerarekin erantzuteko txaloen tartea baino ez du ber- kantuan ari dela arrazoi bat pentsatuko du bertsolariak. Entzungo du tsolariak. Gainera aurkariaren arrazoia ahula edo zentzurik gabea bada, aurkariarena eta gero biekin (lehen pentsatuarekin eta bat-batean otua- erantzuteko adina ere ez badu ematen, bertsolariak bere arrazoia korrika rekin) osatuko du bertsoa, hasieran erantzun moduko bat txertatuz eta eta presaka bilatu beharko du. Eta sakonean, beti erantzuten ari den ber- bukaeran lehen pentsaturik zeukana sartuz. C bertso mota hau bertso- tsolariak bere ideia gutxi atera ahal izango ditu eztabaidara. Eztabaidak gintzaz asko ez dakienarentzat B motakoen antzekoa izan daiteke. Baina beti aurkariak aukeraturiko bidetik egingo du aurrera. adituentzat edo bertsolarientzat ez da ongi mozorroturiko A bat baino.

Halere, askotan gertatzen dena da bertsolariak aurkaria kantuan ari dela Zein da bertso-motarik egokiena teman ari garelarik? Erantzun zaileko bertso bat pentsatu izan arren aurkariaren bertsoari erantzutea erabaki- galdera da. Inprobisazio hutsezkoena B da zalantzarik gabe. Baina saio tzea, nahiz eta bertso horrek ez duen izango segur aski (denbora-tarte bat ez daiteke B-B-B-B-B-B eginez osatu. Bertsoaldiari hasiera ematen urriagoan egina delako) lehen pentsatuaren distira mailarik. Baina disti- dionak A egin beharko du behintzat! Eta gainera oso zaila da hainbat 116 Bat-bateko bertsolaritza Bat-bateko bertsoaren sorkuntza prozesua 117

arrazoi-erantzun-arrazoi-erantzun korapilatzen asmatzea. Horrek bertso- hautatzerakoan. Gainera, egin dugun azterketa hau jaialdi eta txapelke- lari bakoitzak eta bertso bakoitzean aldi berean erantzuten eta arrazoi- tatan egiten diren temako saioak ikertzeko egokiagoa da (han gaiak eman tzen asmatzea eskatuko luke. Gehitxo. egiten baitira) gairik gabeko temako saioak ulertu eta aztertzeko baino.

Temako saio baterako ez dago aldez aurretik zer bertso motarekin jokatu 3.2 Bigarren adibidea: “Langilea eta etxekoandrea” behar litzatekeen aholkuak ematen hasterik. Litekeena da lau bertso Honako gaia eman zitzaien bi bertsolariri: “X, zu etxekoandrea izango bota behar badira A bat, bi B eta C bat eginez oreka polita lortzea. Har- zara. Yri deitu diozu, sukaldean lan txikiren bat egin dezan. Yk Xen tara A bat eginez gure ahotsa eta gure arrazoiketa ziurtatuko genuke ezta- etxean darama aste bete eta gehiago, baina lanak ez doaz behar bezain baidaren baitan. Bi B eginez aurkariaren arrazoiketak apurtuko genituz- bizkor”. ke. Eta C horrek bietarako balioko liguke neurri batean. Xk hasi behar zuen eta launa bertso bota behar zituzten zortziko txikian. Baina bi A, B bat eta C bat sartu behar direla esaten duenari aurre egiteko ez dago arrazoirik. Eta beste edozein konbinazio ere izan daiteke ona eta bai- |X: Nahiz ta faktura pasa ta onena ere. Zalantza asko sortzen dituen alorra izan daiteke nolanahi ere. handi ta astuna

Temako jarduna, ez da lanean asko Temako jarduna, Zailtasunik handiena non datzan erabakitzeko orduan errazagoa da ados bertsolaritzaren sustrai mugitzen zaiguna. bertsolaritzaren sustrai jartzea. Temako lanean zailena da A bat edo B bat noiz egin behar den Dexente motela da aukeratzen jakitea. Demagun badaukagula ideia bat, indartsua, aurkaria honexen jarduna kantuan ari delarik. Baina aurkariaren ideia ere indartsua da. Eta une nere gonai begira horretan aurkituko da bertsolaria atakan: zer egin? Aurkariari erantzun pasatzen du eguna. beharrean dago. Baina bere ideia distiratsua ez du ahanzturaren saskira bota nahi. Aurkariaren arrazoiak zenbateraino behartzen duen erabaki Xk A motako bertso bat osatu du. Bere arrazoia pentsatu du (langilearen beharko du segundo erdi batean. B aukera dezake eta bat-bateko bertso begirada lizunak), eta iradoki du gainera, langile alferrak bidal diezaio- batez erantzungo dio, ziurrenik distira izugarririk gabe. A hautatzen keen faktura handiari dion beldurra. A motako bertsoa egin beharra zeu- A badu, bertso distiratsua botako du, baina aurkariari zuzenean erantzute- kan, ofiziokako gaia hasten duenak beti egiten baitu motako bertsoa, nori erantzunik ez dauka eta. ke. Segundo erdi horretan hartutako erabakiak behin baino gehiagotan sortuko du bertsolarien damua.

Temako saioez ari garelarik, joera desberdinak ulertzeko moduan azaltze aldera, izugarri teknifikatu dugu gure kontaera. Bertsolariak ez du A, B, C eta horrelako kontzeptu teorikoekin lan egiten. Unean uneko senari eta bere arrazoiketa indarrari begiratzen dio bide bat hartu edo besteari ekin 118 Bat-bateko bertsolaritza Bat-bateko bertsoaren sorkuntza prozesua 119

|Y: Aizu, señora itxoin tsuena horixe da. Ahulena aldiz, lehengo bertsotik hona eman duen jau- pare bat segundo, ziaren handia. Lehen bertsoan kexu zen langilea gonetara begira zeuka- zer diozu zuk gona lako. Orain, bat-batean, berari ere obratxo bat egiteko eskatu dio. eta gonakondo? Horrelakorik ez dut Yren bigarren bertsoa da hau: egin nik egundo... |Y: Ustegabe atera Nik lana egiten dut hainbeste istori mantxo baina ondo! sexu aldetik nonbait ez zabiltza lodi Yk C motako edo bietariko bertso bat osatu du. Bere bukaera pentsatu nik horretan badaukat du laguna kantuan ari den bitartean: mantxua naiz baina ona. Baina ema- nahiko kategori kumearen salaketa gordina eta zuzena izatean, (nire gonei begira…), bestea baino leheno zuzen erantzun beharra dauka. Horretarako, lehen hiru puntuak erabili egingo dut hori. ditu, eta azkenean lehendik pentsatuta zeukana josi. Bertso honek badu Temako jarduna, Temako jarduna, bere alderdi ona: nahikoa ongi erantzuten diola andrearen salaketari. Hau da B saileko bertsoen adibide bat. Ez dakigu Yk zer pentsatu zuen bertsolaritzaren sustrai bertsolaritzaren sustrai Bere alde ahula ere bai ordea: lehen hiru puntuen eta azkenengoaren X kantuan ari zen bitartean. Baina pentsatu zuena pentsatu, aldatu egin arteko lotura ez dela behar adinakoa logikaren ikuspuntutik. behar izan zuen andrearen eskaintza zuzen zehatzari erantzuteko. Lehen pentsatua alde batera utzi eta lagunak bertsoa amaitu eta gero pentsatu Xren bigarren bertsoa honakoa da: zuen berria. Horretan datza bertso honen meriturik handiena. Ahulgune-

|X: Hola konsuelorik ren bat ere badu ordea: erantzuna bortitzagoa izan zitekeen “nik horretan ez dago neretzat badaukat nahiko kategori” kantatu ordez, “obra hoietan badut nahiko ez dira oso nabarmen kategori” erantzun izan balio. Hartara entzuleak argiago jabetuko ziren obraren emaitzak. “obra”ren eskaerari “obra”tan duen esperientziaz erantzuten ari zela. Etxekoandrerik ez du Askotan, bertso baten arrazoia aurreko arrazoiaren erantzun zuzena honek hartzen aintzat denean, azken aurreko puntuan edo, aurkariak zer esan duen “gogora- neuri obratxoren bat raztea” komeni izaten da entzulea behar bezala jabetu dadin. egidazu behintzat! Honakoa da Xren hirugarren bertsoa:

Xren bigarren bertsoa ere A sailekoa da. Ez du Yren erantzuna aintzakoz hartu eta aurkaria kantuan ari zela pentsatu duena bota du, “obra” hitzaren adiera bikoitza ongi aprobetxatuz. Bertso honen alderdirik indar- 120 Bat-bateko bertsolaritza Bat-bateko bertsoaren sorkuntza prozesua 121

|X: Hemen egin itzazu hitzez hitz erantzuten diona. zuk obra majuak ta ez ikusi nere Alderdi ahula errima aukeraketatik datorkio bertso honi. Horko Oskola goi eta bajuak hori ez dator pare parera, bertsoaren konkretutasunak ez baitzuen horre- Titiak dizkidazu lako irudirik eskatzen. Testuaren desoreka lehen errimari buruz ari gine- begiz ondo juak la ikusi dugun alderdi batetik dator gainera: bitxi-loreko orrietan ez du baina ez doaz zuzen behar bezala egin bere errima-hitzen aukeraketa. Eskolatik beste orri horko azulejuak. batera jauzi egin ordez, oskola sartu du segidan, orri berean ibiltzea ero- soagoa gertatu zaiolako. Baina erosotasun horrek ekartzen ditu gero tes- Xk A motako bertsoa egin du oraingoan ere. Konturatu da bigarren ber- tuaren desorekak. tsoaren bidetik ez daukala ezer, bere arerioak bizkor eta lotsagabeki erantzun baitio. Atzera egitea beste irtenbiderik ez du, lehen bertsoko Honakoa da Xren azken bertsoa: arrastoari eustera. Bertso honen dohainik behinena, bere izaera |X: Ez zara ondo ari “bisual”ean datza. “Ikusi” egiten dugu, azulejoen aipamen konkretuari igeltsero gazte... Temako jarduna, esker, langilea azulejoak oker jartzen ari dela, obran behar zukeen arre- Temako jarduna, besteek azkarrago bertsolaritzaren sustrai ta etxekoandrearengan jarririk. bertsolaritzaren sustrai egiten dituzte.

Yren hirugarren bertsoa hau da: Hor bi lan doaztenik ez zazula uste... |Y: Honek adarra jotzen zuk ez duzu egiten badauka eskola ez bat ta ez beste! barrutikan ez dakit, X B ederra oskola. k bere azken bertsoan egin du motako ahapaldi bat. Aurkariaren Bietatik bakar bat bukaerari bere bukaerarekin erantzun dio. Eta ez nolanahi gainera! Bi lanetatik bat aukeratzeko esan didazu? Zuk ez dituzu ez bata eta ez bes- hautatu, potxola… tea egin eta! Langilearen kexua bidezkoa bazen, emakumearen erantzu- biak egiterikan na atzera bueltarik gabea da. ez daukat inola!

Yk botako du temako saioaren azken bertsoa: B moetako bertsoa da hau. Yk Xren bertsoa osoki entzun ondoren erabaki du zer eta nola erantzun. Langileak ezin du andrearen joera aldakorra ulertu. Lehenik “obratxoa” egiteko. Gero azulejo ilara oker doala titietara begiratzen diolako… Zertan gara? Bat edo bestea! Eta horixe da 122 Bat-bateko bertsolaritza Bat-bateko bertsoaren sorkuntza prozesua 123

|Y: Andre hau mintzatzen da 3.3 Hirugarren adibidea: “Energia eolikoari buruzko eztabaida” sorginen modura Lujanbio eta Peñagarikano bertsolariei honako gaia jarri zieten behin titiak direla ta Arrasaten: “Lujanbio mendizalea da, inguruko mendietan urteetan a zer kalentura! zehar sarri ibili izan dena. Elgea mendikatean laster batean parke eoli- Ez dut lanik galdu nahi ko bat jarri behar dutela eta ingurumari hartara azken txangoa egitea nik honen kontura... erabaki du. Joan da mendira eta han hamaiketakoa beste mendizale korreotik pasako batekin banatuko du. Hasi dira hizketan, eta orduan ohartuko da Lujan- dut lanen faktura. bio, beste mendizalea, Peñagarikano, parke eolikoa eraikitzen ari den A saileko bertso bat eginez bukatu du saioa Yk. Ez zaio emakumearen ingeniaria dela”. epaiari erantzuteko moduko arrazoirik otu. Aldez aurretik pentsatu zuena kantatzearekin amaitu behar du. Bertso honen alde on bakarra faktu- raren aipamenean egon daiteke. Emakumeak lehen bertsoaren lehen hitzean aipatu duenera itzuli da langilea bere azken bertsoaren azken Temako jarduna, Temako jarduna, hitzean, eta, hartara, temako saioari borobiltasuna eman. bertsolaritzaren sustrai bertsolaritzaren sustrai Temako saioan bertsoz bertso egin duten ibilbidea honela laburbil genezake:

X---- Estrofa 1 A Estrofa 3 A Estrofa 5 A Estrofa 7 B Y---- Estrofa 2 C Estrofa 4 B Estrofa 6 B Estrofa 8 A

Temako saio honetan Xk arrazoiak aurkitzearen lana hartu du bere gain, eta Yk Xk uneoro asmatzen zituen arrazoiei erantzutearena. Saioaren bukaera aldera paperak aldatu dituzte, ordea. Xk Yren arrazoiari erantzuteko zirrikitu egokia aurkitu du, eta Yk, berriz, aurkariari erantzute- rik ez, eta ateraldi batez (arrazoibidetik aterata, alegia) amaitu behar izan du saioa.

Laugarren bertsotik zazpigarrenerako saio zati hori (B-A-B-B) edozein bertso-eztabaidatarako eredugarri den sekuentzia izan daiteke, bukaera-

ri bukaeraz erantzundako bertso asko baitator elkarren segidan. AM.Peñagarikano Iturria: XDZ M.Lujanbio Iturria: XDZ 124 Bat-bateko bertsolaritza Bat-bateko bertsoaren sorkuntza prozesua 125

Lujanbio hasiko da kantuan: Bi lan egiten ditu beraz Peñagarikanok. Aurkariari erantzun eta berea esan. Baina C moetako bertsoetan maiz gertatzen denez, bi atalak ez dau- | Ez nuen uste, a ze sorpresa de ongiegi josiak. holakoa zinenikan! diru mordo bat ta proiektu bat Lujanbioren bigarren bertsoa honakoa da: ei dezu zure patrikan; Bizi guztian mendirik mendi | Itxuraz gure mendi kaskotan gabiltzanak hain pozikan, mila errota egoteak ez degu ulertzen, ta ez degu nahi utziko ditu gutxi batzuren burdinezko zuhaitzikan. patrikak ondo beteak. Gogoan daukat ze amets zitun Lujanbiok A motako bertsoa egin du. Nahitaez; bera baita eztabaidari hasiera eman diona. Eta era sotilean hasi da. Energia eolikoa sortzen La Manchako arloteak... duten zutabeak “burdinazko zuhaitzekin” alderatzea oso da parekoa eta amets gutxi ta interes asko egokia gai honetan eta mendizale baten ahotan. oraingo Don Quijoteak!!! Temako jarduna, Temako jarduna, bertsolaritzaren sustrai Peñagarikano ingeniariaren txanda da: Lujanbiok oraingoan ere A motako bertsoa egin du. Izan duen ideia bertsolaritzaren sustrai izanda ez du merezi bestelako bide bat hartzea. Badaki bere ideia | Aizu neskato, postura hortan aski distiratsua dela eta ez da hasiko aurkariaren bertsoari hitzez hitz hizketan ez zaitez hasi; erantzuten. Burura datorkio zutabe eolikoak eta ingeniariak Don Qui- honek pagoa eta haritza jote eta haize-errotekin konparatzea. Hemen antonomasiak berebiziko ezin bait ditu berezi. Eolikoak jarriko dira, garrantzia hartzen du. Aski baita La Manchako arlotearen aipamena inork ezin galerazi... entzule gehien gehienek nori buruz ari den ulertzeko. Eta denok daki- edertasunik ez du galduko gu gainera zein den Don Quijoteren ezaugarri nagusia: amesti intere- ta gauza asko irabazi. sik gabearena.

Peñagarikanoren lehen hau C erako bertsoa da. Lujanbioren bukaerako Hainbat ideia txirikordatzea ez da erraza. Baina Lujanbiok lortu egin du, arrazoiari erantzun dio baina bi lehen puntuetan, ez azkenean. Eran- bertsoan zehar kontraste desberdinak erabiliz: tzuna gainera, bortitza eta berezia da, konkretua oso: “pagoa eta haritza bereizten ez daki”. Gero, Lujanbio kantuan ari zela pentsatu duen —Gutxi batzuk/diru asko arrazoia erantsi dio erantzunari: “Edertasunik ez da galduko ta gauza —Don Quijote: amets ugari/interes gutxi.///Egungo Quijoteak (ingenia- asko irabazi”. riak) interes ugari/ amets gutxi. 126 Bat-bateko bertsolaritza Bat-bateko bertsoaren sorkuntza prozesua 127

Peñagarikano: Lujanbio:

| Ekolojista omen zara zu | Don Quijotea zarela esan det eta guztiz nabarmena itxuraz Panzarik gabe, inolaz ere ez duzu onartzen Panza beharrik ez daukazu zuk, eoliko ta antena. ederki beteta zaude! Ni Quijotekin parekatu nahi Holako gizon interesdunik horrek ematen dit pena... maiz izan det parez pare ni Quijote bat izan ninteke dirua atera nahi liokeena, baina Panzaik ez duena. baita haizeari ere!

Peñagarikanok B erako bertsoa osatu du oraingoan. Lujanbioren azkena- Lujanbiok C motako bertsoa egin du. Bi lehen puntuetan erantzun dio ri bere azkenarekin erantzun dio. Lujanbioren arrazoiketa distiratsuak ez bere aurkariari. Eta gero bere arrazoia bota du, aldez aurretik pentsatu zion bestelako biderik uzten. Eta erantzuna bat-bateko jardunetan sarri eta nekez tolestu duena. Hiperbolea gogoangarria da: ingeniaria hain da diruzale, haizeari ere sosak aterako lizkiokeela ahal balu! Temako jarduna, erabiltzen den teknika batez baliatuz eman du, gainera: pertsona eta per- Temako jarduna, bertsolaritzaren sustrai tsonaia nahastuz. bertsolaritzaren sustrai Harira ez datorren iruzkin bat egiteko garaia da. Gazteek ahozkotasunean galera handia dutela begi-bistakoa da. Ez da ordea gauza bera gerta- Peñagarikano bertsolaria argala da berez. Entzuleak oso ongi daki Peña- tzen bertsolari gazteei dagokienean. Bertsotan inoiz baino maizago era- garikano argala dela eta Peñagarikanok ere badaki entzuleak bera argal- biltzen dute gazteek ahozko hizkera. Eta horren adibide Lujanbioren ber- tzat daukala. “Argal” izenlaguna Peñagarikano pertsonaren estereotipo- tsoaren azken bi puntuak dira. Usadiotik jasotako esamoldea du hori. aren zati da beraz. Horretaz baliatu da Peñagarikano bestelakoan oso Baina ez bertso usadiotik, ahozko hizketaren usadiotik baino. erantzun zaila zuen bertso bati buelta emateko. Peñagarikano: Ingeniaria eta Peñagarikanok, pertsonak eta pertsonaiak bat egin dute

bertsolariak hala nahi izan duelako. Gainera, Panza hitzak gazteleraz | Txakurrarekin ibiltzen zara duen adiera bikoitzak (batetik sabela eta bestetik Quijoteren laguntzai- sarri hona eta hara lea) irtenbide bat eskaini dio Peñagarikanori. ta txakurrari eman diozu hemen kristoren pasada; Ta diozunez hondatu leike mendi hontako patxada Aizu! papel hoi jaso lurretik hain garbizale bazara. 128 Bat-bateko bertsolaritza Bat-bateko bertsoaren sorkuntza prozesua 129

Peñagarikanorena A motako bertsoa da. Lujanbioren arrazoiak ez zuen Peñagarikanoren azken bertsoa ere B motakoa da. Eutsi egin dio Peña- ordainik eta ihesbide bat aurkitu behar izan du. Gaian ez zetorren txakur garikanok Lujanbioren arrazoiari. Bere terrenoan eutsi ere, errimak ere egurtua asmatu du eta baita mendizaleak lurrera jaurti omen duen paper Lujanbiok erabili dituenaren sail berekoak erabiliz. Gainera, edozein bat ere. Literaturan, jakinekoa da, gezur tankerako egiak baino gehiago eztabaidatan baliagarri gerta daitekeen estrategia bat darabil. Aurkaria- balio du egia tankera duen gezurrak. Eta bat-bateko saio batean edozeri ren ahotan jartzen du aurkariak inoiz esan ez duen zerbait: “Ta ez omen heltzea zilegi da asmamenak hainbesterako ematen badu. da hemen izango ez pago eta ez haritz”. Hori Peñagarikanok berak esan

Lujanbioren laugarren bertsoa da honakoa: zuen eztabaidaren hasieran, baina entzuleak segur aski ez dauka gogoan nork esan zuen ere. Eta Lujanbio ez da hasiko berak ez duela esan horre- | Bere morala ukitu det ta lakorik eta tema nahasten, azalean ez baitu zer kateaturik sakonean arra- harrotu egin da berriz, zoi duenak. proiektuaren defentsan ozen hitzegin du mila aldiz. Temako saio honen egitura hau litzateke: Orain papera jaso dezadan harrosko egiten dit hitz A-C-A-B-C-A-B-B. Temako jarduna, asko esan gabe jasoko zuen Temako jarduna, Aipatzekoa da saio honetan bertsolari bakoitzak nola heltzen dion bere bertsolaritzaren sustrai bilete bat baldin balitz! bertsolaritzaren sustrai paperari. Lujanbioren pertsonaia esker-hobekoa zen itxura batera. Men- B motako bertsoa da. Peñagarikanok lurrean dagoen paper bat “asmatu” dizale batek mila arrazoi izan ditzake energia eolikoa sortzen duten zuta- du. Lujanbiok asmazio horri erantzun dio bete betean. Eta gainera asma- be horien aurka egoteko. Peñagarikanok, ingeniariak, paper latzagoa zeu- zioa gaian kokatu du. Ingeniariari diruzale hutsa dela gogorarazteko era- kan. Ez da samurra egoera horretan (mendian hamaiketakoa egiten ari biliko du papertxoa. Aurkariaren bertsoaren indarraz baliatu, eta, beste dela) obra horren beharra zurituko duten arrazoiak aurkitzea. Eta saioak koxka bat estuago eginez, arrakasta nola lor daitekeen erakutsi. aldez aurretik espero genuenari erantzun dio. Lujanbiok arrazoi bortitz eta distiratsuak ekarri ditu eztabaidara. Eta Peñagarikanok berriz, jakin Peñagarikano: du aitzakiak aski topatzen arrazoiketa horren pisuari eusteko. | Zuk diozunez lasaitasuna Binakako saio guztiak ez dira, ordea, ikusi ditugun bi horien erako- laister izango da murritz ta ez omen da hemen izango ak. Bertsolarien lana ez da eztabaidara mugatzen. Ez da beti norbere ez pago eta ez haritz; arrazoiketarekin aurkariarena hautsi eta haren gainetik geratu beharrik Ta orain berriz hain lotsagabe izaten. Bertsotan, askotan, binakakoa elkar-lana izaten da. Elkar-lan zergatik egin dezu hitz? horretan bertsolarien egitekoa da elkar hartu eta bien artean saio era- berak lurrera ez zun botako kargarri eta koherentea osatzea, batak bestearen gainetik geratu beha- biletea izan balitz! rrik izan gabe. 130 Bat-bateko bertsolaritza Bat-bateko bertsoaren sorkuntza prozesua 131

3.4 Gairik jarri gabeko binakako saioak Lan moeta honetan bertsolarien funtzioen banaketak garrantzia handia du. Batek saioaren gidaritza hartuko du. Gaiak aurkituko ditu, bideak Inork gairik eman gabeko saio hauetan bertsolariak oholtzara igo eta irekiko, doinuak aldatuko… Besteak bertsolari-gidari horri segituko dio beraiek aurkitu beharko dute gaia. Horretarako non dauden, entzuleria leial hark jarritako gai, bide eta doinuetan. Atzetik doanak leialtasun nolakoa den, zer egun den, bilkuraren arrazoia zein den… hartu behar- hori zor dio aurretik doanari, honek hartzen baitu saioaren nondik nora- ko dituzte kontuan. koaren zama.

Horrelako saioetan nabarmentzen da ongien bertsolarien binakako lana Eskarmentuak zerikusi handia du horrelako bertso lanetan. Ez dago gai- zenbateraino den elkar-lan. Oholtzatik jaitsi ahala nekez entzungo diogu rik, baina bai kantagai ugari. Begiak erne eta belarriak adi ibiltzea da bertsolari bati berak saio ona egin duela. Ongi aritzea, entzuleekiko lotu- gakoa. Zer gai ateratzea komeni den jakin behar du bertsolariak. Gai bat ra lortzea… biren lana da. Biek egingo dute ongi edota biek probatuko noiz zukutu duen eta beste bat hartzea noiz komeni den antzeman behar dute porrotaren mingotsa. dio. Entzulea zerekin gozatzen ari den eta zerekin aspertzen epaitu behar du bere kabuz. Lagunarekin ongi-esanka noiz jardun eta gaizki-esanka Era honetako saio bat ongi irten dadin, ezinbestekoa da bertsolariek noiz hasi erabaki behar du, bien arteko lana hobea izan dadin. Gauza oholtzara igo aurretik zer ibilbide egin behar duten erabakitzea. Gairik asko. Bertsolari izatea ez baita bertsoa osatzen jakitea bakarrik! Temako jarduna, inork ez jartzeak ez du esan nahi gairik gabe aritu behar dutenik. Bai- Temako jarduna, bertsolaritzaren sustrai bertsolaritzaren sustrai na gai horiek pentsatu, asmatu eta adostea komeniko litzateke lanean Elkarlaneko binakako saio hauetan bertso bakoitzak ez du bestelako ber- hasi baino lehen. tso-jardunetan duen adinako garrantzirik. Saioa bera da, bere osotasunean, berbaldi. Horregatik, ez da harritzekoa bertsolari batek bertsoren Adibidez: herri honi buruz hasiko gara. Gero Santua aipatuko dugu eta batean “paso” egitea, dituen denak ez ematea. Aurreranzko bideak zein mezetara ez garela etorri eta hor kateatuko gara. Gero honako eta halako izan daitezkeen pentsatzen ari den seinale izan daiteke. Badaki saioak arazo ukituko ditugu hemen bertakoak, herrikoak. Hurrena doinua alda- izan behar duela ona, ez bertso bakoitzak. tuz egoera politikoari buruz jardungo gara eta horren ondoren, kontrastea handiagoa izan dadin, elkarri adarra joko diogu udako oporretan non ibili garen aipatuz. Azkenean, doinua berriro aldatu eta zure ezkontzaren gaiari helduko diogu, puntutan.

Eskema hau adibide soila baino ez da. Herriaren eta bertsolarien arabera beti aldatuko da ibilbidea. Eta eskema gainera, behar lukeena da, baina ez beti egiten dena. Puntaneko bertsolariek, hain zuzen ere sarri dabiltzalako, astirik eta gogorik ez dute izaten saioaren aurre-hezurdura ñimiño hau egiteko ere. Eskarmentuak eta kalitateak konfiantza eman die nonbait, eta saioaren egitura ere bertsoak bota ahala osatuko dute. IV

MARKO TEORIKO BERRI BATERANTZ Bat-bateko bertsolaritzaren ezaugarri sozio-kulturalik behinenen azalpen kritikoa egin dugu lehen eta bigarren ataletan; hirugarren atalean, berriz, bat-bateko bertsoa sortzeko prozeduren deskripzio zehatza egin dugu. Aztergaia horrela zehazturik, bat-bateko bertsolaritza aztertu eta ulertzeko marko teoriko bat proposatzea da laugarren eta azken atal honen xedea. Bertso-munduan ibili garen urteotan apurka-apurka, geure jarduna arretaz behatuz, eraiki dugu hemen handika-handika aurkezten dugun marko hau.

Sarreran esan dugun bezala, marko teoriko baten premia ez da apeta hutsez sortua. Aitzitik, jardunak sortzen zizkigun galderei erantzuteko orain arteko teoriak gauza ez zirelako jo behar izan dugu marko teoriko berri bat eraikitzera. Bertso jardunaren behaketak galderak sortzen zizkigun, eta ohiko teorietan ez genuen erantzun egokirik aurkitzen. Horre- xegatik eraiki behar izan dugu bat-bateko bertsolaritza aztertzeko marko berria, eta ez, inola ere, aldez aurretik teoriaren baten edo besteren zale ginelako.

Iritsi garen lekura iristeko, ordea, bide luzea egin behar izan dugu, hainbat eta hainbat teoriatan barrena. Eta hala, iruditu zaigu onena genukeela bidean ezagutu eta aldez behintzat bazterrera utzi behar izan ditugun 136 Bat-bateko bertsolaritza Marko teoriko berri baterantz 137

teoria horietako batzuen berri ematetik hastea. Izan ere, osorik onartu ez tika literarioaren ohiko bidetik egiten dute homeristek Homeroren obra- baditugu ere, denetan aurkitu dugu alderdi baliagarriren bat edo beste. Ez ren azterketa. Horrexegatik zioen Lord-ek homeristek hobe luketela gaituzte nahi genuen lekura eraman, baina bideak aberastu egin gaitu. “ahozko poesia ulertzen saiatzea” eta “beste herrialdeetako ahozko poesiatik ikastea”, hori egin ezean `ahozkotasuna´ etiketa hutsa, eta `tradi- zionala´ zentzurik gabeko hitza baino ez dira-eta. Bi hitzon elkartea, 1 Poetika idatziaren bide itsua berriz, idatzizko poetika aplikatzen segitu ahal izateko itxurakeria aka- demikoa besterik ez da”18. Nonahi aurki daitezke bat-bateko bertsolaritza genero berezia dela dioten aipuak. Bat-batekotasuna aipatzen da horrelakoetan, horrek egiten Beste hainbeste gertatzen da, gure aburuz, bat-bateko bertsolaritzan ere. baitu bertsolaritza berezi. Denak ezin, eta honako bi hauek aipatuko Nahiz eta haren izaera ahozko eta bat-batekoaren garrantzia sarri aipatu, ditugu, gisa horretako aldarrikapenen ordezkari: kontua da bertsolaritzari buruzko azterketa gehienak poetika idatziaren ikuspegitik egiten direla. | Euskarazko aho literaturaren barruan, inprobisazioa da, dudarik gabe, gauzarik deigarriena. Batetik, prozeduren aldetik perfektua baita inpro- Horren emaitza jakina da: bat-bateko bertsoa nekez gertatzen da balioz- bisazio hori, eta, bestetik bizi-bizirik baitago, nola hedapenari hala ko ezer. Izan ere, poetika idatziaren ikuspegitik begiratuta, maila poeti- Poetika idatziaren lurralde bakoitzean zaion estimuari dagokionez ere.16 ko kaskarrekoak dira bat-bateko bertso gehienak. bide itsua

Jendaurreko bertsolaria, poeta eta kantaria ezezik, hizlaria ere badela 1.1 Testuaren ingurua: testu ingurutua esan dugu gorago. Horregatik, bapateko ihardunak utzi-ezinezkoa du erretorikaren teknika hau. Baina hau da harrigarria: plazan bertsotan ari Bat-bateko bertsoaren balioa ukatzea baldin bada kontua, Matias Muji- denak eginkizun hauek guztiak —batez ere gaia asmatzea, ordenu bate- ka dugu txapeldun. 1997ko udazkenean, Mujikak, euskal kulturari tan jartzea eta esaera ederrez ematea—, tarterik gabe egin behar ditue- buruzko libelo bat (hala deitzen dio egileak berak) eman zuen ezagutze- 17 la, segundu batzuren barruan. ra, Interneten bidez. Libelo horretan, euskarazko kultur produktuen kas-

Aldarrikapenok, ordea, bere horretan geratzen dira sarri: aldarrikapen kartasuna aldarrikatzen du Mujikak, eta bat-bateko bertso bat erabiltzen hutsean, alegia. Antza denez, bat-bateko bertsolaritzan ere Homerori du, besteak beste, horretarako. buruzko ikerketetan gertatzen dena gertatzen da. Ikus, bestela, zer dioen Lehenik eta behin, kritikatu nahi duen bertsoa aurkezten du Mujikak; horretaz, Albert Lord aipu duela, Rainer Friedrich-ek: edo, hobeto esan, bertso horren gaztelaniazko itzupena. Honako hau, | Homero ahozkotasunetik ulertu behar dela aldarrikatzen badute ere, kri- hain zuzen:

16 LEKUONA, Manuel. Idazlan guztiak I: Ahozko literatura. Tolosa: Gráficas ESET-Seminario de 18 FRIEDRIECH, Rainer. The Problem of an Oral Poetics. Oralité et littérature/Orality and Litera- Vitoria, 1978, 270 or. Kardaberaz bilduma, 22. ture. Proceedings of the XIth Congress of the International Comparative Literature Assotiation (Paris, 17 LEKUONA, Juan Mari. Ahozko Euskal Literatura. Donostia: Erein, 1982, 125 or. August, 1985). New York: Peter Lang, 1991, 19-28 or. Aipua, 22. or. 138 Bat-bateko bertsolaritza Marko teoriko berri baterantz 139

| Una paloma blanca se me ha acercado duten bat-bateko bertsoen bila ekiten diote, eta, horrelako bertsorik ere esta mañana al amanecer bai-baitago, bertso horiek erabiltzen dute bertsoaren balioa ukatzen ¡Qué alegría me han producido, dutenen kontrako polemikan. Hori, ordea, halamoduzko irtenbidea da, queridos señores, sus palabras! honako bi arrazoiongatik: batetik, aurkariaren ikuspegia onartu egiten da Y yo ahora estoy ante ustedes horrela jokatuz, eta, bestetik, bat-bateko bertso gehienak pobre sama- lleno de contento. rrak baitira ikuspegi horretatik begiratuta. Lo primero, buenos oyentes, buenos días a todos de corazón. Matias Mujikak aipatzen duen bertsoa hartzen badugu, esaterako, onartu beharko diogu bertsoa (bertso horren testua) ez dela bikain horietakoa. Bertso hori txarra dela, eta, besterik gabe, bertsolaritza osoa deskalifika- Poetika idatziaren axioma nagusiak dioenez, testu batek hartzailearen- tzen du Mujikak. Ez hori bakarrik: baita, prezio berean, euskarazko lite- gan nola edo halako emozioren bat sortuko badu, poetikoki landua behar ratura idatzia eta euskarazko kultura bere osotasunean ere. Aurrena, ber- du, nahitaez, testu horrek (hots: baliabide poetiko-erretorikoz osatua tso hori ez dela aukera zezakeen txarrena dio Mujikak; aitzitik, “mende behar du, gutxi-asko). Axioma hori aintzat hartzen bada, arrazoia eman honetako bertsorik goraipatuenetako bat” dela, ez dela saiatu propio ber- beharko diogu Mujikari, bertso horri dagokionez behintzat.

Poetika idatziaren tso txar bat bilatzen. Horrenbestez, frogatua geratzen da, Mujikaren Poetika idatziaren Hortik horrelako bertso batek gozamenik ez dezakeela eragin, edota goza- bide itsua hitzetan, “zenbaterainokoa izan den, eta den, bertsolaritza ofizialaren bide itsua men hori itxurakeria hutsa dela esatera, ordea, jauzi handia dago. Poetika erdipurdikeria”. Azken ondorioa, berriz, honako hau ateratzen du libelo- idatziaren ikuspegitik ari da Mujika, eta teoria horren arabera ezinezkoa da gileak: ezinezkoa da gisa horretako piezek inorengan plazerrik eragitea. horrelako testu batek inorengan ezein emozio eragitea. Kinka horretara iri- Bertsoak entzutean batzuek jartzen duten gozamen aurpegia, beraz, tsita, libelogileak teoriari eustea erabaki du, eta hortik atera du bere ondo- “itxurakeria hutsa da”19. rio nagusia: horrelako bertsoekin emozionatzen direla diotenak planta egi- Matias Mujikaren jarrera muturrekoa da, jakina, baina ez uste daitekeen ten ari dira, ezinezkoa baita horrelako memelokeriekin emozionatzea. Gu, bezain ezohikoa. Ez dago gaiztoz jokatu beharrik antzeko ondorioetara iris- ordea, sarri emozionatu izan gara maila horretako testua duten bertsoekin, teko: bat-bateko bertsolaritza poesia idatziaren ikuspegitik aztertzen bada, eta ezin dugu inola ere egin Mujikak egiten duen aukera bera. Batetik, libelogilearen ondorio berera iritsiko gara, borondaterik onenaz jardunda emozioa daukagu, guk eta gure ingurukoek sarri bizi izandakoa. Bestetik, ere. Hori, ordea, XX. mendeko teoriarik emankorrenei muzin egitea ere berriz, emozio hori ezinezkoa dela dioskun teoria. Libelogileak, kinka bada: ahozkotasunaren teoriari, hizketa-ekintzen teoriari, edo erretorika berean, emozioa jartzen du zalantzan. Guk, berriz, teoria. berriei,, besteak beste. Azken batean, izan nahi ez duen zerbait izatea Izan ere, bat-bateko bertsolaritza poetika idatziaren ikuspegitik aztertzen eskatzen bazaio bat-bateko bertsoari, emaitza etsipengarria izango da beti. denean, baita munduko federik onenaz egiten bada ere, honako okerrok Ikerlari batzuek, puntu horretara iritsita, testu aldetik ere maila bikaina egiten dira, gutxien jota:

19 MUJIKA, Matias, “Euskal Kultura. Libelo” 1997. Internet ■ Bat-bateko bertsoa testu hutsera mugatzen du. Alegia, ez dira kontuan 140 Bat-bateko bertsolaritza Marko teoriko berri baterantz 141

hartzen bertsoaren gainerako alderdiak, hala nola prosodikoak, paralin- alderdietako bat baino ez da, eta ez nahitaez garrantzitsuena. Han bil- guistikoak, extralinguistikoak eta musikalak. Bat-bateko bertsoa, bestal- duek, izan ere, ez zuten testu bikainen beharrik emozioz gainezka egite- de, testuinguru jakin batean eta testuinguru horretarako sortzen da, eta ko; une historiko haren partaide izateak sorrarazten zien emozioa, eta hori ere ez da aintzat hartzen. Poetika idatziak, beraz, ez du bertsoa bere bertsoak emozio hori katalizatu, bideratu baino ez zuen egin behar.

osotasunean kontsideratzen. Libeloan aipatzen den bertsoari dagokionez, ■ Berez ez duen xedea ezartzen zaio bat-bateko bertsoari, bertsolariaren esaterako, libelogileak aztertzen duena ez da bertsoa, bertsoaren zati asmoa ez baita maila estetiko-literario handiko testuak sortzea. Jakina, txiki bat baizik: haren testua, eta hori ere nola-halako itzulpen baten noiz edo behin horrelakoren bat ere sortzen du bertsolariak, eta poz har- bidez emana. Bertsoa, ordea, ez da testuan agortzen. Kantua ere bada tzen du horrelakoetan, baina bere xedea ez da hori. Zein da, orduan, bat- bertsoa, eta, emozioa sortzerakoan, testua bezain garrantzitsu izan litez- batean ari den bertsolariaren xedea? Bada, Jon Sarasuak egokiro azaldua ke doinua, ahotsa eta kantakera. Horien berri ez ematea barkagarri izan duen honako hau: liteke, zaila baita horrelako kontuen berri idatziz ematea. Baina, hala ere, badira beste kontu batzuk libelogileak nahitaez aipatu behar zituz- | Berez hori duk, eta horrek eskatzen dik, batetik, saioaren arnas luzea, keenak, bere azterketa lau hankatatik herren geratzea nahi ez bazuen nondik hasten haizen, gero nola harritzen dituan [entzuleak], gero nora behintzat. Izan ere, bat-bateko bertsoa ia ezer ez baita, sortu zeneko tes- hoan, nola pertzibitzen duan haien mundua, nola eragiten dioan haien

Poetika idatziaren tuingurutik erauzita. Hala, bada, esan behar zuen, esaterako, bertso hori [entzuleen] munduari… eta horretarako ez zagok punta-puntako bertso- Poetika idatziaren bide itsua Donostian kantatu zela, 1935eko urtarrilaren 20an, San Sebastian egu- ak kantatu beharrik, jardun osoa duk, bere osotasunean, kontuan hartu bide itsua nez, beraz; Poxpolin antzokia jendez mukuru zegoela saio hartan; hogei beharrekoa, gauza asko zagok hor.20 bertsolari agertu zirela oholtzan, eta horietako askok estreinakoz zapal- 1.2 Testua bere testuinguruan: inguru-testua eta egoera tzen zutela antzoki baten oholtza, plaza eta sagardotegia baitziren ordu arteko bertso leku ohikoak; zorioneko bertso hori kantatu zuen bertsola- Ez gintuzke Sarasuaren baieztapen horrek harritu behar, bat-bateko berria 20 bat urteko gazte korbatadun bat zela: Inaki Eizmendi, “Basarri”, tsoaren ezaugarri berezkoenaren ondorio zuzena baita. Izan ere, sortu, bertsolarien ordu arteko irudi topikotik guztiz bestelako irudia ematen igorri eta jaso, aldi berean, kolpe bakar batez, egiten baita bat-bateko zuena. Entzuleen artean, berriz, euskal intelektualik ospetsuenak han bertsoa, bertsolaria eta entzuleak une berean eta gune berean aurrez ziren, estreinakoz: bertsolaritzari iseka egiten ziotenek, euskal kultura- aurre daudela (performance). Literatura idatzian, testua da idazlearen eta ren berpizkundearen ardatz moduan ikusten zuten orain bat-bateko ber- irakurlearen zubi ia bakarra. Bat-bateko bertsolariarentzat, aldiz, bere tsolaritza. Testuinguru horretan, egoera horretan, uste izatekoa da hara xedea iristeko dituen baliabideetan bat baino ez da testua. Xede hori, bertaratutakoek bazekitela, ondotxo jakin ere, garrantzi handiko ekitaldi diogun berriro, entzuleengan emozioa eragitea da. Bat-bateko bertsogin- bateko partaide zirela. Intelektualitatea han zen, eta bertsolari gazteen tzaren baitan ere ez du testuak beti garrantzi bera, testuaren garrantzia presentziak, nolabait, artearen iraupena segurtatzen zuen. Are gehiago: aldatu egiten baita entzuleek eta bertsolariak partekatzen duten testuin- euskararen beraren iraupena segurtatuta ikus zitekeen han. Kontu horiek guru trinkotasunaren arabera: zenbat eta partekatutako testuinguru hori, guztiak albora uzten —edo ezkutatzen— badira, testu hutsera mugatzen

da bat-bateko bertsoa, eta testu hutsa, ikusiko dugunez, bertsoaren 20 GARZIA, Joxerra. Jon Sarasua bertso-ispiluan barrena. Irun: Alberdania,1998, 61 or. 142 Bat-bateko bertsolaritza Marko teoriko berri baterantz 143

trinkoago, orduan eta testuaren garrantzia txikiago. Testuinguruaren alderdiak (nola inguru-testuarenak hala egoerari dagozkionak ere), lehen mailako baliabide-iturri dira bat-bateko bertsolaria- Testuari dagozkion baliabide eta estrategiak zehatz-mehatz aztertu eta rentzat. Testuz kanpoko alderdiok gutxiestea —edo are halakoei batere sailkatu izan dira historian zehar. Testuz kanpoko baliabideak, ordea, jaramonik ez egitea— bat-bateko bertsogintzaren izatea bera ukatzea da. bat-bateko jardunean berealdiko garrantzia duten arren, apenas aztertu diren orain arte, bertsolaritzaren alorrari dagokionez, behintzat. Orekarik Testuinguruaren alderdiak, egia esan, beti dira garrantzitsu, edozein eza begi-bistakoa da. Testuz kanpoko zer horiek guztiak “testuingurua” modutakoa delarik ere komunikazio ekintza. Literatura idatzian, esatera- deritzon zakuan sartu ohi dira, baina zaku horren edukia nahasiegia ger- ko, igorlea eta hartzailea elkarrengandik urruti daude, nola denborari tatzen da azterbide moduan erabili nahi denean. hala espazioari dagokionez, eta, hala eta guztiz ere, gutxieneko testuinguru komunik gabe ez litzateke komunikazioa zertuko. Bat-bateko ber- Hala, bada, eta orain arte esana gogoan, bizpahiru zehaztapen metodolo- tsogintzan, ordea, testuingurua bera da gauza guztien erdigune eta neu- giko egingo ditugu, bat-bateko bertsogintzaren azterketa doitzen lagunduko digutenak. rri. Honako diagramotan irudikatu nahi izan dugu komunikazio mota bataren eta bestearen arteko aldea: Aurrerantzean, beraz, “testu” diogunean “bertsoaren hitzak” ulertu TESTUINGURUA Poetika idatziaren behar da, nahiz jakin badakigun ez dela hori beste ikerbideetan (Testua- Poetika idatziaren EGOERA bide itsua ren Zientzietan, kasu) “testu” hitzari ematen zaion adiera. “Testuingu- bide itsua ru”, berriz, usadioaren arabera erabiliko dugu, testuz kanpoko zer guz- IGORLEA HARTZAILEA tien multzoa adierazteko. Testuinguruaren barruan, ordea, “inguru-tes- zentzua zentzua tua” eta “egoera” bereiztuko ditugu. Horrenbestez, honelatsu osa gene- adle. KANALa adle. zake bat-bateko bertsogintzan daragiten alderdien mapa: adia. adia. SEINALEa TESTUINGURUA kodetzea deskodetzea

BERTSOA INGURU-TESTUA EGOERA KODEA KODEA Bertsoa Saioa=performance-a

21 Bertsoaldia Lekua, data Komunikazio-ekintza ez bat-batekoaren diagrama Bertso-saioa Motiboa Bertso guztiak Zertzaileak: Partekatutako erreferentziak gai-jartzailea (balio, uste, ikuskera) bertso-lagunak entzuleria

entzuleak 21 GUTIERREZ ORDOÑEZ, Salvador. Introducción a la Semántica Funcional. Madrid: Síntesis, 1992. 144 Bat-bateko bertsolaritza Marko teoriko berri baterantz 145

INGURU-TESTUA ordea, bihurriagoak dira egoerari dagozkionak baino. Inguru-testua, KODEA berriz, bertsolariak eta entzuleek partekatzen dituzten balio eta errefe-

INGURU-EGOERA rentzien multzo hori, aldakorra da. Geure diagraman A+B izango litzateke igorlearen erreferentzia multzoa, eta A´+B´, berriz, hartzailearena. B A IGORLEA Aldi batzuetan (frankismoan, esaterako), oso inguru-testu trinkoan, homogeneoan kantatzen dute bertsolariek. Alegia, bertsolariaren mundu- zentzua/ B´ A´ ikuskera eta entzuleena bat datoz ia ehuneko ehunean, eta B zein B´, kodifikazioa HARTZAILEA BERTSOA partekatzen ez diren balioei dagokien puskak, alegia, oso txikia izango igorpena litzateke, hutsaren hurrengoa. Bestetan, berriz (azken urteotako bertso- deskodifikazioa gintzan, adibidez), partekatutako balio eta erreferentziak gutxiago izaten zentzua dira, entzuleria bera ere zabalagoa delako, besteak beste. Ez bakarrik erreakzioa bertsolariaren eta entzuleen artekoak, baizik eta baita entzuleen artekoak ere. Horrelakoetan, B eta B´ horiek handiago lirateke. Kontua da B eta B´ horien handi-txikiak garrantzia itzela duela bertsolariaren komunika- Ahozko eta bat-bateko komunikazio-ekintzaren grafikoa22 zio-ekintzan. Are gehiago, gaur egungo bertsogintza eta aurrekoa, ezagu- Poetika idatziaren tzen dugun neurrian, inguru-testuaren trinkotasuna mailarengatik bide itsua bereizten dira nagusiki. Hots, B eta B´ txikia izan edo handia izan, bi Diagramotan ikus daitekeenez, bat-bateko komunikazio ahozkoan, bes- bertsokera elkarren guztiz bestelakoak aurkituko ditugu: soila eta ingu- tean ez bezala, igorlea eta hartzailea egoera bat berean murgilduta dau- ru-testuaren balioei estu-estu atxikia B eta B´ txikiak direnean, testu de, egoeraren osagarri dira biak ala biak; ekitaldi bakoitza errepika ezi- landuagokoa B zein B´, edo biak batera, handiak direnean. Euskararen na da, eta egoera osatzen duten alderdien aipamenek lotura berezi bat egoera ez-normaldua dela-eta, kodeak ere antzeko arazoak sortzen ditu, sortzen dute bertsolariaren eta entzuleen artean. Lotura edo konplizitate bertsolariak eta entzuleak kode bera darabilte batzuetan (edo ia bera), hori handiago, eta errazago zaio bertsolariari bere xedea iristea. eta beste batzuetan, berriz, sekulako amildegia ageri da bataren eta besteen kodeen artean. A | Inguru-testuaren osagarriak Zenbat eta inguru-testua trinkoago, orduan eta testu-lan gutxiago behar- Inguru-testuaren kohesio edo trinkotasun mailak sekulako garrantzia du ko du bertsolariak entzuleengan emozioa pizteko: bat-bateko bertsogintzan, eta, aurrerago ikusiko dugunez, bera da, orobat, bat-bateko bertsolaritzaren historian mugarriak jarri eta aldiak | Publikoa homogeneoa denean, bertsotan egitea errazago duk, alde bate- bereizteko irizpiderik egokiena. Inguru-testuari dagozkion kontuak, tik. Sentimendu homogeneoak zaudek, eta sentimendu horietako bat uki- tzen baldin baduk bertsotan, besterik gabe lortzen duk jendearengana 22 GARZIA, Joxerra, 2000, Gaur egungo bertsolarien baliabide poetiko-erretorikoak. Marko teorikoa eta aplikazio didaktikoa, Bilbo, EHU-doktore tesiak, 210. or. iristea. Bertsotan alderdi asko zaudek: teknikoak, errima eta neurria 146 Bat-bateko bertsolaritza Marko teoriko berri baterantz 147

bezala, eta beste. Baina azkenean, hik dioan bezala, emozioa sortzea duk Kontuan harturik 1960 baino lehenago bat-bateko bertsolaritzatik pasa- garrantzitsuena. Eta hik emozioa eragin badezakek publikoaren artean dizo pare bat eta beste hainbat bertso besterik ez dugula ezagutzen, one- dagoen sentimendu bat ukituz, ez daukak filigranatan hasi beharrik.23 na litzateke, gure ustez, data hori baino lehenagoko guztia bat-bateko bertsolaritzaren historia-aurretzat jotzea. Hala, bada, 1960tik honako Honako hauek dira, bestalde, inguru-testuaren homogeneitate maila era- tartera mugatuko dugu bat-bateko bertsolaritzaren historia, eta honako bakitzen duten alderdirik aipagarrienak: aldiok bereiztuko genituzke:

■ Egoera sozio-politiko-kulturala. Azken urteotako kontuetara mugatze- A) Inguru-testu trinko eta oihartzun sozial apaleko bertsogintza arren, esan dezagun, eta horrela aitortu izan dute bertsolariek sarri, ber- (1960-1979). tsolaritzaren inguruko jendea (bertsolariak, entzuleak eta gainerakoak) ia guztiz bat eginda zegoela frankismoaren garaian. Alegia, orain ez bezala, A.1 Biziraupeneko bertsogintza (1960-1973). Basarri-Uztapideren oso talde trinkoa osatzen zuten, ikuspegi, balio eta erreferentzia bere- jiran, Azpillaga, Lopategi, Lazkao Txiki, Xalbador eta abarren aldia litza- tsuei atxikita. Hori dela eta esan ohi dute bertsolariek “Frankoren teke honako hau. Bertsolaritza gero eta indartsuago agertzen da, Euskal- garaian errazago —eta erosoago— zela bertsotan jardutea”. tzaindiak antolatutako txapelketei esker, hein handi batean (1960, 1962, ■ Entzuleriaren handi-txikia. Zenbat eta handiago entzuleria, txikiago Poetika idatziaren 1965 eta 1967). Poetika idatziaren homogeneitatea. bide itsua bide itsua ■ Bertsolarien eta entzuleen ikasketa maila. Ikasketa maila handiak A.2 Erresistentziazko bertsogintza (1973-1979), Lopategi eta Azpi- areagotu egiten ditu erreferentziak, homogeneitatearen kaltean. llagak ordezkatzen dutena.

Jakina, inguru-testuaren hiru alderdiok batera kontsideratzekoak dira, elka- B) Inguru-testu ezpalduko bertsogintza (1980-1998). rri eragiten baitiote etengabe. Jon Sarasuak honela ikusten ditu kontuok: B.1 Berrikuntza aroa (1980-1990). Euskadiko Autonomia Erki- | Zer gertatu da guri tokatu zaigun entzulerian? Ba homogeneotasun hori degoko Autonomia Estatutuaren ostean, bertsozaleria estrategia politi- apurtu egin dela, eta ez bakarrik zirkunstantzia historikoak aldatu dire- ko kontrajarrietan banatzen da. Zatiketa lehendik ere bazegoen, baina lako. Bertsolaritza biziberritzeko apustu horretan, jende berria asko era- urte hartatik aurrera maila pertsonalean ere nabari da. Bertsogintzaren karri duk. Horrek berak ekarri dik publikoaren aniztasuna. Sentsibilitate euskarri nagusi txapelketak dira oraindik. Hedabideek ez diote, sal- politiko desberdinak zaudek, zaharrak eta gazteak zaudek, unibertsitate- buespenak salbu —eta eragin txikiko salbuespenak dira gainera— an ikasitakoak, hiri eta baserriko girokoak… horrek guztiak zaildu egiten gerora eskainiko dioten tokia eskaintzen bertsolaritzari. Amuriza litza- dik ikaragarri bertsogintza. Orain publikoa daukak, edo publikoak. Lehen kete, Jon Enbeita eta Jon Lopategirekin batera, aldi honetako errefe- ez, lehen herriari kantatzen ziotean.24 rentzia behinena.

23 Jon Sarasuak, in GARZIA, 1998, Jon Sarasua bertso-ispiluan barrena, Irun, Alberdania/Zerberri, B.2 Bertsomaniaren aroa (1991-1993). Euskal Telebistan, Hitzetik 50. or. 24 Ibidem. Hortzera programak, nahiz 1988n hasi zen, audientzia polita izatera hel- 148 Bat-bateko bertsolaritza Marko teoriko berri baterantz 149

tzen da. Euskarazko irrati guztiek toki zabala eskaintzen diote bertsolaritzari. Euskarazko kulturaren pertsonaia nagusietakoa bilakatzen da bertsolaria, sasoi beteko bertsolari batzuen jiran: Egaña, Sebastian Liza- INGURU-TESTU TRINKOa INGURU-TESTU EZPALDUa so, Jon Sarasua, Euzkitze, Peñagarikano… Gazteago batzuk ere indartsu

plazaratzen dira, hurrengo aroko protagonista izango direnak. Hortaz gai- —Atxikimendu handiz —Entzule guztiek nera, bertsolari beterano batzuk ezin hobeto egokitzen dira bertsogintza partekatutako balio eta partekatutako balio eta argudioak. argudio partekatu gutxi. honetara: Lopategi, Amuriza, Enbeita, Mañukorta, eta abar. Faktore —Aipatu hutsez emozioa —Aipatu hutsez emozioa era- horiek guztiek “bertsolaritzaren boom”a deitu izan dena eragin zuten, eragin dezaketen balioak. gin dezaketen baliorik ez, edo ia. 1991an bere goren gradura iritsi zena: bertso-plazen kopurua izugarri —Entzuleria “Herria”, —Entzuleria hainbat komunitate-sentipen bizia. entzuleriatxotan ezpaldua. handitzen da, urtean 1.000 saio baino gehiago egitera iritsi arte. Bertso- —Testuak bigarren mailako —Testuak dezenteko saioetara sekulako jendetza inguratzen da gainera. garrantzia: garrantzia: - Baliabide berezi gutxi - Baliabide berezi gehiago B. 3 Bertsomaniaren osteko belaunaldiak (1994-2000). Aurreko testuan. testuan. atalean aipatutako bertsolari gazteek hartzen dute, Egañaren belaunaldi- - Bertso laburrak. - Bertso luzeagoak. Poetika idatziaren —Formula-hizkera. —Formula gutxi/bestela Poetika idatziaren koekin elkarlanean, bertso-plazen zama: Unai Iturriaga, Igor Elortza, —Bertsogintza sintetiko, ez erabiliak. bide itsua bide itsua Maialen Lujanbio, Jesus Mari Irazu, Estitxu Arozena… Ez dago bakar analitiko-kritikoa. Balioei —Bertsogintza analitiko, estuki atxikia. kritikoa: urrutiramendua. bat bakarrik aipatzerik, multipolarra bihurtu da bertsolaritza. Bertsoma- niaren aparra jaitsirik, bertsolaritzak modan darrai, baina ez hamarkadaren hasierako suhartasunaz. Beherakada horretan izan dezake zerikusirik Bertsozale Elkartearen eta ETBren arteko etenak (1994-1997: hiru Inguru-testu trinkoaren kontinuuma bertsolaritzan urte Hitzetik Hortzera gabe). Hamarkadaren erdialdera, Ajuria Eneako mahaiaren eta Oldartzen estrategiaren arteko tentsioak goia jotzen du. Desgiroaren unerik bortitzena, 1997ko uztailean izan zen, Miguel Ángel Blanco zinegotziaren heriotzarekin. Ikusteko dago zer bide hartuko duen belaunaldi honek, baina, literaturan-eta bezala, badirudi bideen aniztasuna izan litekeela, hain zuzen, bidea.

Aldi jakin baten inguru-testua nolako, halako izaten da, beraz, aldi hartako bertsogintza. Jakina, inguru-testuaren nolakotasuna continuum moduan kontsideratu behar da. Bere bi muturretan, honako bi egoerok jar genitzake, inguru-testuaren arabera: 150 Bat-bateko bertsolaritza Marko teoriko berri baterantz 151

Bertsozale gehienek buruz dakiten Uztapideren bertso honetan ikus dai- hartan eta inguru-testu hartan asma zitekeen egokiena, seguru asko. teke argienik inguru-testu trinkoko estrategia nagusia. 1962ko txapelke- Gaur egun inork ez luke horrelako bertsorik kantatuko, egoera eta ingu- takoa da bertsoa; gaia, berriz, “ama”; eta bertsoaren testua, honako hau: ru-testua ere ez baitira gaur egun orduko hartakoak.

| Hauxe da lan polita 1980ko txapelketako azken saioan, hamazortzi urte lehenago Uztapideri orain neregana jarri ziotenaren pare-pareko gaia jarri zioten Amurizari: “aita”. alboko lagunendik etorri zaidana. | Aita izena kanta beharrak Bertsoak bota behar jarri dit bihotza bero, dira hiru bana aukera eder hau izango zenik hortan emango nuke ez nuen asko espero; nik nahitasun dana: preso nengoen Zamoran eta beste ze-esanik ez da han gelditu ia ero, esatian “ama”25. joan nintzen ta bertan nengola aita hil zitzaidan gero, Poetika idatziaren Poetika idatziaren Bertsoa, arretaz aztertuz gero ikus daitekeenez, ez da baliabiderik gabea. nahiago nuke edozer baino bide itsua bide itsua Emozioa sortzeko, ordea, hamarreko txikiaren 65 silabatatik 63 soberan hemen bizirik balego26. ditu Uztapidek. Bai-baitaki bi silabok bertso-saioko giro bildu hartan egoki eta ozenik ahoskaturik eragingo duen emozioaren pareko emozio- Aita hil berria zuen Amurizak, eta seguru asko berari aski izango zitzaion rik ez lukeela lortuko Adan eta Ebaz geroztik asmatu diren metafora guz- aitaren aipamen soil hori, barruan zirrara sentitzeko. Hala ere, Amurizak tiak erabilita ere. Bi silaba horiek dira bere baliabide nagusia: “ama!” bazekien ezin zuela bi silabon aipamen hutsez entzuleengan emoziorik era- esan, eta “beste ze-esanik ez” du, egina du egin beharreko guztia. Ama, gin. Ezin zuela, alegia, bertsorik honela bukatu: “Beste ze-esanik ez da esa- izan ere, garai hartako bertsolari eta bertsozaleentzat, baliorik baliotsue- tean `aita´”. Berehala sentitzen du arketipoaren orokortasunetik zirkunstan- netakoa baitzen, eta haren aipamen hutsa aski zitzaion harako hartan tzia historiko konkretuetara jauzi egiteko beharra. Egia esan, amaierako Uztapideri. Uztapideren “ama” hori, berriz, edozein ama da, ama arketi- “nahiago nuke edozer baino/hemen bizirik balego” hori ere Uztapideren “bes- pokoa. Bertsoa osatu egin behar izaten da, ordea, silaben moldeak aho- te ze-esanik ez da / esatian ama” haren oso parekoa da. Aldea, izan ere, Amu- tsez bete. Eta zeri heldu, “ama” esanik gaiaz besterik ezer esatekorik ez rizaren hirugarren eta laugarren puntuetan dago. Amuriza ez zaio ari, Uztapi- baldin badu? Inguruan duenari, noski, unearen liturgia areagotuz: “hau- de ari zen bezala, “aita” arketipokoari kantari, bere aita konkretu eta bakar xe da gai polita”, “alboko lagunendik”, “bertsoak bota behar”… Poetika horri baizik: Xabier Zamorako espetxean zela hil zitzaion harexi, hain zuzen. idatziaren ikuspegitik ezin esango dugu noski bikaina denik Uztapideren Lehen bi puntuak, hori bai, Uztapideren bidetik osatu ditu Amurizak, egoe- bertsoaren testua. Bertsoa, ordea, bere osotasunean, bikaina da: egoera raren elementuak erretorikoki baliatuz: ”gai hau hemen ez nuen espero”.

25 Bertsolarien txapelketa (30-XII-1962). Tolosa: Auspoa, 1963, 145 or. Auspoa, 22. 26 Bertsolari txapelketa nagusia (Donostia, 1980-1-6). Tolosa: Auspoa, 1980, 97 or. Auspoa ,141. 152 Bat-bateko bertsolaritza Marko teoriko berri baterantz 153

Bigarren bertsoan, berriz, are zehatzago azaldu beharra dauka berea bai- Azken bertso honetan ageri da Amurizaren beste baliabide erretoriko no izan ez daitekeen aita horren izatea. Saileko bertsorik onena da hau, nagusi bat: ekitaldiaren eta fikzioaren planoen nahasketa, alegia, Amu- gure ustez, eta aitarena ez ezik maisuaren gradua aitortzen dio aitari, rizak inor gutxik bezala darabilen baliabidea. Nori jo behar dio txalo bere iragana eta txapelketako egoera bikain uztarturik: entzuleak? Aitari? Amurizari berari? Bi-bioi? Nolanahi ere, final hartako unerik hunkigarrienetako bat izan zen hura. Testu aldetik, gure ustez, | Aita nuen nik umoretsua, bertsoaldiko eskasena da hirugarren bertso hau. Estrategia erretorikoari inoiz geza ta gazia, dagokionez, ordea, hiruretan onena, edo eraginkorrena behintzat. harek agertu zidan bidea baitzen bertsoz ikasia; Ikusi dugun bezala, bai Uztapidek amarenean eta bai Amurizak aitare- oi, nere aita, nire egunak nean, elementu ber-berak darabiltzate: testua, inguru-testua, egoera. ere aurrera doaz ia, Elementuon kudeaketa, ordea, eta elementuotako bakoitzak hartzen baina zugandik hartua baitut duen garrantzia, oso bestelakoak dira Uztapide eta Amurizarengan. bertsotarako grazia, nik egingo dut arbola haundi Poetika idatziaren zuk emandako hazia.27 Poetika idatziaren bide itsua bide itsua Azken bertsoa aitari hitz eginez hasten du Amurizak, baina azken puntuan entzuleei hitz egiten die zuzen-zuzenean, haien konplizitatea ber- matzeko:

| Gai hau kolpera jarriko zenik ia ametsa dirudi; baserri hartan izan genduen hainbat harri eta euri; zu, aita, zinen hain on niretzat, 1997-12-12 Bilboko Bidebarrieta liburutegian: J.Kortazar, M.Trapero, F.Munar, D.Blanco eta JR.Garzia. Argazkia: J. Manterola / Irurria: XDZ ez gogorra, baizik guri; Euskalerria nola dagoen B | Egoeraren osagarriak orain Donostin ageri, niri jotako txalo guztiak Gogoan izan behar da, ordea, aldi jakin bateko inguru-testuaren trinko- bidaltzen dizkizut zuri.28 tasunik eza gauza erlatiboa dela. Alegia, inguru-testurik pitzatuenean ere (90ko hamarkadakoan, esaterako), egoerak eman diezaioke saio bati 27 Bertsolari txapelketa nagusia (Donostia, 1980-1-6). Tolosa: Auspoa, 1980, 97 or. Auspoa , 141. 28 Ibidem. bestela faltako lukeen testuinguru trinkoa. Izan ere, saiorik informalene- 154 Bat-bateko bertsolaritza Marko teoriko berri baterantz 155

tan (saio libreetan, gai-jartzailerik gabekoetan, afalosteko saioetan, edo Bestalde, egoerari dagozkion alderdiek saio informaletan duten garran- saio tematikoetan) bertsolariak ez du izaten testu bikainen beharrik tzia azpimarratu badugu, ez da bestelako saioetan alderdiok garrantzirik entzuleengan emozioa eragiteko, bertatik bertarako egoerak ordezkatzen gabeak direlako, ez hurrik eman ere. Gorago aipatu ditugun Uztapideren baitu inguru-testu orokorrean falta den trinkotasuna. eta Amurizaren bertsoak, esaterako, litekeen saio motarik formalenean inprobisatutakoak ziren, txapelketan alegia, eta, ikusi dugunez, egoerari Gisa horretako saioetan inprobisatzen diren bertsoek asko galtzen dute buruzko erreferentziaz josita zeuden halere bertsook. Komunikazioaren hedabideetan. Hain zuzen ere, egoerari estu-estu lotutako bertsoak baiti- gainerako gauza gehienak bezala, egoeraren garrantziarena ere ez da zuri ra, eta egoeraren erreferentzia hori galduta, ia grazia guztia galtzen baitu- edo beltzeko kontua, continuum moduko zer bat baizik. te horrelako bertsoek. Alferrik saiatuko da telebista bertsolariak zirika- tzen ari diren sukaldariaren irudia erakusten: saioa etxetik ikusentzuten Txapelketetan erabili izan diren irizpideei erreparatzen badiegu, bestalde, badirudi egoeraren aipamenok sormen eskasari egozten zaizkiola. “Bertso- duenarentzat aurpegi soil bat da hori, eta bertsoak, hamarretik bederatzi- lariak harira joan behar duela” esan ohi da, egokitu zaion gaia hartu eta tan, ez dio graziarik egingo. Bertsoa kantatu zeneko unean eta gunean hura “garatu” behar duela, alegia, eta gainerako guztia “haria galtzea” zeuden entzuleek, aldiz, sekulako barre algarak egingo zituzten bertso dela, adarretatik ibiltzea. Zorionez, 2001eko txapelketarako landu diren hori entzunda, unean uneko eta gunean guneko bizipena medio. Bizipen Poetika idatziaren irizpideetan dezente aldatu da ikusmolde hori, baina garbi geratzen da zen- Poetika idatziaren partekatu hori izan ohi dute horrelako bertsoek bere emoziobide nagusi. bide itsua bateraino izan garen denok (bertso munduan buru-belarri gabiltzanok bar- bide itsua Esan dezagun, bidenabar, ulertzekoa dela hedabideen joera, eskaintzen ne) poetika idatziaren morroi. Izan ere, “haria galtzea” esaten denean, dituzten bertso gehienak jaialdietatik eta saio formaturik formalenetatik “testuaren haria” esan nahi da jeneralean. Egoeraren haria, ordea, testua- hartzekoa. Ulergarria da hori, baina bere arriskuak ditu. Jokaldirik one- rena bezain zilegi zaio, gure ustez, bertsolariari, bat-bateko bertsoa, behin nak telebistaz ikusten ohitutako futbolzalea, esaterako, aspertu egingo da, eta berriz esan dugunez, testu hutsa baino askoz areago baita. seguru asko, zelaira joan eta partida bat osorik ikustean. Bertsotan ere Izango da, hala ere, amari buruzko Uztapideren bertsoari balio gutxiko beste hainbeste gerta liteke: irratiz edo —batez ere— telebistaz bertsoza- iritziko dionik ere. Uztapidek bertso horretan “gaia garatzen” ez duela letu den batek bertso bakoitzean kolpea beharko du, aspertuko ez bada. esango du halakok, eta, gaia albora utzita, egoerari buruzko erreferen- Afalosteko saio batean inoiz egokitzen bada, ez du horrelakorik jasoko, tziez osatzen duela bertsoa. Esan beharrik ez dago ez gatozela ikusmolde horrelako saioetan saioa bera baita axolakoa, eta ez bertso bakoitza. horrekin bat. Bat-bateko bertsogintzan berdin zilegi dira hari biak: tes- tuarena eta testuinguruarena. Bata zein bestea hartu, kontua da entzulea Gai hori ere behar bezala aztertu gabe daukagu, tamalez, baina, azterke- hunkitzeko moduko mataza osatzea. ta sakonagorik ezean, zera esan liteke: horrelako saio informaletan bertso bakoitzak ozta-ozta eusten diola berbalditasunari. Hobeto esan: nahiz ber- Uztapideren bertso hori 1962koa da, baina eztabaidak lehenean dirau. tso bakoitza berbaldi izan, bertsoz gaindiko berbaldiek bestelako saioetan 1997ko txapelketan, esaterako, Unai Iturriagak eta Jon Maiak zer esana ez duten garrantzia hartzen dute horrelako saioetan (ikus III, 3.4). ugari sorrarazi zuen bertsoaldi bat egin zuten. Honako hau zuten gaia: 156 Bat-bateko bertsolaritza Marko teoriko berri baterantz 157

“Zuek bi neska zarete. Lagun minak izan zarete orain arte, baina orain Orotariko erreakzioak eragin zituen bertso honek. Zenbait entzuleren iruditzen zaizue adiskidetasuna baino areago ote den zuen artekoa”. ustez, epaileen zigorra merezi zuen Maiaren jokabideak, ez omen ziolako gaiaren hariari heldu. Epaileen artean ere bazen, antza, iritzi horreta- Unai Iturriagak ekin zion bertsoaldiari, eta hasiera-hasieratik utzi zuen korik: Maiaren bertsoak 17,5 puntu jaso zituen, eta Iturriagarenak, aldiz, garbi normaltasun osoz hartu nahi zuela gaia: 20. Ez dago esan beharrik, baina esan egingo dugu berriro ere: guretzat balio bereko dira Iturriagaren “ateraldi” testuala eta Maiaren “ateraldi” | Eskolatik batera kontestuala. Bertsoa, diogun berriro, ez da testu hutsa, eta bertsolariari gabiltz pausuz-pausu, ezin zaizkio debekatu bat-bateko jardunak bere-bereak dituen beste toki beretan topo baliabide-iturriak. Gainerakoa, gure ustez, bertsoaren izatea bera uka- egin dugu usu. tzea da, bertsogintza erro-errotik mugatzea. Baina zerbait arraro

darabilgu, aizu! Azken urteotan, zenbait bertsolarik (gazteenek, jeneralean), bertso-saio Lagun gisa gehiago formatu berri batzuk sortu eta esperimentatu dituzte. Direla saio temati- neri ez eman musu, koak (erotikoak, umore beltzezkoak, pasotak, rockeroak…), direla titi-muturrak tente Poetika idatziaren antzerki gisako “tramak”, formatu txikiko saioak izan ohi dira, hirietako Poetika idatziaren jartzen dizkidazu. bide itsua pubetan eta egiten direnak. Saio horietako entzuleek, beraz, aski entzu- bide itsua leria homogeneoa osatzen dute. Kontu berriegia da taxuzko ezer esan Bertso hori entzunik, marmarra sortu zen entzuleen artean. Antza denez, ahal izan dezagun, baina iruditzen zaigu gisa horretako ekimenen oina- gaia bera irrigarri gertatu zitzaion zenbait entzuleri. Gauzak horrela, Jon rri-oinarrian bertsolaririk gazteenen komunikazio premia bat dagoela: Maiak honako bertso hau kantatu zuen bere lehen txandan: entzuleria zabalagoen —eta, beraz, heterogeneoagoen— aurrean nekez | Batetik muxua ta landu litezkeen bertso gai eta estiloak jorratu ahal izatea, alegia. bestetik fereka, berotzen ari gara gu biok uneka: 2 Teoria oralistaren gozoa eta gazia ni ez naiz harrituko normala da eta. Aurreko epigrafean genioen bezala, bertsolaritzaren ahoko izaera ahan- Gaia esandakoan tzi egiten dugu maiz hari buruz ari garenean. Saiatu ere saiatu gara por- hara zer iseka! taera horren araberako disfuntzioak zertan diren azaltzen. ez dakit zertan hasi Idatzizko poetikak bertsolaritza zehazten erakutsitako ezinaren aurrean, teo- zareten barreka!29 ria oralista jo dute aditu batzuek hura aztertzeko bide bakartzat. Lan hone-

29 Bertsolari Txapelketa Nagusia 97. Donostia: EHBE; Elkarlanean, 1998, 279 or. tan, Homeroren lana zuzenean edo zeharka aztertu duten ikerketak hartu 158 Bat-bateko bertsolaritza Marko teoriko berri baterantz 159

ditugu "teoria oralista" horren osagarri nagusitzat. Teoria oralista horren …Ahozko literaturaren eta literatura idatziaren artean ez dago muga lehen oinarriak 1928. urte aldean bilatu beharko genituzke, garai hartan erabatekorik, eta bata bestearengandik bereizten saiatzen dena —asko hasi baitzen Milman Parry Homerori buruz eginiko ikerketak argitaratzen. saiatu izan den moduan— berehala ohartzen da elkargainka eta nahaste ageri direla biak sarri.32 Batzuk besteak baino ortodoxoagoak badira ere, teoria oralistaren jarrai- tzaile nagusien artekoak ditugu, besteak beste, Adam Parry, Lord, Noto- Bat-bateko bertsolaritzaren ikerkuntzan dugun esperientziatik begiratu- poulos, Havelook, Ong, Zumthor eta Finnegan. ta, iritzi horren balioa berretsi baino ez dugu egingo. Ahozkoa eta ida- tzizkoa ez dira, oralistek uste duten bezala, elkar ukatzen duten jardu- Euskal Herriko ahozko literaturari buruzko ikerketei dagokienez, esan nak; aitzitik, elkarren ondoan bizi dira, gizarte modernoetan bederen, dezagun Walter J. Ongen obra dela, dudarik gabe, erreferentziarik garran- etengabe elkarri eraginez bizi ere. tzitsuena, eragin handiena eduki duena. Behin eta berriro aipatu eta ohar- menera ekarri dituzte ikerlari gehienek haren lanak. Lehen mailako erre- Ahozko eta idatzizko jardunen arteko oposizioa, zuria eta beltza bailiran, ferentzia horren ondoan, gogoan har bedi Marcel Jousseren30 eskolako ez da batere egokia ikergaiari zehazki heldu behar zaionean. Scheune- antropologia-tradizio frantsesak omen handia eduki duela halaber gure mannek adierazi bezala:

Teoria oralistaren artean, maisu handiaren ikasle Ives Beaupérinen ekarrien bidez bereziki. Teoria oralistaren | Konstrukto teoriko horrek —ahozkotasun primarioa, kultura idatzi inpri- gozoa eta gazia gozoa eta gazia Erraz ulertzekoa da teoria oralistak idatzizko tradiziotik datozenengan matua, ahozkotasun sekundarioa— badu bere egituran kutsu ia bibliko lehendabizikoz sorrarazten duen xarmaren zergatia. Bestalde, ezinbeste- halako bat. Beldur naiz —ahozkotasun sekundarioari eskaintzen dion koa eta, aldi berean, onuragarria da aurkikunde hori, ahozkotasunaren arreta eskasa ez aipatzearren— ez ote den hain zuzen egitura hori teo- izate eta nortasun bereziaren berri ematen digun aldetik. riaren ahuleziaren arrazoi nagusia.33

Hasierako lilura horretatik harantzakoan, ordea, ahozkotasunaren teo- Teoria oralistari oro har darion biblia-kutsu horretaz gainera, gogoan har riak gabezia nabariak ageri ditu ikerketaren alorrean, disfuntzio batzuen bedi ahozko literaturaren molde askotako agerkariak ikertzeko erabili kariaz. Horietako batzuk aipatuko ditugu ondoko lerroetan. dela, eta maiz askitan ez dela agerkari horietako bakoitzaren izaera berezia gogoan hartu. Lehenik, autore batzuek adierazi bezala, ahozko eta idatzizko literatura- jardunen arteko oposizioa ez da teoria oralistak uste bezain erabatekoa: | Ahozkotasunaren eta idatzizkotasunaren kontzeptuak, zurrunegi erabiltzen dira sarri, ahozkotasuna eta idatzizkotasuna muturreko bi eredu ide- | …ahozko adierazmoldearen eta idatzizkoaren arteko aldeak, aintzat har- al balira bezala, eta horrek etsipena baino ez dakarkio kontzeptuok ikertzeko modukoak izanik ere, ez dira jeneralean uste den bezain sakonak31.

32 FINNEGAN, Ruth. Oral Poetry. Cambridge: University Press, 1992, 2. or. 30 JOUSSE, Marcel. Anthropologie du geste. Paris Gallimard, 1974-1977. 33 SCHEUNEMANN, Dietrich. Collecting Shells in the Age of Technological Reproduction: On 31 KIRK, Geoffrey Stephen. Homer and Oral Tradition. Cambridge; New York: Cambridge Univer- Storytelling, Writing and the Film. SCHEUNEMANN, Dietrich. Orality, Literacy and Modern Media. sity Press, 1976, 69. or. Columbia: Camden Hous, 1996, 79-95 or. Aipamena 81. or. 160 Bat-bateko bertsolaritza Marko teoriko berri baterantz 161

gai jakin batean aplikatzen saiatzen denari. Garbi dago, orobat, kultur nak. Izan ere, XX. mendeko lehen urte haietan, kinka larrian zegoen adierazmolde bakoitzari egozten zaizkion ezaugarriak eta ondorioak — nobela, mende haren hasieran bizi ziren gertaera historiko lazgarriak eta dela ahozko kulturetako kontalarien jakituria, dela indibidualismoa eta gizarte aldaketa handiak zirela medio, alde batetik, eta errealitatea aur- nazionalismoa idatzizko pentsamoldearen ondorio gisa agertzearena— kezten berebiziko azkartasuna erakusten ari zen bitarteko berri baten — kontu orokorregiak dira sarri. Taxuzko kultura ikerketarik egingo bada, alegia, zinemaren— erronkari aurre egin behar ziolako, bestetik. Prakti- ordea, testuinguru eta guztiko ikerketak behar dira, komunikazio molde karen eremuan, gutxik bezala erakutsiko zuen Alfred Döblinek krisi hura: nagusiokin batera daragiten gainerako faktoreen eragina zehaztuko | Döblinek, berriz, argi eta garbi adierazia zuen bere ustez usadiozko nobe- dituzten ikerketak.34 laren garaia joana zela betiko, nor banakoaren itxaropen eta etsipenenak (beharbada nobela bat idazteko ahaleginetan ari zen norbanakoarenak, edota mendi magikoren batera erretiratutakoren batenak) ez zirela aurrerantzean ezein nobelarako gai. Hiri giroko hainbat eta hainbat giza- kiren bizipenak jasoko baziren, beste idazkera bat beharko zen, beharbada are beste genero bat.35 Teoria oralistaren Teoria oralistaren gozoa eta gazia Kurioski, XX. mende hasierako errealitate berriari egoki helduko zion gozoa eta gazia narrazio-moldearen bila zebilela, halako kidetasunak aurkitu zituen nobelak elkarren artean itxuraz antzik ez zuten bi muturreko jardunen artean, hau da, Homeroren epikaren eta zinema-teknikaren artean:

| Ez da kasualitatea Döblinek epika moderno baten beharra aldarrikatu izana, ez eta bere Berlin, Alexanderplaz obra epikotzat jo izana ere. Gau- za asko nahasten dira hor aldi berean: herri-kontalaritzaren aipamena, Txapeldunen arteko aholkuak Argazkia: J. Gallego / Iturria: Ikastolen Elkartea Döblinen idazkeran ahozkotasunak zuen garrantzia, obrak egituratzeko Döblinen bide parataktiko episodikoa. Bere obra egituratzeko moduari 2.1 Ahozkotasuna literatura idatzian dagokionez, Homeroren eredua aipatzen du aurren-aurrenik. Bide horren

36 Milman Parryren tesiak ezagutarazi baino lehenagoko urteetan, ahozko lehen arrastoa, ordea, zinemak emana zion . eta idatzizko literatura-jardunen arteko harreman gatazkatsuen gaiari XX. mende hasierako nobelaren inguruko gogoetaren gorputz teorikoari heldu zioten autore batzuek. Bitxia bada ere, idatzizko literaturatik — dagokionez, Walter Benjaminek egin ditu ekarri interesgarrienak. Hain zehazkiago, eleberriaren mundutik— egin ziren ekarpenik interesgarrie-

35 Ibidem, 88. or. 34 Ibidem, 79. or. 36 Ibidem. 162 Bat-bateko bertsolaritza Marko teoriko berri baterantz 163

zuzen ere, ez zion halabeharrez Walter Benjaminek Döblinen Berlin, Ale- raz ahozko izaera duten idatzizko lan motei buruz gai horretaz idatzi dena xanderplatz eleberriaren bigarren argitaraldiari aitzin-solas labur baina ezagutu gabe idaztea denbora alferrik galtzeko era bat baizik ez da, bes- guztiz interesgarria egin 1930an (hau da, Milman Parryren tesiak ezagu- te asko bezalakoa, bestek aspaldian aurkitutakoa berraurkitzea baino ez tzen hasi ziren garai bertsuan). Halaz ere, 1913rako aurkeztuak zituen baitugu lortuko horrela jokaturik. Walter Benjaminek “zinema-estiloa” eta “muntaia” kontzeptuak, bere literatura-teoriaren osagarri gisa. Eta, esate baterako, aurrez landuriko 2.2 Literatura ahozkotasunean osagaien antolakuntza parataktikotzat hartu zuen muntaia. Aurreko epigrafean ikusi dugun bezala, ahozkotasunaren teoriaren izae- Aldi berean, skaz kontzeptua erabili zuen lehen aldikoz Boris Eikhenbaum ra murriztaileak galarazi egiten digu ahozko jardunak idatzizko generoe- formalista kritikoak, 1919an Gogoli buruz argitaratu zuen artikulu batean. tan duen eragina ikustea. Askoz interesgarriagoa azaltzen zaigu, horratik, Honela definitu zuen Eickenbaumek skaz, ondoko artikulu batean: txanponaren beste aldea.

| Skaz diodanean, zera esan nahi dut nik: hiztegian, sintaxian eta hizketa- Izan ere, ahozkotasunaren teoriak, Notopoulos eta Ongen formulazio ren erritmoak hautatzerakoan egilearen ahozko hizkerarekiko joera isla- kanonikoen arabera behinik behin, guztiz bereizten dute ahozko eta ida- tzen duen prosa narratiboa.37 tzizko jarduerak eta lan-moldeak. Teoria oralistaren Teoria oralistaren gozoa eta gazia Zoritxarrez, ahozko eta idatzizko jardunen arteko erlazioa ulertzeko Ongek, adibidez, deblauki adierazten du, jatorrian duten ahozko gogoe- gozoa eta gazia modu honi ez zaio gure artean teoria oralistaren araberako kontzeptu for- ta edo pentsamenduaren arabera, ahozko mintzamoldeak honelakoak mulazioz ez horren zehatzei eta ikerketan ez horren baliotsuei bezalako izango direla ezinbestean: harrera egin. ■ Metakorrak, hierarkizatuak baino areago. Liburu honen aztergaia bat-bateko bertsolaritza bada ere, ez genuke ego- ■ Metakorrak, analitikoak baino areago. kiera hau besterik gabe igarotzen utzi nahi, Benjamin, Eickenbaum eta ■ Erredundanteak edo joriak. besteren ikerketak ezinbestekoak iruditzen baitzaizkigu bat-bateko jar- ■ Kontserbadoreak eta tradizionalistak. dunetatik kanpoko bertsolaritza idatzia, hots, gure bertso paperen mun- ■ Giza mundu bizitik hurbilak. du berezia aztertzerakoan. ■ Agonia kutsua dutenak. ■ Enpatikoak eta parte harrarazleak, objektiboki bereiziak baino areago.

Zentzurik ez luke izango honako edo harako autoreengan ustez ahozkoa ■ Homeostatikoak.

den arren idatziz lantzen den genero hau zertan datzan ezagutzeko eta ■ Egoera jakin batean txertatuak, abstraktuak baino areago. zehazki definitzeko gako guztiak aurkitu nahi izatea, baina barne egitu- Guk bere garaian egin bezala, baten bat saiatuko balitz bederatzi ezau- 37 FRANCE, Rose. The speaking author: skaz in Mikhail Zoshchenko´s Sentimental Tales. SCHEU- garri horiek bertsolaritzan betetzen diren ikusten edo frogatzen, ez du NEMANN, Dietrich. Orality, Literacy and Modern Media. Columbia: Camden Hous, 1996, 62-78 or. Aipamena 62. or. ahaleginean luze iraungo: oztopo izango du, izan ere, G.S. Kirkek Home- 164 Bat-bateko bertsolaritza Marko teoriko berri baterantz 165

rori heldu eta bide erdian traban topatu zuen behaztopa harri berbera: Ezin aztertuko dugu lan honetan zer neurritan betetzen den bertsolaritzan Ongek ahozko jardunari erantsitako ezaugarrietako bakoitza. Dio- | …ahozko epikak ere badaki, Homeroren berdin gabeko mailakoa denean gun nolanahi ere, teoria oralistak, muturrera eramanez gero, bat-bateko behintzat, ustez poesia idatziari soilik dagozkion bitxi bikainak ematen38. bertsolaritzaren ikuspegi murriztailea eskainiko ligukeela. Murrizte Halatan, aurreko epigrafean ahozko estrategia batzuek testu idatzietan horren alderdi nabarmenenak ikus ditzagun ondoren. duten garrantziarekin topo egin dugun bezala, oraingo honetan ahozko A | Formulak egungo bertsolaritzan testuek idatzizko poesiaren antze bertsua erakuts dezaketela ikusten dugu. Egungo bertsolaritza ez da dagoeneko “metakorra, analitikoa baino areago”. Ongen aburuz, formula bidezko jardunbidean oinarritzen da ahoz- Bistan denez, honek ez du esan nahi ahozko literaturaren helburu nagu- ko testuen produkzioa, eta horregatik dugu ahozko mintzamoldea meta- sia antze horretara iristea denik, ezta berez hori duenik ere xede. Zera kor ez analitikoa. Hau da, teoria oralistari jarraiki, ahozko poetak unita- esan nahi du, aurrez inoiz ezin bazter genezakeela ahozko testuetan hala- te aurrefabrikatuez lantzen ditu bere lanak. Parryk urraturiko bidetik ko dotoretasun poetikoa aurkituko dugun aukera, teoria oralistak ustez segitu du Ongek eta, hark bezala, “formula” deitu dio unitate prefabri- ukatzen duen aukera, hain zuzen ere. Teoria oralistaren katu horietako bakoitzari. Honela definitu zuen Parryk formula: Teoria oralistaren gozoa eta gazia Ahozko literaturan aplikatzen denean, Notopoulosek salatu zuen bezala, gozoa eta gazia harako Prokustoren ohearen antzekoa gertatzen zaigu idatzizko poetika, | Baldintza metriko jakin batzuetan funtsezko ideia jakin bat adierazteko 39 eta oso gutxitan baino ez da ahozko literatura hartara egokitzen. Beste sistematikoki erabiltzen den hitz multzoa. muturrean, ohe txikiegia gertatzen da teoria oralista, estu-estu aplikatzen Ukaezina da: bertsolariak aurrez landuriko unitateak erabiltzen ditu bat- denean. Horixe dugu, Rainer Friedrichen iritziz, teoria oralista Homero- bateko jardunean, bideratu beharreko molde metrikoetan egokiera izan ren lanetan aplikatu osteko ondorioa: dezaten propio lantzen baititu unitateok. Hala adierazi du, besteak bes-

| Gogora dezagun, beraz, harako Prokusto hark bi ohe zituela, ez bat. te, Jon Sarasuak, “formula” hitz horren ordez kontzeptu metaforikoago Ahozko poetika ere ez ote da, Homeroren epikari aplikatzen zaionean, bat, “adabakia”, erabiltzen duen arren. Nolanahi ere, egungo bertsola- Prokustoren ohe txikiaren tankerakoa? riak ez du formula-errepertorio itxi bat erabiltzen, ezinezkoa bailitzateke horrelako zerbait kontuan hartzen badugu landu beharreko gaien zerren- Gure ustez, beste hainbestekoa gertatzen da, arrazoiak arrazoi, teoria da beti zabalik dagoela. Izan ere, honako kasu hauetan baino ez da erre- oralista bertsolaritzaren ikerketarako tresna bakar gisa erabili nahi dene- pertorioko formulen erabilera nabarmentzen: an. Horixe da, behinik behin, egungo bat-bateko bertsolaritzaren kasuan

jazotzen dena. ■ komunikazio-egoera arketipokoa denean: agur bertsoak, hiletak, eta

38 KIRK, Geoffrey Stephen. Homer and Oral Tradition. Cambridge; New York: Cambridge Univer- 39 PARRY, Milman. Studies in the Epic: Technique of Oral Verse-Making II. The Homeric Lan- sity Press, 1976, 69. or. guage as the Language of Oral Poetry. HSCP. 1932, 43. zenb., 31. or. 166 Bat-bateko bertsolaritza Marko teoriko berri baterantz 167

abar, edo haren bertsoetan, eta haietaz baliatzen da topiko edo arketipotzat inolaz

■ landu beharreko gaia edo papera arketipokoa denean. ere har ezin litezkeen ideiak eta edukiak indartzeko. II. ataleko 2. epigrafean ikusi dugun bezala, urrun daude arketipoetatik Bakar-lanean, saioa bete-betean haren eskutan dagoenean, nabarmen- bertsolariek egun landu behar dituzten gaiak edo paperak. tzen da bereziki Amurizaren ezaugarri hau. 1980ko txapelketako finale- Bertsolariaren funtsezko osagaia ez da formulen errepertorioa, formula an, “Bihotzean min du” gaia egokitu ziotenean, hiru bertso kantatu berriak etengabe sortzeko gaitasuna baizik, hau da, edozein eduki men- zituen bat-batean Amurizak. Bertsoaldi hartako lehenengo bi bertsoak tal, izan daitekeen berriena edo bihurriena izanik ere, eskema metriko ekarriko ditugu lerro hauetara. Ikusi dugu dagoeneko, bertso bukaerara- erabilien barruan —5-5/8 eta 7/6 silabako egiturak dira une honetan ko uzten duela bertsolariak bere estrategia erretorikoaren gako nagusia, horiek— egokitzeko gaitasuna. Inprobisazioaren, bat-bateko jardunaren, gogora etorri zaion arrazoi sendoena. Hor, bertsoaren bukaeran, egokitu aurretik egin daiteke egokitze lan horren alde bat baina, III. atalean age- zituen Amurizak bere formulak, adierazkortasunez beteak. Entzuleari rian utzi den bezala, inprobisazioaren bidez osatzen da bertsoaren egoki- zuzenean egiten zaion deia da sarritan formula. tze lanaren alde handiena. | Sentimentua sartu zitzaidan

Teoria oralistaren Halakotzat harturik, bertsolaritzaren formula-izaerak inolaz ere ez du ana- bihotzeraino umetan, Teoria oralistaren gozoa eta gazia lisirako gaitasuna oztopatzen, baizik eta haren bitarteko bilakatzen da. geroztik hainbat gauza mingarri gozoa eta gazia Izan ere, bat-bateko bertsolariaren arteak formuletarako trebetasun bikoi- ikusi mundu honetan. tza du oinarri nagusitzat. Gauza izan behar du, alde batetik, jardunean Euskalerriaz batera nago diharduela formula osoak bezain egokiak inprobisatzen, eta dotore eraku- bihotz barneko penetan; tsi behar du, bestetik, aurrez landuriko formulen kudeatzaile ona dela. anaiak alkar hartu ezinik, etsaiak su eta ketan, Bat-bateko jardunean geroago erabiliko dituen formulak aurrez eta taxuz esan dudana gezurra bada lantzen dituzte egungo bertsolariek, horra lehen garaietako bertsolarien urka nazazue bertan. (bis) aldean dituzten berezitasunetako bat. Berria da, era berean, egungo bertsolariak aurrez-edo landuriko formula horiei erantsi ohi dien balio Arestian esandakoaren indartze hunkibera da beste batzuetan: erretorikoa.

Beste hainbat kontuan bezala, paradigmatikoa da bertsolaritzaren alderdi honetan ere Xabier Amurizaren kasua. Ohiko egoera edo balio topi- koen adierazpenean lagunduko dioten baliabide tekniko huts gisa era- biltzetik urrun, karga poetiko-erretoriko handiz hornitzen ditu formulak Amurizak; horrenbestez, handia da formulen komunikazio-garrantzia 168 Bat-bateko bertsolaritza Marko teoriko berri baterantz 169

| Sentimentua nola dugun guk | Mañu eskolan ikusten det nik haize hotzeko orbela, sarri ezin erantzunda: mingainetikan bihotz barnera eme ta a, ma; eme ta i, mi; doa herriko kordela; letzen ikasi nahi zun-da. esperantza dut zerbait hoberik Eme ta i, mi; eme ta o, mo; bearbada datorrela, arrotz zitzaion burrunda; mundu hontara sortu zen bati mu bakarrikan ikasi zuen bizitzea ere zor dela; etxeko behiei entzunda41. bihur bekizkit hesteak harri Bistan dago, bertso hau inprobisatu ahal izateko, letren izenak landu hori ez bada horrela (bis)40. beharko zituela aurrez Andoni Egañak, probatu eta bost silabako multzo- Garbi dago txapelketa aurretik prestatu ahal izango zituela Amurizak bi tan egokituz. Inolako oztoporik gabe onartuko dugu bertso mota hauen for- bertso-bukaera hauek. Hain zuzen ere, kutsu epiko-tragikoa dukeen edo- mula-izaera, molde berriko formula hauen mamia eta lantzeko era eta teo- zein gaitan erabil daitezke, haien funtzioa ez baita gaia garatzea, baizik ria oralistaren araberako formulenak zeharo desberdinak direla aitortuz Teoria oralistaren eta aurrez esandakoa indartzea. Amurizaren puntu ahula ez baina haren gero. Begien bistan dagoena baino ez aipatzearren, aztertu dugun bertsoak Teoria oralistaren gozoa eta gazia bertute handiena da hori, agian. Hain zuzen ere, estrategia erretorikoen agerian uzten du, inolako zalantzarik gabe, egilearen gaitasun analitikoa. gozoa eta gazia erabilera ohartua erakusten digu, besteak beste, honek guztiak. Hala B | jokatzerakoan, ahozko jardunak duen baliabide petoenetako bat hartu eta, Esperimentazio intelektuala ongi zukatu eta gero, adierazpen-premia berrietara egokitzen du Amuri- Esperimentazio intelektualerako gaitasuna ukatzen dio Ongek ahozko zak. Bestalde, lekutze esanguratsu baten aurrean kokatzen gaitu formulen mintzabideari. Horrexegatik dio ahozko adierazpenak kontserbadoreak erabilera erretoriko honek: bertsoaren diskurtsoaren egiazko bukaera eta tradizionalistak direla. Bada, liburu honen lehen ataletan —eta adi- azkenaurreko puntuan azaldu da, formula jabetu baita azkeneko puntuaz. bidetzat erakutsitako bertso batzuetan— ikusi ahal izan den bezala,

Andoni Egañaren honako bertso hau dugu formulen erabilera moderno- esperimentazio intelektuala da egungo bertsolaritzaren giltzarrietako bat. aren beste adibide bat; gaia askoz ere jostakinagoa eta arruntagoa zen, Egungo bertsolarien esperimentazio intelektualerako joeraren nahi beste garai berriko ariketa horietako batean inprobisatua. Kasu honetan, adibide eskaintzen dizkigu azken hogei urte honetako bat-bateko bertso- banan-banan asmatu behar zuen Egañak nolakoa izan zen saio hartan laritzaren korpusak. Hona hemen adibide bat, esandakoaren frogagarri. berekin kantuan ari ziren bertsolari bakoitzaren haurtzaroa. Haien artean zegoen Mañukorta, mutilzahar maltzurren arketipoko bertsolaria, Platon bihurtu da Egaña, gai-jartzaileak hala nahita. Sarasua da haren eskolan behintzat ikasi ez zuen berezko graziaren jabe dena: ikaslea; hamalau urte ditu, eta maisuari galdetzea baizik ez du zilegi.

40 Bertsolari txapelketa nagusia (Donostia, 1980-1-6). Tolosa: Auspoa, 1980, 36. or. Auspoa, 141. 41 Bapatean 97. Donostia: EHBE, 1998, 101. or. 170 Bat-bateko bertsolaritza Marko teoriko berri baterantz 171

Koplatan, hau da, bi puntuko bertsotan, ari behar dute saioan. 10/8 sila- Sarasua: Ondorio bat aterea det, ba da kopla hauen neurria; kopla nagusiak dira, beraz. Eztabaida luzee- Platon maitea, adizu: gia izan zenez, ez ditugu kopla guztiak hona ekarriko. Gutxi batzuk zuk hitz gehiago dakizu baina bereizi ditugu, eztabaidari bukaera eman zioten biak barne: nik bezain gutxi dakizu.

|Sarasua: Beste zalantzak ere baditut, Egaña: Ni erdi tonto bilakatu nau eman zaidazu laguntza; ondo erantzun ezinak, pentsatzen nago gaur maitasuna ta zu jakintsu bihurtu zaitu

42 ez ote dugun hitz hutsa. duda eta jakinminak .

Egaña: Ai, ikaslea, gaztea baina C | Urruntzea bide onean zaude zu, Ahozko mintzamoldeak “objektiboki bereiziak” ezin direla izan edo maitasun pixkat badadukazu berez “homeostatikoak” direla esatea mintzamolde horien urruntzeko duda egiten baduzu. gaitasun oro ukatzea da. Halaz ere, urruntzerik gabe ez dago norberaren

Teoria oralistaren Sarasua: Aspaldi hontan buelta ta buelta estilorik, are ezta literaturarik ere. Alabaina, urruntzea da, hain zuzen Teoria oralistaren ere, egungo bat-bateko bertsolaritzaren ezaugarri nagusia. gozoa eta gazia ia ez det hartu lorik, gozoa eta gazia ta erantzunik ez det aurkitzen: Txapela lehenengoz irabaziko zuen lehiaketan, seme bakarra, urte gutxi- ba ote dago Jainkorik? ko haurra, eri hil berri zaion aitaren papera jokatu behar izan zuen Ega-

Egaña: Zuk botatako galdera hori ñak. Haur hilaren amari ez bezala (Jon Enbeitak jokatu zuen paper hura ez da hutsaren hurrena, eztabaida hartan, eta kontsolamendua aurkitu zuen bere fede porrokae- zinean), era guztietako dudak jabetu ziren aitaz (Egañaz): Jainko asko da, garrantzitsuna nor berangan dagoena. | Bizitzaren merkatua… nago neka-nekatua; Sarasua: Baina bizitzak zentzu gutxi du, ez zen handia, inola ere, gero eta gutxiago, haurran pekatua. ni neuz aparte beste Jainkorik Zein puta degun patua: inon ere ez badago. gure ume sagratua…

Egaña: Aspaldi baten galdera entzun nun, lotan al zeunden, ene Jaungoiko aho dotore batetik, madarikatua?43 ia bizitzak existitzen dun 42 Bapatean 98. Donostia: EHBE, 1999, 118. or. heriotzaren aurretik. 43 Bertsolari Txapelketa Nagusia 1993. Donostia: EHBE; Elkar, 1994, 223. or. 172 Bat-bateko bertsolaritza Marko teoriko berri baterantz 173

Bertso horretaz ekin zion eztabaidari. Eta beste hau izan zen Egañaren Sarasuaren aldetik dator hirugarrena eta azkena: ez dakit zenbat atake, errez salduko naizela eta | Sinismentsu dago ama, hor ari zaigu jo ta ke; haurra lurpean etzana; lantegi honek berekin dauka nola arraio kendu digute hainbat izerdi ta neke, hain haurtxo otsana? bertsolariek ta prostitutek Hossana eta hossana, sufritzen dakite fuerte, hainbat alditan esana! baina gustora dauden unean Damu bat daukat: garai batean gozatu egiten dute.46 fededun izana!44 1994an, Aretxabaletan, honako bertso hau kantatu zuen Egañak Luis Hainbatek pentsa lezake erlijio-gaietako urruntze hori gizartean oro har Ocañaren heriotzari buruz (bere buruaz beste egin zuen, itxura guztien bizi den giro laxoaren ondorio baino ez dela. Baina bertsolaritza bera ere arabera). Bost puntutik gorako bertsoen konplexutasun estrategikoaren ez da orain ez hainbeste urte pentsatu ere ezin ziren juzkuetatik libro. Teoria oralistaren adibide ona da halaber bertso hau: Teoria oralistaren Hona hemen Sarasuak eta Egañak 1992an, Arantzako herri nafarrean gozoa eta gazia gozoa eta gazia eginiko afari batean, bota zituzten bi bertso. Egaña bertsotan segitzearen | Geure buruen txontxongillo ta alde zegoen, entzuleak gelditzeko esan arte. Sarasuak, berriz, lehenbai- sarri besteren titere, lehen bukatu nahi zuen saioa. Sarasuak kantatu zuen lehenik: ustez antuxun ginanak ere bihurtzen gara titare; | Honek jarraitu egin nahi luke Luis Ocaña hor joana zaigu ene, hau da martingala! Aitortzen dizut azken-aurreko isilik bezin suabe: nere bertsoa dedala. pistola bat parez pare, Ta honek berriz eman nahi luke zigilurik jarri gabe, oraindik joku zabala, ez lore ta ez aldare; hau begiratuz gaur erizten dut baina inortxo ez asaldatu, lehen beldur nintzen bezala, egin zazute mesede, bertsolaria ta prostituta askatasunak mugarik ez du antzerakoak dirala45. heriotz orduan ere.47

44 Ibidem. 46 Ibidem. 45 Bapatean 92. Donostia: EHBE, 1993, 216 or. 47 Bapatean 94. Donostia: EHBE, 1995, 216. or. 174 Bat-bateko bertsolaritza Marko teoriko berri baterantz 175

Alferrekoa litzateke adibidetan gehiago luzatzea. Diogun, bukatu aurre- ororen “osagai nagusia” bada, arrazoi handiagoz izango da bertsolaritzatik, teoria oralistak mintzabide idatziaren jabetza esklusibotzat duen rena, ahozkoa ez ezik bat-batean inprobisatua ere badelako. Zumthorren arren, urruntzea dela bat-bateko bertsolaritzaren ezaugarri nagusia, 1980. terminologia erabilita, esan dezagun bertsolaritza, inprobisatua delarik, urteen hasieratik egiten den bertsolaritza moldeari erreparatuz gero argi ahozko poesiaren beste ezein agerraldi baino “zirkunstantzialagoa” dela. eta garbi ikus daitekeen bezala. Bertsolaria urrundu egiten da ordu arte Uneari eta guneari atxikiagoa, alegia. ukitu ezin ziren balioetatik (inguru-testuko balioetatik), baina ez hori Halatan, kontzeptuak berak baino areago axola digu hemen komunika- bakarrik, kantatzen ari deneko uneari eta guneari dagozkion elementue- zio-ekintzaren zentraltasunak eta haren osagai guztiak, testua barne, per- kiko ere bere distantzia hartzen du sarri bertsolariak, Iturriagak eta Maiak formancearekiko osagai birtualak baino ez direla gogoan hartzeak. lagun lesbianen gaia landuz eginiko saioan ikusi dugun bezala.

D | Performance-a 3 Marko teoriko berri bat bat-bateko bertsolaritzarentzat Teoria oralistaren ekarri baliotsuenetako bat da, zalantzarik gabe, perfor-

mance kontzeptuari aitortzen dion zentraltasuna. Folklore-aditu ameri- 3.1 Bat-bateko bertsolaritza erretorika-genero gisa

Teoria oralistaren karrak (Abrahams, Dundes, Lomax…) hasi ziren kontzeptu hau erabil- Teoria oralistaren gozoa eta gazia tzen. Paul Zumthorrek eskaini zuen, beharbada, alderdi honen azalpen Orain arte azaldu dugunaren harian, garbi dago bat-bateko bertsolaritza gozoa eta gazia egokiena: dela genero bat:

| …ahozko poesiaren osagarri eta aldi berean osagai nagusitzat har daite- ■ ahozkoa

ke performance delakoa. Bera da gainerako guztiaren berme nagusia, eta ■ kantatua

gainerako osagarri formalak zehazten ditu, halako eran non osagarri ■ inprobisatua horiek bera gabe osagai birtual batzuk baino ez baitira… Ahozko poesia ■ ez bereziki literarioa (entzuleen artean halako emozioak sorraraztea du arautzen duten konbentzioek eta legeek beren baitan hartzen dituzte, tes- helburu), baina literaturatik hurbil dagoena (literatura-azterketari eusten tuaren alde batetik bestera, haren egokiera, haren publikoak, poema- dioten testuak sortzeko gai da). emailea eta epe laburrean erdietsi nahi den xedea.48 Azken ezaugarri honek hurbilago ezartzen du bertsolaritza erretorikatik Aipatu berri dugun azalpenari sarrera egiterakoan, auhen-kantari afrika- literaturatik baino. Izan ere, honela definitu zuen Aristotelesek erretorika: rren adibidea ekarri zuen gogora Zumthorrek, ez baitira, antza denez, | … egoera bakoitzean persuasioa gauzatzeko behar den guztia antolatze- beren poemak egiazko hiletetatik kanpo errepikatzeko gai. ko jardunbidea.49 Zumthorrek definitzen duen bezala, performance delakoa ahozko poesia 49 ARISTOTELES . Retórica I. 1971, 2, 1355 b/25-26. Era berean, Platon, Gorgiasen, (Gorgias, 453 a, in PLATON 1972, 361 or.): ”Eta gaizki ulertu ez badut, erretorika erakarriaren eragilea dela eta 48 ZUMTHOR, Paul. Introducción a la poesía oral. Madrid: Taurus, 1991 [1983], 55. or. haren jarduera guztia xede horri begira bideratzen duela diozu”. 176 Bat-bateko bertsolaritza Marko teoriko berri baterantz 177

Bi mila urtetik goiti igaro dira Aristotelesek erretorikaren definizioa pla- | Erretorika epidiktikoa ulertu nahi bada, onena da kontsideratzea epidik- zaratu zuenetik, eta irakurle modernoari bitxi egingo zaio beharbada tikoa dela entzuleriaren jokabidean eragiteko xede zuzenik ez duen gene- erretorikaren eta persuasioaren arteko identifikazio hori, kontuan hartu- ro erretorikoa, entzuleriaren balioetan eta usteetan eragitea beste xederik, besteak beste, bi hitz horien esanahia nabarmen aldatu dela ordutik rik ez duen generoa, alegia.51 hona. “Erretorika”, izenlagun gisa erabiltzen denean batez ere (hortxe Bertsolariaren helburu nagusia entzuleen artean “emozioak sorraraztea” dugu, bestalde, 'erretolika' hitza), “hitz-jario hutsal engainagarriaren” dela adierazi dugu arestian. Ez da behar bada formulazio egokiena, bai- sinonimo bihurtu zaigu. “Persuasioa”, bestalde, batez ere publizitate eta na aski bitez Jon Sarasuaren hitz hauek entzuleen artean “emozioak propagandaren eremuetan erabiltzen den kontzeptua da. sorraraztea” eta haien “balio eta sinesteetan eragina izatea” txanpon George A. Kennedy erretorika klasikoa erakartzearen arte gisa ikertu duen bereko bi aldeak direla frogatzeko: aditu garrantzitsuena da agian eta erretorikaren definizio deskribatzailea- | Berez hori duk… nondik hasten haizen, gero nola harritzen dituan entzu- goa eskaini zigun, Aristotelesena baino, gogoan eduki beharrekoa betiere: leak, nola pertzibitzen duan haien mundua, nola eragiten dioan haien

| Erretorika, grekeraz, jendaurreko hizketa adierazteko erabiltzen zen; ale- munduari…52

Marko teoriko berri bat gia, deliberazio biltzarretan, auzitegietan eta Greziako hiri konstituzionale- Marko teoriko berri bat Eta bat-bateko bertsolaritza erretorikaren genero epidiktikoaren barneko bat-bateko tan —batez ere Atenasen— horretarako propio araututako beste egokiera bat-bateko agerralditzat hartzeko egokitasunaren aurrean zalantzarik geratuko litza- bertsolaritzarentzat batzuetan erabiltzen zen artea. Alde horretatik, beste kontzeptu zabalago bertsolaritzarentzat baten adarretan bat baino ez zen erretorika, hots, hitzaren ahalaren, hitza tekeen kasuan, hona hemen XX. mendearen erdialdean erretorikaren erabiltzen zen egoeran hitzaren bidez eragiteko artearen adarretako bat.50 indar-berritzaile nagusia izan zen Chaïm Perelmannek genero horretaz egin zuen deskripzioa: Jakina den bezala, hiru erretorika-genero bereizten dira, kasu bakoitzean lortu nahi den helburuaren eta bideratu behar den persuasio motaren | Dela herriren baten biztanleen aurrean egindako laudoriozko jarduna, araberakoak: judiziala, deliberatiboa eta epidiktikoa. Judiziala eta deli- dela gaurkotasunik gabeko gairen baten gainekoa —jainkoren baten beratiboa praktikoak ziren guztiz, eta genero horretan bilatzen zen per- gorespena, esaterako—, entzuleek ez zuten, adituek diotenez, ikusle suasio mota bat dator hitz horrek hizketa arruntean duen adierarekin. hutsarena beste egitekorik izaten. Hizlariari adi egon eta gero, txaloa jo Entzuleak hizlariaren tesietara lerraraztea eta horren arabera jokatzea eta alde, hori baino ez zegokien. Gisa honetako hitzaldiak, bestalde, herri- zen bi generootako hitzaldien xedea; iraganeko gaien gaineko kontuak ko festen egitarauaren barruan joan ohi ziren, jendearen erakargarri, eta 53 ebazten ziren genero judizialean, eta etorkizunekoak deliberatiboan. zuten ondoriorik aipagarriena hizlarien sona areagotzea zen.

51 Ibidem, 4. or. Genero epidiktikoan, aldiz, bestelako zentzua zuen erakartze horrek: 52 GARZIA, Joxerra. Jon Sarasua bertso-ispiluan barrena. Irun: Alberdania, 1998, 61. or. 53 PERELMAN, Chaïm y OLBRECTS-TYTECA, L. Traité de lárgumentation: La nouvelle rhétori- 50 KENNEDY, George Alexander. A new history of classical Rhetoric. Princenton ; New Yersey: que. Bruxelles: Editions de lÍnstitut de Sociologie, 1976 [1958], 63. or. Editions de lÚniversité de Princenton University Pres, 1994, 3. or. Bruxelles. 178 Bat-bateko bertsolaritza Marko teoriko berri baterantz 179

Ukaezina da bat-bateko bertsolaritza askoz hobeago egokitzen dela, nizioa finago zehaztu ahal izango dugu, bertsolaritza ahozko erreto- xedez eta izatez, genero honen deskripzioan beste ezein literatura-gene- rika-genero epidiktikoa, kantatua eta inprobisatua dela esanez. rotan baino, ahozko nahiz idatzizko. 3.2 Bertsolaritza eta erretorikaren bost kanonak Erretorikaren genero epidiktikoa bat-bateko bertsolaritzari Prokastoren ohea laburregi gertatuko ote zaion egiaztatu beharra dago hurren. Hau Erretorika klasikoa, gorputz teoriko osoa baino, garai hartako hizlarien da, argi frogatu behar dugu bertsolaritza erretorikaren eremuan ezarri tekniken eta jardunbideen deskripzio kritikoa bezain xehea da. Adierazi ondoan, ez ote garen geratuko bertsolariak kasu batzuetan iristen duen berri dugun bezala, ez da gure asmoa teknika eta jardunbide horiek bikaintasun literarioari erreparatzeko ezinduak. Halaz ere, bertsolaritza mekanikoki bat-bateko bertsolaritzaren interpretazio-lagun bihurtzea. erretorika-genero gisa aztertuta, ez dugu deblauki haren literatura-izae- Aldiz, geure deskripzio kritikoa egin nahi dugu egungo bertsolarien egi- ra baztertuko, literatura-izaera hori haren berezko xedea ez bada ere. nak zuzenean aztertuta. Puntu honetan eskaintzen digu erretorika klasi- Perelmannek adierazi bezala: koak metodologia aberats eraginkor bat, eragin izugarria izan duena. Halaz ere: | Genero epidiktikoa da arte literarioaren baliabide guztiak aktibatzen | Aditu gehienen ustez, erretorika ikertzea erretorikaren bost kanonak dituen bakarra, entzuleriarekiko atxikimendua lortzea izaki xede nagu- Marko teoriko berri bat Marko teoriko berri bat ikertzea da, azken batean… Izan ere, kanon horiek egitura bat osatzen sia. Genero honek, gainerakoek ez bezala, badu literaturaren antzik, eta bat-bateko bat-bateko dute, zeinari esker hizlariek eta erretorikaren teorikoek sistema erretori- hauxe da, erretorikaren generoetan, kantata baten libretoarekin aldera bertsolaritzarentzat bertsolaritzarentzat ko osoaren osagarriak zein bere aldetik, bereiz , azter ditzaketen.55 daitekeen bakarra. Baita deklamazio hutsa bilakatzeko arriskurik handiena duena ere: erretorika hutsa bilakatzekoa, alegia, hitzaren adierarik Erretorikaren bost kanon hauei (alde, gaitasun, funtzio, kategoria edo ohikoen eta makurrenean.54 zati deitzen zaie halaber), latinezko izenaz deitzen zaie eskuarki. Honenbestez, esan dezakegu, beraz, erretorika eta, zehazkiago, haren ■ Inventio. Argudio egokien bilaketa eta sorrera. genero epidiktikoa dela, geure ustez, bat-bateko bertsolaritzaren berezko ■ Dispositio. Argudioen antolakuntza ordena egoki baten arabera. esparrua, bat-bateko bertsolariaren artea taxuz eta ganoraz ulertzeko Hitzaldiaren egituratzea. marko teorikorik egokiena. Halarik ere, bertsolaritza ez da mekanikoki ■ Elocutio. Argudioen formulazio egokia. erretorika-genero horren adartzat hartu behar, beharrezkoa baita doktri- ■ Memoria. Argudioak, egokiro antolatuak eta formulatuak, gogoan edu- na teorikoa bat-bateko bertsolaritzaren bereizgarrietara egokitzea, beste kitzea. (Hitzaldiak idatziz prestatzen ziren eta buruz ikasten, aurkeztu jarduera erretoriko epidiktiko batzuk ez bezala, bat-batekoan inprobisa- aurretik). tzen den genero kantatua baita. ■ Actio / Pronuntiatio. Hitzaldia bururatzea, gauzatzea. Halatan, epigrafe honen hasieran bat-bateko bertsolaritzaz eginiko defi- 55 REYNOLDS, J.F. Memory Issues in Composition Studies. Rhetorical memory and delivery.Classical Concepts for Contemporary Composition and Communication. London: Lawrence Erl- 54 Ibidem, 67. or. baum Associates, 1993, 2. or. 180 Bat-bateko bertsolaritza Marko teoriko berri baterantz 181

Lehen mailako azterketa-eredua osatzen dute erretorika klasikoaren bost Bestalde, bertsolariak bere xedea (entzuleengan emozioak sorraraztea, kanon hauek, eta indarrean iraun dute egun arte: aurkariaren ikuspuntuari aurre egitea, bere ikuspuntua indartzea, eta abar) lortzeko erabiltzen dituen eduki eta erreferentzia oro har genitzake | Erretorika klasikoan, hizlariak bere hitzaldia prestatzerakoan egiten “argudiotzat”. dituen urratsen zerrenda gisa ulertzen ziren kanonak. Gaur egungo erretorikan, aldiz, diskurtsogintzan etengabe, sinergia bidez eta elkarri eragi- “Egokia”, erretorikaren osagarri guztiak bezala, unean unekoaren arabe- nez diharduten alderdiak dira kanonak.56 rako balioa erlatiboa da. Entzuleria jakin batek egokitzat jotzen duen argudioa da erretorikan argudio egokia, ez baitago kontu horretan ere Bertsolaritzan izango duten aplikazioari begira, interesgarriagoa da berezko egokitasunik. Horrek ez du esan nahi bertsolariak bere ikuspun- erretorika-kanonak antzinatean ulertzen ziren bezala ulertzea, bertsola- tuei muzin egin behar dienik beti, bai ordea gogoan eduki behar duela riek diskurtso-atalak ontzen ari direnean, hau da, bertsotan ari direne- aurrean duen entzuleriaren oinarrizko abiapuntua. Inguru-testu edo giro an, egiten duten bideari segitzeko eta jarduera horrek beste generoeta- homogeneoko bertsolaritzan apenas arazorik sortzen duen horrek, bertsoko sorrera-jardueren aldean dituen berezitasunak zehazteko aukera lariak eta entzuleek bat baitituzte hein handian ikuspuntuak, balioak eta ematen baitigute. argudioak. Halaz ere, azken bi hamarraldietako bertsolaritzan, arazo

Marko teoriko berri bat nagusietako bat da bertsolariak egiaz uste duenaren eta entzuleengana Marko teoriko berri bat Bat-bateko bertsoa sortzeko mekanismoei buruz III. atalean eginiko des- bat-bateko iritsi ahal izateko senak esateko agintzen dionaren arteko tentsioa: bat-bateko kripzio kritikoari jarraiki, badakigu bertsolariak, bertso bat inprobisa- bertsolaritzarentzat bertsolaritzarentzat tzen ari denean, bost erretorika-kanonei dagozkien egiteko guztiak bete- | Aurrean nor daukaan, hari eragin behar diok, onean edo txarrean, zuze- tzen dituela, ohartuki zein ez. Atal hartan adierazi bezala, egokiro anto- nean edo zeharka. Hik emateko daukaana eta haren jasotzeko gaitasuna. latu beharreko “pieza erretorikoa” da bertso bakoitza bertsolariarentzat. Bien arteko tentsioa duk bertsoa, bertsolariaren lanik zailena. Morron- Hitzaldi autonomoa balitz bezala ekiten dio bertsolariak bertso bakoitza- tza? Ez, komunikazioaren legea. Hirera gehiegi makurtzen bahaiz, ez duk ri, bertso hori batzuetan beste diskurtso-unitate handiago baten (bertsoal- komunikatzen; harenera gehiegi makurtzen bahaiz, ez diok ezer interes- di baten, saio oso baten) atala izan daitekeen arren. Hala eta guztiz ere, garririk eragiten.57 berezko diskurtso-unitatea da bertso bakoitza, eta bertso bakoitzean iku- Beste edozein generok bezala, bere erreferentzia-esparrua itxuratzen du si eta aztertu behar dugu beraz nolako bereizgarriak dituen bost erretori- bat-bateko bertsolaritzak. Egunoroko bizitzan edo beste genero batean, ka-kanon horietako bakoitzak bat-bateko bertsolaritzan. sinesgaitzak direlarik, onartu ezin diren gaiak, egoki-egokiak gerta dai-

3.3 Inventioa bat-bateko bertsolaritzan tezke erreferentzia-esparru horren barruan. Erretorika epidiktikoaren genero gisa definitu dugu bat-bateko bertsolaritza, baina horrek ez du Argudio egokiak inguratzea (dauden lekutik ekartzea, edo asmatzea) da esan nahi bertsolarien arte-dimentsioa adibidez eliza, parlamentu edo inventioa. epaitegietako oratoriarena baino handiagoa denik. Bestela esanda, gai-

56 Ibidem. 57 GARZIA, Joxerra. Jon Sarasua bertso-ispiluan barrena. Irun: Alberdania, 1998, 48. or. 182 Bat-bateko bertsolaritza Marko teoriko berri baterantz 183

jartzailerik gabeko saioetan ere, paper bat “jokatzen” du bertsolariak. ko antitesi-egitura dute, eta historiako garai bakoitzak joera du antitesi Haren funtzioa ez da argi eta garbi zuzenean persuaditzea, beste erreto- horren mutur bata edo bestea lehenesteko. Erromantizismoa, esate rika-generoetan gertatzen den bezala, generoaren arte eta josteta izaerak baterako, beste garai batzuetan ez bezala, alde ilunaren eta behin-behi- baldintzatu egiten baitute persuasioaren izaera. Azkenaldi honetan, saio nekoaren aldera lerratzen da, alde iraunkor betikoa baztertu ondoan. berezi batzuetan nagusiki, hain da baldintzatze maila hori handia, non Perelmanek dioen bezala, garai bakoitzak egiten dituen aukeren kata- bertsolariak apenas duen bere ahotsa zabaltzeko aukerarik; halatan, logo batek garai horren beraren kosmobisioaren deskripzio bikaina Sarasuak aipatzen zuen tentsioa galdu egiten da horrelakoetan ia guztiz, eskainiko luke: eta bertsolaritza arte emankizun hutsa bilakatzeko arriskua ez dago oso | Gizarte jakin batek lehenesten dituen balio zehatzen berri emanik, ezin apartean. Honenbestez, bertso-jaialdiek arreta eta ospe guztia berekin zehatzago ezaugarritzen da gizarte hori, baina argudio-hobien biko anti- zutela urte batzuk eman ondoan, biziki azkartu da azken urteotan ber- tetiko horietako bakoitzari gizarte horrek duen atxikimenduaren handi- tsolariek horren baldintzaturik ari behar ez duten saio moten aldeko joe- txikia ere irizpide egokia da gizarte hori ezaugarritzeko.59 ra (saio libreak, mahaiondokoak, eta abar). Argudio-hobi horietatik ateratzen da argumentazioaren lehengaia, ondo- Aristotelesek, Perelmanek eta beste autore batzuek xehe-xehe aztertu ren Perelmanek eta beste autore batzuek hain ongi deskribatu dituzten Marko teoriko berri bat Marko teoriko berri bat dituzte argudio eta argudiabide motak, haien gogo-antolakuntza eta argudio-egituratan agerian nahiz gordean artikulatzen direnak. bat-bateko haien bideragarritasuna. “Leku komunetara” (topoi, loci) loturik ageri bat-bateko bertsolaritzarentzat zaigu inventioaren teoria. Argudio zehatzak aterako diren “argudio-eske- Bertsolaritzari dagokionez, gauza gehienak bezala, egiteke dago orain- bertsolaritzarentzat ma formalak” dira “leku komun” horiek: dik ere ikerketa hori. Oso azterketa gutxi, eta elkarren arteko loturarik gabe, egin dira gai honen gainean; aipagarria da, emaitza horien arte- | Balio eta hierarkiei oinarri bat ematea edo balio eta hierarkiokiko atxi- an, txikiaren lehentasuna handiaren aurrean, maila moralean bederen. kimendua areagotzea denean kontua, jardunbide egokia izan liteke balio Normala, bestalde, gurea bezalako herrian. “Gehiago gara; beraz, ira- eta hierarkiok beste balio eta hierarkia batzuekin lotzea. Baina bada bes- baziko dugu” esanez, Perelmanek agintari frantses baten ahotan ipini te bide bat ere: sendotu nahi diren balio eta hierarkiok maila orokorra- zuen entimemaren aurrean, bertsolaritzaren ohiko argudioa izan da, goko premisekin lotzea, alegia. Guk leku komun, Topoi, esango diegu pre- adibidez, “ez dugu arrazoirik, gutxi garelako”. Ezer gutxi da gai honi misa orokorroi, eta hor dago Tropikoen (arrazoibide dialektikoari buruz- buruz idatzi dena: argudioetarako trebetasuna bertsolariaren berezko- ko tratatuen) jatorria.58 tzat hartu ohi da, baduzu edo ez duzu, berezkoak agintzen du horretan. Bertso-eskoletan ere, partaide bakoitzaren berezkoaren esku uzten den Topoi hauen izatea kontuan harturik, guk nahiago dugu “argudio-hobi” alderdia da hau, eta bertso-eskola gehienetan bertsoaren alderdi tekni- ematea “topoi” horren ordain. Argudio-hobi edo topoi horiek bi muturre- koetan paratu ohi da arreta, bertsoaren eraikuntzan. Izan ere, behin eta berriz esan behar izan dugun bezala, bat-bateko bertsolaritza ez da 58 PERELMAN, C., y OLBRECTS-TYTECA, L. Traité de l’argumentation: La nouvelle rhétorique. Bruxelles: Editions de l’Institut de Sociologie, 1976 [1958], 112. or. Editions de l’Université de Bru- xelles. 59 Ibidem, 114 or. 184 Bat-bateko bertsolaritza Marko teoriko berri baterantz 185

oraindaino ganoraz ikertu. Harrigarria benetan, bere unibertsitatea Bestalde, argi eta garbi esan dezagun, antzinateko hizlariek eta egungo duen herri batean, filologoak eta komunikologoak irakurleak baino komunikatzaile gehienek ez bezala, bat-bateko bertsolariak segundo gehiago diren herri batean. gutxi batzuk baizik ez ditu argudio egokiekin topo egiteko. Ez da aski kasu bakoitzerako argudio egokiak aurkitzeko gaitasuna. Azkar aurkitze- Ikerketa ezean, senak adierazten digu, ordea, inventioan, bertsolarien ko gaitasuna ere behar da. jardun eta argudio-bideetan bilatu behar direla, hain zuzen ere, bat-bateko bertsolaritzaren gakoak, hala bakar lanean ari direnean nola beste Denborarik ezak guztiz mugatzen du bat-bateko bertsolariaren jarduna, batekin lehian ari direnean ere. baina, horren ordainez, genero ez inprobisatuetan nekez erabil daitezkeen baliabideak eskaintzen dizkio bertsolariari bat-bateko jardunak. Ber- Bertsozale Elkarteak gonbidatuta, 1997ko bertsolarien txapelketa zuze- tsolaritzaren komunikazio-ekintza osatzen duten testuz kanpoko osaga- nean bizi ondoren, Maximiano Traperok, decimista eta troveroen kantuz- rriez ari gara, jakina. Besteak beste, honako alderdi hauen bidez osa ko inprobisazioaren ikertzaile handiak, modu miresgarrian jaso zuen dezake bertsolariak bere arrazoibidea: argudioa dela bertsolaritzaren funtsezko izaera: ■ Egoerari loturiko erreferentziak (lagun bertsolariak, entzuleak, saioa egiten ari den lekua eta eguna…). Marko teoriko berri bat | …bertsolarien arteak argudioa du oinarri nagusi, bertso bakoitzaren Marko teoriko berri bat ■ Erabiltzen dituen doinuak, kontuan harturik, bertsozaleen gogoan, bat-bateko apaindura baino areago; horregatik egon beharra dago bertso bakoitza bat-bateko testu bati lotuak daudela horietako gehienak. Doinu egokian kantatuz bertsolaritzarentzat bukatu arteraino inprobisazioaren emaitza poetikoak osotoro jaso ahal bertsolaritzarentzat izateko. Bertsolariei proposatzen zaizkien gaiek poeta-sena ere eskatzen gero, harekin batean datorren testuaren ebokazioak hitzez dioen baino gehiago adierazteko aukera ematen dio bertsolariari: doinuak ziurtatuko dute, baina baita arrazoibide logikorako eta argudiorako gaitasuna ere. du berak esango ez duen testu bat entzuleen gogotik ez aldentzea. Hortik Argudiabidea, izan ere, baliagotsuago baita argudioak modu original eta aurrera, bi aukera ditu bertsolariak. Lehenengo aukeraren arabera, une harrigarrian formulatzen direnean.60 horretan kantaturiko diskurtsoaren indargarri gisa erabiliko du eboka- Bat-bateko bertsolaritzak ikerketa mailan duen defizit handia soluziobi- zioa (sehaska-kanta baten doinua erabiliko du, esate baterako, gaiaren dean jarri nahi izanez gero, ez litzateke batere desegokia inventioaren arabera seme-alaba bat oheratu ondoan ipuin bat konta diezaiola eska- alderdi hau, bertsolarien argudiatze-estrategiak, aztertuz hasiko bagina, tu badiote). Bigarren aukera errazago lotzen da egungo bertsolaritzaren horixe baita, itxura guztien arabera, bertsolarien inprobisazio-artearen izaera urrutiratuzalearekin. Doinuaren ebokazioa kontrasterako erabil funtsezko alderdia. Horixe da, era berean, bertsolaritzaren eta inprobisa- baitezake bertsolariak, hitzez kantatzen ari den diskurtsoaren antitesi gisa (lehengo doinu bera —sehaska kantu batena—, esate baterako, zioaren beste agerraldi batzuen arteko alde nagusia —hor daude, esate politikari batek hauteskunde-mitin batean betetzen duen papera joka- baterako, decimista eta trovero hispanoamerikarrak—, garrantzitsuagoak tzeko erabil dezake). baitira azken hauengan alderdi poetikoak. ■ Kantuaren kadentziak, ahotsaren indarra, erritmoa.

60 TRAPERO, Maximiano. Un campeonato de bertsolaris. Las Provincias, 1998-1-1, 37 . or. ■ Keinuak, aieruak eta jarrerak. 186 Bat-bateko bertsolaritza Marko teoriko berri baterantz 187

Ikus daitekeen bezala, ez da beti erraza inventioari eta elocutioari dagoz- 3.4 Dispositioa eta bat-bateko bertsolaritza kien egitekoak bereiztea. Izan ere, hemen egin ditugun kontsiderazio Argudioak ordena egokian paratu eta antolatzeari esaten zaio dispositio. batzuk errepikatu beharko ditugu aurrerago, elocutioari eta actioari buruzko ataletan. Ez da hori batere bitxia, erretorikaren bost kanonen Bat-bateko bertsolaritzari dagokionez, bi maila bereizten dira dispositio- arteko bereizketa, arestian adierazi dugun bezala, “osotasun erretoriko aren aplikazioan. Ikusi dugun bezala, diskurtso-unitate bat da bertso bakar baten osagaiak bereiz, ikertu eta aztertzeko” aukera ematen duen bakoitza, eta horixe da aintzat hartu beharreko lehen maila: bertso metodologia mailako bereizketa baizik ez baita. Egia bada beste ezein bakar bati aplikaturiko dispositioa. Batzuetan, bertso bat baino gehiago erretorika-generotan bost kanonak aldi berean eta elkarri etengabe era- dituzten segmentuetan ere aplikatzen da (bertsoaldi bat, edo baita saio ginez lantzen eta garatzen direla, are egiagoa da hori bat-bateko bertso- puska zabalagoak ere). Nolanahi ere, diskurtso-unitate zabalagoren laritzaren kasuan, denboraren larriaz segundo gutxi batzuetan egin behar baten osagarri denean ere, bat-bateko bertsoak ez du bere berbaldi izae- baitu bertsolariak bere lan erretoriko osoa. ra inoiz galtzen.

A | Dispositioa bertso bakarreko diskurtsoetan

Marko teoriko berri bat III. atalean ikusi dugun bezala, inprobisazioaren berezko baldintzek Marko teoriko berri bat bat-bateko agintzen diote bertsolariari oro har nabarmen aldatuko ez den diskurtso- bat-bateko bertsolaritzarentzat egitura bati atxikitzea. Bertsoaren bukaeran etorriko da argudio nagusia, bertsolaritzarentzat bertsolariaren aburuz eraginkorrena, egoki formulatu eta beharreko molde metrikoan jokatu ondoan.

Oro har, bertsoaren azken puntua hartu ohi du osorik argudio nagusiaren formulazioak, molde metriko nagusian behinik behin (5/5-8 silaba). Mol- de txikiaren kasuan, ez da arraroa azken bi puntuak osorik hartzen dituzten argudioekin topo egitea.

Bertsoa laburra bada61 azken puntua ez gainerako guztia, bertsolariak inprobisazio hutsez moldatu beharreko hori, azken puntuko argudio nagusiaren atarikoa izan ohi da sarri. Atariko horren egitekoa, berriz,

61 Bertso handiaren eta txikiaren arteko aldea argi dago muturretan. lau puntu edo gutxiagoko bertsoak txikiak dira, eta bost puntu baino gehiagokoak, berriz, handiak. Arazoa, beti bezala, muga ezartzerakoan dago, muga-eremuetan hain zuzen ere. Kasu honetan, ez da erraza bost puntuko bertsoak errtorikaren ikuspegitik handiak edo txikiak diren zehaztea. Arazoa zera da, ordea: bost pun- Mañukorta eta I. Elortza Fuente: XDZ tuko moldea dela, laukoekin batera, bertsolariek sarrien erabiltzen dutena. 188 Bat-bateko bertsolaritza Marko teoriko berri baterantz 189

argudio nagusiaren eraginkortasuna ziurtatzea eta indartzea da, dela hari tan, argudio nagusiaren hautapenak (inventio) bere formulazioa baldin- bidea eginez, dela harentzat kontrastean edo antitesian. Beste argudiorik tzatzen du (elocutio), baina formulazio honen araberakoak dira, era bere- eskaini gabe ere, emaitza onak dituzte honelako bertsoek, egoki lantzen an, gainerako argudioak (inventio) eta bertsoaren egitura (dispositio). badira. Honen adibide gardena dugu honako bertso hau, Lazkao Txikik Bertsoa lantzeko dituen segundo gutxi horietan, bertsolariak, kantatzen kantatua. Mutilzahar porrokatu paradigmatikoa genuen bertsolaria bizi- hasi aurretik: tza errealean, eta, fikzioaren kutixiak hala nahita, Ama Guadalupekoa- ren aurrean ari da otoitzean, Hondarribian: (1) Gogora datozkion argudioen artean, bere ustez egokiena aukeratzen du, gaiaren, egoeraren, egokituriko paperaren edo aurrean duen entzule- | Lehenago ere nere denboran riaren arabera. Inventio. errezo asko eginda, aspaldi hontan aurkitutzen naiz (2) Egokiro formulatzen du azken argudio hori, hau da: (a) aukeraturiko andrerik hartu ezinda. molde metrikora behartuko du argudioa, (b) formulazioaren azken hitza Nik neskazar bat eskatzen dizut, bereziki zainduko du, behar bezalako behar adina errima-hitz aukeran egongo zera jakinda, jarriko dizkion errimako hitza izan dadin, eta (c), baldintza horiek guz-

Marko teoriko berri bat baina zarrikan ez badaukazu tiak kontuan hartu ondoan, ahalik eta egokien formulatzen du, hautatu- Marko teoriko berri bat bat-bateko gaztea ere berdin da.62 riko argudioak bere komunikazio-indar guztia izan dezan. Elocutio. bat-bateko bertsolaritzarentzat bertsolaritzarentzat Puntu gehiagoko bertsoetan, ordea, oso zaila da lehorrera onik iristea (3) Gogora datozkion oinen artean, bere senez aukeratzen ditu bukaera kantatzen den guztiak bukaera zuzenean prestatzea beste helbururik ez erabakia duen bertsoa osatuko duten oinak. Inventio. badu, gaitzeko lana baita entzulearen arretari horren luzaroan erne eus- (4) Aukeraturiko oinak gogoan antolatzen ditu, diskurtso ahalik eta kohe- tea, bertso mota hauek eskatzen duten moduan. Konplexuagoa delarik, renteena eta osoena bilbatzeko egokientzat jo duen ordenan, kontuan bertso luzeak bestelako estrategiak ere behar ditu, baita barne-tentsio harturik betiere dagoeneko ezagutzen duela bere diskurtsoaren bukaera handiagoa ere, berehala ikusiko dugun bezala. edo errematea. Bertsoaren antolatze eta egituratze lan hori osorik burura Ikuspuntu teknikoaren aldetik, argudio nagusia formulatzerakoan, silaba daiteke kantatzen hasi aurretik, edo zati batean bakarrik (azkenaurreko kopuruari ez ezik, azken hitzari ere erreparatu behar dio, hitz horrek eza- oina hautaturik soil-soilik), gainerakoa inprobisazio hutsaren menean rriko baitio errima. Einbesteko zaio, beraz, esan behar duena esateko utziz. Dispositio. behar adina errima-hitz eskainiko dizkion errima hautatzea. Hortik (5) Bere memorian finkatzen ditu (a) bertsoaren bukaera, egokiro formu- aurrera, inprobisazio hutsean aukeratutako puntu-hitzen arabera molda- latua dagoeneko, eta (b) aukeratu eta antolaturiko oinek diskurtsorako tuko ditu bertsoa osatzeko erabiliko dituen gainerako argudioak. Hala- eskaintzen dioten oinarrizko eskema.

62 LAZKAO TXIKI. Amabirjinari andregai eske.DORRONSORO, Joanito. Bertsotan II 1936-1980. Donostia: Gipuzkoako Ikastolen Elkartea, 1988, 133. or. Orduan hasten da bertsolaria kantatzen, bertsoa ahalik eta egokien osa- 190 Bat-bateko bertsolaritza Marko teoriko berri baterantz 191

tzen, landu duen bukaera, azken errematea, ahalik eta eraginkorrena zioari eta bertsoa osatzeko behar dituen formulazioei. izan dadin. Bukaera horretara iritsi ahal izateko, puntuz puntu (etapaz etapa) egiten du bertsolariak bidea (bertsoa), saiatuz betiere egin beha- Adierazi dugun hau guztia egia da bereziki bertso luzeen kasuan. Izan rreko ibilbide osoa begi-bistatik ez galtzen. Diskurtso txiki bat da, nola- ere, bertso laburretan jardun ahala bidera dezake bertsolariak haien egi- bait, puntu bakoitza, bertsolariak eskala txikian jardun erretoriko guztia tura. Oroimenari eta ofizioari esker, bertsolariak neke handirik gabe era- errepikatu behar izaten duen azpi-diskurtsoa. man dezake erabili beharreko errima-hitzen eta dagoeneko erabili ditue- nen kontaduria, baina lan hori zailagoa da bost puntutik gorako bertsoe- Bi fase ditu bertsolariak bertso bakoitzean bideratzen duen dispositio tan, eta ezinbesteko ditu orduan bertsolariak dispositio lanean inprobisa- lanak: turiko zatia antolatu eta arrazionaltzeko estrategiak.

■ Aldez aurreko fasean (kantatzen hasi aurretik), arestian (3) eta (4) Bat-bateko bertsolaritzan, berria da bertso luzeen erabilera. 1980. urte puntuetan azaldu duguna da bertsolariaren dispositio lana. aldera azaldu zen bertso luzeak erabiltzeko joera, eta arian-arian zabal- ■ Inprobisazio hutseko fasean, aldiz, dispositio lanak gogoan edukitzen du zen 1980. eta 1990. urteetan. 1967ko txapelketan, eta aurrekoetan, du batez ere oinak ez errepikatzea, hau da, poto ez egitea, kosta ahala lau puntuko bertsoak kantatu zituzten beti bertsolariek, eta antolatzaile- kosta saihestu beharreko katastrofetzat hartua baita potoa. Izan ere, gure Marko teoriko berri bat ek eskatuta baizik ez zituzten bertso luzeagoak kantatu, gogoz kontra gai- Marko teoriko berri bat ustez saihestu nahi diren ustezko huts handi horiek baino askoz ere bat-bateko nera. Hona hemen, egoera horren erakusgarri, 1959ko azaroaren 9an, bat-bateko hanka-sartze izugarriagoak egiten dira askotan poto ez egiteagatik. bertsolaritzarentzat Eibarren ospatu zen Gipuzkoako txapelketan gertatu zena. Une jakin bertsolaritzarentzat Errima-hitza puntuan sintaktikoki josi beharrean, errima-hitza besterik batean, antolatzaileek bederatziko txikian —bederatzi puntuko bertsoa gabe eranstea da poto ez egitearren sarri egiten den hankasartze gure da molde metriko txikikoa— aritzeko eskatu zieten bertsolariei. Uztapi- ustez larriago horietako bat. Beste batzuetan, berriz, sintaxiaren arauak dek, gerokoan Euskal Herriko txapela hiru aldiz jantziko zuen bertsola- ez ezik gramatikarenak —eta are logikarenak berararenak ere— hausten dira, potoaren ihesi. riak, ezetz eta ezetz, berak ez zuela horrelakorik egingo adierazi zien, eta haren bidetik jo zuten beste bertsolariek, batek izan ezik, bertso molde Inprobisazio hutseko fase honetan, arazo beharbada larriagoei egin behar horretan aritzea onartu baitzuen Mitxelenak. Biharamunean, txapelketa die aurre bertsolariak. Bereziki, (a) jardunean ari dela bertsoa egoki osa- hartan parte hartu ez zuen bertsolari bat, Basarri, “intsumisoen” alde tzeko argudioak bilatu beharko ditu, ondoren (b) molde metrikoan egoki- azaldu zen egunkariko bere asteko kronikan: tu behar ditu argudioak, eta (c) egoki formulatu behar ditu banan-banan guztiak. Ez da, beraz, komenigarria bertsolariak dispositio lanetan hala- | Bederatzi puntuko bertso-moldearen mekanismo bihurria ezagutzen ko indarra eta arreta erabil ditzan. Aldez aurreko fasean bertsoaren egi- dudalarik, garbi dago horrelakorik eskatzerik ez dagoela inola ere. Ber- tura osatu duen heinean landu beharko du dispositioa inprobisazio hutse- tsolarietako batek bakarrik erabili zuen azkenik molde hori, hala nahi ko fasean. Halatan, aurreko fasean egitura guztiz aurreratu badu, indar izan zuelako, jakina, epai-mahaiak atzera egin baitzuen, bederatzikoen eta arreta betean ekin ahal izango dio bertsolariak argudioen inprobisa- ordez lau puntuko bertsoak kantatzeko agindua emanik. 192 Bat-bateko bertsolaritza Marko teoriko berri baterantz 193

Bederatzikoarekin ausartu zen bertsolari bakar horrek, berriz, hasi bai, bezala, kosta ahala kosta saihestu nahi dute bertsolariek formulazioen hasi zuen bertsoa, eta baita bukatu ere, baina eman zitzaion gaia aipatu monotonia, eta kosta ahala kosta lortu nahi dute, halaber, entzuleek ber- ere egin gabe, eta ganorazko deus ere esan gabe.63 tsoaren bitartean arreta eta interesa gal ez ditzaten.

1980. urtetik aurrera hasi ziren bertsolariak beren borondatez bertso Hona hemen egungo bertsolariak honelako bertsoetan erabiltzen dituen luzeagotan aritzen. Urte hartako txapelketan, bere gogoko bertso moldea estrategia nagusiak: hauta zezakeen ariketetan, bost puntuko bertsotan jardun zuten bertsola- ■ Errima familiak hierarkia jakin baten arabera antolatu (errimen auke- ri ia guztiek. 1993ko txapelketetan, zazpi puntukoa izan zen bertso mol- ra, ikus III. atala). de erabiliena eta ez zen urte batzuk lehenago Basarrik gaitzetsi zuen ■ Bertsoa puntua baino atal edo segmentu handiagotan zatikatu, seg- bederatziko txiki horren haritik abiatuko zen bertsolaririk falta izan. mentu bakoitzari funtzio erretoriko jakin bat egokituz. Garai berriko erretorikarako gaitasunean bilatu beharko dugu berriz ere Argi ikus daitezke estrategia hauek arestian aipatu dugun bertso batean. aldaketa honen arrazoia. Ez da bertsolarien apetak ekarritako zerbait. Andoni Egañak 1994an, Luis Ocañaren heriotza zela-eta, onduriko ber- Gero eta bertsozale gehiago dagoen neurrian eta egoera politikoa gero eta tsoa dugu.

Marko teoriko berri bat zatituagoa den heinean, bertsolariak jardun beharreko giroa edo inguru- Marko teoriko berri bat | Geure buruen txontxongillo ta bat-bateko testua aldiz eta heterogeneoagoa da, eta testuaren bidez bete behar du bat-bateko sarri besteren titere, bertsolaritzarentzat erreferentzia komunen galera gero eta handiagoak sorrarazitako hutsunea. bertsolaritzarentzat Garrantzi handiagoa du honenbestez testuak, konplexuagotu ere egiten da ustez antuxun ginanak ere arian-arian, eta bertso luzeagoen beharra sentitzen du bertsolariak. bihurtzen gara titare; Luis Ocaña hor joana zaigu Alabaina, bost puntutik gorako bertsoen kasuan, ez da batere gomenda- isilik bezin suabe: garria, arestian ikusi dugun bezala, dispositio lan guztia inprobisazioaren pistola bat parez pare, esku uztea. Egun bertsolariak, bertso mota hauetan ohitua den aldetik, zigilurik jarri gabe, ataka horretatik aise ateratzeko bidea eskaintzen dioten estrategia kon- ez lore ta ez aldare; tziente batzuk garatu ditu horretarako. Bertsolariaren dispositio lanaren baina inortxo ez asaldatu, osagarriak dira estrategia horiek. Egungo bertsolaritzaren eta 1980. urte egin zazute mesede, aurreko bertsolaritzaren arteko banalerro nabarmenetako bat zehaztu du askatasunak mugarik ez du 64 haien erabilerak. heriotz orduan ere.

Bertso honetan ere, dena dago azken puntua buru duen osotasun erreto- Arazoa ez da potoa egitea saihestera mugatzen. III. atalean ikusi dugun rikoaren arabera antolatua, baina ukaezina da gaiaren aurreko urruntze-

63 ETXEZARRETA, J.M. Bertsolarien desafioak, guduak eta txapelketak. Oiartzun: Sendoa, 1993, 161. or. Auspoaren Sail Nagusia. 64 Bapatean 94. Donostia: EHBE, 1995, 216. or. 194 Bat-bateko bertsolaritza Marko teoriko berri baterantz 195

tartea askoz ere handiagoa dela molde honetako bertsoetan laburragoe- final hartan bertan, “gizakia ez da ogiz bakarrik bizi” gaian kantatu zituen tan baino, arestian aipatu Lazkao Txikiren bertso horretan ikusi dugun bertso ezagunak ere egokiak dira esan nahi duguna adierazteko. Hona bezala. Egungo bertsolaritzaren berezko ezaugarria da urruntze hori. hemen haietako bat (bertsoaldiko lehena): Hainbat segmentu erretoriko bereiz daitezke Egañaren bertsoan: | Gai horrek badu mamia

■ Lehen segmentua, aurreneko bi puntuek osatua, bi oinak metaforen baldin ez banago gor; bidez adierazirik ageri dituena. Haren egitekoa, bukaerari bide egitea hainbat jende gizaseme baino, esparru batean kokatzea da, urrunetik abiatu ondoren betiere. ikusten ari naiz hor. “Titere” eta “txontxongillo” hitzek geure patuaz dugun kontrol eza ira- Ogiaz gain gizonari dokitzen digute. Ideia hori sakontzen du titare hitzak, ttipitasunaren anitz gauza zaio zor, ñabardura erantsi ondoan. bestela mundu hontara

■ Bigarren segmentua, hurrengo lau puntuek osatzen dutena. Haien hobe ez gaitezen sor. bidez, ustezko suizidioaren deskripzio ia zinematografikoa bideratu du Ogiakin justizia bertsolariak, arreta xehetasunetara eramanez. behar dugu derrigor… Marko teoriko berri bat Marko teoriko berri bat ■ Oihu bat dator ondoren, aurreko guztia bukaerarekin elkartzen duen hau sinisten ez duenik bat-bateko lokarri gisa. “Mesede” oina gorde du horretarako bertsolariak, lotura hori ba al da hemen inor?65 bat-bateko bertsolaritzarentzat aise egin ahal izateko, hain zuzen ere. bertsolaritzarentzat ■ Doinuak azkeneko puntua errepikatzeko aukera eskaintzen dionean ■ Ideia nagusiak bururatzen du bertsoa. Kantatzen hasi aurretik osatu (hala puntu osoa nola zati bat), egungo bertsolariak maiz baliatzen du du bertsolariak haren formulazioa. errepika behar zuen hori aurrez esandakoaren esanahia aldatzen duen III. atalean ikusi dugun bezala, egoera batzuetan bertsolariak ezin du bira txikia egiteko. jokatu arauaren arabera, ariketaren mekanikak horretarako betarik ema- ■ Orain berri, azken puntua emanda egiten den ariketa klasikoak alda- ten ez diolako. Hori dugu hasierako puntua emanda, puntuka eta, neurri era bat ezagutu du, bukatu ondoan bertsoari kontraerrematea emateko batean, binaka egiten diren ariketen kasua. joera horri erantzunez. Izan ere, hondarreko puntua emanda egiten den Halaz ere, azpimarratzekoa da argudio nagusia azkeneko puntuan azaldu ariketa horren ondoan, azkenaurreko puntua emanda ere kantatu behar behar duelako araua hausteko joera sumatzen hasia dela egungo bertsolari- izan dute bertsolariek azkenaldi honetako txapelketetan. tzan, baita arestian aipaturiko egokieretan ere. Hona hemen adibide batzuk: B | Dispositioa bertso bi edo gehiagoko diskurtsoetan

■ Formula erretoriko batez bete du bertsolariak bertsoaren azkeneko Inprobisatzen duen bertso bakoitzean ezinbestez bideratu behar dituen puntua, aurrez esan duen guztia espresuki indartzeko, gorago, Amurizak

aitari kantatutako bertsoetan ikusi dugun bezala. Amurizak berak 1980ko 65 Bertsolari txapelketa nagusia (Donostia, 1980-1-6). Tolosa: Auspoa, 1980, 80. or. Auspoa 141. 196 Bat-bateko bertsolaritza Marko teoriko berri baterantz 197

inventio eta dispositio lan erretorikoez gainera, bertsoa baino diskurtso- aldian, eta datu hori honako bi kasuotan baizik ez da jakiten: unitate zabalagoak antolatzen ditu bertsolariak egoera batzuetan bere ■ Gaia emanda bakar lanean ari behar duenean (gai-jartzaileak ez badio egiteko erretorikoaren barnean. Honelakorik egiten den aldi gutxi horie- adierazi, berak erabakitzen du zenbat bertso kantatuko dituen), eta tan, bertso bakoitza, bere diskurtso-izaera galdu gabe, diskurtso-seg- ■ Txapelketetako elkarren aurkako saioetan, aurrez zehazten baita mentu bilakatzen den (makro)diskurtsoa sorrarazten da antolabide horri horietan kantatu beharreko bertso kopurua. Txapelketetatik kanpora gisa esker. Bertsoaldi oso bat izaten da eskuarki, makrodiskurtsoaren tanke- honetan egiten diren saioetan, bertsolarien esku dago bertsoaldi bakoitza ra hartzen duena. noiz bukatu. Halatan, aldez kopuru jakin bat hitzartu ez bada, bertsola- Gaia entzun eta lehenengo bertsoa kantatzen hasi bitarteko segundo gutxi riak inoiz ez du seguru jakingo, diskurtsoari bukaera emateko argudioa horiek baino ez ditu bertsolariak horrelako makrodiskurtsoak antolatze- kantatu ondoan, aldameneko bertsolariak ez ote dion beste bertso batez ko. Hala eta guztiz ere, bertsolariak ezin die denbora-tarte hori guztia erantzungo. Hala izatera, kantuan segitu beharko du, berak bere diskur- makrodiskurtsoaren egituraren antolatze-lanei eskaini, arreta eta den- tsoa bukatutzat ematen zuen arren. bora eskatzen baitu era berean kantatu behar duen lehenengo bertso- Txapelketetako saioetan ere, bertsoaldia makrodiskurtso gisa antolatu ak, aurreko epigrafean ikusi dugun bezala. Gauzak horrela, bertsoz duen bertsolariak beti izango du bere bertsoak kantukidearenekin behar Marko teoriko berri bat bertsoko lanera mugatu ohi da, jeneralean, bertsolariaren jarduna. Ez Marko teoriko berri bat bezala ez lotzeko arriskua, makrodiskurtsoaren egitura oso eskematikoa bat-bateko da harritzekoa: bat-bateko eta, beraz, lan bata bestearekin lotu ahal izateko behar bezain malgua bertsolaritzarentzat bertsolaritzarentzat | Bertso bakarraz gaindiko estrategiei dagokienez, oso gutxitan izaten denean izan ezik. dugu buru-argitasunik eta patxadarik hain ur sakonetan murgiltzeko. Honen guztiaren adibide dugu Aritz Lopategiren eta Andoni Egañaren Arriskutsuegia ere izan liteke, gainera. Nahi ez dela ere, bertso bakoi- arteko saio bat (Algorta, 1999ko ekaina). Robot bertsolaria zen orduko tzak indarra galtzen du horrela jokatuz gero. Eta hirugarren bertso- hartan Egaña, Lopategik egina hain zuzen ere, eta gaia entzun orduko, rako prestatu dugunak ez badu gero uste bezala funtzionatzen, estrategia bakar bat asmatu zuen bertsoaldi osoari begira. Estrategia 66 orduan zer? haren arabera, “Aizu, jaun Aritz” esaldiaz hasiko zituen kantatu beharreko bertso guztiak, bertsoaldia honenbestez bukatzeko xedean: Hala eta guztiz ere, bertso bi edo gehiago hartzen dituzten makrodiskur-

tsoak antolatzeko desafioa onartzen dute bertsolariek behin baino gehia- | Bikaina dugu jenio honen gotan. Egañak aipatzen zituen gogo argiaz eta odol hotzaz gainera, ezin- programaketa guztia, bestekoa da inolaz ere bertsolariak diskurtsoa guztiz kontrola dezan. Hau baina pena da bertso den-denak da, jakin behar du gutxienik zenbat bertso kantatu behar dituen bertso- “Aizu, jaun Aritz” hastia.

66 Andoni Egaña, elakarrizketa berezia in GARZIA, Joxerra. Gaur egungo bertsolarien baliabide Oinarri-oinarrizkoa izan zen Egañak bertsoaldi honetarako antolatu zuen poetico-erretorikoak. Marko teorikoa eta aplikazio didaktikoa. Leioa: EHU, 2000, 213. or. Doktore- tza Tesiak. egitura anaforikoa, eta arazo handirik gabe eutsi zion horrenbestez. Aldi 198 Bat-bateko bertsolaritza Marko teoriko berri baterantz 199

berean, gogo eta arreta guztia jarri zuen, bertsoaren gainerako ataletan, Erretorika-poetika bikoaren lehen osagaia sinekdoke bat da berez, oso- aurkariari egoki erantzuteko. Agerikoa da, hala eta guztiz ere, arriskua: tasuna izendatzen baitu (erretorika) haren zati bat adierazteko (elocu- Zer gertatuko ote zen, azken bertsoa kantatu ondoan, Lopategik kantari tioaren teoria). segitzea erabakiz gero? Zati horrek, ordea, gaina hartu die gainerako guztiei, eta, hizkera arrun- Ikusiak ikusi, ez da batere harritzekoa bertsolarien jardunean makrodis- tean, jakintzagai osoa izendatzeko erabiltzen da. Antonomasiaren adibi- kurtsoak araua baino salbuespena izatea. detzat ere jo liteke, nahi izanez gero: elocutioari dagokion —edo zego-

kion— aztergaia erretorikaren aztergai behinen bihurtu baita orain.68 3.5 Elocutioa: funtzio poetikoa bat-bateko bertsolaritzan Ez da harritzekoa Perelmanek eta bestek XX. mende erdialdean erreto- Diskurtso erretorikorako argudioak egoki formulatzea da elocutioaren rikaren omen-berritze alde hasitako lanean, erretorika osoa aldarrikatzea egitekoa. Elocutioa da, beraz, poetikaren lekua osotasun erretorikoaren eta, haren mugen barnean, inventioari galdutako garrantzia itzultzeko eta barruan. Ikusi dugun bezala, handiagoa da elocutioaren garrantzia gene- elocutioa dagozkion mugetan birkokatzeko ahaleginean bereziki saiatzea. ro epidiktikoan, bat-bateko bertsolaritza egokitu dugun generoan hain zuzen ere, gainerako erretorika-generoetan baino. Bat-bateko bertsolaritza poetikaren generotzat hartuko bagenu, erretori- Marko teoriko berri bat Marko teoriko berri bat karen kontrako ospe historikoa sorrarazi zuen oker bera egingo genuke, bat-bateko Egiteko erretorikoaren alderdi honen gehiegizko nagusikeria dugu erre- bat-bateko haren alderdia baino ez dena —elocutioa, argudioen eta edukien formu- bertsolaritzarentzat torikaren kontrako ospe historikoaren sorburua. Aplikazio praktikorik bertsolaritzarentzat lazio poetikoa— bertsolaritza osotzat hartuko baikenuke. gabe, eskola-ariketa hutsa izatera behartua, erretorikak baztertuz joan zen inventioaren eta, neurri txikiagoan, dispositioaren alorretako alder- Elocutioa erretorikaren, kasu honetan bertsolaritzaren, alderdi bat baino diak eta garrantzia formulazioen distirari baino ematen ez zitzaion artifi- ez dela esanik, ez dugu poetikak bertsolaritzaren artean duen garrantzia zio bihurtu zen denboraren joanean. Horregatik du egun ere erretorikak ukatu nahi. Ikusi dugun bezala, garrantzi hori, halaz ere, garai bakoitze- halako “hitz-jario hutsalaren” konnotazioa, 'erretolikaren' usaina alegia. ko bertsolaritzak bizi dituen zirkunstantzia erretorikoen baitan dago.

| Elokuentzia, eskolako lau hormetara kondenaturik, jendaurreko hitz jario Giroaren homogeneotasuna txikiagoa eta handiagoa izango da testuaren huts bilakatu zen, arauak buruz ikasi beste xederik gabe67. garrantzia, eta testuarenaz batera, poetikarena. Ez dira bat, beraz, testuaren bikaintasun poetikoa eta bertsoaren beraren bikaintasuna, ez Elocutioa, ordu arte egitasmo erretoriko osoaren atal bat baino ez bai- ditzagun nahas. Zirkunstantzia jakin batzuetan, pieza erretoriko bikain tzen, beregain bihurtu zen, bere alde praktikoa guztiz galdurik (jarduera izan daiteke testu aldetik pobre den bertsoa. politiko, judizial eta epidiktikoan ez baitzen areago erabiltzen). Hala, poesiaren alorrerantz lerratu zen gero eta gehiago, diskurtso mota guz- Alderdi biak nahasten badira, bertsolaritza genero erretoriko bat dela tietan —nola prosan hala poesian— bere legea ezarriz. ahanzten badugu eta poetika hutsetik, ahozko nahiz idatzizkotik, azter-

67 MEADOR, P.A. (1983), 162. or. 68 MORTARA-GARAVELLI, Bice. Manual de retórica. Madrid: Cátedra,[1988] 1991, 66-67. or. 200 Bat-bateko bertsolaritza Marko teoriko berri baterantz 201

tzen hasten bagara, emaitzak ez gaituko sekula beteko, azterketa asmo Miresten dugu Lekuonaren lana, baina erretorikaren alde eginiko adie- onez egina bada ere. razpen horiengatik ere —bat gatoz gu ere iritzi horrekin—, baiezpen horren ondorio guztiak ez dituela atera iruditzen zaigu guri. Hemen aur- Horrelako zerbait gertatu zaio, gure ustez, Juan Mari Lekuonari, XIX. men- kezten ari garen esparru teorikoa Lekuonak iradokitakoaren garapen deko bertsolari letragabe Udarregiren bertsoak aztertzerakoan. Lehenik, koherentea baizik ez da neurri handi batean. honako konstatazio hau izan da Lekuonaren abiapuntua: bertsolari ona behar zuen Udarregik, hari egokitu baitzioten garai hartan bizi zen eskual- Bertsolaria, gure ustez, ez da “poetaz gainera” hizlari. Ez. Hizlari da deko “bertso-zerbitzuaren” ardura. Alabaina, Udarregiren bertso ezagunak batez ere, eta, hizlari guztien moduan, gaitasun poetikoa ere behar du (bertso diktatuak dira gehienak, ez bete-betean inprobisatuak) ez omen izan, nahiz gaitasun hori gehiago edo gutxiago baliatuko duen, unean dira, Lekuonaren iritziz, bertsolari handi gisa zuen ospearen adinakoak: uneko galdekizun erretorikoen arabera. Udarregiren kasua, salbuespena

| Ez da Bilintxen bertsogintza, irudimenez jantzia;; ez da P.M. Otañoren ez baina arau nagusi dugu ia-ia bertsolaritzan. Balio poetiko handiko sentiberatasuna, euskara garbia bezain herrikoia erabiliz; ez da Iparragi- obrak ere badiren arren, balioa poetikaren begiez ezin atzeman dakieke- rre bezain unibertsala, orduko europarren erromantizismoak hunkitua. en bertsoz josia dago bertsolaritzaren korpusa.

Marko teoriko berri bat “Guztiz bestelakoak” iruditzen zaizkio Lekuonari Udarregiren bertsola- Hau guztia adierazi ondoan, esan dezagun komenigarria litzatekeela bat- Marko teoriko berri bat bat-bateko ritza eta aipatzen dituen bertsolariena, eta hala uste du, uste ere, erreto- bateko bertsolaritzaren baliabide poetikoak xehe-xehe aztertzea, garaien bat-bateko bertsolaritzarentzat rika bihurtu duelako azterketarako bide bakar: eta bertsolarien arabera. Itxura guztien arabera, garbi dago azterketa bertsolaritzarentzat horrek dentsitate poetiko handiagoa salatuko lukeela egungo bertsola- | Horregatik, usurbildarraren bertsogintza aztertzeko, metodorik egokiena rien artean 1980. urtetik aurrekoen artean baino, gutxi batzuenean izan iruditu zaigu esaldiak aztertzea, erretorikak eskaintzen dizkigun baliabi- ezik, hala nola Lazkao Txiki eta, batez ere, Xalbadorrenean. deak aplikatuz, ikuskatuz.69

A | Baliabide poetiko-erretorikoak Aurrez ere adierazia zuen Lekuonak zeinen egokia zen erretorikaren eredua bertsolaritzaren azterketari begira: Poetika jakin bat aztertzeak kasu bakoitzean erabilitako baliabide poetikoak xehe ikertzea eskatzen du oro har, kontuan harturik helburua ez dela | Jendaurreko bertsolaria, poeta eta kantaria ez ezik, hizlaria ere badela esan dugu gorago. Horregatik, bat-bateko ihardunak utzi-ezinezkoa du azal daitezkeen irudiak eta tropoak besterik gabe katalogatzea, baizik eta erretorikaren teknika hau. Baina hau da harrigarria: plazan bertsotan ari | Gaur egun, erretorika elocutioaren alorrean duen egitekoa ez da jadanik denak eginkizun hauek guztiak —batez ere gaia asmatzea, ordenu bate- taxonomia hutsezkoa: kontua ez da diskurtsoaren estrategia bakoitzaren- tan jartzea eta esaera ederrez ematea—, tarterik gabe egin behar ditue- tzat izen bat aurkitzea, sailkapenen sarea horrela etengabe korapilatuz eta la, segundo batzuen barruan.70 hedatuz. Izatekotan, estrategiok argitu eta soiltzea da, gaur egun, kontua.71

69 Ibidem, 382. 70 LEKUONA, Juan Mari. Ahozko Euskal Literatura. Donostia: Erein, 1982, 125. or. 71 Ibidem, 127. or. 202 Bat-bateko bertsolaritza Marko teoriko berri baterantz 203

“Azaltzea eta erraztea”. Zera esan nahi du honek gure kasuan, poetikak ikertzerakoan, ustekabe mingotsa izan genuen bertso guztiak, poetika bat-bateko bertsoak eratzen duen osotasun erretorikoan betetzen duen testualaren ikuspuntutik, hutsak zirela konturatu ginenean. funtzioaren berri ematea.72 Abiapuntuko gure hipotesiak berretsi beharrean, esparru teoriko osoa 1995ean, ikerketa-lan bati ekin genion bat-bateko bertsolaritzaren balia- berriro aztertzera behartu gintuen ikerketa hark. Lau urteko lana izan da, bide poetiko-erretoriko nagusiak identifikatu eta sailkatzeko. Ikerketa hemen aurkeztu dugun esparru teorikoa zehaztu artekoa73. Ikuspuntua ordura arteko parametro teorikoen barnean abiarazi genuen eta, aurrera poetika testual hutsetik ahozko erretorika inprobisatu osora zabaldu eta segitu baino lehen, hurrenkeran bata bestetik 13 urteko tartea zuten hiru gero, baliabide poetikorik eza ez da dagoeneko arrazoi aski bat-bateko txapelketetako finaletan —1967, 1980 eta 1993koetan— erabilitako bertsoak deskalifikatzeko, sortu ziren testuinguruaren arabera epaitu baliabide poetikoak katalogatzea deliberatu genuen. behar baitira.

Bertsoen ageriko testura mugatu genuen ikerketa, eta honako lan-hipo- Komunikazio-giro edo inguru-testua heterogeneoagoa den heinean, luza- tesi hauetaz oinarritu ginen hartarako: tzeko joera dute bertsolariek erabiltzen dituzten bertso moldeak (puntu gehiagoko bertsoak), eta nabarmen emendatzen da, era berean, bertsoen ■ Baliabide poetiko-erretoriko testualen erabilera sistematikoari esker Marko teoriko berri bat dentsitate poetikoa. Marko teoriko berri bat lortuko zuten azterturiko bertsoek komunikazioan inolaz ere izan zuten bat-bateko bat-bateko arrakasta. Egungo bertsolaritzan, haren agerraldi formalenetan bederen (jaialdiak, bertsolaritzarentzat bertsolaritzarentzat ■ Garai batean eta bestean erabilitako baliabideak bestelakoak izango txapelketak, egungo formatu berri horietako batzuk), oso handia izan dai- ziren, hala kopuru nola kalitate aldetik. teke testuen dentsitate poetikoa. Funtzio poetikoa bat-bateko bertsolari-

■ Unean uneko bertsolaritzaren deskripzio hoberena eskainiko zuen tzaren alderdi nagusia ez izateak ez du esan nahi garrantzi gabeko alder- garai bakoitzean erabilitako baliabideen katalogo xeheak. Halatan, hiru dia denik. Izan ere, berriro ekin beharko genioke ikerketari, garai bakoi- bertsolaritza motaren deskripzioa eskainiko zigun ikerketak, eta aztertu- tzean erabili diren baliabide poetiko-erretorikoak miatu, katalogatu eta riko hiru lehiaketetako txapeldunen arabera pertsonalizatuko genituen azaltzeko, baina ikerketak bertsolaritzaren baliabide ez testualak ere garaiak: Uztapide, Amuriza eta Egaña xedetzat hartu beharko lituzke horretarako.

Testuaren gaineko ikerketa honek, izan ere, argi eta garbi utzi zuen bat- Egungo bat-bateko bertsolaritzak ez du, printzipioz, inolako baliabide bateko bertsolaritza aztertzeko ordura arte erabili ziren bideak ez zirela poetiko-erretoriko testualik baztertzen: egokiak. Izan ere, 1967ko txapelketako finalean kantaturiko bertsoak | Gramatika bat beraren mende daude ahozkotasuna eta idatzizkotasuna,

72 Behar den ikerketa motaren adibide paradigmatikoa da GARZIA, Juan. Txirritaren Baratza Nor- eta erretorika bat beraren mende, orobat. teko Trenetik. Irun: Alberdania, 1997. Lan honetan, Txirrita bertsolariak bere bertso lanean erabili zituen prozedurak aztertu ditu autoreak, bideratu zituen prozedurek eta erabili zituen baliabideek 73 Esparru horren oinarrizko formulazio arrazoitua in GARZIA, Joxerra. Gaur egungo bertsolarien bete zuten funtzioa kontuan harturik betiere. Halarik ere, azterturiko bertso ia guztiak dira bertso ez baliabide poetico-erretorikoak. Marko teorikoa eta aplikazio didaktikoa. Leioa: EHU, 2000, Doktore- inprobisatuak eta testura mugatzen da autorearen azterketa. tza Tesiak. 204 Bat-bateko bertsolaritza Marko teoriko berri baterantz 205

Aldea, ordea, erabileran eta jardunbidean dago. Ahozkotasunak badu ere, kontu handiz jokatu beharko du betiere bertsoa sobera ez kargatze- horretan, gure ustez, bere-bereak diren joerak, eta gaude unibertsalak ote ko, denborazko mugak bera ez ezik entzuleria ere baldintzatzen baitu. diren joerok.74 Ulertzen ez den bat-bateko bertsoa, lehen ukaldian emoziorik sorrarazten ez duen bat-bateko bertsoa, ez da bat-bateko bertso on bat, geroko- Halarik ere, bi ñabardura behar dituzte baiezpen hauek, oro har haiekin an, paperera bihurtu eta irakurtzerakoan, testu horrek berak hunki gai- bat gatozen arren. tzakeen arren. Bertso ona izango da agian, bikaina ere, baina ez da bat- bateko bertso ona izango. Halatan, bat-bateko bertsoen dentsitate poeti- ■ Lehenik, ahozko erretorika inprobisatuak, idatzizkoarekin bat dituen baliabide testualez gainera, egoeraren araberako baliabideak ere baditu. koa guztiz mugatzen du bertsolariaren gaitasunak ez ezik entzulearen Baliabide mota hauek laguntza osagarria baino askoz gehiago dira ber- harrera-gaitasunak ere. tsolariarentzat eta, zirkunstantzia jakin batzuetan, haren estrategia erre- ■ Baliabide poetiko-erretoriko batzuk oso konplexuak dira, hala sortzerakoan nola jaso edo hartzerakoan, haien sorrera eta harrera ahoz eta torikoen muina ere bihurtzen dira. segundo gutxi batzuetan gauzatzen direnean. Oralistek baietz eta baietz ■ Bigarrenik, bertsolaritzaren ahozko eta bat-bateko izaerak muga esan arren, ezinezkoa da ia onomatopeiak inprobisatzea, aurrez formulatu batzuk zehazten dizkiote bertsolariari baliabide horiek erabiltzerakoan. eta formulen artean egokitzeko saioak egin ez badira. Beste hainbeste Marko teoriko berri bat Muga horietako batzuk bat dira ahozko agerraldi guztietan. Beste batzuk, Marko teoriko berri bat esan genezake metaforei buruz. Naturala denez, bertsolariek gehien erabat-bateko ordea, bat-bateko ahozkotasunarenak baino ez dira. bat-bateko biltzen dituzten baliabideak ditugu a) bideratzerakoan zailtasun handie- bertsolaritzarentzat bertsolaritzarentzat B | Estrategia poetikoaren mugak girik ez dutenak, eta b) entzuleak erraz jasotzen dituenak. Honenbestez, ez da batere harritzekoa antitesi eta anafora izatea, alde handiz gainera, Bertsolarien poetikaren mugak bertsolaritzaren ahozko bat-batekotasu- bertsolarien testuetan zabalen ageri diren irudiak. Tropoei dagokienez, naren ondorioz datozenak dira oinarrian. Ikerketa zehatzagoen beharra ikerketa ezean senak gidatuta esan ahal izango dugu nagusi direla meto- sumatzen dugun honetan, hona hemen jardunaren izaerak berak bertso- nimian oinarrituriko jardunbideak. Metaforei gagozkielarik, aski topiko- lariari bere lan poetikoan ezartzen dizkion mugetako batzuk: ak eta fosilduak dira gehien erabiltzen direnak, egungo bertsolariek erabiltzen dituzten errima-estrategia berrien eskutik metafora benetan ori- ■ Gogoan edukirik bertsolariak oso denbora-tarte estuan jokatu behar ginalak plazaratu direla esan dezakegun arren. duela, kontuan harturik hain segundo gutxian bideratu beharreko lanen ■ Kasu bakoitzean erabilitako hizkera motak ere baldintzatzen du balia- izaera, ez daitezke jardun horietan oso formulazio landuak espero. bide batzuen aldeko joera, haietako batzuk lehenestea alegia. Baldintza Bertsolariak aldez aurreko lanaren bidez ekin ahal izango dio beti muga hori are bizkorragoa da kontuan hartzen badugu bertsolaritzan inprobi- honi. Hau da, formulazioak aurrez landu eta bertso molde egokienetara satu behar izaten direla formulazio gehienak. Orduan, ezinbestez lehe- moldatu ahal izango ditu ondoren. Zentzu honetan, ezertxok ere ez dio netsiko ditu bertsolariak hizkuntzaren senak berak errazago eskaintzen eragotziko metafora landuak bezain sakonak erabiltzea. Hala eta guztiz dizkion baliabideak. Kilikagarria bezain ibili gabea da ikerketa-eremu

74 ZUMTHOR, Paul. Introducción a la poesía oral. Madrid: Taurus, 1991 [1983], 143. or. hau eta, horrenbestez, zuzeneko praktikatik datozen intuizio pare bat 206 Bat-bateko bertsolaritza Marko teoriko berri baterantz 207

baizik ez dugu azalduko gai honen inguruan. Euskararen kasuan, argi eta ■ Planoen gainezartzea: Gai bat garatzen ari denean, bertsolariak nahi garbi esan dezagun bidera ezina dela hiperbatona. Bideraezina era bere- bezala egin ahal izango du jauzi testuan sortzen ari den fikziozko plano- an, baina beste arrazoi batzuengatik, dugu antonomasia. Hitz-joko tik lanean ari den egiazko esparruaren planora. Baliabide hau ez da ber- batzuk, ostera, errazagoak, erabilgarriagoak eta beteagoak dira euskaraz tsolaritzarena berarena: auto sakramentalak behin eta berriro erabili gaztelaniaz edo frantsesez baino. “Zu zaitut biderako argi eta argirako zuten eta, kurioski, teatro modernoa eta zinema ere baliatu dira hartaz. bide”, esate baterako. Konparazioan, euskararen joskerak konparatu Baliabide honen aplikazioaren adibide bikaina dugu Amurizak beharreko gaia konparaziorako erabiltzen denaren aurretik azaltzea da Tolosaldeko Anoetako bertso-saio batean bakar lanean egin zuen bertso- ohikoena, eta, horrenbestez, hein handia batean galtzen du baliabide aldi bat. Gai-jartzaileak hala aginduta —Angel Mari Peñagarikano ber- horrek ezuste eta eraginkortasun dialektikoari begira duen gaitasuna. tsolaria izan zen saio hartako gai-jartzailea—, ipuin bat kontatu behar Adibidez, gure inguruko erdaretan ez bezala “Hippie baten gorbata zion Amurizak bere alaba Mirentxuri, haurra lokar zedin. Hiru bertso baino baztertuago sentitzen naiz” konparazioan, ezustean edo berritasun hauek kantatu zituen Amurizak, fikziozko planotik kantatzen ari zen gisa datorkigun osagaia adierazten dugu aurrena, eta gatzik ez du, esparruko plano errealera jauzi eginez etengabe horrenbestez, konparazioaren gainerako atalak. Jakina, alderantzizko ordena ere onartzen du zenbaitetan euskarak, baina ez dirudi hori denik | Gaur Anoetan kantuz izan naiz Marko teoriko berri bat berezko joera, eta, gainera, ez da beti bideragarri gertatzen. Badirudi oro- lehendabiziko aldiz aurten; Marko teoriko berri bat bat-bateko bat, enfasi negatiboa, litotesa bereziki, erabiltzeko joera askoz nabaria- aizu, Mirentxu, zuk ez dakizu bat-bateko bertsolaritzarentzat goa dela euskaraz aldameneko hizkuntzetan baino. Izan ere, litotesa han zein bihotz fina duten! bertsolaritzarentzat dugu, itxuraz, bertsolarien ironiarako estrategia nagusia, antitesia eta Zure izena kantatu eta anafora diskurtsoa antolatzeko baliabide erabilienak diren bezala. denek txalo jotzen zuten, Bestalde, ateraldiekin lotu beharra dago inolaz ere bertsolarien gaitasun ia zeloso ipini naute, dialektikoa. nola hain maite zaituzten!

■ Egungo bertsolaritzaren ezaugarriak ditugu, 1980. urte aurrekoaren Gure Mirentxu neska txikiak aldean, hainbat narrazio-ahotsen presentzia eta hainbat erregistroren aurten dauzka zazpi urte; sorrera kontzientea. nik hori esanda haren begiek C | Bertsolaritzaren berezko baliabideak hola klis-klas egin dute. “Oi, aita, baina herri horretan Baliabide poetiko-erretoriko testualez gainera, bestelako baliabideak zer magia egin dizute? ditu bertsolariak, beste erretorika-generoetan bideratu ezin direnak. Tes- Nola txaloa joko didate tutik kanpoko baliabide hauetako batzuk azaldu ere egiten dira beste ezagutzen ez banaute?” ahozko genero batzuetan; beste batzuk, ordea, ahozko inprobisazio kan- tatuarenak baino ez dira. 208 Bat-bateko bertsolaritza Marko teoriko berri baterantz 209

“Zure aita da txit ospetsua berean, deiktikoekin batera. Ikusten ari garen adibide honetan, arrasto bere lente ta bizarrez; garbia utzi dute bigarren bertsoan Amurizak bideraturiko keinuek, ber- zu nere haurra izan zintezkeen tsolaria kantatzen ari zenean 'klis-klas' egin baitute, 'hola'. Bada, 'hola' ez dute sinesten errez”. horrek Amurizak berak, eszena plastizidadeaz hornitzearren, egin zuen Hitz hoiek esan eta begiak begi-kliskara garamatza ezinbestean. Hiperbolea, metafora edo konpara- itxi zaizka berez-berez: zioa bezalako baliabide testualen bitartez erdiets daiteke plastizidadea, gure Mirentxu ia lo dago, baina zentzugabekeria izango litzateke bertsolariari beste baliabide ez ez jo txalorik, mesedez.75 testualen bidez iristeko aukera ukatzea, eta zentzurik ez luke izango, era berean, baliabide ez testualen bitartez lorturiko plastizidadea bigarren ■ Doinua baliabide gisa. Amurizaren adibide horretan berean, doinu bat mailako plastizidadea dela edo baliabide testualen bidez erdietsitakoa edo beste bat erabiltzeak badu bere garrantzia erretorikaren aldetik. adina merezi ez duela esatea. Zortziko nagusia hautatu zuen Amurizak orduko hartarako, eta bertso molde horretakoak dira, hain zuzen ere, herri kanta asko, sehaska-kanta D | Poetika eta erretorika batzuk tartean. Doinu horietako bat erabilita, bere bertsoen eraginkortasun

Marko teoriko berri bat maila goratzen du zalantzarik gabe bertsolariak, doinuaren eta sehaska- | Erretorika-poetika bikoaren lehen osagaia sinekdoke bat da berez, oso- Marko teoriko berri bat bat-bateko kantaren arteko loturak, besteak beste, fikzioan sortzen ari den eszenaren tasuna izendatzen baitu (erretorika) haren zati bat adierazteko (elocu- bat-bateko bertsolaritzarentzat sinesgarritasuna ziurtatzen baitio. Loturazko konnotazio horretaz gainera, tioaren teoria). bertsolaritzarentzat gai lirikoak, narratiboak edo dialektikoak garatzeko egokiak diren edo ez Zati horrek, ordea, gaina hartu die gainerako guztiei, eta, hizkera arrun- kontuan hartuta sailkatzen dituzte egungo bertsolariek doinuak. tean, jakintzagai osoa izendatzeko erabiltzen da. Antonomasiaren adibi- ■ Ahotsaren eta kantuaren modulazioa. Adibide beraren eskutik goaze- detzat ere jo liteke, nahi izanez gero: elocutioari dagokion -edo zegokion- la betiere, doinua egoki kantatua izatea eskatzen du Amurizak sorturiko aztergaia erretorikaren aztergai behinen bihurtu baita orain.76 fikzioak. Ozenegi abestuz gero, gaitzeko arazoak izango ditu bertsolariak eszena sinesgarri egiteko. Kantuz inprobisatzen du bertsolariak. Kantuan Bigarrenez ekarri dugu Mortara-Gararvelliren aipamen hau, ezin hobe- aritzen da, baina ez da kantaria. Kantatzerakoan, dena dago gaiak eta kiago azaltzen baitu bat-bateko bertsolaritzari buruzko ikerketaren alo- egoerak agintzen dizkioten beharkizun erretorikoen mendean: tinbrea, rrean orain arte gertatu dena, haren araberako osotasun erretorikoa, hau tonua, intentsitatea, erritmoa, etenen kudeatzea… Musikaren kanonen da, bat-bateko bertsoa, beraren osagarri poetikora, elocutiora, mugatu arabera kantatzea ez da beti estrategia ona. Horregatik, solfeora bihurtu- baita praktikan. riko bertsolarien doinuen interpretazio estua ia inoiz ere ez da egokia izaten. Arlo honetan ere, bada oraindik bidea egiteko. Behin eta berriro esan dugun bezala, beharrezkoa da murrizte-joera horri

■ Gorputzaren mintzoa, keinuak, lehen mailako baliabideak ditugu era amaiera ematea, bat-bateko bertsolaritzaren funtsa behar bezala ulertu

75 Bapatean 97. Donostia: EHBE, 1998, 128. or. 76 MORTARA-GARAVELLI, Bice. Manual de retórica. Madrid: Cátedra,[1988] 1991, 66-67. or. 210 Bat-bateko bertsolaritza Marko teoriko berri baterantz 211

nahi bada. Honako hau eduki behar dugu gogoan horretarako: dute —entzulearen arreta desbideratzen dutelako, gorde beharko liratekeen jakinbideak aurreratzen dituztelako edo azken punturako bidea ■ Aurreko epigrafeetan ikusi dugun bezala, bat-bateko bertsolaritzaren behar bezala zehazten ez dutelako— eraginkortasun hori indartuko ez baliabide poetikoak ez dira baliabide testualetara mugatzen. duten baliabideek. ■ Bat-bateko bertsolaritzan, osotasun erretorikoaren arabera eta haren zerbitzuan jokatzen du beti poetikak. Erretorika berriek “erraztu eta azaltzearen” aldeko bokazioaz ekin diote elocutioaren eremu poetikoari, eta ikuspegi horri jarraiki, interesgarria Bigarren baiezpen honen egiatasuna froga daiteke III. atalean bat-bate- litzateke Perelmanek baliabide poetikoek, zerbitzatu behar duten osoko bertsoaren sorrera-jardunari buruz egin dugun deskripzio fenomeno- tasun erretorikoaren barnean, bidera ditzaketen funtzioei buruz azal- logikoa. Honako hau besterik ez dugu erantsiko: baiezpen honek bi dutako burubideetan sakonago murgiltzea. Hiru funtzio bereizten ditu ondorio ditu, edo bi aurpegi, eta komenigarria da begien bistatik gal ez Perelmanek: ditzagun.

■ Presentzia. Baliabide batzuk objektu edo gogoaren edukiren baten Lehenik, bat-bateko bertso baten dentsitate poetiko apalak ez du ezin- presentzia indartzeko erabiltzen dira nagusiki. Hiperbolea genuke pre- bestez bertso horren kalitate eskasa xedatzen. Formulazio baten dentsi- Marko teoriko berri bat sentziaren ohiko baliabideetako bat. Marko teoriko berri bat tate poetikoa baliabide poetikoen presentziaren muntarekin pareka dai- bat-bateko ■ Aukera. Entzulea objektu edo gogo-eduki jakin bat ikuspegi jakin bat-bateko teke. Baliabide poetikoak, bestalde, ez dira mintzabide ustez normaleta- bertsolaritzarentzat batetik begiratzera behartzea da sail honetako baliabideen egitekoa. bertsolaritzarentzat tik urrunago edo hurbilago aldentzen diren mintzabideak. Baliabide poe- Metonimia, haren adiera zabalenean, genuke aukeraren ohiko baliabide- tikoen oinarria dugu, aitzitik, plazaratzen dituzten edukien harrera etako bat. desautomatizatzeko, hau da, berezi bihurtzeko, gaitasuna. Bestalde, bat- ■ Bat egitea. Baliabideak entzuleen atxikipena lortzeko erabiltzen dira bateko bertso baten dentsitate poetiko handiak ez du ezinbestez haren batez ere. Bat egiteko ohiko baliabidea genuke, esate baterako, galde- kalitate ona xedatzen. Aitzitik, bertsoa txartu egin dezake tropo eta iru- ra erretorikoa. dien metatzeak, lan hori egoki egiten ez bada. Halaz ere, Perelmanek berak adierazi duen bezala, metodologian arabe- Bat-bateko bertsoa sortzeko modu berezia dela-eta, azken puntua izaten ra baizik ez dira hiru funtzio hauek bereizten. Praktikan, baliabide guz- da, oro har, dentsitate poetiko handiena duen bertso-atala, horixe baita tiek betetzen dituzte, neurri txikiagoan edo handiagoan, hiru funtzioak bertsolariak, asti ezak sorrarazten duen larriune horretan, arreta gehien aldi berean. Halako baliabideak halako funtzioa duela esaten delarik, opatzen dion bertso-atala. Azken puntu hori da, halaber, gainerako ata- funtzio hori nagusi, ez ordea bakarra eta berezkoa, dela adierazi nahi da. len, hau da, bertsolariak inprobisazio hutsean sortzen dituen atalen, erreferentzia-puntua. Halatan, egokiak izango dira bertsoaren komuni- Hala eta guztiz ere, ez da beti horren erraza baliabide baten funtzio nagu- kaziorako eraginkortasuna, gehienetan azken puntura biltzen dena, sia zein den zehaztea. Metafora da, zentzu honetan, baliabide konple- indartuko duten baliabide guztiak. Aitzitik, kontrako eragina izango xuenetako bat, sailkatzen zaila. Bestalde, baliabide bakar batean nagusi 212 Bat-bateko bertsolaritza Marko teoriko berri baterantz 213

gerta daiteke funtzio bat edo beste bat, baliabide hori erabili den dis- gehiegizko luxuaren ondorioa da”. Formulazioa landu du ondoren, zaba- kurtsoaren arabera. Azkenik, funtzio argudio-emailea bete dezakete, legi, abstraktuegi, gertatuko baita bestela hala adieraziz gero. Edo, bes- halaber, baliabideek. Har dezagun antitesia, esate baterako: Perelmanen tela esanda, ideiaren formulazio hori ez da behar bezain poetikoa. Laue- iritziz presentziazko baliabide bat da, eta ez du arrazoi falta, baina enti- gia da, eta haren harrera automatikoa litzateke, ez da emoziorik sortzeko mema molde bat ere izan daiteke diskurtsoan. aproposena. Mekanismo metonimikora jo du orduan Sarasuak. Ez du erabiliko duen baliabidearen izena ezagutu behar: aski du bere hizkuntza Epigrafea bukatu aurretik, esan dezagun sailkapena bera baino gehiago eta komunikaziorako gaitasuna horretarako. Beste formulazio hau ere interesatzen zaigula Perelmanek baliabide poetikoen azterketari ekin erabili ahal izango zuen: “haiek goseak hiltzen daude guk gehiegi dugu- dion modua, diskurtso erretoriko osora zabaldu baitu haien azalpena. lako”, aurrekoa baino askoz zehatzagoa, askoz biribilagoa, poetikagoa. Frogatu ahal izan dugun bezala, baliagarritasun handiko ikerbidea da Estuago nahi du ordea azkoina harian, eta anaia txikiaren kargu utzi du hau benetan, bat-bateko bertsolaritzari aplikatuta. beltz afrikarren miseria: “haiek goseak hiltzen daude zuk gehiegi duzulako”. Desautomatizatu egin du formulazio honek entzuleen harrera. E | Laugarren adibide praktikoa: “Afrikako gosea” Entzuleak ez du formulazioa hitzez hitz interpretatu behar, berak aurki- Adibide batez ikus dezagun dena. Jon Sarasuak inprobisaturiko bertsoa tu behar du Sarasuak egiaz adierazi nahi izan duena: “alferrik ari gara Marko teoriko berri bat da. Gai-jartzaileak galdera modura azaldu zion gaia, Sarasuaren fikziozko erru eza bilatu nahian; denok gara hemen hirugarren munduko miseria- Marko teoriko berri bat bat-bateko anaia gazteago batek egin izan balio bezala. Hona hemen galdera: Zerga- ren erantzule, baita gure arteko errugabeenak ere”. bat-bateko bertsolaritzarentzat tik bizi dira goseak Afrikako beltzak? bertsolaritzarentzat Azken ideiaren formulazioa erabaki eta gero, diskurtsoaren buruan ego- | Anai txikia, galdera hori kitzen du bertsolariak, ohi bezala. Bertsoaren alde inprobisatuan, azken orain erantzun beharko, puntuaren araberako “ako” errimak eskaintzen dion jokoaz baliatuko da telebistatik ikuste´ituzu ondoren. Diskurtsoa koherentziaz taxutzeko aukera emango dioten oinak gosez hiltzen, flako-flako. bilatzen ditu, eta “flako” eta “gerorako” aurkitu ditu haien artean. Halaz Hori dela-ta sermoi handirik ere, hautaturiko bukaerak baldintzatzen du bertsoaren atal inprobisatua, hemen ez dizut botako, eta ez soil-soilik errima kontuetan. Bukaera horrek egiazko eragina izan erantzuntxo hau zeure buruan dezan, honako hauek beharko ditu, besteak beste, bertsolariak: gorde zazu gerorako,

■ haiek goseak hiltzen baitaude Afrikako beltzen miseria entzuleen gogoan ahalik eta modu grafikoe- zuk gehiegi duzulako. nean azal dadin lortzea, hau da, hirugarren munduko miseriaren presentzia haien gogoetan indartzea. Hori egin du bertsoaren bigarren puntuan Bertsoa asmatzeko izan dituen segundoetan, zuzeneko erantzuna bilatu eta miseria hori guretzat gutxi gorabehera telebistako menuko ikuskizu- du Sarasuak ustezko anaia txikiaren galderari ihardesteko. Hona hemen naren antzeko zerbait dela adierazi ere egin du gainera.

gogora etorri zaion ideia: “hirugarren munduko gosea lehen munduko ■ Anaia txikiaren inozentzia indartu du gero, azken puntuko erru-egoz- 214 Bat-bateko bertsolaritza Marko teoriko berri baterantz 215

te hori hitzez hitz hartzeko arriskua baitzegoen, bestela. Hori egiteko zuten finalaren aurreko egunerako. Itxaropena hasia zen itxuratzen: hur- bide egokiena anaia txikiari zuzenean hitz egitea dela erabaki du bilago ikusten hasia zen ordura arte horren emaitza lazgarriak eman Sarasuak, eta beste aukera guztiak alboratu ditu. Txikigarrien erabilerak zituen zirkulu biziotsu baten —“gu demokratok” / “eurak biolentoak” eta sermoirik egingo ez duelako oharrak lagundu egiten dute, zalantzarik edo “gu egiazko euskaldunak” / “eurak gure herriaren etsaiak”— betiko gabe, entzuleei hizketan ari den anaia egiaz adin txikiko haur bat dela amaiera. Manifestazio egunaren bezperan, ETAren atentatu batek bertan erakusten. Azkenaurreko puntuak areagotu egiten du anaia txikiaren behera utzarazi zuen manifestazioa, gutxi batzuen bozkariorako eta inozentzia; izan ere, “gerorako” oinak bide ematen dio anaiari emango gehienen zaputzerako. dion erantzuna orain ez baina etorkizunean, heltzen denean, ulertuko Finalaren egunean, ez zen ia beste gairik jendearen artean. Arratsalde- duela iradokitzeko. an, saioa bukatzear zegoenean, bakarrik azaldu zen Irazu eszenatokiaren ■ Amurizaren “Aita izena kanta beharrak” doinua hautatu zuen Sarasuak erdian, eta itsuan aukeratu zuen gai-jartzaileak eskaini zizkion bi gaie- kasu hartan eta fikziozko pertsonaiak sinesgarritasuna irabazten duen tako bat: “Gazte zinenean, gerran borrokatu zinen. Orain, erretiratua erregistro hori sortzen lagundu zuen ezbairik gabe. Sarasuak beste doinu dagoeneko, gorputzeko zauriei begira zaude”. Ziztu zorrotzean igarotzen batzuk hauta zitzakeen molde metriko berean (hamarreko handia). Doinu ari dira segundoak. Hamar mila lagun dira Irazu, baina harena bakarrik haietako asko, berriz, arinegi gertatuko ziren diskurtso harekin batean. Marko teoriko berri bat ahotsa. Jauzi batean bertsoaren beste muturrera, entzuleak dauden alde- Marko teoriko berri bat Beste batzuk, aldiz, espantu handiegikoak. bat-bateko ra, iritsi ahal izateko behar duen abioa hasi da kalkulatzen, zalantzaka. bat-bateko bertsolaritzarentzat Halatan, lan erretoriko inprobisatuak ziurtatu zuen azken puntuaren Bertso molde zaila aukeratu du (Xabier Leteren Habanera), zortzi sila- bertsolaritzarentzat komunikazio-eraginkortasuna, anaiaren begi-bistako inozentziaren eta bakoak dira puntu guztiak, ez da hori bertsolarien usadioa. Amildegia Afrikako beltzen miseriaren errua hari egotzi izanaren antitesia indartuz. iragartzen du eten bakoitzak. Lehen bi bertsoak kantatu eta ekin dio hirugarrenari, azkenekoari: Metonimia, antitesia eta apostrofea aipatu ditugu, besteak beste, baliabideen artean. Mintzatu gara, halaber, erabilitako erregistroaz. | Nere desioan kontra Halaz ere, azterturiko bertsoaren osotasun erretorikoaren barnean bete- aberkide haiei tira, tzen duten funtzioaren arabera, eta ez konstatazio edo katalogo gisa, nork murgildu ninduen ni baloratu ditugu baliabide horiek guztiek. Hori da bat-bateko bertsoari hainbesteko sarraskira? begira proposatzen dugun azterketa mota Entzuleak ez daki iraganekoez edo oraingoez ari den. Baina, egun haieta- F | Bosgarren adibide praktikoa: “Gerrako zauriak” ko giroan, ez da hasiera hori aurreko asteko gertaerekin lotu ez duen inor.

Jesus Mari Irazu izan zen 1997ko txapelketako une hunkigarrieneko Denbora-planoa aldatu du halako batean (maiz erabiltzen dute, bestalde, baten protagonista. Aste bete lehenago, ordu arte muturturik ibiliak ziren baliabide hau bertsolariek bat-bateko jardunean. Bizitasun eta teatralta- euskal indar politiko batzuek manifestazio bateratu baterako deia egin sun handia eskaintzen die saioei). 216 Bat-bateko bertsolaritza Marko teoriko berri baterantz 217

Gerrako iraganetik zaurien orainera eramango gaitu ondoko esaldiak, tuena dela, actioarekin batean: etorkizunaren gaineko kezkari sarrera eginez: | …Gaur egungo teoria erretorikoak joera nabarmena izan du, orain arte, | …Orain hurreratua naiz bai memoria eta bai actioa, biak ala biak, albora utzi, lekutu, aintzat har- jubilazio eztira, tu ez, mugatu, gutxietsi edo/eta oker ulertzeko.78 oraindik gogoan daukat Baztertze honen arrazoia da, zalantzarik gabe, erretorikaren berrikuntza orduko gauen dizdira; batez ere amaierako mintzabidea idatzia, edo ahozkoa baina idatzizko halere barru-barruan testuak lagundua, duten generoetan bideratu izana. Arreta berezia egin biharko egunan desira, zaie horrenbestez erretorikaren lehenengo hiru kanonei, azterketa xehe begiak itxita goxo bezain zehatzak eskainita. Memoria eta actioa, aitzitik, duten garrantzi etorkizunai begira; izugarriari buruzko aldarri handi pare baten kontua baino ez dira, eta ez nere zauriak, badakit, zaie, ezta hurrik ere, berez legokiekeen garrantzi horren araberako trata- lurpean itxiko dira, mendurik eskaintzen. ojala herriarenak

Marko teoriko berri bat 77 Marko teoriko berri bat han itxiko ez balira! Erretorika klasikoan, aldiz, gailen ageri zaizkigu oroimenari loturiko ara- bat-bateko zoak, gugana iritsi diren obra gehienetan ikusi ahal izango dugun beza- bat-bateko Hau da, labur azalduta, bat-bateko bertsolaritzaren alderdi poetiko-erre- bertsolaritzarentzat la. Ez da batere harritzekoa. Alde batetik, paperik gabe egiten zituzten bertsolaritzarentzat torikoen azterketarako proposatzen dugun ikuspuntua. hizlari klasikoek beren hitzaldiak. Diskurtsoak idatziz prestatzen baziren Oraindik egin beharreko bidea oso luzea, eta zehaztu beharreko aspek- ere, buruz ikasten ziren ondoren, jendearen aurrean aurkezteko. tuen zerrenda are luzeagoa, den arren, emankorrak izan dira orain arte Nolanahi ere, Frances A. Yatesek79 aipatu bezala, oroimenak erretorika eginiko ikerketak, hala bertsolaritzaren kritikaren alorrean, nola eskola- klasikoan betetzen zuen funtzioa ez zen idatziz eginiko hitzaldia buruz sistemaren barruan bertsolaritzaren aplikazio pedagogikoa aintzat hartu- ikasi eta gordetzera mugatzen. Autore honen arabera, erretorika klasiko- rik eginiko esperientziei dagokienean. an, asko eta askotarikoak dira oroimenarekin loturiko alderdiak. Beste-

3.6 Oroimena eta bat-bateko bertsolaritza ak beste, honako helburu hauek bete nahi ziren:

Bertsolaritzaren elocutioaren eta actioaren arteko mugan egokitzen gai- ■ oroimena garatzea, tuzte azken aipatu ditugun baliabideok. Baina actioarekin loturiko gaie- ■ edukiak oroimenean grabatzea, tara iritsi aurretik, ohar egin behar diogu erretorikaren laugarren kano- ■ oroimena ordena baten arabera antolatzea, nari, hau da, oroimenari, kontuan harturik bost kanonen artean bazter- 78 REYNOLDS, J.F. Rhetorical Memory and Delivery. London: Lawrence Erlbaum, 1993, 3. or. Obra honetan azaldutako guztia eduki dugu gogoan oroimenari buruzko epigrafe honetan. 77 Bertsolari Txapelketa Nagusia 97. Donostia: EHBE; Elkarlanean, 1998, 304. or. 79 YATES, Frances Amelia. The Art of Memory. Chicago: University of Chicago, 1996. 218 Bat-bateko bertsolaritza Marko teoriko berri baterantz 219

■ edukiak eta egiturak oroitzeko modua lantzea, Teknika nemoteknikoen bitartez, nahi bezala ordenaturiko gune fisikoe-

■ edukiak buruz ikastea, kin lotzen dira gogoan eduki nahi diren edukiak eta egiturak, erretorika-

■ edukiak oroimenetik berriro hartzea, ri buruzko obra klasikoetan eta egun oroimena lantzeko plazaratzen diren

■ edukiak hitzaldian bideratzea, eta gidaliburu modernoetan azaltzen den bezala.

■ oroimenean betikoz gordetzea. Guk dakigularik, behin bakarrik landu da teknika nemotekniko hauen Autorearen iritziz, erretorika klasikoan inventio, dispositio, elocutio eta eta bertsolaritzaren arteko lotura, Denis Labordek Jean Louis Harionor- actioaren funtsezko alderditzat zuten oroimena. Aristotelesen topoi edo doki, Laka, bertsolariari eginiko elkarrizketa batean. Ethnologie leku komunen tokia zen, oroz gain, memoria, hau da, inventioa osatzen Française aldizkarian argitaratu zen 1990ean80. duten argudio-hobi edo eskemak biltzen diren gunea. Baina hori baino Elkarrizketa hartan deskribatu ziren jarduera nemoteknikoen aplikazio askoz ere gehiago da memoria. Erretorikaren gainerako kanonen zainda- praktikoa oso zalantzazkoa da bertsolaritzaren kasuan, baina gaitasun ria da Erretorika Hereniorentzat obraren egilearen aburuz, eta Aristotele- horri buruz lehen ikerketa analitikoa egin izana aitortu behar zaio Laka- sen iritziz, azkenik, inventioaren gakoa. ri. Kontuan hartu beharra dago, bertsolariaren berezko gaitasunekin fio Marko teoriko berri bat Hainbat arlotan azpimarratu dute orain berri oroimenaren garrantzia. egin garela beti, oroimena sistematikoki landu ezin balitz bezala Marko teoriko berri bat bat-bateko Aipagarriak dira horien artetik Composition Studies direlakoak, hau da, bat-bateko B | Oroimena eta gogoangarritasuna bertsolaritzarentzat idazle eta irakurleen prestakuntzarako ikasketak, kultura anglosaxoian bertsolaritzarentzat hain garrantzitsuak direnak. Ongek adierazten duen bezala, nemoteknia hertsiki lotua dago formulazio gogoangarriekin. Bistan denez, errazago oroitzen gara gauza gogoan- Batez ere idatziz gauzatzen den espezialitate batean oroimenak horren- garriaz gauza arruntez baino. Ongen iritziz, hori da formulak erraz oroi- besteko garrantzia badu, areago izango du bertsolaritzan, ahoz eta bat- tzeko oinarria. Diogun geure aldetik, formulazio bereziki gogoangarriak batean gauzatzen den zerbait izaki. Orain arte, ordea, espero litekeen direla errefrauak eta modismoak, eta formulazioen izaera gogoangarri apurrena izan da bertsolaritzaren alorrean oroimenari egin zaion arre- horrek ziurtatzen duela oroimenaren lana. ta, hala ikertzaileen aldetik nola bertso eskoletan. Oroimenaren garapen egoki batek gutxienez honako lau alderdi hauek hartu beharko lituz- Halatan, garbi ikusten ari gara oroimena zuzenean lotzen dela elocutioa- ke kontuan: rekin, hura bizkortu eta gidatzen baitu. Askoz errazago gordeko du oroimenak metafora bizi bat, hitz-joko harrigarri bat, antitesi-egitura deiga- A | Oroimena nemoteknia gisa rri bat edo plastizidade handiko hiperbole bat duen mintzabidea, eduki Hizlari klasikoek bezala, teknika nemotekniko batzuk bideratu behar berekoa izanagatik inolako ezaugarri poetikorik ez duena baino. ditu bertsolariak egiturak (errima eta argudio sekuentziak), hitzak eta 80 LABORDE, Denis. “Tout raccorder et tomber juste”. Ethnologie française, 20. zenb., 1990eko formulazio zehatzak gogoan edukiko baditu. uztaila-iraila, 308-319. or. 220 Bat-bateko bertsolaritza Marko teoriko berri baterantz 221

Bertsolariak, kontuan harturik bere lana segundo gutxi batzuetan eta ida- | Erretorika aditu klasikoek informazioa giza-memorian metatu eta infor- tzizko testuaren laguntzarik gabe bete behar duela, errazago berreskura- mazio hori handik berreskuratzeko bideak asmatu ohi zituzten gisa bere- tuko ditu, gogoangarriak diren heinean, une bakoitzean behar dituen for- an, gaur egungo erretorika adituek liburuetan, liburutegietan eta ordena- mulazioak. gailuetan metatutako informazioa berreskuratzeko bideak asmatu behar dituzte.81 C | Oroimena datu-base gisa D | Oroimena eta psikologia Beste euskarririk ez duenez, oroimenaren laguntza bakarraz bete beharko du bertsolariak bere lan erretorikoa. Oroimenean egokitu dituen leku Eskola-sistemak oroimena gehiegian landu eta erabili zuen garai baten komunetan bilatuko ditu une bakoitzean behar dituen argudio egokiak. ondoren, badirudi oraingo joera oroimena eskolatik kanpo uztea dela. Oroimena da, beraz, bertsolariaren inventio lan guztiaren oinarria. Ulertzea, esaten dute, da garrantzitsuena. Gazteek ez dute oroimenean ezer ere gorde behar, aski dute gauzak ulertuta. Bi oroimen mota bereizten ziren erretorika klasikoan, berezkoa eta arti- fiziala, eta egun ere egiten da bereizkuntza hori, etekin handia atereaz, Oroimenaren abusua kondenagarria bada, berebat esan beharko dugu konposiziorako ikasketa modernoetan. Leku komunak, erreferentzia oro- haren kontrako joerari buruz, konposiziorako ikasketa modernoetan age- Marko teoriko berri bat Marko teoriko berri bat korrak, bertsolari bakoitzaren background guztia, lirateke haren berezko rian utzi duten bezala. Izan ere, aski frogatua dirudi oroimenak zuzene- bat-bateko bat-bateko oroimenaren osagai nagusiak. Aldiz, bertsoaren azken puntuaren, erri- ko ondorioak dituela gizabanakoen psikologian, eta ondorio horiek era- bertsolaritzarentzat bertsolaritzarentzat men eta haien ordenaren, formulazio egokien, buruz ikastea genituzke gin handia dutela pertsonen ezagumenaren neuropsikologian eta kon- haren oroimen artifizialaren osagaiak. tzientzia psikologikoaren osaeran.

Oroimen artifizial hori da, hain zuzen ere, bertsolariaren egitekoari her- Fedro dialogoko pasarte batean (274c-277a), Theuth eta Thamusen tsikien lotzen zaiona, baita kontziente eta sistematikoki landu eta hobe- mitoa kontatu zuen Platonek. Pasarte hartan, aurkikunde asko erakutsi tu daitekeena ere. zizkion Theuthek Thamusi, honek guzti-guztiak onartu ondoan, beharreko saria jasotzearren. Mitoaren arabera, Theuthen aurkikundeen artean Berezko oroimenaren eta oroimen artifizialaren arteko bereizkuntzarekin zeuden kalkulua, geometria, astronomia, dama-jokoa, dadoak, eta letrak. batean, epe laburreko eta epe luzeko oroimenak bereizten dituzte adi- Azken asmakari hau Thamusi aurkezterakoan, Theuthek idazketak “egip- tuek. Antza denez, estiloaren itxuratze jardunean (elocutio) hartzen du toarrak jakintsuagoak eta oroimentsuagoak” bihurtuko zituela adierazi zuzenean parte epe laburreko oroimenak; epe luzeko oroimenak, aldiz, zion, “oroimenaren eta jakinduriaren sendagarria bailitzan asmatu baita”. eragin handiago du ideia eta egituren kudeatze eta antolatze jardunetan. Halaz ere, Thamusek erantzun eta letren asmakari horrek Theuthek egokituriko ezaugarrien kontrako eragina izango zuela ikusarazi zion: “Ahanz- Hirugarren bereizkuntza baten beharra iradoki dute, azkenik, autore tura sorraraziko baitute ikasiko dituztenen gogoan, ez baitira oroimenaz batzuek, eta norberaren oroimena edo oroimen indibiduala bereizten

dute oroimen kolektibo edo kulturaletik: 81 REYNOLDS, J.F. Rhetorical Memory and Delivery. London: Lawrence Erlbaum, 1993, 11. or. 222 Bat-bateko bertsolaritza Marko teoriko berri baterantz 223

arduratuko; izan ere, idatzizkoari fidagarritasuna emanez, kanpotik hel- ra handien duten irrati saioak. Simonek aipaturiko hizkera eta testu mota duko diote oroitzapenari, gogo arrotzen bitartez, ez barrutik, beren baita- horiei dagozkie guztiak, teknologia berrietako berezko testuak ez aipa- tik abiaturik, beren buruari segituz”. tzearren: Interneteko chat edo berriketa-guneak, edo soineko telefonoen S.M.S. delakoa. Informatika eta telematika tresneria berriak mila bider areagotu ditu Pla- tonen mitoak idazketari erantsitako arriskuak. Informazio mota oro bet- Diskurtsoa, barruko hierarkia baten arabera antolaturiko hizketa-unitate betan eduki dezakegu egun, eta, horren ondorioz, egungo eskolak oroi- konplexu hori, galbidean dago. Haren ordez, egiturarik gabeko formen mena guztiz baztertu duela kontuan harturik, bizia da barne oroimenik aldeko joera nabari daiteke, bereizgarririk gabeko collage orokor itxura- gabeko gizabanakoak, hau da, konfigurazio psikologiko egonkorrik gabe- gabearen aldeko joera. ko gizabanakoak, prestatzeko arriskua Diskurtsoaren egiturarik-ez hori gizabanakoen egiturarik-ez psikologiko- Dagoeneko suma daitezke egituratzerik ez honen lehenengo ondorioak arekin lotu beharra dago gure ustez eta honen sorburuen artean dago, hizlari eta idazle gazteenen estiloan eta gazteen artean arrakasta gehien ezbairik gabe, egun memoriari dagozkion kontuetan gailendu den axola- duten kultura produktuetan, hala idatzizkoak nola ikus-entzunezkoak. gabekeria.

Marko teoriko berri bat Raffaele Simonek, iradokizunez beteriko obra batean, komunikazioaren Marko teoriko berri bat Zentzu honetan, terapia egokia izan liteke bertsolaritza, eskola sisteman bat-bateko hirugarren fase historikoa aipatu du gai honi buruz ari dela: fase horretan, bat-bateko sartuz gero. Gure hezkuntza sistemako gaitz batzuk goxatuko genituzke, bertsolaritzarentzat zera da hizkeraren ezaugarri nagusia, “hizkera ez proposizionala”, hau da, bertsolaritzarentzat eta ez da gutxi. hizkera funtsean generikoa, orokorra, zehaztasunik gabea, espazioan eta

denboran errorik ez duena. Halatan, egiturarik gabeko testua da hiruga- 3.7 Actioa eta bat-bateko bertsolaritza rren fase honetako berezko testua, “egitura oro, hala osagaien hierarkiari dagokiona nola sintaktikoa eta testuala, arbuiatzen duen testua”. Diskurtsoaren emanaldiarekin berarekin loturiko guztiaz arduratzen da actioa. Erretorika klasikoan, diskurtsoaren mintzotik kanpoko osagaiak P. Coelhoren obrak aipatzen ditu Simonek idazketa honen paradigma —keinuak, mugimendua, ahotsaren tonua eta intentsitatea, etenen kude- gisa; haren iritziz, zehaztasun eta egiturarik gabeko estilo orokor horrek atzea, eta abar— aztertzen ziren gunea zen actioa. Erretorikaren artearen ekarri du obra horien arrakasta, horixe baita, azken finean, gazteen arte- funtsezko aldea zen hau, ahoz gauzatzen baitziren diskurtsoak, hitzal- an gailen dabilen estiloa. diak, idatzi eta buruz ikasi eta gero.

Geure aldetik esan dezagun joera hori beste eremu batzuetan ere nabar- Erretorikak, idatziz plazaratzen diren generoez arduratzen denean, ia mentzen hasia dela. Aski bedi gazteen artean harrera zabalena duten guztiz baztertzen ditu actioari dagozkion alderdi guztiak, eta beste hain- kazeta-testuak zer motatakoak diren ikustea (kirol kazetak, eta abar), edo beste gertatu zen XX. mende erdialdean erretorika berpiztu zuten autore zein diren publizitate pieza arrakastatsuenak (Budweiser-en “What's aitzindarienean ere, berpizte horretan erretorika klasiko osoa aldarrika- up?” iragarkia), edo entzule kopuru handien duten telesailak, edo harre- tu zuten arren. Erretorika osoa berrezartzeak esan nahi du maila berbe- 224 Bat-bateko bertsolaritza Marko teoriko berri baterantz 225

ra aitortu eta eskaini behar zaiola bost kanonetako bakoitzari, eta buka- baina ez da kantaria. Bertsolaria une bakoitzean inprobisatzen ari den era eman behar zaiola, horrenbestez, elocutioaren nagusikeriari. Kasu bertsoaren premia erretorikoen araberakoa izango da doinuaren erritmoa, gehienetan, ordea, erretorikaren osotasunaren aldeko aldarria handikiro eta bertsolariak erabili beharreko baliabidea ere bada horrenbestez. eginiko aitorpen hutsala baino ez da hori. Oro har, memoriak eta actioak Arestian adierazi dugun bezala, bertsolarien doinuen solfeo-transkrip- lan erretorikoan duten garrantziaren aldarrikapen handi hori bera izaten zioak urrun daude oso bertsolariak doinu horiek kantatzen dituen era da kanon horiei egiten zaien aipamen bakarra, obraren gainerakoan zuzen islatzetik. Bertsolarien arteko esaera batek dioenez, ongiegi kan- inventioa, dispositioa eta elocutioa xehe-xehe aztertzen diren bitartean. tatzen duena ezin daiteke bertsolari ona izan. Honenbestez zera adierazi nahi izaten dute: bertsolariak ezin duela bere burua doinuaren barne Bat-bateko bertsolaritzaren kasuan, berebiziko garrantzia dute actioare- erritmoaren mendean utzi, berak ezarri behar dizkiola doinuari une kin loturiko baliabideak bertsolariak arrakasta lortuko badu bere komu- bakoitzean komeni diren erritmoa eta etenak. Bertsolari onaren ofizioa- nikazioan. Testu bikaineko bertso bat entzule guztien oharkabean igaro- ren adierazlea da, hain zuzen ere, erritmoaren menderatze erretorikoa. ko da, agian, bertsolariak egoki kantatzen ez badu. Arestian adierazi Bertsolari gazteek, bertsoaren alde inprobisatua ahal bezala landu eta dugun bezala, “egoki kantatzea” ez da, bertsolaritzan, kantuaren edo sol- osatu ondoan, erritmo biziagoan kantatu ohi dute oroimenean gordetako feoaren arauen arabera kantatzea. Aitzitik, beste baliabide erretoriko bat zatia (azken puntua), bukaerara iritsitakoan sentitu duten lasaitasuna Marko teoriko berri bat da bertsoa kantatzeko era. Inprobisatu eta kantatu beharreko diskurtso- Marko teoriko berri bat adierazi nahi balute bezala. Ofizioko bertsolaria, ordea, bereziki saiatu- bat-bateko ak egoki gauzatzeko trebetasunaren baitan dago bertsolariaren arrakasta. bat-bateko ko da noiz ari den inprobisatzen eta noiz ez agerian ez uzten. bertsolaritzarentzat Alderdi batzuk ditu honek, bertsolaritzaren actioaren osagarriak: bertsolaritzarentzat ■ A capella kantatuz inprobisatzen dute bertsolariek, ezein musika tres-

■ Argia behar du dikzioak eta entzuleek ezagutzeko moduan interpreta- naren laguntzarik gabe. Bada soiltasun horretan zuzendu beharreko aka- tu behar da doinua. Jakina da hau guztia, aldez aurreko betebeharra den tsa ikusten duenik, beste inprobisatzaile batzuek beren kantua edertze- aldetik. Bertsolari batzuek ofizioa utzi behar izan dute, oinarrizko afina- ko erabiltzen duten musika-tresna giro aberatsa hurbiletik ezagutu eta zio batera iristeko gai ez zirelako. Egungo bertsolaritzak, gainera, doinu gero batez ere. Bertsolariek eta beste kultura batzuetako inprobisatzaile- kopuru handia du ezaugarri. Ez zen, antza, aurreko garaietako bertsola- ek batera eginiko saioetan, aldiz, entzule gehienek, bertsoen testua ez ritzan horrelakorik gertatzen ulertu arren, generoaren aberastasun erantsi gisa, eta ez akats gisa, jaso

■ Ahotsaren tinbrea eta intentsitatea. Saio bakoitzak eskatzen du bere dute bertsolaritzaren musika-soiltasun hori. Bertsolaritzaren alorrean, tinbrea eta bere intentsitatea, egokiak beti. Aurrerapen teknikoei esker, bat-bateko jarduna baino, gomendagarriagoa da, itxura guztien arabera, egun edozein ahots entzun daitekeen arren, ezin da kantatu intentsitate bat-bateko jardunetatik kanpo produkzioa musikaz lagunduta aurkeztea

berean mahaiondoko saio batean, berrogeita hamar bat entzuleren ■ Gorputzaren mintzoa. Bertsolariak gorputzaren mintzatzeko aukerez aurrean eta txapelketa bateko finalean, 10.000 lagunek leporaino bete baliatu ez dela egiten esan ohi da, eta egia handia dago seguruenik baiez- duten esparru batean. Bestalde, gaiaren araberakoa behar du, halaber, pen horretan. Salbuespen gutxi batzuk izan ezik, bertsolariak ez ditu intentsitateak. espantuak maite, ez da inolako keinu biziren zale. Zutik (edo jarririk),

■ Erritmoa eta pausen kudeatzea. Kantuz inprobisatzen du bertsolariak, mikrofonoaren atzeko lubakian egokitzen da, jarrera estatiko samarrean. 226 Bat-bateko bertsolaritza Marko teoriko berri baterantz 227

Gaia entzun eta kantatzen hasi bitarteko tartea izaten da keinu-dentsita- luez itotzeko arriskua.

te biziena. Keinu mekanikoak dira, behin eta berriro errepikatzen dire- ■ Bat-bateko bertsolaritzaren telebista bidezko emanaldiei dagokienez, nak, eta urduritasunak eraginiko tikak dira espresiorako baliabideak argi eta garbi esan dezagun, eginiko lorpenak ukaezinak diren arren, baino areago (mikrofono-oina zapaldu, zutitu, mikrofonoa altueran egoki- urrun gaudela oraindik telebistako actioaren araberako arazoei egokiro tu, marranta-hotsak, gorputz-balantzaren bat agian… eta ezer gutxi gehia- erantzutetik. Esan dezagun, bidenabar, errealizazio eta eszenografiarekin go). Liturgia bete ondoan, bere ohiko jarreran azaldu ohi da bertsolaria: loturiko alderdi guztiak hartu behar direla telebistako bat-bateko bertso- eskuen gunea da bereizgarri handiena. Aurpegi-mimika oso apurra da, laritza den genero hibrido bezain konplexuaren actioaren osagarritzat, halakoa izan da, behintzat, orain arte. Telebista agertu ondoan, une jakin osagarri erantsitzat, nahi bada, baina osagarritzat azken finean. Gehiago batean keinu egoki batek eduki dezakeen eraginkortasunaz ohartu dira zehazterik ez dugunez, balio beza aurreko epigrafetxoan saioetako esze- bertsolariak. Saio handietan, ordea, bertsolariaren eta entzuleen arteko nografiari buruz adierazitakoak, bat-bateko bertsolaritzaren telebista- tarteak baliorik gabe uzten ditu bertsolarien mimo-estrategiak. tratamendu egoki bati begira kontsideratu behar liratekeen kontuen ■ Apurra da, era berean, eszenografia bertsolarien saioetan: bertsolari orientabidetzat. hainbat aulki paratzen dira oholtza gainean, bizpahiru mikrofono eta, batzuetan, oihal bat edo pankarta bat izaten dute hondoan, lore batzuk 3.8 Azken burubidea Marko teoriko berri bat Marko teoriko berri bat agian bazterretan. Azkenaldi honetan, halako obsesioa zabaldu da ber- bat-bateko Azkenaldi honetan, bateratze bidean aitzinatuak ditugu, inoiz ez bezala, bat-bateko tsolarien eta antolatzaileen artean, bertso-saioetan beste osagarri esze- bertsolaritzarentzat ahozko eta idatzizko mintzabideak: bertsolaritzarentzat nografiko batzuen beharra azpimarratuz. Ahaleginak ere egin dira hain-

batetan, arrakastatsuagoak batzuk besteak baino, saioak dramaturgia ■ Telebista eta irratia ahoz gauzatzen dira, baina idatzitako gidoi batek ukitu batez hornitzeko. Orain arte egin diren esperientzietan, garbi ikusi eusten dio gehienetan ahozko diskurtsoari. da zaila bezain konplexua dela elementu horien eta bat-bateko bertsoa- ■ Idatzizko formatu tradizionalenetan, liburuetan edo prentsa idatzian, ren arteko lotura. Dramaturgia zabal lantzen bada, biziki mugatzen da izugarri garatu dira tipografia eta diseinuaren aukerak teknologia berriei bertsoaren eremua, gidoiak hala agintzen duelako. Gomendagarriak iru- esker, halako eran non diseinu grafikoa actioaren diskurtso idatziaren ditzen zaizkigu, printzipioz, esperimentazio horiek guztiak, saioan bide- aplikazio esparrua dela esan baitezakegu nahasteko beldurrik gabe. ratuko den horren izaera eta baldintzak ongi kontuan hartzen badira. ■ Bestalde, komunikabide berri batzuetan (posta elektronikoa, chat Bat-bateko bertsolaritzak, eszena-artea ere baden aldetik, gogoa zabal delakoa, SMS, eta abar), idatziz gauzatzen diren arren, orain arte ahoz- jokatu behar du dramaturgia berrien ekarrien aurrean, ekarri interesga- kotasunaren berezko ezaugarritzat hartu diren estrategien araberakoak rriak onartu eta bere eremuan esperimentatzeko moduan egon dadin. dira diskurtsoak (sorrera eta transmisioa aldi berekoak, elkarreraginera- Gure ustez, kantu bidezko inprobisazioaren aukerak sustatuko dituen oro ko aukerak, egituratze maila apurra). da interesgarria bat-bateko bertsolaritzarentzat. Ikuspuntu honetatik jokatuz gero, on deritzogu esperimentazio orori. Hala ez egitera, gure iri- Halatan, inoiz baino zalantzazkoagoa da oralistek ahozko eta idatzizko tziz, biziagoa izango da ustez hobetu nahi den artea kanpoko apaingai- mintzabideen artean egiten duten goitik beherako bereizkuntza. Alderdi 228 Bat-bateko bertsolaritza Marko teoriko berri baterantz 229

eztabaidagarrienetako bat da ahozko mintzabidearen eta egiturarik eza- Tipifikazio honek ematen digu bat-bateko bertsolaritzaren eta beste dis- ren arteko identifikazioa, aditu askok espresuki edo zeharka defendatzen kurtso molde batzuen arteko erlazio konplexuak atzemateko aukera. dutena. Ikusi dugun bezala, diskurtso kontzientea eta aski egituratua da Hona hemen bertsolaritzaren kidetzat har litezkeen diskurtso molde bat-bateko bertsoa, egitura horrek, ikusi dugun bezala, generoaren ahoz- batzuk. ko izaera inprobisatuaren araberako mugak dituen arren. ■ Berriketa informala. Bertsolaritzaren kasuan bezala, bat-batean ahoz Nolanahi ere, ahozko mintzabide mota batzuen bereizgarri nagusia izan sorturiko diskurtso molde bat da, sortu orduko gauzatzen dena. liteke diskurtsoaren egiturarik eza (berriketa informala, kirol edo gizarte Bertsolaritzaren aldean, berezitasun handi bat du, kanturik gabeko dis- gertakarien zuzeneko emanaldia, eta abar), baina inolaz ere ez da ahozko kurtsoa izateaz gainera: ahulagoa da haren egitura, diskurtso molde mintzabide ororen bereizgarri nagusia. Bat-bateko bertsolaritzak —haren honen helburua ez baita erretorikoa, ez baitu erakarri nahi. izaera azaltzen saiatu gara obra honetan— garbi asko erakusten du ahoz- ■ Chat. Bertsoaren antzera, bat-batean inprobisaturiko diskurtsoa da, kotasunak ez duela ezinbestez diskurtsoa egiturarik gabe uzten. sortu orduko gauzatzen dena. Zer da haren bereizgarri handiena, idatziz

Irizpide egokia izan daiteke diskurtsoa ahoz edo idatziz sortua den kon- sortua eta gauzatua dela. Aurrerapen teknologikoei esker, orain arte tuan hartzea, baina ez da hori nahikoa genero erretorikoen izaera zehaz- ahozkotasunak zituen berezko ezaugarri batzuetaz —horien artekoak Marko teoriko berri bat Marko teoriko berri bat terakoan. Egungo molde erretoriko guztiak egoki sailkatzeko, gutxienez ditugu bat-batekotasuna eta sortu orduko gauzatu izatea— jabetu da bat-bateko bat-bateko honako aspektu hauek hartu beharko lirateke kontuan: idazketa, inork horrelakorik espero ez zuela. Gure ustez, askoz emaitza bertsolaritzarentzat oparoagoak izango ditugu ikuspuntu honetatik abiatuta, idatziz sorturi- bertsolaritzarentzat ■ Sorbidea: ahoz / idatzi. ko testu batzuen ahozko izaera azpimarratuz tematuta baino. Egitura ■ Sorbidea: inprobisatua / ez inprobisatua. mailari dagokionez, berriketa informaletik hurbilago dago chata bat- ■ Egitura maila, diskurtsoa berez egokitzen den generoak zehaztua bateko bertsoa baino. Hori horrela, guk “blaga” proposatuko genuke eus- batez ere. kal ordaintzat. ■ Gauzatzeko era: ahoz / ahoz euskarri baten laguntzaz / idatziz. ■ SMS. Chataren oso antzeko diskurtso moldea da. Zera da aldea, egun- ■ Gauzatzeko era: bat-batean / sortu ostean. go teknologiak 162 karaktereko muga zehaztu diola oraingoz zerbitzu

Aspektu hauek guztiak konbinatuta, egoki sailkatuko genituzke egun honi. Ezaugarri honek gogora ekartzen dizkigu, neurri batean, bertsola- modu askotan dabiltzan diskurtsoak, eta agerian geratuko lirateke elka- riak aurre egin beharreko mugak. Halarik ere, beharra bertute bilakatzen rren antzak eta aldeak. du bertsolariak eta muturreraino eramaten ditu bere diskurtsoak eskaintzen dizkion baliabideak. SMSetan, aldiz, espazio-mugak erretorikoak Bat-bateko bertsoa, esate baterako, ahoz, kantuz eta bat-batean sortu, baino mekanikoak diruditen estrategien bidez gainditzen dira (bokalik bere izaera erretoriko-epidiktikoaren arabera egituratu, eta idatzizko tes- gabeko testuak, ortografia arauen bazterketa, eta abar) eta fonazioaren tuaren laguntzarik gabe sortu ahala gauzaturiko diskurtso gisa sailkatu- aurreko garaietara, edo antzinako Egiptoko idazketa hieroglifikora, itzul- ko genuke. tzeko mehatxua dakarkigute besterik gabe. 230 Bat-bateko bertsolaritza Marko teoriko berri baterantz 231

82 ■ E-mail. Steve Morrisek iradokizunez beteriko liburu batean komen- kan gaitz horren beste sintoma bat. Chat eta e-mail informalenenetako tatzen duenez, muturretan alde batetik gutun klasikoa eta bestetik kafe- marrazkitxo edo zeinu berriei buruz ari gara, noski, emoticon direlakoez. makinaren ondoko berriketa informala lituzkeen continuum hipotetiko Idatzizko testuaren ertzeetan kokatutako karikatura-ikur grafiko hauen batean enpresako E-mailen estiloa kontuan hartu beharko balitz, askoz bitartez konpondu nahi da, antza denez, testuaren bidez emozioak sor- hurbilago egokitu beharko lirateke horiek kafe-makinaren ondoko berri- tzeko ageri dugun ezin gero eta nabarmenagoa. Diskurtsoa ez baita berez ketatik ohiko gutun komertzialetatik baino. Bereizi beharko lirateke, hartzailearengan emozioa sorrarazteko gauza, sorrarazi nahi lukeen emo- jakina, e-mailen enpresa-erabilera eta norberarena, hurbilago egokituko zioaren berri ematen dio, ikurtxo hauen bidez, igorleak hartzaileari. Tele- bailitzateke kasu honetan chatetik. e-mailen erabilera formalenari dago- bistak ohi dituen erdipurdiko komedietan bezala: offeko irri batzuek kionez —hau da, hain zuzen ere, Morrisek aztertu duena— elkarren kon- adierazten diote ikusleari noiz egin behar duen irribarre, noiz barrez trakarrean erabili ditu, gure iritziz, autoreak. Enpresako e-mailen berez- leher gaizto egin ere. ko estiloa gutun komertzialarena baino bat-bateko berriketaren antz han- Pairatzen ari garen komunikazio-ezin horren aurrean, bertsolariaren gai- diagoa duela adierazi eta gero, e-mailok eraginkortasunez (enpresaren tasun erretorikoak segundo gutxi batzuetan sortzen du, bat-batean inpro- onurarako, alegia) erabiltzeko arauak aurkezten ditu autoreak. Burualde bisatuz, ahozko diskurtso egituratu bat. Balio handiko gaitasuna da hau, eta despedida egokiak nola idatzi behar diren, zer nolako hizketa-erregis- gure ustez, baita bertsolaritzatik kanpoko alor batzuetan ere, eta horien Marko teoriko berri bat tro erabili eta zer erregistro saihestu, testuaren joskerak eta egiturak nola- Marko teoriko berri bat artean dauzkagu teknologia berrien eraginez sortu diren komunikabide bat-bateko ko behar duten eta nolako ez duten inola ere behar… dira, besteak beste, bat-bateko berriak. Euskal Herriko eskola sistemak gaitasun erretorikorako tresna bertsolaritzarentzat autoreak aipatzen dituen kontuak. Enpresako e-mail hauek sortzeko bal- bertsolaritzarentzat ezin hobea duke bertsolaritza. Gehiegizko luxua litzateke aukera hori dintza erretorikoak ez dira, gure ustez, bat-bateko bertsolariak bere jar- alferrik galtzea, komunikazioa, diotenez, ia guztiaren gakoa eta ia ate dunean dituen baldintzez oso bestelakoak: astirik eza, egitura eraginkor guztiak irekitzen dituen giltza den honetan. bat inprobisatu beharra, aurrez landuriko osagaien erabilera, eta abar.

Asko dira diskurtsoaren pobretze gero eta larriagoaz ohartarazi gaituzten ahotsak. Gure ustez, pobretze hau ez da diskurtsoaren berezko ezaugarria, ezta saihestezina ere. Zera da, izan ere: lan erretoriko-diskurtsibo- rako gaitasun eza, gabezia ikaragarria inolaz ere. Familia gunea hizketa- rako eskola gisa guztiz hondatu den honetan, begi-bistakoa da eskola sistemak gazteenen diskurtsorako gaitasun ezaren aurrean ageri duen ezina. Dagoeneko aipatu ditugu, SMSetan hieroglifikoetara suma daitekeen atzerapausoari buruz ari ginela, erretorikarako, komunikaziorako, ezinta- sun horren sintoma batzuk. Ezin aipatu gabe utzi, ordea, aje bizian gauz-

82 MORRIS, Steve. Perfect E-mail. London: Random House, 2000.