Świat Powieści José Saramago

Saramago jest autorem świadomym tworzonej przez Świat powieści José Saramago José Saramago (1922– 2010) siebie literatury i – oprócz mniej lub bardziej banalnych S — portugalski pisarz, pierwszy historii, oprócz historii mniej lub bardziej poważnych Ł Świat portugalskojęzyczny laureat Na- – zawiera w niej refleksje na tematy społeczne czy grody Nobla w dziedzinie litera- refleksje na temat literatury. W każdej powieści O tury, którą został uhonorowany eksploatuje jakieś zagadnienie filozoficzne, religijne, w roku 1998. Dla jednych postać społeczne i wplatając je w historię, mającą zazwyczaj W kontrowersyjna i antychryst, dla znaczenie stricte ludyczne, eksploatuje to zagadnienie powieści innych wzór stałości w poglą- na wszystkie możliwe sposoby, przedstawia je z różnych dach i humanista, także działacz punktów widzenia. W związku z powyższym jego A k o m u n i s t y c z n y i a l t e r g l o b a l i s t y - powieści to specyficzny przypadek metafikcji, literatury czny, w przeszłości zwolennik autoświadomej, zawierającej refleksje nie tylko nad José krwawej rewolucji. Bezsprzecznie traktowanymi zagadnieniami, lecz często również próba I największy portugalski prozaik refleksji nad sensem i znaczeniem literatury. w dziejach i jeden z ważniejszych w świecie powieściopisarzy os- M Saramago tatnich 40 lat. I E J S C ISBN 978-83-232-2587-4 A ISSN 0554-8187 Wydawnictwo Naukowe UAM saramago.indd 2 13-10-23 21:20 Świat powieści José Saramago słowa i Miejsca „Literatury mniejsze” Europy romańskiej Re d . Mi R o s ł a w Lo b a , ba R b a R a łu c z a k i aL f o n s GR e G o R i Powinowactwa Pessoi Re d . Jo a n n a Ro s z a k i aR k a d i u s z Ży c h L i ń s k i Mario Vargas Llosa – w kręgu twórczości Re d . Ma G d a Po t o k i Ju d y t a wa c h o w s k a UNIWERSYTET IM. ADAMA MICKIEWICZA W POZNANIU SEria fiLoLogia roMańSka nr 49 Świat powieści José Saramago redaktor tomu wo J c i e c h ch a R c h a L i s PoZnań 2013 ab s t R a c t . Charchalis Wojciech (ed.), Świat powieści José Saramago [The World of José Saramago’s novels]. Poznań 2013. Wydawnictwo naukowe UaM (adam Mickiewicz Uni- versity Press). Seria filologia romańska nr 49. Pp. 187. iSBn 978-83-232-2587-4. iSSn 0554-8187. Texts in Polish with a summary in English. This book is the first attempt made by Polish literary critics at exploring the literary body of work by the Portuguese novel Prize winner, Jose Saramago. Despite his relati- ve popularity among Polish readers, his complete writings have not been the focus of a collective analysis before. Besides separate scarce articles in specialised journals, so far only one monograph has been published, which focuses only on a portion of the author’s writings. This monograph comprises articles by both experienced and novice critics from three major academic centres in Poland. Apart from a general bibliographic introduction, this monograph touches upon the following issues: Saramago against the background of Portugal’s imperial heritage, demythologization of history in Saramago’s writing, Sara- mago as a politician in his novels, the image and structural role of women in Sarama- go’s writing, influences of J.L. Borges andf . Pessoa in The Year of the Death of Ricardo Reis, the role of music in Baltasar and Blimunda, the problem of salvage for human beings in the post-modern era, gnosticism in The Gospel According to Jesus Christ and the theme of death in Death with Interruptions. Wojciech Charchalis, Uniwersytet im. adama Mickiewicza w Poznaniu, Wydział neofilo- logii, instytut filologii romańskiej, al. niepodległości 4, 61-894 Poznań, Poland Recenzent dr hab. anna kalewska, prof. UW Publikacja dofinansowana przez instytut filologii romańskiej UaM © Copyright by Uniwersytet im. adama Mickiewicza w Poznaniu, Wydawnictwo naukowe UaM, Poznań 2013 Projekt okładki: Michał Loba redaktor: Maciej Hendrysiak redaktor techniczny: Elżbieta rygielska Łamanie komputerowe: anna Marcinkaniec iSBn 978-83-232-2587-4 iSSn 0554-8187 WYDAWNICTWO NAUKOWE UNIWERSYTETU IM. ADAMA MICKIEWICZA W POZNANIU 61-701 PoZnań, UL. frEDrY 10 www.press.amu.edu.pl Sekretariat: tel. 61 829 46 46, fax 61 829 46 47 Dział sprzedaży: tel. 61 829 46 40, e-mail: [email protected] Wydanie i. ark. wyd. 9,00. ark. druk. 11,75 DRUK I OPRAWA: Uni-DrUk s.j., LUBoń, UL. PrZEMYSŁoWa 13 Spis treści Wstęp ........................................................................................... 7 EWa ŁUkaSZYk, O czym śnią małe narody? Saramago i tożsamość portugalska w dobie postkolonialnej ....................................... 15 WoJCiECH CHarCHaLiS, Ironia zawsze jest maską .................... 29 SYLWESTEr ŁaZiCki, Kilka uwag na temat powieści „Rok śmierci Ricarda Reisa” ........................................................................ 45 DARIUSZ CZAJA, Nazywam się Szkarłat. O muzyce w „Baltazarze i Blimundzie” .......................................................................... 57 rafaŁ ZaWiSZa, Pożegnanie z utopią? Kilka uwag na temat refleksji politycznej José Saramago ...................................................... 73 JULiTa MańCZak, Film „Miasto ślepców”: twórcza i selektywna interpretacja powieści ............................................................. 93 EWa ŁUkaSZYk, W ostatnim rozdziale historii świata. Saramago i ponowoczesny problem ocalenia człowieka ............................ 105 kaTarZYna CHrUSZCZEWSka, „Każde skazanie jest ostateczne” – gnostyckie heimarmene i gnostycka narracja w „Ewangelii według Jezusa Chrystusa” ..................................................... 123 WoJCiECH CHarCHaLiS, Kobiety w teatrze cieni ......................... 141 arkaDiUSZ ŻYCHLińSki, Nieobecnienie. Historie (o) śmierci ......... 161 The World of José Saramago’s Novels (Summary) ........................ 181 Noty o autorach ............................................................................ 185 Wstęp dy w roku 1998 José Saramago został nagrodzony literacką G nagrodą nobla, w polskich mediach zapanowała konsterna- cja. Pisarz ten niemalże nie był w Polsce znany, a już z pewnością nie pośród dziennikarskiej braci, więc na gwałt zaczęto poszuki- wać o nim informacji. Sytuacja była tym bardziej zaskakująca, że uhonorowano pisarza portugalskiego, a dwa lata wcześniej plot- kowano o innym Portugalczyku, antonio Lobo antunesie, który rzekomo miał już zostać wytypowany przez Szwedzką akademię, lecz w wyniku przedwczesnych przecieków do prasy pozbawiono go nagrody i przyznano ją Wisławie Szymborskiej — jak pisały portugalskie gazety — „mało znanej pisarce z nieistotnego kraju, a przez to niekontrowersyjnej”. Całe to zamieszanie i pojawiające się w międzynarodowych publikatorach plotki skłoniły dziennika- rzy do sięgnięcia po miarodajne źródła, którymi to, nie wiedzieć czemu, okazała się prasa watykańska, a konkretnie „L’osserva- tore romano”, odsądzające autora od czci i wiary jako „ekstremi- stycznego populistę”1. Do tego dochodziły informacje agencyjne, z których łatwo było wyłowić obraz „złego”: Laureatem tegorocznej nagrody nobla został 76-letni José Saramago, portugalski komunista i antyklerykał. Jako b. członek partii komuni- stycznej ma opinię twardogłowego, jest przyjacielem równie skrajnego w przekonaniach sekretarza tej partii alvaro Cunhala. od wielu lat 1 Zresztą trochę nie dziwi taka irytacja naczelnego organu prasowego Watykanu, który za każdym razem, gdy tylko robiło się trochę głośniej o Sa- ramago, nie szczędził mu gorzkich słów zaprawionych sarkazmem i lekcewa- żeniem, nawet w dniu jego pogrzebu. Jakkolwiek by było, Saramago wcale nie pozostawał dłużny. 8 Wstęp żyje w konkubinacie z byłą numerariuszką opus Dei, a więc z osobą, która złożyła śluby czystości. Popularność zyskał na początku lat 80. satyryczną nowelą antyklerykalną (sic!) „Memorial do Convento” […]. Zdaniem komentatorów obecna decyzja Szwedzkiej akademii nauk jest odbiciem tendencji do wyróżniania osób o postawach lewicowych i antychrześcijańskich. W ubiegłym roku laureatem został włoski pisarz Dario fo, również znany z antyklerykalizmu i kpin z kościoła2. Z lubością też cytowano wypowiedź na temat Saramago Czesła- wa Miłosza, naszego podówczas niekwestionowanego przez nikogo narodowego specjalisty od spraw literackich, który stwierdził: Wiadomość, że szacowne jury przychyliło się do osoby Portugalczyka José Saramago, jest mi niemiła. Znam twórczość tego pisarza. nie cierpię tego autora. Uprawia modne obecnie pisarstwo, pełne skrzą- cych się i często wysilonych dowcipów. Takie pisarstwo niezbyt mi odpowiada. Portugalczyk, wiem o tym, miał dostać nobla już dwa lata temu, ale laureatką została Wisława Szymborska. Wtedy ambasador Portugalii w Sztokholmie zbyt mocno naciskał na kandydaturę Sara- mago i Portugalczyk tej nagrody nie otrzymał. okazuje się, że co się odwlecze…3 Mając zatem takie wzorce, trudno się dziwić, że Saramago od początku w Polsce miał nie najlepszą prasę. a dodać do tego pej- zażu należy jeszcze fakt, że przed rokiem 1998 na rynku polskim zagościły tylko dwie powieści nowego noblisty – zresztą nie cieszyły się zbyt wielkim zainteresowaniem, bo wtedy naród po przewrocie 1989 roku żądny był raczej anglojęzycznej sensacji dominującej na księgarskich półkach, a nie trudnych stylistycznie rozważań na poważne tematy w wydaniu człowieka z egzotycznego kraju, który zresztą na pierwszy rzut oka „cuchnął komuną”. Chodzi o Ewangelię według Jezusa Chrystusa, wydaną przez nieistnie- jące już dziś poznańskie wydawnictwo SaWW w roku 1992, oraz 2 Komunista i antyklerykał, „gazeta Wyborcza”, dodatek „kultura”, nr 237, 9.10.1998, s. 22. 3 O nobliście powiedzieli,

Load more