przegląd sił powietrznych lotnictwa taktycznego działań w bazie Planowanie nr 03 (060) GRuDZIEŃ 2012 KWARTALNIK str. 22

cena 18 zł (w tym 5% Vat) issn 1897-8444

OD REDAKCJI przegląd sił powietrznych | GRUDZIEŃ 2012 NR 03 (060) aleje jerozolimskie 97 00-909 warszawa tel.: ca mon 845 365, 845 685 faks: 845 503 Szanowni [email protected] Czytelnicy! Redaktor naczelny: wojciecH kiss-orski tel.: +4822 684 02 22 [email protected] Wojska obrony przeciwlotniczej, integralny element Sił Powietrznych, będą, jak wynika z wypowiedzi zwierzchnika sił zbrojnych, podstawowym elementem koncepcji obrony Kierownik Wydziału Wydawnictw naszego kraju. Nowa idea nie może jednak spowodować, że przełożeni zaniechają dzia- Specjalistycznych: łań na rzecz zwiększania gotowości bojowej podległych im rodzajów wojsk, które wcho- dzą w skład Sił Powietrznych. joanna rocHowicz Zasadnicze cele, determinujące kierunki restrukturyzacji i modernizacji wojsk obrony tel.: +48 22 684 52 30 przeciwlotniczej do roku 2018, to poprawa ich zdolności do osłony obiektów na terenie kraju oraz dostosowanie sił i środków do udziału w operacjach NATO i Unii Europejskiej. Redaktor prowadzący: Ich osiągnięcie wymaga pozyskania nowoczesnych systemów rakietowych zapewniają- ppłk rez. dr roman szustek cych: prowadzenie działań w zintegrowanym systemie OP NATO (NATINADS); zwalczanie tel.: ca mon 845 186 samolotów, bezzałogowych statków powietrznych, rakiet typu Cruise, rakiet balistycz- e-mail: [email protected] nych i uzbrojenia stand-off; tworzenie obrony przeciwlotniczej o sieciocentrycznej orga- nizacji systemu dowodzenia i kierowania walką przy zachowaniu zdolności poszczegól- Opracowanie redakcyjne: nych zestawów rakietowych do działań autonomicznych oraz wysoki stopień mobilności maria janowska przerzutu sił i środków transportem powietrznym. tel.: ca mon 845 184 Aby upamiętnić datę 15 października 1950 roku, kiedy to jeden z batalionów ugrupowa- nia obserwacyjno-meldunkowego osiągnął pełną gotowość bojową, zarządzeniem Skład i łamanie: nr 1/MON z 6 stycznia 2005 roku ustanowiono, że 15 października będzie obchodzone militarium studio Święto Wojsk Radiotechnicznych. Obecnie Dowództwu 3 Brygady Radiotechnicznej pod- legają cztery bataliony radiotechniczne: 3, 8, 31 i 34. Nad całością wojsk radiotechnicz- Kolportaż i reklamacje: nych sprawuje nadzór Szefostwo Wojsk Obrony Przeciwlotniczej i Radiotechnicznych SP. toplogistic Na jego czele stoi gen. bryg. Michał Sikora, dotychczasowy szef Szefostwa Wojsk tel.: 22 389 65 87 Radiotechnicznych SP. Jego zastępcą jest płk Piotr Jurek, wcześniej szef Szefostwa kom.: 500 259 909 Wojsk OPL SP. e-mail: [email protected] Od 2007 roku do dyżurów bojowych włączono również trzy posterunki radiolokacyjne www.toplogistic.pl dalekiego zasięgu Backbone, wyposażone w polskie radary N-12M. Ostatnie miesiące upływającego roku będą, jak zwykle, okazją do podsumowań działal- Zdjęcie na okładce: ności szkoleniowej i wytyczania kolejnych zadań. Chciałbym, by wśród wielu nowych wy- bartosz bera zwań znalazło się zwiększenie aktywności publicystycznej na łamach naszego kwartal- nika. Uważny czytelnik z pewnością zauważył brak artykułów poruszających taktykę Druk: artdruk lotnictwa, jak też wariantów prowadzenia działań w powietrzu na sieciocentrycznym ul. napoleona 4, 05-230 kobyłka polu walki. www.artdruk.com Z okazji nadchodzącego Nowego Roku wszystkim żołnierzom w stalowych mundurach i pracownikom wojska składam najserdeczniejsze życzenia. Nakład: 1500 egz. Zachęcam do lektury, a także do publikowania na łamach naszego pisma.

Ppłk rez. nawig. dr Roman Szustek redaktor prowadzący preNumeraTa zamówienia na roczną prenumeratę psp prosimy przesyłać na adres: [email protected] lub składać telefonicznie, dzwoniąc pod numer: 22 684 04 00. „Przegląd Sił Powietrznych” koszt rocznej prenumeraty wynosi 40 zł. ukazuje się od listopada 1928 roku. SPIS TREŚCI

str. 6 TRENDY

Architektura systemu ewakuacji medycznej płk dr tadeusz zieliński ...... 6

Planowanie działań w bazie lotnictwa taktycznego płk nawig. dr inż. bogdan grenda ...... 22

plażuk tof krzysz FOT. Akademickie ćwiczenia NATO TRENDY ppłk dypl. stanisław czeszejko ...... 32 płk dr tadeusz zieliński Kierowane satelitami środki walki Architektura ppłk w st. spocz. pil. mgr inż. maciej kamyk...... 44 systemu ewakuacji medycznej Nikogo nie trzeba przekonywać, SZKOLENIE I BEZPIECZEŃSTWO LOTÓW że zabezpieczenie medyczne jest bardzo istotnym elementem Zanim wsiądziesz do kabiny samolotu wspierającym działania bojowe, płk w st. spocz. pil. dr jerzy szczygieł ...... 50 niezależnie od miejsca i rozmachu ich prowadzenia. Stawiamy na innowacyjność płk rez. dr inż. Henryk Czyżyk ...... 60 SZKOLENIE I BEZPIECZEŃSTWO LOTÓW płk w st. spocz. pil. dr jerzy szczygieł Zanim wsiądziesz DOŚWIADCZENIA do kabiny samolotu Apetyt na ciężkie śmigłowce transportowe płk dypl. rez. nawig. inż. JÓZEF MACIEJ BRZEZINA ...... 66 Każdy kandydat na pilota musi wiedzieć, że start i lądowanie to dwa etapy lotu, Modelowa walka z irackim systemem obrony powietrznej które stwarzają największe mjr sebastian maślanka ...... 72 zagrożenie dla bezpieczeństwa. Wszystkie statystyki, które mówią Rosyjskie inwestycje o wypadkach lotniczych, ppłk nawig. piotr cieślik ...... 84 wymieniają je na pierwszych miejscach. Czesi i Słowacy w kampanii wrześniowej str. 50 płk w st. spocz. pil. doc. dr hab. Bronisław Galoch ...... 89 PRAWO I DYSCYPLINA DOŚWIADCZENIA płk dypl. rez. nawig. inż. józef maciej Brzezina Fałszerstwo materialne dokumentu dr paweł kobes ...... 101 Apetyt na ciężkie śmigłowce transportowe INNE ARMIE str. 66

Lotnictwo wojskowe Tajlandii i Tajwanu ppłk w st. spocz. dr inż. jerzy garstka ...... 107

Z kabiny pilota i nawigatora płk dypl. rez. nawig. inż. jÓzeF maciej brzezina ...... 113 FOT. us Navy FOT. na świecie nie maleje zapotrzebowanie na duże śmigłowce transportowe, w tym na cH-47 chinook – jeden z najstarszych ciężkich śmigłowców transportowych.

ppłk nawig. piotr cieślik Rosyjskie inwestycje str. 84

Ministerstwo Obrony Federacji iai FOT. Rosyjskiej sporadycznie kupuje uzbrojenie za granicą. jedno z pierwszych zamówień tego typu dotyczyło izraelskich bezzałogowych statków powietrznych. Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl TRENDY Wyścig z czasem

płk dr tadeusz zieliński Akademia Obrony Narodowej t ur weber FOT. ar FOT. Architektura systemu ewakuacji medycznej

Nikogo nie trzeba przekonywać, że zabezpieczenie medyczne jest bardzo istotnym elementem wspierającym działania bojowe, niezależnie od miejsca i rozmachu ich prowadzenia.

abezpieczenie medyczne pozwa- (chorych) żołnierzy bezpośrednio z pola walki do la na utrzymywanie odpowiednie- odpowiednich ośrodków pomocy medycznej. Jest go stopnia gotowości bojowej ona także elementem składowym całego systemu Z walczących wojsk i jednocześnie ewakuacji medycznej (MEDEVAC) w obszarze wpływa istotnie na morale żołnierzy. Szczególne- operacji oraz poza nim. go znaczenia w tym kontekście nabiera powietrz- Z analizy zapisów doktryny sojuszniczej, odno- na ewakuacja medyczna (Aeromedical Evacuation szącej się do wsparcia medycznego (AJP 4.10 (A) – AE), która umożliwia szybki transport rannych Allied Joint Medical Support Doctrine), wynika,

6 przegląd sił powietrznych 2012/03 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl Wyścig z czasem TRENDY

że ewakuacja medyczna jest rozumiana jako prze- roku. Dwa lata później pojawił się pierwszy samo- mieszczanie pod nadzorem personelu medyczne- lot dedykowany powietrznej ewakuacji medycznej go pacjentów do ośrodków pomocy medycznej (francuski Dorand ARII). Dane z tego okresu udo- (Medical Treatment Facility – MTF)1. Powinna stępnione przez Francuzów wskazują, że jeżeli żoł- ona zapewniać każdemu żołnierzowi dostęp do nierz był ewakuowany drogą powietrzną w ciągu nich w sytuacji, gdy niemożliwe jest udzielenie sześciu godzin od chwili odniesienia ran, śmier- właściwej pomocy medycznej w miejscu pełnie- telność tym spowodowana spadła z 60 do 10 pro- nia służby lub prowadzenia działań bojowych. Sys- cent2. Postęp był ogromny. tem ten powinien być postrzegany nie tylko przez pryzmat transportu rannych lub chorych żołnierzy, ale przede wszystkim jako element stałego i cią- głego udzielania pomocy poszkodowanym. Niezbędne elementy Osiągnięcie celu działań systemu ewakuacji me- dycznej wymaga dysponowania odpowiednimi Transport rannych lub chorych żołnierzy musi się od- zdolnościami, które stanowią wypadkową przyję- bywać pod nadzorem właściwie przygotowanego perso- tych standardów opieki medycznej oraz zasad sztu- nelu medycznego oraz przy niezbędnym wyposażeniu ki operacyjnej. Jednym z podstawowych wyma- w odpowiedni sprzęt medyczny. System powinien być rów- gań jest zdolność reakcji systemu do ewakuacji nież przygotowany do radzenia sobie w ekstremalnych sy- rannych (chorych) żołnierzy do ośrodków pomo- tuacjach, w szczególności gdy duża liczba ofiar będzie cy medycznej lub między nimi w ciągu 24 godzin ograniczać możliwości transportowe łańcucha ewakuacyj- we wszystkich warunkach atmosferycznych. nego. Nieodzownym jego elementem jest powietrzna ewa- kuacja medyczna. zaczęło się od braci wright Jest ona nierozerwalnie związana z rozwojem lotnictwa, mimo że termin Air Ambulance pojawił się najprawdopodobniej po raz pierwszy w powie- ści Juliusza Verne’a, który opisywał ratunek roz- bitków morskich z wraku statku za pomocą balo- nu. W literaturze można znaleźć informacje, że pierwsze próby transportowania rannych i chorych W pierwszej wojnie światowej karetki powietrz- żołnierzy miały miejsce w czasie wojny francu- ne testowało wiele państw. Były one jednak pry- sko-pruskiej, kiedy Francuzi z wykorzystaniem ba- mitywne i miały ograniczone możliwości. Pierw- lonów próbowali ewakuować rannych żołnierzy szy udokumentowany brytyjski lot, związany poza linie styczności wojsk. Większość ekspertów z powietrzną ewakuacją medyczną, miał miejsce zgadza się jednak, że informacje te mijają się w 1917 roku w Turcji. Jeden z żołnierzy, postrze- z prawdą. Zatem początki powietrznej ewakuacji lony w kostkę, został przewieziony do szpitala medycznej wiążą się z historycznym lotem braci w ciągu 45 minut samolotem De Havilland DHH. Wright w Kitty Hawk. Już w 1910 roku dwóch Ta sama droga z wykorzystaniem środków trans- oficerów amerykańskich dokonało modyfikacji sa- portu lądowego zajęłaby trzy dni3. molotu do przewozu pacjentów na noszach.

Kolejny stymulator szybkiego rozwoju lotnic- 1 Doktryna logistyczna Wojsk Lądowych (DD/4.2). DWLąd. twa, co nie pozostawało bez wpływu na powietrz- 33/2007. Warszawa, 2007, s. 72. 2 T.K. Austin: Aeromedical Evacuation – the first 100 years. ną ewakuację medyczną, to pierwsza wojna świa- http://www.defence.gov.au/health/infocentre/journals/AD- towa. Spowodowała ona rozwój konstrukcji FHJ_apr02/ADFHealthApr02_3_1_43-46.pdf, dostęp 7 kwiet- lotniczych oraz zwiększyła spektrum zadań wy- nia 2012. 3 B. Green: Challenges of Aeromedical Evacuation in the Post- konywanych przez samoloty. Znany jest przykład -Cold-War Era. http://www.airpower.au.af.mil/airchronicles/apj/ ewakuacji żołnierza francuskiego z Serbii w 1915 apj01/win01/green.html, dostęp 7 kwietnia 2012.

2012/03 przegląd sił powietrznych 7 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl TRENDY Wyścig z czasem

Na początku 1918 roku amerykański pilot oraz emerytowany oficer medyczny zmodyfikowali sa- molot Curtiss JN-4D „Jenny” (fot. 1) do wersji medycznej, która mogła przewozić pacjenta na noszach ulokowanych w miejscu tylnego kokpi- tu. Tym samym jest on uznawany za pierwszy ame- rykański samolot ewakuacji medycznej – Air Am- bulance. Jego zasadniczym przeznaczeniem było o m niesienie pomocy pilotom, którzy ulegli wypad- kom lotniczym. W połowie 1918 roku powstała zmodernizowana wersja tej maszyny (JN-4H),

FOT. f lickr.c FOT. a poszczególne statki powietrzne rozmieszczono Fot. 1. Curtiss JN-4 „Jenny” w wersji medycznej po jednym na każdym lotnisku. W czasie pierw- szej wojny światowej działania powietrznej ewa- kuacji medycznej były znikome, głównie z powo- du braku „latających lekarzy”. Okres między wojnami światowymi przyniósł zwiększone zainteresowanie użyciem statków po- wietrznych do działań ewakuacyjnych. Armia Stanów Zjednoczonych, między innymi, zgłosi- ła zapotrzebowanie na zakup samolotu powietrz- o m nej ewakuacji medycznej. Odpowiedzią była mo- dernizacja De Havilland DH-4A, który mógł przewozić dwóch pacjentów na noszach oraz le- karza. Maszyny te w dalszym ciągu wykorzysty- wano jedynie w akcjach ratowniczych, które mia- ły miejsce w sytuacji wystąpienia wypadków lotniczych.

s.c ft p hoto 1000aircra FOT. W 1920 roku przekonwertowano samolot Cur- Fot. 2. Curtiss Eagle w wersji zdolnej do przewo- tiss Eagle (fot. 2) do wersji medycznej. W dołą- zu czterech rannych na noszach czonej kabinie można było przewozić czterech pa- cjentów na noszach oraz dwóch siedzących (lub sześciu na noszach). Lekarz siedział na fotelu obok pilota. Był to pierwszy samolot amerykański, któ- ry wykonywał misje powietrznej ewakuacji me- dycznej nie tylko w wypadku wystąpienia wypad- ków lotniczych. Dlatego można uznać, że był to prawdziwy początek „latających karetek”4. W 1922 roku armia francuska powołała do ży- cia eskadrę sześciu samolotów, która ewakuowa- o m

.c ła ponad 2200 rannych żołnierzy w trakcie działań wojennych w Maroku. W tym okresie Francuzi byli uznawani za liderów w działaniach związanych z powietrzną ewakuacją medyczną.

FOT. me d - ep t FOT. Dlatego też z ich wiedzy korzystali również Ja- Fot. 3. Wnętrze C-54 użytkowanego w czasie dru- giej wojny światowej przez wojska lądowe (Air Am- bulance Squadron) 4 T.K. Austtin: Aeromedical Evacuation…, op.cyt.

8 przegląd sił powietrznych 2012/03 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl Wyścig z czasem TRENDY pończycy, którzy w 1925 roku opracowali projekt latającego szpitala. Samoloty brały udział w dzia- łaniach bojowych na terenie Mandżurii w latach Korzyści 1932–1934. Powstały 33 maszyny tego typu. W 1923 roku rutynowe loty powietrznej ewaku- Pierwsze cywilne wykorzystanie śmigłowca do zadań acji medycznej na Bliskim Wschodzie rozpoczę- medycznych miało miejsce w 1958 roku w Kalifornii. ły samoloty Królewskich Sił Powietrznych (RAF), Bill Mathews, biznesmen mający śmigłowiec, przetrans- które do 1925 roku pozyskały dwa samoloty ewa- portował ciężko chorych pacjentów do lekarza znajdujące- kuacji medycznej mogące przewozić 14 pacjen- go się w mieście. Przy wykorzystaniu śmigłowca dostarcza- tów na noszach. no także lekarstwa dla chorych. Doświadczenia z Wietnamu W Wielkiej Brytanii chorzy byli transportowa- uświadomiły wielu ludziom, że użycie śmigłowców oraz od- ni drogą powietrzną z Wysp Zachodnich w Szko- powiednio wyszkolonego personelu medycznego dawało cji na stały ląd. Pierwszy taki lot odbył się 14 ma- zdecydowanie większe szanse na przeżycie rannym żołnie- ja 1933 roku, gdy rybaka cierpiącego na bóle rzom niż kierowcom ulegającym wypadkom na autostra- brzucha (podejrzenie zapalenia otrzewnej) prze- dach w Kalifornii. Konkluzja ta zapoczątkowała implemen- transportowano z Islay do szpitala w Glasgow sa- tację dwóch programów oceniających wpływ wykorzystania molotem DH Dragon należącym do przewoźnika śmigłowców medycznych do ochrony zdrowia. Midland and Scottish Air Ferries5. Podobne dzia- łania przed wybuchem drugiej wojny światowej podejmowano w Szwajcarii. Samoloty z zespołem medycznym lądowały jak najbliżej miejsc, w któ- rych dochodziło do wypadków spowodowanych samym lepsza opieka na pokładzie statku po- uprawianiem sportów zimowych. Oczywiste jest, wietrznego, przyczyniały się do rozwoju działań że tereny górskie ograniczają dostępność miejsc powietrznej ewakuacji medycznej. Rozpoczęto do lądowania samolotów. Dlatego też pojawiły się także badania związane z psychologicznymi także propozycje zrzutu przy wykorzystaniu spa- aspektami transportu drogą powietrzną oraz ich dochronów personelu medycznego wraz z niezbęd- wpływem na zdrowie pacjenta. nym wyposażeniem w miejsca niedostępne dla po- Pierwsza udokumentowana misja ewakuacji jazdów. Mimo przeprowadzenia odpowiednich medycznej z użyciem śmigłowca miała miejsce szkoleń i treningów nie ma udokumentowanych podczas drugiej wojny światowej. W kwietniu wypadków stosowania tych praktyk6. 1944 roku samolot US Army z trzema rannymi Okres drugiej wojny światowej to dalszy roz- żołnierzami brytyjskimi na pokładzie został wój statków powietrznych ewakuacji medycznej. zmuszony do lądowania w dżungli w ugrupowa- Przed jej wybuchem Niemcy wykorzystywali na niu wojsk japońskich. W misję ratunkową wy- dużą skalę samoloty Junkers w czasie wojny do- startował nowy śmigłowiec US Army – Sikor- mowej w Hiszpanii w latach 1936–1939, następ- sky YR-4B, pilotowany przez porucznika nie w trakcie działań bojowych nad Polską w 1940 Cartera Harmana. Mógł zabrać na pokład tyl- roku. W wojskach lądowych USA w 1940 roku ko jednego rannego, dlatego 25–26 kwietnia wy- powołano do życia eskadrę powietrznej ewaku- konywano loty, które pozwoliły na podjęcie acji medycznej (Air Ambulance Squadron) na sa- wszystkich żołnierzy. molotach C-47 oraz C-54 (fot. 3), a dwa lata póź- Po zakończeniu drugiej wojny światowej pierw- niej zaczęto wprowadzać rozwiązania systemowe szą jednostkę karetek powietrznych utworzono polegające na wspólnym szkoleniu załóg lotni- w Kanadzie w miejscowości Regina w prowincji czych oraz personelu medycznego z zagadnień powietrznej ewakuacji medycznej7. Rozwój kon- strukcji lotniczych powodował, że samoloty sta- 5 History of Air Ambulance and Medevac. http://www.mercyfli- ght.org/content/pages/medevac, dostęp 7 kwietnia 2012. wały się większe, szybsze i wygodniejsze. Rów- 6 Ibidem. nież coraz lepsze wyposażenie medyczne, a tym 7 T.K. Austtin: Aeromedical Evacuation…, op.cyt.

2012/03 przegląd sił powietrznych 9 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl TRENDY Wyścig z czasem

Saskatchewan. Z kolei w Stanach Zjednoczonych ną rolę, również w ewakuacji powietrznej. Zdol- w roku 1947 powstała Schaefer Air Service – ność do lądowania w prawie każdych warun- pierwsza krajowa jednostka karetek powietrznych kach terenowych pozwalała na ewakuację ufundowana w Los Angeles przez J. Waltera żołnierzy bezpośrednio z miejsc, gdzie zostali Schaefera. Była to pierwsza certyfikowana przez ranni. Śmigłowcami transportowano również Federalną Administrację Lotniczą (Federal Avia- żołnierzy w stanie krytycznym między ośrod- tion Administration – FAA) jednostka karetek lot- kami medycznymi, które oferowały lepszą po- niczych. Należy podkreślić, że w tym okresie, wraz moc medyczną w konkretnym przypadku lub z rozwojem środków transportowych przeznaczo- do szpitali na okrętach. nych do ewakuacji, nie szły w parze rozwiązania Pierwszy lot śmigłowca (Bell 47 znany z seria- systemowe odnoszące się do przygotowania po- lu MASH) z pomocą medyczną w trakcie wojny kładowego personelu medycznego8. koreańskiej odbył się 4 sierpnia 1950 roku (fot. 4). O ile druga wojna światowa pokazała, że po- Rannych przewożono na noszach przymocowa- wietrzna ewakuacja medyczna jest istotnym kom- nych na górze podwozia do lądowania (płóz), dla- ponentem wsparcia tego musieli być zawinięci w koce, aby nie tracić medycznego, o tyle ciepła podczas transportu. Pierwsza udokumentowa- wojna koreańska Szacuje się, że z wykorzystaniem śmigłowców na misja ewakuacji medycz- zmieniła diametralnie do punktów pomocy medycznej przetransportowa- nej z użyciem śmigłowca miała miejsce podczas dru- postrzeganie działań no blisko 20 tysięcy rannych żołnierzy. O skutecz- giej wojny światowej. Wyko- ewakuacyjnych wy- ności powietrznej ewakuacji medycznej świadczą rzystano do niej nowy śmigło- konywanych drogą również wskaźniki, które porównują lata drugiej wiec US Army – Sikorsky powietrzną. Przyczy- wojny światowej do wojny koreańskiej, odpowied- YR-4B. Mógł on zabrać na po- kład tylko jednego rannego. niły się do tego przede nio 4,5 zgonów na stu rannych do 2,5 zgonów na wszystkim śmigłowce stu rannych10. Wydaje się, że wynika to z szersze- operujące na teatrze go stosowania antybiotyków, nowych technik me- działań, które mogły dycznych oraz wykorzystania statków powietrznych podejmować rannych do ewakuacji rannych – w szczególności śmigłow- żołnierzy bezpośred- ców, które podejmowały rannych bezpośrednio nio z pola walki do ośrodków pomocy medycz- z pola walki. nej. Nie pozostawało to bez wpływu na morale Przedłużający się konflikt w Wietnamie stano- żołnierzy, mimo że wyposażenie medyczne śmi- wił asumpt do dalszego rozwoju powietrznej ewa- głowców było bardzo prymitywne i często bra- kuacji medycznej, również w ujęciu doktrynal- kowało na pokładzie wyszkolonego personelu nym. Użycie na dużą skalę śmigłowców, głównie medycznego. Bell UH-1, miało także swoje odzwierciedlenie Misje powietrznej ewakuacji medycznej w Ko- w działaniach ewakuacyjnych (fot. 5). Konstruk- rei wykonywały również samoloty z sił powietrz- cja śmigłowca umożliwiła transport rannych żoł- nych USA (US Air Force Military Air Transport nierzy w jego wnętrzu przy zabezpieczeniu per- System – MATS), na których pokładzie znajdo- sonelu medycznego w trakcie przelotu do wał się wyszkolony personel medyczny. Do koń- szpitala polowego. Śmigłowce były lepiej wypo- ca wojny przetransportowano drogą powietrzną sażone w środki medyczne, był w nich odpowied- na obszarze operacji około 310 tysięcy pacjentów nio wyszkolony personel, a czas podjęcia ranne- i około 43 tysiące do Stanów Zjednoczonych9. go żołnierza z pola walki nie przekraczał z reguły Wojna w Korei położyła podwaliny pod amery- 20 minut. Zauważalny był również postęp w ja- kański system powietrznej ewakuacji medycznej, kości usług medycznych świadczonych na pokła- który z niewielkimi modyfikacjami funkcjonuje do dzisiaj. Wojna koreańska (1950–1953) pokazała, że 8 History of Air Ambulance…, op.cyt. 9 T.K. Austtin: Aeromedical Evacuation…, op.cyt. śmigłowiec może odgrywać na polu walki istot- 10 History of Air Ambulance…, op.cyt.

10 przegląd sił powietrznych 2012/03 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl TRENDY wilewski tof krzysz FOT.

2012/03 przegląd sił powietrznych 11 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl TRENDY Wyścig z czasem o m .c t ar o m onf lic t series.c FOT. scep t re63. d evia nt FOT.

Fot. 4. Jeden z najbardziej rozpoznawalnych c FOT. śmigłowców ewakuacji medycznej – UH-47 Bell Fot. 5. Huey UH-1 Bell w wersji MEDEVAC podczas wojny w Wietnamie

dzie śmigłowca, gdzie lekarze wojskowi (sanita- były jednocześnie ratownikami medycznymi. Gdy riusze) często wykonywali skomplikowane śmigłowce nie transportowały pacjentów, wyko- zabiegi. Pozwoliło to na obniżenie wskaźnika zgo- rzystywano je do patrolowania i monitorowania nów do jednej osoby na 100 rannych. Bardzo czę- ruchu drogowego. 1 listopada 1970 roku wszedł sto do transportu rannych żołnierzy wykorzysty- do służby na stałe pierwszy śmigłowiec Chri- wano samoloty C-130A. stoph 1 obsługujący szpital Harlaching w Mona- W Missisipi w 1969 roku wystartował projekt chium. W Stanach Zjednoczonych miało to miej- CARESOM. W ramach granta federalnego za- sce w 1972 roku, w Kanadzie w 1977 roku11. kupiono trzy śmigłowce i rozmieszczono je Kolejny etap rozwoju powietrznej ewakuacji w strategicznych miejscach na północy, w cen- medycznej to wojna w Zatoce Perskiej (1990– trum i na południu stanu. Program okazał się suk- –1991). Po konflikcie wietnamskim armia USA cesem i po zakończeniu granta śmigłowce mo- zmobilizowała największe zasoby związane z po- gły dalej kontynuować loty medyczne. Był to wietrzną ewakuacją medyczną. Około dwa tysią- więc pierwszy cywilny program powietrznej ewa- ce personelu medycznego przypisanego do po- kuacji medycznej. wietrznej ewakuacji medycznej przemieszczono Drugi z programów, The Military Assistance to do wsparcia operacji „Pustynna tarcza” („Desert Safety and Traffic (MAST), zapoczątkowano Shield”) oraz „Pustynna burza” („Desert Storm”). w Fort Sam Houston w San Antonio w 1969 ro- Umożliwiło to ewakuację drogą powietrzną oko- ku. Był on realizowany pod patronatem minister- ło 3600 pacjentów dziennie w obszarze operacji stwa transportu. Jego założenia opierały się na i ponad 2500 pacjentów poza obszar działań wykorzystaniu śmigłowców wojskowych do (z Arabii Saudyjskiej do Europy). Całkowity wy- wzmocnienia cywilnego systemu powietrznej nik działań powietrznej ewakuacji medycznej pod- ewakuacji medycznej. Program został uznany ja- czas operacji zamknął się liczbą 12,5 tysiąca ewa- ko sukces. Także inne stany w USA rozpoczęły kuowanych pacjentów12. tworzenie jednostek powietrznej ewakuacji me-

dycznej. Przykładowo, w Maryland zakupiono 11 Ibidem. cztery śmigłowce Bell Jet Range, których załogi 12 B. Green: Challenges of Aeromedical…, op.cyt.

12 przegląd sił powietrznych 2012/03 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl Wyścig z czasem TRENDY

Fot. 6. UH-60 Black hawk w wersji MEDEVAC FOT. U s dod FOT.

Śmigłowce odgrywają kluczową rolę w syste- transport do ośrodków pomocy medycznej. Przy- mie ratownictwa medycznego, zarówno cywilne- kładem jest obecna operacja w Afganistanie. Jed- go, jak i na obszarze operacji. Dobrym przykła- nym z najbardziej skutecznych śmigłowców do dem ich wykorzystania są operacje w Iraku zadań powietrznej ewakuacji medycznej na tere- i Afganistanie. Szacunkowe dane, które odnoszą nie Afganistanu jest UH-60 Black Hawk (fot. 6). się do amerykańskiego zaangażowania w Iraku Może on przewozić sześciu rannych na noszach i Afganistanie, wskazują, że w 2009 roku było i lądować w miejscach trudno dostępnych dla in- około 65 tysięcy rannych i chorych żołnierzy z te- nych środków transportowych. go ponad cztery tysiące ze skutkiem śmiertelnym, Kolejne śmigłowce to CH-46 Sea Knight, mo- a około 30 tysięcy uległo zranieniu w trakcie dzia- że przewozić do 15 pacjentów na noszach, oraz łań bojowych. 70 procent osób z tej liczby zaopa- CH-47 Chinook. Intensywnie wykorzystywano je trzono medycznie w obszarze operacji i nie wy- do działań ewakuacyjnych w trakcie walk o Falu- magały one ewakuacji do ośrodków medycznych dżę w listopadzie 2004 roku w Iraku. Dostęp do znajdujących się poza jej obszarem. Z drugiej tego rodzaju statków powietrznych jest kluczowy strony, około 45 tysięcy personelu wojskowego w trakcie działań zaczepnych, kiedy są spodzie- wymagało powietrznej ewakuacji medycznej, wli- wane duże straty. Loty ewakuacyjne obydwu ma- czając w to 9 tysięcy rannych oraz ponad 35 ty- szyn z reguły są wykonywane w asyście śmigłow- sięcy z innych przyczyn medycznych13. ców AH-1W Cobra. Druga grupa statków powietrznych to samolo- Wykorzystywane statki ty umożliwiające ewakuację medyczną poza teatr powietrzne działań. Przykładem może być dedykowany do Należy sklasyfikować je w dwie podstawowe działań powietrznej ewakuacji medycznej samo- grupy: śmigłowce oraz samoloty. Te pierwsze są niezastąpionym środkiem transportowym do po- dejmowania rannych (chorych) żołnierzy bezpo- 13 A.L. Peterson, K.R. Maccarthy, D.J. Busheme, R.L. Campise, M. T. Backer: The Aeromedical Evacuation. http://www.borde- średnio z pola walki. Ich konstrukcja oraz wypo- ninstitute.army.mil/published_volumes/combat_operational/ sażenie umożliwiają relatywnie bezpieczny CBM-ch13-final.pdf, dostęp 8 kwietnia 2012.

2012/03 przegląd sił powietrznych 13 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl TRENDY Wyścig z czasem

respiratory, monitor, defibrylator, ssak i pompa infuzyjna. Z kolei zestaw mobilny LSTAT skła- da się z noszy, wbudowanego respiratora, defi- brylatora, ssaka oraz monitora funkcji życiowych. Nosze LSTAT mają dodatkowo analizator i tablet cyfrowy, na którym są widoczne informacje do- tyczące sprzętu oraz dane o funkcjach życiowych pacjenta. Założenia doktrynalne Zgodnie ze STANAG-iem 3204 powietrzną

o m ewakuację medyczną należy rozumieć jako prze-

g e.c mieszczanie pacjentów do/i pomiędzy ośrodka-

ypa mi medycznymi przy wykorzystaniu środków

t e g transportu powietrznego14. Trzeba zaznaczyć, że

t ra ranni (chorzy) żołnierze powinni być w odpo- wiedni sposób przygotowani do transportu lotni- FOT. s FOT. czymi środkami przewozowymi. Decyduje o tym Fot. 7. Wnętrze samolotu C-130 Hercules w wersji MEDEVAC wykwalifikowany personel medyczny przeszko- lony do ewakuacji medycznej drogą powietrzną. Z reguły będzie to oficer medyczny15, który oce- lot C-9 Nightingale, który wszedł do służby nia stan zdrowia żołnierzy i kwalifikuje ich do w 1968 roku. Jednak od 2003 roku jest on stop- transportu. niowo wycofywany. Dlatego też działania ewaku- Powietrzna ewakuacja medyczna stanowi je- acyjne wykonują samoloty transportowe, na któ- den z elementów ewakuacji medycznej organizo- rych są montowane uniwersalne moduły wyposa- wanej na potrzeby danej operacji. Dlatego też, żenia medycznego. Moduły te, w różnorodnych podobnie jak w wypadku całego systemu, moż- kombinacjach, mogą być umieszczane na samo- na wyodrębnić powietrzną ewakuację medyczną lotach typu: KC-135 Stratotanker, KC-10 Exten- w wysuniętej strefie działań bojowych (Forward der, które spełniają również funkcję powietrznych AE) oraz taktyczną i strategiczną powietrzną ewa- tankowców. Jeden z najnowocześniejszych to C-17 kuację medyczną (Tactical, Strategic AE). Globeamster III, mogący jednocześnie transpor- Zasadniczym celem powietrznej ewakuacji me- tować 48 rannych na noszach oraz 40 lżej rannych dycznej w wysuniętej strefie działań bojowych jest (chorych). Samolot jest uznawany za platformę pilny transport rannych (chorych) żołnierzy do do- powietrzną mającą zdolności w zakresie strate- raźnie przygotowanych punktów niesienia pomo- gicznej ewakuacji medycznej. cy medycznej. Dlatego głównymi środkami trans- Duże możliwości związane z powietrzną ewa- portowymi będą śmigłowce oraz samoloty kuacją medyczną ma również C-130 Hercules – pionowego startu i lądowania. 70 rannych na noszach (fot. 7). Trzeba zaznaczyć, Taktyczna ewakuacja medyczna zapewnia że praktycznie wszystkie państwa dysponują sa- przemieszczanie drogą powietrzną pacjentów molotami, które mogą być przystosowane, dzię- w obszarze prowadzenia operacji między ośrod- ki odpowiedniemu (z reguły modułowemu) wy- posażeniu, do tego typu zadań. Przykładem jest samolot Casa C-295 (fot. 8), użytkowany 14 STANAG 3204 AMD (EDITION 7) – Aeromedical Evacuation. Military Committee Air Standardization Board. Brussels 2007, w 3 Skrzydle Lotnictwa Transportowego, na któ- p. A-1. rego pokładzie można montować zestawy LSTAT 15 Jest to lekarz w stopniu oficerskim mający odpowiednie kwa- oraz MEDEVAC do intensywnego monitorowa- lifikacje medyczne. Może się również specjalizować w medycy- nie lotniczej, wówczas jest określany terminem Flight Medical nia stanu pacjenta. Stanowisko takie tworzą dwa Officer lub Flight Surgeon (przyp. aut.).

14 przegląd sił powietrznych 2012/03 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl Wyścig z czasem TRENDY

kami pomocy medycznej ROLE 2, ROLE 316 lub Na poziomie operacyjnym odpowiedzialność medycznymi jednostkami etapowymi (Casualty Medical Director skupia się na: koordynacji Staging Unit – CSU)17. Będzie realizowana przy wsparcia medycznego w obszarze operacji połą- wykorzystaniu śmigłowców oraz samolotów tak- czonej, w tym w zakresie ewakuacji medycznej; tycznego transportu powietrznego. identyfikacji niezbędnych wymagań informacyj- Strategiczna ewakuacja medyczna to prze- nych, odnoszących się również do MEDEVAC, mieszczenie drogą powietrzną pacjentów poza ob- w celu właściwego przekazywania informacji; szar teatru działań, z reguły do kraju, innego pań- ocenie sytuacji medycznej w obszarze operacji stwa natowskiego lub obszaru gwarantującego połączonej; identyfikacji niedoborów związanych bezpieczeństwo i właściwą opiekę medyczną dla ze wsparciem medycznym oraz podejmowaniu rannych (chorych) żołnierzy. Leży w gestii naro- działań zmierzających do ich niwelacji; organizo- dowej, ale w większości jest wykonywana na pod- waniu ćwiczeń sojuszniczych w zakresie ewaku- stawie bilateralnych lub multilateralnych porozu- acji medycznej. mień gwarantujących dostęp do zasobów Zasadnicze narzędzia do planowania i wykony- strategicznego transportu powietrznego, wyposa- wania ewakuacji medycznej będą się znajdować żonych w niezbędne środki pomocy medycznej w pododdziałach prowadzących działania bojowe i wykwalifikowany personel. Bardzo często będą w bezpośredniej koordynacji z jednostkami logi- to także samoloty czarterowane z rynku cywilne- stycznymi oraz komórkami operacyjnymi poszcze- go, z zastrzeżeniem wykonywania lotów do stre- gólnych jednostek, również z sił powietrznych. fy działań bojowych. Szczegółowy plan ewakuacji, także drogą powietrz- Mimo że poszczególne państwa członkowskie ną, jest tworzony na różnych szczeblach struktury ponoszą pełną odpowiedzialność za wsparcie me- dowodzenia i opiera się na następujących zasadach: dyczne swoich kontyngentów wojskowych, dąży – ewakuacja z miejsca zdarzenia (odniesienia się do minimalizacji procedur związanych z dzia- ran) do ośrodków pomocy medycznej ROLE 1 le- łaniami ewakuacyjnymi i ich unifikacji w wymia- ży zasadniczo w gestii narodowej, ale możliwe jest rze sojuszniczym. Zarówno państwa, jak i właści- również zaangażowanie zasobów multilateralnych; we dowództwa NATO ponoszą kolektywną odpowiedzialność za medyczne wsparcie operacji wielonarodowych. Należy zatem dążyć do współ- 16 Zgodnie z zapisami AJP 4.10 (A) Allied Joint Medical Support Doctrine, poziom 1 zabezpieczenia medycznego (ROLE 1) obej- dzielenia zasobów do prowadzenia ewakuacji me- muje opiekę medyczną zapewniającą pierwszą pomoc, ocenę dycznej, w tym również w wymiarze powietrznym. stanu zdrowia rannych oraz możliwości reanimacji i stabilizacji Standaryzacja, kooperacja orazpomoc umożliwią pacjentów. Jest to podstawowy element każdego narodowego kontyngentu wojskowego biorącego udział w działaniach bojo- budowę wspólnego sojuszniczego systemu ewa- wych i musi być dostępny dla wszystkich pododdziałów. Poziom kuacji medycznej na potrzeby prowadzenia opera- drugi (ROLE 2) obejmuje wszystkie elementy z poziomu niższe- go oraz dodatkowo pozwala na przyjęcie rannych, ich selekcję cji NATO. Istotną rolę w tym powinny odgrywać i zaopatrzenie medyczne przed dalszą ewakuacją lub powrotem poszczególne dowództwa NATO. do zdrowia. Poziom trzeci (ROLE 3) zawiera w sobie możliwości poziomu drugiego rozszerzone o możliwość prowadzenia ope- Na poziomie strategicznym do zasadniczych za- racji chirurgicznych, opiekę pooperacyjną, stomatologiczną i pie- dań Sojuszniczego Dowództwa ds. Operacji lęgniarską oraz diagnostykę. Rozwinięcie poziomu trzeciego (Allied Command Operations – ACO) w dziedzi- będzie z reguły uzależnione od scenariusza operacyjno-taktycz- nego danej operacji. Poziom czwarty (ROLE 4) zapewnia pełną nie ewakuacji medycznej będzie należeć: identy- opiekę medyczną dla tych żołnierzy, którzy muszą być leczeni fikacja niezbędnych zasobów i potrzeb; rozwój w dłuższym czasie, a możliwości poziomu trzeciego są niewy- starczające dla odpowiedniej opieki medycznej. Zasadniczo jest planów wsparcia medycznego operacji na pozio- to opieka wyspecjalizowana, wymagająca zabiegów rehabilita- mie strategicznym; rozwój koncepcji wsparcia me- cyjnych czy też specjalistycznych operacji, dlatego też będzie or- dycznego operacji; pomoc w negocjacjach i za- ganizowana w wymiarze narodowym. W warunkach określonej sytuacji poziom czwarty zabezpieczenia medycznego może być wieraniu porozumień w zakresie wsparcia również organizowany na teatrze działań operacji. medycznego z państwem gospodarzem; analiza 17 Jednostka medyczna opiekująca się pacjentami w czasie ich transportu tranzytowego nadzorowanego przez personel me- oraz ocena dostępnych zasobów wsparcia medycz- dyczny. AAP-6 (2010) Słownik terminów i definicji NATO. NATO nego na obszarze operacji. Standardization Agency. Bruksela 2010, s. 81.

2012/03 przegląd sił powietrznych 15 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl TRENDY Wyścig z czasem

– za ewakuację z ośrodków pomocy medycznej dycznej, będą lokowane komórki kontroli powietrz- ROLE 1 do ROLE 2 i/lub ROLE 3 są odpowie- nej ewakuacji medycznej (Aeromedical Evacuation dzialne poszczególne państwa lub leży ona w ge- Control Cell – AECC). Wymienione elementy stii wielonarodowej, lokalnej itp.; struktury organizacyjnej mogą brać udział w pla- – za ewakuację do ośrodków pomocy medycz- nowaniu, organizowaniu, koordynowaniu i egze- nej ROLE 4 odpowiadają poszczególne państwa kucji zadań powietrznej ewakuacji medycznej18. członkowskie, ale z reguły jest ona wspierana Przedstawiona w AJMedP-2 Allied Joint Doctri- przez dwustronne lub wielonarodowe porozumie- ne for Medical Evacuation koncepcja wielonaro- nia między poszczególnymi państwami. dowego systemu powietrznej ewakuacji medycz- Ogólna koordynacja przemieszczeń we wszyst- nej opiera się na kilku zasadniczych założeniach19. kich wymiarach (powietrznym, lądowym, mor- Po pierwsze, wszystkie państwa członkowskie po- skim), zarówno na poziomie taktycznym, jak i stra- noszą odpowiedzialność za organizowanie i pra- widłowe funkcjonowanie systemu wsparcia me- dycznego, w tym ewakuacji medycznej (również powietrznej). Niektóre z nich mogą występować Decydenci jako państwo wiodące lub państwo specjalizujące się. Po drugie, ogólna koordynacja działań taktycz- W systemie ewakuacji medycznej na obszarze danej nego i strategicznego transportu powietrznego operacji istotną rolę odgrywa centrum koordynacji medycz- (w tym powietrznej ewakuacji medycznej) jest od- nej będące organem wykonawczym w zakresie zabezpie- powiedzialnością wyspecjalizowanych struktur, czenia medycznego operacji. Merytorycznie podlega ono które zostały wymienione. Po trzecie, wspomnia- grupie doradców medycznych funkcjonujących przy do- na koordynacja powinna uwzględniać również za- wództwie operacji (Theatre Surgeon Group – TSG). Jego za- angażowanie podmiotów cywilnych, które dyspo- sadniczą rolą jest koordynacja wszelkich działań medycz- nują środkami zdolnymi do wykonywania nych, włączając w to powietrzną ewakuację medyczną. powietrznej ewakuacji medycznej, szczególnie Komórka będzie lokowana w wielonarodowym połączonym w odniesieniu do strategicznego transportu po- centrum logistycznym (Multinational Joint Logistic Centre wietrznego. Po czwarte, na obszarze operacji za – MJLC), a w sytuacji, gdyby nie zostało ono utworzone, bę- wszelkie działania związane z powietrzną ewaku- dzie częścią komórki logistycznej – J4. acją medyczną odpowiada dowódca operacji po- łączonej, który dysponuje wyspecjalizowanymi strukturami koordynacyjnymi. Z analizy elementów strukturalnych odpowie- dzialnych za prowadzenie powietrznej ewakuacji medycznej (rys.) wynika, że zasadne jest dokona- nie deskrypcji zadań stojących przed poszczegól- tegicznym jest realizowana przez właściwe nymi elementami całej struktury. dowództwa, takie jak: Sojusznicze Centrum Ko- Jednym z nich jest pierwotny punkt medyczny ordynacji Ruchu (Allied Movement Coordination (Originating Medical Facility – OMF), czyli miej- Centre – AMCC), Połączona Komórka Koordy- sce, z którego pacjent (ranny żołnierz) po wstęp- nacji Transportu (Joint Transportation Coordina- nym zaopatrzeniu medycznym jest przekazywa- tion Cell – JTCC), Ośrodek Koordynacji Trans- ny do innych ośrodków pomocy medycznej20. portu Powietrznego (Airlift Coordination Centre Może to być dowolny ośrodek pomocy medycz- – ALCC), Narodowe Centrum Koordynacji Ruchu (National Movement Coordination Centre –

NMCC), Komórka Koordynacji Ewakuacji Pacjen- 18 AJP 4.10(A) Allied Joint Medical Support Doctrine. NATO Stan- tów (Patient Evcuation Coordination Cell – PECC). dardization Agency. Brussels 2006. Przy jednostkach lotniczych, które dysponują stat- 19 AJMedP-2 Allied Joint Doctrine for Medical Evacuation. NATO Standardization Agency. Brussels 2008, p. 4-1. kami powietrznymi do powietrznej ewakuacji me- 20 AAP-6 (2010) Słownik terminów…, op.cyt., s. 280.

16 przegląd sił powietrznych 2012/03 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl Wyścig z czasem TRENDY

Nato

dowodzenie sCepC koordynacja/elementy łącznikowe cywilne zasoby ae wsparcie techniczne/ CeCC merytoryczne aCo

wojskowe zasoby ae państWa aMCC

tHeatre

ts/MeDaD JtMs

MJlC* J4

MeDCC* JtCC

NMlt państWa air alCC peCC laND aeCC sea

ieF Csu oMF oMF

aeCo aeCo aeCo aeCo

* jeśli mJlc nie zostanie utworzone, meDcc będzie podlegał J4

legenda: acO – sojusznicze Dowództwo ds. Operacji JTcc – połączona komórka koordynacji Transportu scepc – wysoki komitet planowania cywilnego NmlT – narodowe medyczne zespoły łącznikowe w sytuacjach zagrożenia pecc – komórka koordynacji ewakuacji pacjentów cecc – cywilna komórka ds. reagowania kryzysowego alcc – Ośrodek koordynacji Transportu powietrznego amcc – sojusznicze centrum koordynacji ruchu aecc – komórka kontroli powietrznej ewakuacji medycznej JTms – połączony sztab ruchu wojsk na Teatrze OmF – pierwotny punkt pomocy medycznej mJlc – wielonarodowe połączone centrum logistyczne csu – medyczna jednostka etapowa Ts/meDaD – doradcy medyczni ieF – centrum tranzytowe ewakuacji medycznej meDcc – centrum koordynacji medycznej aecO – koordynator powietrznej ewakuacji medycznej schemat struktury organizacyjnej systemu powietrznej ewakuacji medycznej

Źródło: AJP 4.10(A) Allied Joint Medical Support Doctrine, NaTO standardization agency, brussels, 2002, p. 93

2012/03 przegląd sił powietrznych 17 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl TRENDY Wyścig z czasem t ime d ia-library o urces/mul c295.ca/res FOT. Fot. 8. Wnętrze samolotu C-295 CASA MEDEVAC

nej, który będzie przekazywał pacjenta do inne- AECO), będący osobą funkcyjną wysyłającego, go ośrodka z wykorzystaniem środków powietrz- tranzytowego lub docelowego punktu lub ośrod- nej ewakuacji medycznej lub transferował go do ka medycznego, który koordynuje przedsięwzię- medycznej jednostki etapowej (CSU). cia związane z powietrzną ewakuacją medyczną22. Do zasadniczych zadań pierwotnego punktu me- Zadanie to mogą również spełniać zespoły łącz- dycznego będzie należeć: zagwarantowanie, by pa- nikowe powietrznej ewakuacji medycznej (Aero- cjent nadawał się do transportu drogą powietrzną medical Evacuation Liaison Team – AELT). Jest oraz by komórka koordynacyjna powietrznej ewa- to z reguły osoba z kwalifikacjami medycznymi, kuacji medycznej miała niezbędne informacje która jest lokowana przy każdym pierwotnym związane z właściwym wyposażeniem statku po- punkcie medycznym, dlatego też w gestii każde- wietrznego wykonującego zadanie MEDEVAC. go państwa – uczestnika danej operacji jest za- Zajmuje się także koordynacją, klasyfikacją, ad- pewnienie koordynatora. ministracją oraz ustala priorytety w odniesieniu do Jeśli konieczne okaże się wykorzystanie zaso- przybywających pacjentów, jak również wymaga- bów powietrznej strategicznej ewakuacji medycz- nia dotyczące transportu drogą powietrzną. Utrzy- nej, rolą narodowych medycznych zespołów łącz- muje również łączność z narodowymi medyczny- nikowych będzie zapewnienie łączności z centrum mi zespołami łącznikowymi (National Medical koordynacji medycznej (Medical Coordination Liaison Team – NMLT)21 oraz opiekuje się pacjen- Centre – MEDCC) lub Komórką Koordynacji tami przed dalszym transportem. Ewakuacji Pacjentów (Patient Evacuation Coor- Równie istotną funkcję w ramach systemu po- dination Cell – PECC), gdy zostaną utworzone na wietrznej ewakuacji medycznej spełnia koordy-

nator powietrznej ewakuacji medycznej (Aero- 21 AJMedP-2 Allied Joint Doctrine for Medical…, op.cyt., p. 4-2. medical Evacuation Coordinating Officer – 22 AAP-6 (2010) Słownik terminów…, op.cyt., s. 22.

18 przegląd sił powietrznych 2012/03 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl Wyścig z czasem TRENDY teatrze działań. Zapewnią one najlepszy sposób ne będzie ustanowienie centrów tranzytowych ewakuacji rannych żołnierzy drogą powietrzną po- ewakuacji medycznej (In-transit Evacuation Faci- za obszar operacji. Do najistotniejszych zadań wy- lity – IEF), czyli jednostek medycznych pełnią- konywanych przez koordynatora powietrznej ewa- cych wszystkie funkcje jednostki ewakuacyjnej kuacji medycznej lub zespół łącznikowy (etapowej) ze zwiększoną zdolnością przetrzymy- powietrznej ewakuacji medycznej będzie należeć: wania rannych w celu medycznej ewakuacji do ponoszenie odpowiedzialności za wszystkie krajów macierzystych26. Tam, gdzie jest to moż- aspekty związane z koordynacją działań powietrz- liwe, powinny być one lokowane blisko szpitali nej ewakuacji medycznej dzięki ustanowieniu za- lub posiadać zdolności objęte poziomem ROLE sad współpracy między OMF, CSU, JTCC oraz 2/3, by pacjenci, których stan zdrowia się pogar- wskazanymi ośrodkami pomocy medycznej; za- sza, mogli zostać ustabilizowani przed dalszym pewnienie łączności między jednostkami bojowy- mi a pierwotnym punktem medycznym; upewnie- nie się, że ewakuowani drogą powietrzną pacjenci zostali właściwie zaopatrzeni medycznie Elementy i nadają się do transportu lotniczego; współpraca z personelem przygotowującym pacjentów do Sprawnie działający system powietrznej ewakuacji me- transferu do medycznej jednostki etapowej oraz dycznej wymaga funkcjonowania czterech podstawowych sprawowanie nadzoru nad przemieszczaniem pa- komponentów. Po pierwsze, elementów koordynacyjnych, łącznikowych i komunikacyjnych lokowanych w strukturach cjentów drogą powietrzną23. W systemie ewakuacji medycznej drogą po- koordynacyjnych na teatrze. Po drugie, medycznej jednost- ki etapowej odpowiedzialnej za zabezpieczenie pacjentów, wietrzną nie można również pominąć medycz- rozmieszczonej w pobliżu bazy lotniczej lub z dostępem do nych jednostek etapowych, które opiekują się pacjentami w czasie ich transportu tranzytowego lotniska (pasa startowego). Ponadto niezbędne są zasoby powietrznej ewakuacji medycznej – statki powietrzne z od- nadzorowanego przez personel medyczny24. Po- winny one być rozmieszczone w bazach lotni- powiednim wyposażeniem medycznym oraz wyszkolone ze- czych, będących głównymi portami lotniczymi, społy obsługi medycznej, a także załogi lotnicze. Ostatni kom- by zapewnić dostęp do jak największej liczby stat- ponent systemu to centra tranzytowe ewakuacji medycznej ków powietrznych. Kluczowe ich zadania to: za- rozmieszczone w strefie tyłowej obszaru operacji lub poza pewnienie zdolności niezbędnych do utrzymywa- teatrem działań lokowane w głównych portach lotniczych lub nia pacjentów przez 24 godziny w dobrym stanie, w ich pobliżu. tak by mogli być transportowani drogą powietrz- ną. W wypadku opóźnień pacjenci powinni być przetransportowani do ośrodków pomocy medycz- transportem drogą powietrzną. Centrum tranzy- nej w celu udzielenia im specjalistycznej opieki towe ewakuacji medycznej powinno wypełniać te i zagwarantowania przez 24 godziny zdolności do same funkcje co medyczna jednostka etapowa oraz intensywnej opieki medycznej. W normalnych wa- dysponować zdolnościami, które zapewnią opie- runkach ciężko ranni (chorzy) pacjenci będą trans- kę medyczną w razie wydłużającego się czasu portowani bezpośrednio na pokład statku po- transportu27. wietrznego znajdującego się w bazie lotniczej, ale Struktura Centrum Koordynacji Medycznej w razie opóźnień niezbędne jest zapewnienie zdol- (MEDCC) jest modułowa i zawiera w sobie dwie ności w zakresie intensywnej opieki medycznej25. komórki: ds. planowania i działalności bieżącej Czynniki operacyjne, między innymi, wydłu- oraz Komórkę Koordynacji Ewakuacji Pacjentów żenie się linii komunikacyjnych lub brak zasobów transportu strategicznego, mogą powodować 23 AJMedP-2 Allied Joint Doctrine for Medical…, op.cyt., p. 4-3. zwiększone zapotrzebowanie na środki powietrz- 24 AAP-6 (2010) Słownik terminów…, op.cyt., s. 81. 25 AJMedP-2 Allied Joint Doctrine for Medical…, op.cyt., p. 4-4. nej ewakuacji medycznej w różnorodnych miej- 26 AAP-6 (2010) Słownik terminów…,op. cyt., s. 217. scach na teatrze działań. Sprawia to, że koniecz- 27 AJMedP-2 Allied Joint Doctrine for Medical…, op.cyt., p. 4-4.

2012/03 przegląd sił powietrznych 19 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl TRENDY Wyścig z czasem F USA FOT. Fot. 9. Właściwie zaplanowana ewakuacja rannych umożliwia im szybsze otrzymanie fachowej pomocy medycznej

(Patient Evacuation Coordination Cell – PECC). działań powietrznej ewakuacji medycznej Komór- Głównym zadaniem MEDCC będzie realizacja ka Koordynacji Ewakuacji Pacjentów koordynuje medycznych planów będących elementem zabez- z poszczególnymi państwami i organizacjami za- pieczenia operacji oraz implementacja polityki me- pewnienie dostępu do środków transportu lotnicze- dycznej kreowanej przez grupę doradców medycz- go, jak również transport pacjentów z poszczegól- nych, jak również koordynacja zabezpieczenia nych medycznych jednostek etapowych lub centrów medycznego poszczególnych komponentów bio- tranzytowych ewakuacji medycznej. Ważnym jej rących udział w operacji. Zadaniem komórki ds. zadaniem będzie także wyznaczanie trasy statków planowania i działalności bieżącej jest przede powietrznych wykonujących zadania powietrznej wszystkim planowanie przyszłego zabezpieczenia ewakuacji medycznej oraz współpraca cywilno- medycznego na teatrze operacji oraz koordynacja -wojskowa dotycząca ewakuacji medycznej29. bieżących zadań medycznych (fot. 9). Elementem struktury organizacyjnej systemu Z punktu widzenia działań ewakuacyjnych na jest także Komórka Kontroli Powietrznej Ewa- teatrze najistotniejszą rolę będzie odgrywać cen- kuacji Medycznej (Aeromedical Evacuation Con- trum koordynacji ewakuacji pacjentów, które za- trol Cell – AECC), powoływana do wykonywa- pewnia ewakuację medyczną poza obszar opera- nia zadań przez dowódcę odpowiedzialnego za cji przy współpracy z komponentami rodzajów sił zarządzanie zasobami transportu powietrznego na zbrojnych oraz komórkami odpowiedzialnymi za obszarze operacji lub dowódcę komponentu po- przemieszczanie. Nie ulega wątpliwości, że mu- wietrznego (w zależności od skali działań). Współ- si mieć również powiązania z medycznymi jed- pracuje ona bezpośrednio z organami odpowie- nostkami etapowymi oraz centrami tranzytowy- dzialnymi za przemieszczanie wojsk w obszarze mi ewakuacji medycznej28. operacji oraz koordynuje wszelkie zadania zwią- Szczegółowe zadania Komórki Koordynacji zane z powietrzną ewakuacją medyczną. Z regu- Ewakuacji Pacjentów obejmują, między innymi, ły będzie też wzmacniała działalność Ośrodka Ko- zbieranie zapotrzebowań na ewakuację medyczną pacjentów oraz ich dystrybuowanie w systemie 28 AJP 4.10 Allied Joint Medical Support Doctrine. NATO Stan- zautomatyzowanym, a także koordynację przepły- dardization Agency. Brussels 2002, s. 70–71. wu pacjentów na obszarze operacji. W kontekście 29 Ibidem, s. 87.

20 przegląd sił powietrznych 2012/03 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl Wyścig z czasem TRENDY ordynacji Transportu Powietrznego (ALCC), lu podjęcia decyzji o ewakuacji chorego w którego ramach odpowiednio przygotowane z wykorzystaniem międzynarodowego systemu osoby z AECC będą wspierały działania komór- powietrznej ewakuacji medycznej funkcjonujące- ki planowania i stawiania zadań, komórki działań go w obszarze operacji. Rolą Komórki Koordy- bieżących oraz komórki wspierającej, które funk- nacji Ewakuacji Pacjentów będzie również koor- cjonują w Ośrodku Koordynacji Transportu dynacja misji ewakuacyjnej ze strukturami Powietrznego30. odpowiedzialnymi za przemieszczenia w obsza- Do zasadniczych zadań komórki planowania rze operacji. Te z kolei, w odniesieniu do powietrz- i stawiania zadań, w kontekście powietrznej ewa- nej ewakuacji medycznej, będą współpracowały kuacji medycznej, będzie należeć: ocena zapotrze- z Ośrodkiem Koordynacji Transportu Powietrz- bowań na powietrzną ewakuację medyczną otrzy- nego, w którego strukturach znajduje się Komór- manych od Komórki Koordynacji Ewakuacji ka Kontroli Powietrznej Ewakuacji Medycznej Pacjentów, identyfikacja zasobów transportu po- odpowiedzialna za współpracę ze sztabami wietrznego do zadań powietrznej ewakuacji me- medycznymi. dycznej (ilość, typy, wyposażenie), zapotrzebo- wanie innych, niż dedykowane do ewakuacji właściwie wykorzystać medycznej środków transportu powietrznego. Po- Powietrzna ewakuacja medyczna to jeden z klu- nadto, komórka ta zajmuje się planowaniem tras czowym elementów wsparcia medycznego towa- przelotów, określa miejsca startów i lądowań dla rzyszącego każdej operacji sojuszniczej lub koali- samolotów powietrznej ewakuacji medycznej oraz cyjnej. Nie ulega wątpliwości, że jest to ważny przekazuje dane o lotach MEDEVAC do rozkazu element odpowiedzialny za morale żołnierzy oraz bojowego lotnictwa. Działania koordynacyjne są zdolność bojową walczących pododdziałów. Sys- realizowane w porozumieniu z Komórką Koordy- tem powietrznej ewakuacji medycznej stanowi wy- nacji Ewakuacji Pacjentów. Z kolei komórka dzia- padkową dostępnych zasobów oraz działań podej- łań bieżących monitoruje wykonywanie lotów mowanych na obszarze operacji, a jego historia ewakuacyjnych oraz reaguje na zmiany sytuacji jest tak stara, jak rozwój lotnictwa. Dlatego archi- na polu walki, mogącej wpływać na misje po- tektura systemu powietrznej ewakuacji medycz- wietrznej ewakuacji medycznej. nej łączy w sobie wiele jednostek decydujących Głównym zadaniem komórki wsparcia jest zbie- o sprawności przebiegu całego procesu ewaku- ranie zapotrzebowań na powietrzną ewakuację me- acyjnego z wykorzystaniem transportu lotnicze- dyczną oraz wszelkich niezbędnych informacji go. Wiodącą rolę odgrywają w nim elementy ko- związanych z jej prowadzeniem, jak również mel- ordynacyjne i łącznikowe, które pozwalają na dowanie Komórce Koordynacji Ewakuacji Pacjen- właściwe i efektywne wykorzystanie odpowied- tów oraz dowództwu operacji. nio przygotowanych statków powietrznych oraz Przebieg ewakuacji rannego (chorego) żołnie- personelu medycznego. n rza rozpoczyna się w ośrodku pomocy medycz- nej (OMF), gdzie wyszkolony w zakresie medy- Autor jest absolwentem WSOSP (1996), AON (2004) cyny lotniczej lekarz ocenia stan jego zdrowia i Wyższej Szkoły Policji (2010 – studia podyplomowe w zakresie problematyki przestępczości zorganizowanej i terroryzmu). Służbę w kontekście transportu drogą powietrzną. Szcze- rozpoczął na stanowisku oficera operacyjnego w 13 plrt, góły dotyczące stanu zdrowia pacjenta są zgłasza- potem był szefem sztabu w 1 Eskadrze Lotniczej w tym pułku oraz ne do koordynatora powietrznej ewakuacji me- młodszym specjalistą sekcji operacyjnej 8 BL. Po ukończeniu AON został asystentem, a później adiunktem dycznej, funkcjonującego przy każdym ośrodku w tej uczelni. Obecnie jest kierownikiem Zakładu Działań pomocy medycznej, który z kolei powiadamia Sił Powietrznych w Instytucie Lotnictwa i Obrony Powietrznej Wydziału Zarządzania i Dowodzenia AON. o konieczności transportu chorego drogą powietrz- ną Komórkę Koordynacji Ewakuacji Pacjentów. Zgodnie z koncepcją prowadzenia działań ewaku- 30 ATP 3.3.4.3 Tactics, Techniques and Procedures for NATO Air acyjnych, PECC konsultuje się z narodowym me- Transport Operations. NATO Standardization Agency. Brussels dycznym zespołem łącznikowym (NMLT) w ce- 2007, p. 4-C-2.

2012/03 przegląd sił powietrznych 21 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl TRENDY Działać skutecznie

płk nawig. dr inż. Bogdan Grenda Akademia Obrony Narodowej f usa FOT. Planowanie działań w bazie lotnictwa taktycznego Termin planować pochodzi od łacińskiego planta, co oznacza zaprojektować szkic, schemat, jak należy coś zrobić czy wykonać.

organizacjach militarnych plano- Profesor Jan Zieleniewski przedstawia plano- wanie stanowi drugą fazę cyklu wanie działania jako analizowanie wewnętrznych decyzyjnego w procesie dowo- i zewnętrznych warunków działania oraz obmy- W dzenia. Pierwszą jest ustalenie ślanie środków i sposobów działania, dostosowa- położenia, a dwie ostatnie są znane jako stawia- nych zarówno do celów, jak i do warunków2. nie zadań oraz kontrola. Rozważając wszelkie W publikacji Akademii Obrony Narodowej z 2002 aspekty planowania w teorii dowodzenia, należy roku pod tytułem Wybrane terminy z zakresu do- stwierdzić, że planowanie jest skoordynowanym i złożonym procesem sztabowym, ukierunkowa- nym na wypracowanie najlepszej metody wyko- 1 K. Koliński: Siły Powietrzne w operacjach połączonych. Warsza- wa 1997, s. 65. nania postawionych zadań możliwych do wykona- 2 J. Zieleniewski: Organizacja zespołów ludzkich. Warszawa 1982, nia w przyszłości1. s. 308.

22 przegląd sił powietrznych 2012/03 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl Działać skutecznie TRENDY wodzenia i zarządzania definicja planowania wana sytuacja, zadanie i wszystkie inne czynniki, brzmi następująco: planowanie jest procesem cią- które mogą wpłynąć na decyzję dowódcy. Celem głym, zmierzającym do racjonalizacji działań zor- planowania jest dogłębne zrozumienie zadania ganizowanych poprzez opracowanie planu ogól- otrzymanego od przełożonego, jego zamiaru nego i planów cząstkowych o różnym stopniu (w tym myśli przewodniej), szczegółowa ocena szczegółowości. czynników wpływających na wykonanie zadania, Na podstawie przytoczonych definicji można opracowanie, rozważenie i porównanie wariantów się pokusić o uogólnienie, że planowanie to pro- działania wojsk własnych, a w konsekwencji stwo- ces, w którym podmiot w kontekście przyszłych rzenie dowódcy warunków do podjęcia decyzji. działań poszukuje optymalizacji zaprojektowa- Punktem wyjściowym jest zazwyczaj zadanie nych rozwiązań do osiągnięcia zadanych celów. otrzymane od przełożonego. Niekiedy dowódca, Należy także wspomnieć o ograniczeniach, które znając zamiar i intencje przełożonego, może sam będą miały znaczący wpływ na znalezienie racjo- nalnych i optymalnych sposobów osiągania celów. Ograniczenia będą wyrażane brakiem dostatecz- nej informacji, deficytem czasu, trudnościami Ważna czynność w dostępności środków itp. Z przytoczonych de- finicji wynika, że treść i zakres planowania są de- Analiza zadania kończy się z chwilą sprecyzowania przez terminowane miejscem w strukturze organizacyj- dowódcę zadania własnego, które jest podstawą do dalszej nej. Oznacza to, że im wyższy jest szczebel orga- pracy zespołów funkcjonalnych stanowiska dowodzenia. Do- nizacyjny, tym cel do osiągnięcia jest określony wódca powinien ponadto wydać wytyczne dotyczące dalsze- w znacznie szerszym znaczeniu. go przebiegu oceny sytuacji, określając pytania (problemy) Planowanie odgrywa główną rolę w procesie i zadania, które zapewnią ukierunkowanie zgodnie z jego in- decyzyjnym realizowanym przez organy dowo- tencjami. Treść jego wytycznych może być różna, zawsze jed- dzenia na poszczególnych szczeblach. Obejmuje nak powinien zostać podany czas zakończenia oceny sytu- wszystkie determinanty, które umożliwiają podej- acji. W praktyce oznacza to do kiedy muszą zostać mowanie decyzji racjonalnych. W trakcie tej fazy przygotowane warianty działania. dokładnym analizom i ocenom podlega zadanie otrzymane od przełożonego oraz wszelkie czyn- niki wpływające na jego wykonanie. W niej po- wstają też warianty działania wojsk własnych, które są w jej trakcie szczegółowo rozważane i po- równywane w celu stworzenia dowódcy jak naj- lepszych warunków do podjęcia decyzji. W ra- mach planowania jest też podejmowana decyzja, je sformułować. Sposób formułowania zadania w tym czasie powstaje również plan użycia pod- określa podwładnemu efekt, jaki powinien osią- ległych pododdziałów, a także zasadnicze doku- gnąć, czyli oczekiwany stan końcowy. Oznacza menty dowodzenia. to, że ocena sytuacji ma stworzyć dowódcy wa- runki do podjęcia decyzji – jak ma osiągnąć ów jak to się robi pożądany stan końcowy. w siłach powietrznych Etap oceny sytuacji jest podzielony na cztery Planowanie w Siłach Powietrznych na poziomie zasadnicze czynności: analiza zadania, ocena taktycznym jest podzielone na cztery następujące czynników wpływających na jego wykonanie, po sobie etapy. Należy do nich: ocena sytuacji, rozważenie i porównanie wariantów działania, podjęcie decyzji, sporządzenie planu działania, decyzja dowódcy. sporządzenie rozkazu bojowego3. Szczególnym etapem jest ocena sytuacji, pod- 3 Regulamin działań Sił Powietrznych DD/3.3. DSP, Warszawa czas której analizie wieloaspektowej jest podda- 2011, s. 98.

2012/03 przegląd sił powietrznych 23 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl TRENDY Działać skutecznie j a amia n f i g FOT. d FOT. wykorzystanie potencjału sił powietrznych bazy to efekt wypracowanej decyzji

Analiza zadania jest pierwszą czynnością fazy Po przeprowadzeniu analizy zadania są rozwa- planowania i etapu oceny sytuacji. Precyzuje co żane wszelkie czynniki, które będą miały wpływ i w jakim celu należy zrobić, aby wykonać otrzy- na jego wykonanie. Czynniki podlegające ocenie mane zadania. Rozwiązanie tego problemu i wy- to: przeciwnik; otoczenie (środowisko), a w nim: ciągnięcie właściwych wniosków wymaga odpo- teren, warunki atmosferyczne; siły własne (rów- wiedzi na wiele pytań szczegółowych4. nież pod względem możliwości wsparcia i zabez- – Jakie jest zadanie i zamiar przełożonego i ja- pieczenia); możliwości i sposoby ochrony stanów ka jest rola mojego oddziału/pododdziału w reali- osobowych, wyposażenia, środków materiało- zacji jego planów? wych i informacji przed oddziaływaniem lub – Czego wymaga przełożony lub co muszę wy- wpływem; czynnik czasu; inne istotne czynniki konać, aby zrealizować jego zamiar? (morale, normy prawne, możliwości wykorzysta- – Jakie istnieją ograniczenia swobody działania? nia środków miejscowych, środki masowego prze- – Czy nastąpiły znaczące zmiany sytuacji od kazu itp.). momentu podpisania rozkazu przez przełożone- W dalszej kolejności są rozważane i porówny- go? Jeśli tak, to czy wiedząc o nich, postawiłby wane sposoby działania. W czasie oceny sytuacji takie samo zadanie? zostają wypracowane warianty (sposoby) działa- Uzyskanie odpowiedzi na przedstawione pyta- nia, czyli wykonania zadania postawionego przez nia umożliwia wygenerowanie pytań lub określe- przełożonego. Każdy z nich powinien określać: nie potrzeb kierowanych następnie do przełożo- – siły przewidziane do wykonania zadania – ja- nego oraz identyfikację niezbędnych potrzeb ko wypadkowa sił dostępnych i pożądanych; informacyjnych dowódcy. Ponadto na etapie ana-

lizy zadania muszą być odrzucone zadania niewy- 4 J. Kręcikij, J. Wołejszo: Podstawy dowodzenia. Warszawa 2007, konalne lub te, które nie są niezbędne. s. 92.

24 przegląd sił powietrznych 2012/03 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl Działać skutecznie TRENDY

– kolejność i sposób wykonania zadania; – koordynowanie uzupełniania planu i rozkazu – miejsce i sposób skupienia wysiłku głównego. informacjami poszczególnych komórek sztabu; Podczas rozważania sposobów działania należy – sporządzenie planu zabezpieczenia logi- porównać elementy wyróżniające je oraz określić stycznego. wady i zalety każdego z nich w odniesieniu do sił Opracowanie rozkazu stanowi czwarty etap pla- niezbędnych do ich wykonania, zgodności z za- nowania. Jego zrealizowanie pozwala na przejście miarem przełożonego i prawdopodobnego działa- do trzeciej fazy dowodzenia – stawiania zadań. nia przeciwnika. Rozważania muszą uwzględniać Rozkaz jest opracowywany w formie dokumentu możliwe reakcje strony przeciwnej na każdy roz- pisemnego uzupełnionego graficznymi i pisem- patrywany wariant działania wojsk własnych. Na- nymi załącznikami. leży ponadto dążyć do odrzucenia tych, które są nierealne, na przykład z powodu braku możliwo- użycie lotnictwa ści właściwego zabezpieczenia pod względem lo- Zgodnie z obowiązującą procedurą, decyzje gistycznym czy też w swej istocie odbiegają od za- o użyciu sił powietrznych, zapadają na szczeblu miaru (myśli przewodniej) przełożonego. Jeżeli operacyjnym. Na podstawie planu operacji do- sztab dysponuje dużą ilością czasu, poszczególne wództwo komponentu powietrznego (DKP)5 warianty mogą być rozpatrywane z zastosowaniem opracowuje plan operacji powietrznej. Rezulta- metody symulacji przyszłych działań. tem planowania na tym szczeblu jest wydanie Ostatni etap oceny sytuacji to dokonanie przez dyrektywy operacyjnej sił powietrznych (Air dowódcę wyboru jednego z przedstawionych mu Operations Directive – AOD). Ustalenia w niej wariantów działania, czyli podjęcie decyzji. Na zawarte stanowią podstawę do szczegółowego jej podstawie dowódca przedstawia swój zamiar, planowania wykorzystania lotnictwa w Centrum który musi zawierać myśl przewodnią działań. Operacji Powietrznych. Plan ten zawiera najbar- Decyzja, zgodnie z którą zespoły funkcjonalne dziej prawdopodobny przebieg działań powietrz- stanowiska dowodzenia opracują plan, a potem nych, z jednoczesnym zapewnieniem efektyw- rozkaz bojowy, musi zawierać odpowiedzi na py- nego i bezpiecznego wykonania zadania tania: kto, co, kiedy, gdzie, w jaki sposób i w ja- bojowego przez lotnictwo. Jest on także podsta- kim celu powinien wykonać? wą do opracowania rozkazu bojowego lotnictwa Gdy dowódca podejmie decyzję, natychmiast (Air Tasking Order – ATO), wydawanego na każ- rozpoczyna się sporządzanie planu działania. dy cykl planowania i wysyłanego bezpośrednio Obejmuje on: do punktu kierowania grupy działań lotniczych – rozszerzenie (uszczegółowienie) zamiaru do- (PK GDL). W razie zmiany w sytuacji operacyj- wódcy, jeżeli jest taka potrzeba (to znaczy gdy nie no-taktycznej, powstałej na przykład w wyniku uczynił tego osobiście). Zamiar powinien zawie- uderzeń przeciwnika, zadania zawarte w rozka- rać myśl przewodnią dowódcy, sposób wykona- zie bojowym lotnictwa są doraźnie modyfikowa- nia zadania, jeśli to możliwe z podziałem na dzia- nie i przesyłane w postaci zarządzenia bojowego łania głębokie, bezpośrednie i tyłowe, oraz (ATM)6. określenie głównego wysiłku; Inne dokumenty przekazywane z Centrum Ope- – ostateczne sprecyzowanie zadań dla pod- racji Powietrznych to: rozkaz o kontroli przestrze- władnych; ni powietrznej (Airspace Control Order – ACO) – przeprowadzenie niezbędnych kalkulacji, na i priorytetowa lista celów (Prioritised Target List przykład w celu sprawdzenia czy podział sił jest – PTL). Odbiorcą rozkazu bojowego lotnictwa, właściwie zaprojektowany i czy podwładni dys- oprócz punktu kierowania grupy działań lotni- ponują odpowiednimi środkami do wykonania zadania; 5 W Siłach Powietrznych do tej pory nie zostało stworzone dowódz- – ostateczne sprecyzowanie elementów dowo- two komponentu powietrznego, przewiduje się, że funkcje tego or- dzenia i koordynacji działań niezbędnych do wy- ganu dowodzenia będzie pełnić Centrum Operacji Powietrznych. 6 R. Bartnik: Lotnictwo uderzeniowe. Zakres zastosowań i taktyka konania zadania; w działaniach bojowych. Warszawa 2003, s. 23.

2012/03 przegląd sił powietrznych 25 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl TRENDY Działać skutecznie

ato, aCo, ptl pK gDl

orgaN DoWoDzeNia sD rozkaz bojowy dowódcy slt 08.00 08.30 08.55 09.00 09.40 analiza zadania ocena odprawa wytyczne ato, aCo, ptl z rozkazu sytuacji informacyjna do planowania do 13.00 dowódcy slT

orgaN DoWoDzeNia sD do 13.00 14.00 14.50 przesłanie opracowanie odprawa uszczegółowienie zarządzenia wariantów decyzyjna wariantu do 19.00 przygotowawczego działania działania

orgaN DoWoDzeNia sD dystrybucja pK got 19.00 19.30 20.00 22.00 rozkazu odprawa opracowanie kontrola dystrybucja bojowego koordynacyjna rozkazu i ocena rozkazu pK gW bojowego planu działania bojowego

rys. 1. proces dowodzenia na sD bazy lotnictwa taktycznego

czych, jest także stanowisko dowodzenia bazy lot- dowódca bazy formułuje zadania dla podległych nictwa taktycznego7. pododdziałów, to znaczy grupy obsługi technicz- Po dostarczeniu rozkazu bojowego lotnictwa na nej (GOT) oraz grupy wsparcia (GW) w formie stanowisko dowodzenia bazy przeprowadza się je- swojego rozkazu bojowego (rys. 1). go wstępną analizę pod względem zabezpiecze- Na podstawie tego rozkazu stany osobowe nia logistycznego zadań lotniczych przewidywa- punktów kierowania obu grup (wsparcia i obsłu- nych do wykonania. Szczególnie ważne dla służb gi technicznej) dokonują kalkulacji potencjału inżynieryjno-lotniczych oraz zabezpieczających i możliwości wykonania zadań logistycznych oraz są informacje, które dotyczą liczby i rodzaju mi- przekazują szczegółowe zadania do eskadr. Na sji lotniczych, terminów ich rozpoczęcia i czasu szczeblu eskadr wyznacza się imiennie personel trwania, przewidywanych obiektów uderzeń itp. do ich wykonania. Zatem są to dwa różne doku- Przedsięwzięcie to stanowi punkt wyjścia do dal- menty nieskorelowane ze sobą co do czasu i tre- szego planowania działań na stanowisku dowo- ści zadań. Dlatego też nasuwa się pytanie: czy dzenia bazą lotnictwa taktycznego. Pozwala przy- jest zasadne opracowywanie i przesyłanie do ba- gotować niezbędną liczbę statków powietrznych zy rozkazu dowódcy skrzydła? Rozwiązaniem, do wykonania zadań, ustalić czas gotowości do które już sugerowałem w „Przeglądzie Sił Po- działań itp. wietrznych” nr 1 z 2012 roku, jest przesłanie do Należy zaznaczyć, że na podstawie rozkazu bo- bazy jedynie rozkazu bojowego lotnictwa, na któ- jowego lotnictwa nie opracowuje się na stanowi- rego podstawie zespoły funkcjonalne stanowiska sku dowodzenia bazy żadnego dokumentu rozka- dowodzenia bazy opracowałyby rozkaz dowód- zodawczego dla podległych pododdziałów. Zatem cy bazy i przesyłałyby do wszystkich wykonaw- jest to tylko dokument informacyjny dla składu ców (eskadr) bezpośrednio. Bardziej racjonalnym osobowego stanowiska dowodzenia bazy. Doku- rozwiązaniem byłoby jednak pominięcie całko- mentem planistycznym, który inicjuje na tym

szczeblu planowanie zadań logistycznych, jest roz- 7 więcej informacji na temat organizacji systemu dowodzenia w: b. kaz bojowy dowódcy skrzydła. Na jego podstawie Grenda: System zamknięty. „przegląd sił powietrznych”2012 nr 1.

26 przegląd sił powietrznych 2012/03 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl Działać skutecznie TRENDY

wpłynięcie początek realizacji ato ato z Cop (start pierwszej grupy samolotów)

wpłynięcie ato z sD Blt

Mass BrieFiNg MissioN BrieFiNg odprawa wstępna odprawa przedlotowa analiza zadania (postawienie zadań) (podział zadań)

szczegółowe planowanie misji

231700a 231300a 232000a 230430a 230635a

stanowisko punkt dowodzenia bazy kierowania odprawy koordynacyjne lotnictwa grupy działań taktycznego lotniczych Mission Commander (dowódca ugrupowania)

początek obowiązywania aTO 270600z OpracOwaNie własNe (2) OpracOwaNie rys. 2. proces planowania użycia lotnictwa na szczeblu Blt wicie etapu opracowywania dokumentu rozkazo- Pierwszym krokiem procesu planowania jest dawczego na szczeblu bazy. analiza zadania bojowego – prowadzi ją dowód- Wymaga to jednak stworzenia jednego zinte- ca grupy działań lotniczych wspólnie z dowódca- growanego stanowiska dowodzenia dla całej jed- mi eskadr lotniczych oraz wydzielonym persone- nostki (bez PK) oraz operacyjnego podporządko- lem lotniczym. Podyktowane jest to tym, że wania bazy wraz z eskadrami lotniczymi Centrum w strukturze grupy nie ma sztabu, który wspierał- Operacji Powietrznych. W obecnym rozwiązaniu by dowódcę eskadry w planowaniu. Analiza za- rozkaz bojowy lotnictwa po jego analizie na sta- dania polega na zapoznaniu się z treścią zadania nowisku dowodzenia bazy jest przesyłany do otrzymanego od przełożonego, sposobem jego punktu kierowania grupy działań lotniczych, gdzie wykonania, a także określeniem w nim roli i miej- szczegółowo planuje się misje lotnicze (rys. 2). sca sił eskadry (lub eskadr). Uważam jednak, że jest to rozwiązanie nieracjo- W wyniku analizy zadania i zamiaru jego wy- nalne i generuje dodatkową stratę czasu. konania powinna być zrozumiana: treść zadania W moim przekonaniu rozkaz bojowy lotnictwa przełożonego i sposób jego wykonania, własne powinien być analizowany tylko na jednym stano- miejsce w działaniach oraz wpływ działań prze- wisku dowodzenia (poziomie dowodzenia). W ten łożonego na otrzymane zadanie bojowe, a także sposób wszyscy specjaliści (piloci, technicy, ofi- ustalone zagadnienia wymagające wyjaśnienia cerowie rozpoznawczy, operacyjni itp.) uczestni- z przełożonym. Podczas analizy zadania rozpa- czyliby wspólnie w całym procesie planowania. truje się jego treść dotyczącą: celu działania, po- Zapewniłoby to lepsze współdziałanie, wymianę działu wysiłku, współdziałania, natężenia działań informacji oraz skoordynowane stawianie zadań. oraz obiektów osłony lub uderzeń. Dowódca bazy miałby ponadto możliwość wysłu- Wynikiem analizy jest sprecyzowanie istoty za- chania zarówno o wariantach działań lotnictwa, dania własnego, ustalenie stopnia powiązania jak i zabezpieczeniu logistycznym oraz podjęcie własnego zadania z zadaniem przełożonego, decyzji co do ich realizacji. Obecnie akceptuje je- określenie sił i środków niezbędnych do jego wy- dynie warianty zabezpieczenia logistycznego. konania oraz potrzeby szczegółowych kalkulacji

2012/03 przegląd sił powietrznych 27 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl TRENDY Działać skutecznie

operacyjno-taktycznych. Poddając analizie dzia- W czasie oceny wojsk własnych analizuje się: łania jednostek wspierających, obsada punktu kie- aktualne i planowane działania komponentów lą- rowania grupy działań lotnictwa określa: charak- dowych i morskich, ugrupowanie, rejony zajęte ter i czas ich zadań bojowych, sposoby działań przez zgrupowania działające w głębi ugrupowa- oraz bazowanie. W rezultacie ustala się wpływ nia przeciwnika. Rozpatrując lotnictwo, uwzględ- działań sił wspierających na działania własnych nia się zadania i bazowanie innych jednostek lot- eskadr lotniczych (zbieżność celów, czasu i miej- nictwa działających w zbliżonym rejonie i czasie, sca), a także zagadnienia wymagające dodatko- zabezpieczenie (wsparcie) działań własnych przez wych uzgodnień. inne jednostki lotnicze, a także strefy dyżurowa- W czasie analizy warunków przygotowania nia lotnictwa myśliwskiego oraz użycia środków i prowadzenia działań bojowych bierze się pod obrony przeciwlotniczej. Bierze się również pod uwagę: właściwości i cechy charakterystyczne re- uwagę liczbę załóg i samolotów, gotowość do wy- jonu działań, warunki atmosferyczne, porę roku konania zadania, poziom wyszkolenia personelu latającego i jego doświadczenia bojowe oraz za- bezpieczenie działań bojowych. W ocenie przeciwnika należy skoncentrować Istotne informacje się na zdefiniowaniu możliwości operacyjno-tak- tycznych techniki bojowej oraz stosowanej takty- W przygotowaniach eskadry lotniczej do działań my - ki. Powinna ona pozwolić na opracowanie praw- śliwskich celowe jest pozyskanie jak największej liczby dopodobnych przyszłych wariantów działania danych odnoszących się do celów powietrznych, jakim przeciwnika, które z kolei determinują charakter są bojowe statki powietrzne oraz samoloty o szczegól- opracowywanych własnych wariantów działania, nym znaczeniu. Zapisy w literaturze przedmiotu wska- ze szczególnym zwróceniem uwagi na: miejsca zują, że ostatnim elementem oceny sytuacji jest opinia przekraczania linii styczności wojsk, trasy prze- oficerów dotycząca warunków działań, wśród których lotu i profilu lotu nad terytorium zajętym przez najistotniejszy wydaje się być teren i warunki atmosfe- przeciwnika, rejon wykonywania zadania oraz ryczne. Zmienność warunków atmosferycznych w zależ- taktykę8. ności od pory roku i doby wymusza potrzebę pozyskiwa- Z punktu widzenia wykonywania zadań ude- nia informacji rozpoznawczej wpływającej na dobór rzeniowych dowódca eskadry lotniczej w proce- załóg wydzielonych do wykonania zadania, wykrycie sie decydowania potrzebuje danych o siłach po- obiektu uderzenia (strefy zrzutu) oraz stosowane środ- wietrznych przeciwnika (w odniesieniu do ki rażenia. lotnictwa bazującego na ziemi i wykonującego za- dania w powietrzu oraz wojsk rakietowych i ra- [P. Makowski et al.: Dowodzenie jednostkami lotnictwa tak- diotechnicznych), a także o obiekcie ataku. tycznego sił powietrznych. Warszawa 2008, s. 34]. Każda ocena sytuacji powinna doprowadzać do wyciągnięcia wniosków ogólnych, które mają i doby. W wyniku tej analizy określa się wpływ wskazać, jakimi siłami i środkami, w jaki sposób warunków działań na sposób wykonania zadania oraz kiedy należy wykonać określone zadanie bo- przez wydzielone siły eskadry. jowe, by osiągnąć zakładany cel działania. Drugim krokiem w przygotowaniu lotnictwa W trakcie oceny sytuacji dowódca eskadry wy- do działań bojowych jest ocena sytuacji. Prowa- słuchuje meldunków (propozycji) swoich ofice- dzi się ją, aby porównać warunki działań bojo- rów z punktu kierowania. Ich sądy wartościujące wych z możliwościami sił eskadry przewidzianej powinny być wariantowane, z podaniem wad i za- do wykonania zadania bojowego oraz określić let każdego proponowanego rozwiązania i jedno- czynniki mające wpływ na efektywność wyko- cześnie wskazywać, które z nich jest najbardziej nania zadania przez wydzielone siły. Ocena sy-

tuacji obejmuje: wojska własne, przeciwnika 8 R. Kuriata: Planowanie użycia sił powietrznych. Poradnik meto- i warunki działań. dyczny. Warszawa 2003, s.19.

28 przegląd sił powietrznych 2012/03 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl Działać skutecznie TRENDY efektywne. Propozycje poparte szczegółowymi Analiza zagrożeń: kalkulacjami mają ułatwić dowódcy grupy dzia- a) bezpośrednie: łań lotniczych podjęcie decyzji. – środki obrony przeciwlotniczej – gdzie są, ja- Swoją decyzję dowódca grupy ogłasza pod- kie typy, jakie mają możliwości bojowe, jak ich czas stawiania zadań wyznaczonemu dowódcy uniknąć, jak obezwładnić, ugrupowania (Mission Commander) w obecno- – samoloty myśliwskie – gdzie można się ich ści załóg biorących w niej udział. W czasie sta- spodziewać, w jaki sposób działają, jakie mają wiania zadań dowódca grupy zapoznaje bezpo- możliwości bojowe; średnich wykonawców z miejscem wydzielonych b) pośrednie: sił eskadry w zamiarze przełożonego oraz zada- – czy przeciwnik dysponuje samolotami syste- niem, jakie te siły mają do wykonania, z uwzględ- mu wczesnego ostrzegania i naprowadzania oraz nieniem wniosków z analizy zadania i oceny walki elektronicznej, sytuacji9. – jakie są możliwości przeciwnika w zakresie Po postawieniu zadania dowódca ugrupowania zakłócania systemów i urządzeń pokładowych oraz i wyznaczony personel latający przystępują do pla- prowadzenia nasłuchu częstotliwości radiowych; nowania misji. Celem tego przedsięwzięcia jest c) przypadkowe, czyli jak postępować w sy- ustalenie szczegółów wykonania zadania oraz sko- tuacjach nieprzewidzianych: ordynowanie wszystkich jej elementów. Etap pla- – pogorszenia się nowania misji obejmuje w określonych ramach warunków atmosfe- czasowych i organizacyjnych przygotowanie per- rycznych, Dowódca ugrupowania sonelu latającego oraz odprawę przedlotową. – zderzenia z inny- podsumowuje przygotowa- nie załóg wydzielonych do Czynności te mają na celu osiągnięcie nakazanej mi samolotem ugrupo- wykonania zadania. Nie- gotowości bojowej wydzielonych załóg. Przygo- wania lub z ptakami, zbędne jest również, aby towując się do misji, personel latający dokonuje – ograniczenia ilo- każdy z pilotów samodziel- analizy zagadnień związanych z zadaniem, obiek- ści paliwa itp. nie przestudiował lot bojowy i zwrócił szczególną uwagę tem, zagrożeniem oraz taktyką. Ostatnią najważ- na obronę przeciwlotniczą Analizie podlegają następujące elementy: niejszą sferą działa- przeciwnika wzdłuż tras lotu – jaki jest cel otrzymanego zadania (osłaniać, nia, zdeterminowaną i w rejonie obiektu działania. zniszczyć, blokować itp.); wnioskami z trzech – kto decyduje o przerwaniu zadania, kiedy poprzednich, jest tak- i z jakich przyczyn; tyka, której przeanali- – co możemy, a czego nie możemy zrobić, we- zowanie pozwoli na jednoznaczne zrozumienie dług rozkazu bojowego, rozkazu o kontroli prze- sposobu wykonania zadania. Dlatego należy roz- strzeni powietrznej, norm prawa wojennego; patrywać ją w kontekście: – czy istniej potrzeba uzyskiwania informacji – zadania, czyli określenie punktów decyzyj- rozpoznawczej podczas lotu od załóg wykonują- nych ewentualnego jego przerwania; cych to samo zadanie; – obiektu działania, czyli określenie ilości oraz – czy w misji bierze udział samolot systemu rodzaju uzbrojenia, sposobu ataku, punktów ce- wczesnego ostrzegania i naprowadzania, powietrz- lowania; ne stanowisko dowodzenia. – zagrożenia, czyli określenie profilu lotu, Analiza obiektu uderzenia: punktu zbiórki, sposobu przekraczania linii stycz- – jak go znaleźć i zidentyfikować, jakie są jego ności wojsk, punktu rozejścia przed wykonaniem cechy demaskujące; ataku (zrzutu), ugrupowania po trasie dolotu do – co należy w obiekcie niszczyć, czyli gdzie obiektu ataku (strefy zrzutu), maksymalnego cza- znajdują się punkty upadku pocisków i bomb; su przebywania nad obiektem ataku (strefą zrzu- – jakie warunki muszą być spełnione, by użyć

środka rażenia; 9 I. Starzyński: Przygotowanie eskadry lotnictwa taktycznego do – w jaki sposób użyć środków rażenia. realizacji postawionych zadań bojowych. Warszawa 2005, s. 10.

2012/03 przegląd sił powietrznych 29 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl TRENDY Działać skutecznie

manewr „górka” iFF ON do maks. H=300 m randez vous cel (01.05) egress identyfikacja point climging powrót z zadania point atak parami parami Fl 220 to Fl 220

10 km cel (aN-001) dolot do bramy wlotowej wT 003 profil „wysoko” Fl 220 brama wylotowa ingress point punkt nawiązywania 10 km ip start parami łączności z mc weapon on zbiórka kluczy po trasie climbing to Fl 220 profil „nisko” brama wlotowa lot na H=100 m

lotnisko startu

iFF off punkt rozejścia zniżanie i lot na komendę mc na H=100 m manewr w kierunku celu iFF off

lotnisko iFF on startu OpracOwaNie własNe OpracOwaNie

rys. 3. organizacja ofensywnej misji lotniczej (CoMao)

tu), ugrupowania po trasie powrotnej, możliwych – ocenę sytuacji synoptycznej na czas misji; sposobów i przewidywanych kierunków manew- – zagrożenia – niezbędne informacje o teatrze rowania obronnego; działań, obiektach uderzeń, zagrożeniach ze stro- – rozważenia postępowania w razie, na przykład, ny przeciwnika powietrznego, lądowego i mor- niespodziewanego braku samolotu tankowania skiego, propozycja najbardziej skutecznych wa- w strefie lub przymusowego opuszczenia samolo- riantów uzbrojenia oraz systemów walki tu nad terytorium zajętym przez przeciwnika. elektronicznej (Electronic Warfare – EW); Po zebraniu i przeanalizowaniu przez personel – opis zadania; latający wszystkich informacji rozpoznawczych – dane szczegółowe (podanie dowódcy ugrupo- i danych dotyczących wykonania misji jej dowód- wania/zastępcy dowódcy, minimalne pozostałości ca przystępuje do przeprowadzenia odprawy przed- paliwa, dane dotyczące startu i lądowania. Odno- lotowej (Mission Briefing). Obejmuje ona: szą się one w szczególności do kolejności kołowa- – synchronizację czasu – ma to na celu poda- nia i startów statków powietrznych, czasowych od- nie czasu operacyjnego oraz synchronizację ze- stępów między pojedynczymi samolotami garków wszystkich uczestników odprawy, zgod- i grupami, rodzaju zbiórki po starcie, utrzymywa- nie z czasem dowódcy ugrupowania; nia łączności, podejścia do lądowania i sposobu – podanie celu misji – zadań, które są przewi- rozpuszczenia oraz lotniska zapasowego); dziane do wykonania przez siły eskadry. Podaje – informacje istotne dla pilotów, na przykład się także rodzaje zadań wspierających, na przy- strefy zakazane, niebezpieczne, sytuacja ornito- kład SWEEP, ESCORT i SEAD; logiczna itp.;

30 przegląd sił powietrznych 2012/03 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl Działać skutecznie TRENDY

– dane dotyczące wyposażenia osobistego; mie dowodzenia szczegółowo planuje się misje – lot po trasie; bojowe, aż do pojedynczego statku powietrzne- – procedury w rejonie celu dotyczące włącze- go. Wydzielony do misji personel latający eskadr nia i sprawdzenia uzbrojenia, sposobu ataku celu lotniczych przygotowuje szczegółowe kalkula- i sposobu odejścia z jego rejonu, separacje czaso- cje dotyczące zadań ofensywnych lub defensyw- we dla poszczególnych grup uderzeniowych itp.; nych, w zależności od otrzymanych zadań w roz- – procedury powrotu; kazie bojowym lotnictwa. Z kolei personel – organizację łączności; inżynieryjno-lotniczy oraz zabezpieczający ba- – postępowanie w sytuacjach szczególnych, zy przygotowuje pod względem logistycznym na przykład utraty łączności; statki powietrzne. Aby wszystkie przedsięwzię- – inne informacje. cia odpowiednio skorelować w czasie oraz Na zakończenie odprawy dowódca ugrupowa- szczegółowo postawić zadania podwładnym, nia melduje dowódcy grupy gotowość bojową. niezbędne jest ich dokładne zaplanowanie Oznacza to jednocześnie koniec przygotowań per- z uwzględnieniem wielu różnych czynników mo- sonelu latającego eskadry lotniczej do wykonania gących zakłócić ich realizację. postawionego w rozkazie bojowym zadania. Do analizy tych czynników, oprócz personelu Przed wyjściem do samolotów załogi otrzymu- latającego, konieczny jest także udział oficerów ją najbardziej aktualną informację, która ma innych specjalności, na przykład rozpoznania, wpływ na przebieg i wykonanie zaplanowanej mi- meteorologii, wysokościowo-ratowniczej. Plano- sji. Równocześnie z jej rozpoczęciem, czyli wanie użycia lotnictwa w punkcie kierowania gru- z chwilą zajęcia przez wydzielone załogi miejsc pą działań lotniczych rozpoczyna się na podsta- w kabinach samolotów, rozpoczyna się kolejny wie rozkazu bojowego lotnictwa, a jego przebieg etap dowodzenia lotnictwem – dowodzenie nim nie różni się praktycznie od ogólnie przyjętego w czasie wykonywania zadania bojowego (rys. 3). w Siłach Powietrznych. Zasadnicza różnica po- Po zakończeniu misji dowódca grupy działań lega na tym, że w końcowym etapie planowania lotniczych wysyła do Centrum Operacji Po- nie opracowuje się dokumentu rozkazodawcze- wietrznych meldunek o stratach i zniszczeniach go dla podwładnych. Zadania stawia się werbal- bojowych – nie później niż sześć godzin po wy- nie bezpośrednio wykonawcom (załogom), dzię- konaniu zadania bojowego. Ostatnie przedsię- ki temu mają oni więcej czasu na indywidualne wzięcie na poziomie eskadry to podsumowanie przygotowanie się do misji. W trakcie planowa- działalności bojowej. Na tym etapie personel la- nia istotne znaczenie mają odprawy, których ce- tający eskadry ocenia własną taktykę działania lem jest szczegółowe przedstawienie słabych w stosunku do zaistniałej sytuacji taktycznej nad i mocnych stron przeciwnika oraz zaprezentowa- terytorium zajętym przez przeciwnika oraz osią- nie własnych sposobów wykonania zadania. Jest gnięte rezultaty działań w kontekście ponowne- to ostatni moment, kiedy piloci mogą jeszcze uzy- go wykonywania zadań w tym samym rejonie. skać informacje lub wsparcie od innych, gdy zaj- Podsumowanie prowadzi dowódca grupy dzia- mą miejsca w kabinach, zdani są już tylko na do- łań lotniczych, przy aktywnym udziale załóg, wódcę ugrupowania oraz własne umiejętności które powróciły z zadania, oraz oficera rozpo- i doświadczenia. n znawczego, który prezentuje wnioski przesłane od przełożonego. Autor jest absolwentem WOSL, AON oraz Akademii Ekonomicznej w Poznaniu. Doktor nauk wojskowych w specjalności siły powietrzne. Pełnił służbę w 62 plm, DSP oraz był zastępcą współtwórcy sukcesu dowódcy 6 BLot. Obecnie jest pracownikiem Planowanie użycia lotnictwa na szczeblu bazy naukowo-dydaktycznym w AON. lotnictwa taktycznego jest ostatnim etapem w pro- cesie planowania działań Sił Powietrznych10, ale jednocześnie jednym z kluczowych do osiągnię- 10 Planowanie użycia lotnictwa odbywa się na szczeblu Dowódz- twa Komponentu Powietrznego, Centrum Operacji Powietrznych cia sukcesu operacji powietrznej. Na tym pozio- oraz bazy lotnictwa taktycznego.

2012/03 przegląd sił powietrznych 31 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl TRENDY Owocna współpraca

ppłk dypl. Stanisław Czeszejko Dowództwo Sił Powietrznych h ry od ze n ia B u nd eswe w FOT. A ka d emia D o FOT. Akademickie ćwiczenia NATO Zadaniem Akademii Dowodzenia Bundeswehry jest przygotowywanie oficerów sztabowych na potrzeby sił zbrojnych, a także umożliwienie wymiany poglądów między najwyższym kierownictwem sił zbrojnych RFN a instytucjami cywilnymi i naukowymi – krajowymi lub zagranicznymi.

Akademii Dowodzenia Bunde- NATO. Skupiały one studentów trzech rodzajów swehry (ADB)1 w Hamburgu sił zbrojnych wydziału: wojsk lądowych, sił po- (RFN) w 2010 roku przeprowa- wietrznych i marynarki wojennej. W dzono dwa jednoszczeblowe jed- nostronne ćwiczenia dowódczo-sztabowe Kompo- znaczenie ćwiczeń nentu Powietrznego „AirEx 2010” („Ćwiczenie w procesie kształcenia powietrzne 2010” – od 15 do 26 listopada 2010 Akademia Dowodzenia Bundeswehry nie jest roku) oraz „Common Trail 2010” („Wspólny szlak uczelnią wyższą w rozumieniu niemieckiego pra- 2010” – od 29 listopada do 10 grudnia 2010 ro- wa o szkolnictwie wyższym. Podlega bezpośrednio ku). Brali w nich udział słuchacze drugiego roku

dwuletnich studiów Akademii Dowodzenia Bun- 1 Oryginalna nazwa: Führungs Akademie der Bundeswehr in Ham- deswehry oraz goście zaproszeni z innych państw burg – FüAkBw.

32 przegląd sił powietrznych 2012/03 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl Owocna współpraca TRENDY zastępcy generalnego inspektora Bundeswehry, ad- kowo, w każdym roku akademickim spoza akade- ministracyjnie Urzędowi Sił Zbrojnych RFN, a funk- mii w procesie kształcenia bierze udział około 500 cjonalnie Sztabowi Sił Zbrojnych2. osób pełniących funkcję wykładowców; w tym Innym rodzajem uczelni, która spełnia funkcję trzech oficerów łącznikowych z Wielkiej Brytanii, kształcenia równoznacznego cywilnemu, są Uni- Francji i Włoch oraz trzech wykładowców z USA7. wersytety Bundeswehry w Monachium i Hambur- Ćwiczenia dowódczo-sztabowe „Common gu3. Obie uczelnie podlegają ustawom o szkolnic- Trail” są etapem, który kończy praktyczną fazę cy- twie wyższym, wybór kierunków kształcenia jest klicznego kształcenia słuchaczy drugiego roku (etap dostosowany do potrzeb sił zbrojnych4, a absol- podsumowujący, który można też nazwać spinają- wenci uzyskują tytuł zawodowy równoznaczny cym). Składa się on z trzech etapów (rys.). polskiemu dyplomowi magistra lub magistra in- Pierwszym są zajęcia teoretyczne (wykłady, se- żyniera. Do szkół tych są kierowani kandydaci po minaria itp., trwające dwa tygodnie), które są cy- zakończeniu szkolenia w rocznych szkołach ofi- klem zajęć wprowadzających do pełnienia funkcji cerskich (podchorążowie) lub też oficerowie na szczeblu dowodzenia komponentem (w wypad- (w stopniu podporucznika) po zakończeniu kolej- ku wojsk lądowych dowodzenia korpusem). Drugi nego etapu rozwoju w liniowych jednostkach szko- to cykl zajęć przygotowawczych i ćwiczeń grupo- leniowych (batalionach szkolnych bojowych puł- wych, które są przeplatane podróżami studyjnymi ków, brygad lub skrzydeł). do różnych sztabów, stanowisk dowodzenia na róż- Na Akademii Dowodzenia spoczywa odpowie- nych szczeblach sojuszniczego systemu dowodze- dzialność za kształcenie starszych oficerów pełnią- nia dla studentów poszczególnych rodzajów sił cych funkcje sztabowe, dlatego też wszyscy ofice- zbrojnych (trwa sześć tygodni), w którym są reali- rowie młodsi w stopniu kapitana danego rocznika zowane, między innymi, ćwiczenia: „AirEx” – siły są kierowani na dziewięciotygodniowy kurs kwa- powietrzne, „Xerxes” – marynarka wojenna, „Com- lifikacyjny w akademii, który kończy się egzami- mon Effort” – wojska lądowe8. nem określającym ich predyspozycje. Spośród kan- Ćwiczenia „Common Trail” to ostatni, trzeci dydatów nie więcej jak około 18 procent5 jest etap kształcenia słuchaczy Akademii Dowodzenia kierowanych na dwuletni kurs przygotowujący ofi- Bundeswehry, który trwa dwa tygodnie. Zamyka cerów do pełnienia różnorodnych funkcji sztabo- on fazę kształcenia dotyczącą planowania i prowa- wych, co warunkuje mianowanie na stopień majo- dzenia działań na poziomie operacyjno-taktycznym ra. Zajęcia obejmują, co jest bardzo ważne i na swój w poszczególnych rodzajach sił zbrojnych – kom- sposób nowatorskie, między innymi, kształtowanie ponentach (lądowym, morskim i powietrznym). indywidualnych kompetencji przywódczych i za- rządzania danego oficera. 2 P. Gawliczek: Sprawozdanie z wyjazdu do Rumunii i Niemiec. „Ze- Oficerowie kształcą się w grupach reprezentu- szyty Naukowe AON”, Warszawa 2008 nr 1, s. 358. 3 Studia na uniwersytecie są podzielone na 10 trzymiesięcznych jących wszystkie rodzaje sił zbrojnych (grupy zin- trymestrów, zasadniczo trwają 3 lata i 3 miesiące, jednak z sesja- tegrowane). W pierwszym roku środek ciężkości mi poprawkowymi ich czas nie może przekraczać czterech lat, po- położono na kształcenie dotyczące macierzystego nieważ cały proces kształcenia oficera, razem z 12-miesięczną szkołą oficerską, nie może przekraczać pięciu lat. W zajęciach stu- rodzaju sił zbrojnych, w drugim istotą są działania denci uczestniczą w cywilnym ubraniu, gdyż intensywna nauka jest połączone. Na kursie tym kształci się 120 ofice- tu postawiona na pierwszym miejscu. Pozostają oni jednak w zhie- rarchizowanej strukturze wojskowej i zajęcia w umundurowaniu rów, w tym około dwudziestu z państw NATO odbywają się raz w tygodniu po południu i obejmują kilka godzin i Unii Europejskiej (również z Polski)6. Dla ofice- zajęć wojskowych (np. zajęcia informacyjne, topografia, marsz rów z innych państw niż NATO i Unii Europejskiej kwartalny itp.). 4 Są to: ekonomia, elektrotechnika, nauki historyczne, budo- jest zorganizowany krótszy, roczny kurs, prowa- wa maszyn, pedagogika, nauki polityczne, informatyka, admi- dzony również w języku niemieckim. nistracja, elektrotechnika przemysłowa, konstrukcje lotnicze i kosmiczne. W Akademii Dowodzenia jest zatrudnionych 5 P. Gawliczek: Sprawozdanie z wyjazdu…, op.cit, s. 359. około 460 pracowników, z tego około stu to na- 6 Ibidem. 7 Ibidem. uczyciele akademiccy; około 85 procent tych na- 8 A. Kuptel: Ćwiczenia w Hamburgu. „Zeszyty Naukowe AON”, War- uczycieli to oficerowie w służbie czynnej. Dodat- szawa 2008 nr 1, s. 336.

2012/03 przegląd sił powietrznych 33 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl TRENDY Owocna współpraca

Do udziału w ćwiczeniach organizowanych przez Głównym celem udziału w ćwiczeniach przed- gospodarzy niemieckich w roku 2010 zaproszono stawicieli Sił Powietrznych było doskonalenie umie- delegacje z różnych państw (NATO oraz niestowa- jętności w dziedzinie planowania działań kompo- rzyszonych). W ćwiczeniach „Common Trail 2010” nentu sił powietrznych w ramach reagowania uczestniczyli przedstawiciele z trzynastu krajów; naj- kryzysowego NATO. Pozwoliło to na zebranie no- liczniejsza była delegacja amerykańska (19 osób). wych doświadczeń dotyczących przygotowania Oprócz niej udział wzięły delegacje: włoska (7osób), i prowadzenia ćwiczeń dowódczo-sztabowych polska (6 osób), francuska (4 osoby) i węgierska w środowisku międzynarodowym. Było także do- (3 osoby). W składzie delegacji amerykańskiej zna- skonałą okazją do konfrontacji nabytej już wiedzy lazł się również oficer z Singapuru. i umiejętności w praktycznym stosowaniu proce- Słuchacze drugiego roku studiów to barwna re- dur sojuszniczych z uczestnikami z innych krajów. prezentacja wszystkich państw NATO. W roku 2010 O wszystkie kwestie organizacyjne zadbali go- wśród nich można było zobaczyć głównie oficerów spodarze – kadra dydaktyczno-naukowa oraz stu- niemieckich, ale także Amerykanów, Brytyjczy- denci Akademii Dowodzenia. Od przyjęcia na lot- ków, Francuzów, Greków, Hiszpanów, Holendrów, nisku, przez zakwaterowanie, wyżywienie, udział Kanadyjczyków, Polaków, Węgrów i Włochów. w ćwiczeniach, zagospodarowanie czasu wolne- Współpraca między Akademią Obrony Narodo- go, aż do pożegnania na lotnisku – wszystko było wej a Akademią Dowodzenia Bundeswehry trwa dopięte „na ostatni guzik” i odbywało się na naj- już dwadzieścia lat. Na zaproszenie tej ostatniej stro- wyższym poziomie, w bardzo przyjaznej i życzli- na polska oddelegowuje corocznie do udziału wej atmosferze. Strona niemiecka pod tym wzglę- w przedmiotowych ćwiczeniach kilku oficerów. dem może być wzorem dla innych państw. Do udziału w ćwi- czeniach „AirEx Założenia do ćwiczeń Faza praktyczna (zajęcia 2010” akademia pol- Scenariusz, wspólny dla wszystkich ćwiczeń, i ćwiczenia) jest prowadzona na podstawie tego samego tła ska skierowała jedne- obejmował teren Półwyspu Iberyjskiego (obszar operacyjno-taktycznego. go oficera, Siły Po- Hiszpanii i Portugalii), na którym umiejscowiono Umożliwia to płynną pracę wietrzne reprezento- fikcyjne państwa europejskie: Kurania (państwo za- oraz coraz bardziej szczegóło- wał ppłk dypl. Robert atakowane), Relinesia (agresor), Bergamon (czło- wą ocenę sytuacji w kolejnych , słuchacz nek NATO), Alizia (państwo neutralne). Zakładał etapach (niższych szczeblach Pałczyński dowodzenia) i zaplanowanie Podyplomowego Stu- on użycie międzynarodowych sił sojuszniczych pożądanego działania, bez dium Operacyjno- w ramach operacji wymuszania pokoju w północ- straty czasu na wprowadzanie -Strategicznego AON. no-zachodniej części półwyspu. Takie umiejscowie- w kolejne założenia. W „Common Trail nie konfliktu pozwala na prowadzenie działań z uży- 2010” w skład delega- ciem wszystkich komponentów: lądowego, cji polskiej wchodziło powietrznego, morskiego i specjalnego. pięciu oficerów pracowników dydaktycznych i dy- Po pierwszej fazie konfliktu, to znaczy po ata- daktyczno-naukowych AON – przedstawicieli Wojsk ku Relinesii na Kuranię i po udanym przeciwude- Lądowych oraz jeden oficer słuchacz Podyplomo- rzeniu wojsk Kuranii w zachodnim rejonie kon- wego Studium Operacyjno-Strategicznego – przed- fliktu (państwa nienależącego do NATO), do stawiciel Sił Powietrznych – ppłk dypl. Stanisław działań politycznych przystąpiła Organizacja Na- Czeszejko, autor artykułu, który jako słuchacz dy- rodów Zjednoczonych, która tradycyjnie poczyni- plomowych studiów dowódczo-sztabowych w AON ła kroki w celu rozwiązania konfliktu. Po bezsku- brał już udział w tego typu ćwiczeniach w Akade- tecznych działaniach arbitralnych (w tym ultimatum mii Dowodzenia Bundeswehry. W roku 2001 ćwi- dla Relinesii), zgodnie z założeniem ćwiczeń, or- czył w składzie komórki operacyjnej Wielonarodo- ganizacja ta udzieliła mandatu na działania zbroj- wego Centrum Połączonych Operacji Powietrznych ne dla NATO, a tym samym zapewnienia bezpie- (Combined Air Operations Centre – CAOC), w ro- czeństwa zaatakowanej Kuranii i stabilizacji ku 2010 – komórki rozpoznawczej. sytuacji międzynarodowej.

34 przegląd sił powietrznych 2012/03 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl Owocna współpraca TRENDY

dwa tygodnie tydz. 1/2 tydz. 3/4 tydz. 5/6 dwa tygodnie

08.10.–19.10.07 22.10.–02.11.07 05.11.–16.11.07 19.11.–30.11.07 03.12.–14.12.07

ACC/CAOC RELIABLE GUARD ćwiczenia szkolenie ćwiczenia grupowe dowódczo-sztabowe SP ICC/ITC A2/A3 (29.10–09.11) AIREX

MW O MM N TRAIL 07 ćwiczenia dowódczo-sztabowe seminarium C

O PP XERXES ćwiczenia dowódczo-sztabowe ćwiczenia zajęcia teoretyczne zajęcia

WLąd przygotowanie do ćwiczeń Targeting COMMON oficerowie Wielonarodowy LCC & Targeting łącznikowi EFFORT SP + WL Korpus + MW oficerowie łącznikowi oficerowie łącznikowi XERXES AIREX

Źródło: A. Kuptel: Ćwiczenia w Hamburgu. „Zeszyty Naukowe AON”, Warszawa 2008 nr 1, s. 337. Miejsce ćwiczeń „Common Trial 07” w procesie dydaktycznym Akademii Dowodzenia Bundeswehry (grup ofi- cerów dwuletnich kursów międzynarodowych). Na czerwono zaznaczono elementy, w których udział biorą cyklicznie studenci i kadra dydaktyczna AON

NATO swoje działania lądowe oparło na wyko- na lista obiektów rażenia, to znaczy Prioritised Tar- rzystaniu terytorium Bergamonu, który przynale- get List – PTL)10, oba ważne w pierwszych pięciu ży do sojuszu. Siły NATO, w większości dysloko- dobach; rozkaz do kontroli przestrzeni powietrz- wane na jego terenie, stanowiącym około nej, to znaczy Airspace Control Order – ACO (waż- 70 procent wschodniej i południowej części pół- ny na pierwszą dobę działań), potrzebny dowódcy wyspu, otrzymały zadanie zakończenia konfliktu sił prowadzącemu operację połączoną (Joint For- między Relinesią i Kuranią. Połączoną operację ce Commander – JFC) oraz dowódcom jemu pod- sojuszniczą skierowano de facto przeciwko Reli- ległym (w tym dowódcy CAOC). nesii, która była agresorem w tym konflikcie. Kolejne ćwiczenia „Common Trail” trwały dwa tygodnie. W ich trakcie równolegle ćwiczyły na Przebieg porównywalnym poziomie operacyjnym dobrze Pierwsze dwuipółtygodniowe ćwiczenia zorganizowane sztaby (np. w 2007 roku 192 ofi- „AirEx”, organizowane cyklicznie przez Wydział cerów z różnych państw11): komponentu lądowe- Sił Powietrznych ADB, mają na celu doskonale- go (sztaby korpusu), powietrznego (CAOC) i mor- nie umiejętności planowania działań sił powietrz- nych w dowództwie komponentu powietrznego. 9 W trakcie ćwiczeń są tworzone każdorazowo dwa liczące po oko- W ich trakcie Dowództwo Komponentu Powietrz- ło 20 osób sztaby ACC, większość ćwiczących obsadza w nich sta- nego Sił Połączonych9 (Joint Force Air Compo- nowiska A2 i A3/A5. 10 W tym etapie są prowadzone niejednokrotnie różne dodatkowe nent Command – JFACC) wypracowuje wszyst- zajęcia przygotowawcze, np. w roku 2007 w pierwszym tygodniu kie niezbędne dokumenty (najważniejsze to m.in. ćwiczeń „AirEx 2007” instruktor NATO School z Oberammergau przeprowadził trzy wykłady na temat wojskowego targetingu lotni- dyrektywa operacyjna sił powietrznych, to znaczy czego. A. Kuptel: Ćwiczenia w …, op.cit, s. 336. Air Operations Directive – AOD oraz hierarchicz- 11 Ibidem.

2012/03 przegląd sił powietrznych 35 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl TRENDY Owocna współpraca

skiego (sztab morskich sił zadaniowych). W ćwi- czonej (Joint Operational Area – JOA), ochraniać czących sztabach funkcjonują zespoły łącznikowe własne wojska oraz stworzyć warunki do prowa- poszczególnych rodzajów sił zbrojnych. W skła- dzenia operacji lądowej i morskiej. W drugim je- dzie sztabów nie zabrakło również oficerów rezer- go zadaniem było utrzymanie panowania w powie- wy Bundeswehry, powołanych do służby jedynie trzu w JOA, ochrona wojsk własnych oraz na czas ćwiczeń w ramach szkolenia rezerw. wsparcie prowadzonych operacji lądowych. W „Common Trail” każdy rodzaj wojsk podzie- W każdym cyklu tygodniowym (etap trwający lono na dwa równolegle ćwiczące sztaby (ExStaff), pięć dni roboczych po osiem godzin) w obu w siłach powietrznych ćwiczenia prowadzono na CAOC prowadzono tylko jeden 24-godzinny cykl poziomie CAOC. Oficerów polskich skierowano decyzyjny, w którego ramach dyrektywa operacyj- do poszczególnych sztabów; tych z Sił Powietrz- na sił powietrznych ulegała „przekuciu” na szcze- nych do sztabów Wielonarodowego Centrum Po- blu taktycznym w rozkaz bojowy dla lotnictwa (Air łączonych Operacji Powietrznych. W sztabie „A” Task Order – ATO). Każdy cykl decyzyjny był sta- ćwiczył ppłk dypl. Stanisław Czeszejko, w szta- rannie przygotowywany, szczegółowo przeprowa- bie „B” kpt. Andrzej Królikowski, słuchacz dru- dzany i podlegał wszechstronnej analizie według giego roku dwuletnich studiów w Akademii Do- zasady: nie ilość, ale jakość. wodzenia (LGAN 0912). Podobnie podzielono oficerów wojsk lądowych (dwa sztaby kompo- jak ćwiczyliśmy nentu lądowego). Kierownik delegacji polskiej, Ćwiczenia są prowadzone w języku angielskim. pełniący funkcję obserwatora, czuwał nad prze- W czasie najważniejszych wydarzeń: konferen- biegiem ćwiczeń i kontrolował ćwiczących ofi- cji prasowych, odpraw głównych (Initial Planning cerów polskich. Meeting – IPM, Commanders Decision Meeting Podjęta decyzja, stanowiąca efekt pracy poszcze- – CDM), omówień jest obecny specjalista języ- gólnych sztabów, i wypracowywane tam dane by- kowy, który po wystąpieniu każdego uczestnika ły uwzględnianie przez sztaby pozostałych rodza- udzielał mu wskazówek. Odnosiły się one do błę- jów sił zbrojnych, ale nie miały bezpośredniego dów językowych, a także stylu wypowiedzi. Uwa- wpływu na ich planowanie. Ćwiczenia te były ko- gę zwraca się na jak najbardziej poprawne uży- lejnym, pośrednim etapem przygotowania oficerów cie języka angielskiego, jednak główny nacisk do właściwych ćwiczeń sił połączonych(Joint Exer- kładzie się na komunikatywność, która jest waż- cises, Combined Joint Exercises) przeprowadza- niejsza od perfekcyjnego opanowania języka. nych w tym samym roku akademickim. Ćwiczący pracowali głównie na mapach, na któ- Dla Wielonarodowego Centrum Połączonych rych nanoszono aktualną sytuację operacyjną oraz Operacji Powietrznych ogólnym celem ćwiczeń planowane działania. Wszystkie wyniki nanoszo- było praktyczne stosowanie zasad dowodzenia oraz no flamastrami na obrotowe tablice pomocnicze, wykorzystanie bojowe wydzielonych sił i środków które ciągle były aktualizowane i dostępne w trak- w procesie planowania i prowadzenia wojennych cie ćwiczeń. Wyniki te były potwierdzeniem wy- operacji powietrznych na podstawie dokumentów pracowanych rozwiązań operacyjnych, służyły z serii AJP (głównie AJP-3.3), poradników oraz również do oceny przyjętych wariantów działania standardowych procedur operacyjnych (Standard przez zespół analizy i omówienia ćwiczeń, który Operating Procedures – SOP). studentom akademii hamburskiej wystawiał oce- Każdy CAOC pracował w czasie ćwiczeń ny mające poważny wpływ na ich dalszy rozwój w dwóch cyklach decyzyjnych. W pierwszym zawodowy. (pierwszy tydzień) jako element komponentu po- W 2010 roku zaobserwowano zasadniczą róż- wietrznego był dowództwem wspomaganym, nicę w stosunku do przebiegu ćwiczeń z roku 2001. w drugim (drugi tydzień) – dowództwem wspo- Polegała ona na zmniejszeniu intensywności wy- magającym.

W pierwszym cyklu miał ustanowić panowanie 12 LGAN 09 (Lehrjahrgang 2009) należy rozumieć jako rocznik stu- w powietrzu w rejonie prowadzenia operacji połą- dentów w roku akademickim 2009–2010.

36 przegląd sił powietrznych 2012/03 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl Owocna współpraca TRENDY korzystania programu Power Point z pakietu firmy Aby uzyskać produkt końcowy w postaci ATO, Microsoft Office. W roku 2001 wszystkie odpra- należy wcześniej wprowadzić do komputera wy i działania sztabowe prowadzono z wykorzy- z oprogramowaniem ICC wszystkie dane dotyczą- staniem tego programu, mapy odgrywały tylko ro- ce wojsk własnych i przeciwnika (tworząc central- lę pomocniczą. ną bazę danych), potrzebne do prowadzenia pla- W ćwiczeniach „Common Trail 2010” program nowanych operacji powietrznych. Wymiana Power Point pojawił się jedynie w trakcie odpra- informacji w tym systemie jest realizowana na pod- wy decyzyjnej, aby zobrazować jej przebieg oraz stawie protokołu o nazwie Taktyczna informacja przedstawić wybrane dane statystyczne. Każdą cyfrowa łącza typu J (Tactical Digital Information odprawę inicjującą prowadzono wyłącznie na pod- Link J – TADIL – J) – nazwa kodowa LINK 16, stawie map i obrotowych tablic pomocniczych. a jego możliwości w pełni są wykorzystywane Odprawę decyzyjną uzupełniano, oprócz symbo- przez system ICC. licznego użycia Power Pointa, wykorzystaniem specjalistycznego oprogramowania komputerowe- go o nazwie ICC, które służy jako narzędzie do planowania operacji powietrznych. Ma ono moż- Ocena planowania liwość przeprowadzenia symulacji zaplanowanych działań, których zobrazowanie jest szczególnie W pierwszym tygodniu ćwiczeń „Common Trail ważne w czasie odprawy decyzyjnej. 2010” opracowano i uszczegóławiano plan operacyjny (OPLAN) wojsk NATO w odniesieniu do zaistniałej sytu- Narzędzia wspomagające acji. W drugim opracowano plan, który był reakcją na Na potrzeby ćwiczeń rozwinięto sieć kompute- zagrożenie działających sił, powstałe na jednym ze rową, za pomocą której wszystkie stanowiska ro- skrzydeł ugrupowania komponentu lądowego. Wszyst- bocze mogły się komunikować i przesyłać dane kie rozwiązania sztabów omawiano i porównywano pod (podobną do polskiego systemu wykorzystujące- wieloma względami. Szczególną uwagę zwracano na wy- go sieć MIL-WAN). pracowywanie rozwiązań najprostszych. W cele szczegółowe ćwiczeń „Common Trail 2010” wpisano, między innymi: poznanie natow- skiego systemu planowania działań bojowych lot- nictwa, w tym systemu kierowania opartego na wykorzystaniu wysoce zintegrowanego oprogra- mowania wspomagającego dowodzenie i kierowa- nie operacjami powietrznymi NATO (NATO Wi- de Integrated Command and Control Software for Air Operations – ICC) – fot. 1, w części dotyczą- Zastosowanie protokołu LINK 16 przez system cej operacji powietrznych; rozwój zrozumienia ICC jest wspierane przez wewnętrzną aplikację te- możliwości i ograniczeń wspomaganego kompu- go systemu o nazwie Sieciowy interoperacyjny ser- terowo systemu planowania i pełnej symulacji prze- wis informacyjny o dostępie w czasie rzeczywistym biegu sytuacji działań operacyjnych komponentu (Networked Interoperable Real-time Information powietrznego. Services – NIRIS13). Wszyscy uprawnieni opera- Należy wyjaśnić, że ICC stanowi swego rodza- torzy korzystają z tych samych danych zawartych ju „środowisko zintegrowane”, a jego zadaniem w bazie, co eliminuje błędy na tym poziomie. Ak- jest wykonywanie funkcji w dziedzinie dowodze- tualizacja jest wykonywana dwoma metodami: nia, kierowania, łączności i rozpoznania. ICC jest ręcznie przez operatorów stacji roboczych i auto- wykorzystywane do planowania operacji powietrz- matycznie za pomocą protokołu LINK 16 (baza nych, a jego „produktem” końcowym jest rozkaz bojowy dla lotnictwa (Air Task Order – ATO) pi- 13 Dalsze informacje: http://www.tdl-news.com/page61/page92/ sany automatycznie przez program. essai/page32/page32.html (2012.05.04)

2012/03 przegląd sił powietrznych 37 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl TRENDY Owocna współpraca

danych ICC jest wspierana przez mechanizm, któ- łożeni CAOC opracowują właściwy rozkaz do ry umożliwia import obiektów z innych systemów kontroli przestrzeni powietrznej i dopiero wtedy i aktualizacji danych w odpowiedniej kategorii). jest on przesyłany do CAOC w wersji, która Istotną zaletą systemu ICC jest zdolność graficz- uwzględnia wszystkich użytkowników (np. woj- nego zobrazowania rozkazu bojowego dla lotnic- ska lądowe, wojska specjalne itd.). Oprogramowa- twa z funkcją jego próbnej realizacji (preview). nie ICC pozwala na zobrazowanie „pełnego” ACO, ICC umożliwia również wizualizację narzędzi co jest jednym z zasadniczych jego zadań w trak- wykorzystywanych w sferze zarządzania prze- cie wykonywania realnych zadań bojowych. strzenią powietrzną, czyli ma możliwości zobra- Zdolność ITC można wykorzystać natomiast zowania rozkazu do kontroli przestrzeni powietrz- do symulacji i wizualizacji wcześniej zaplanowa- nej (Airspace Control Order – ACO). Do nych operacji powietrznych (w tym wspomnianej planowania operacyjnego w Wielonarodowym funkcji preview). Umożliwia to również ocenę prawidłowości i efektywności zaplanowanych działań w stosunku do potencjału sił strony prze- ciwnej (dla statycznej pozycji jej wojsk – brak Realność działań manewrów i brak zmian ilościowych i jakościo- wych), ale w tym celu należy wprowadzić do sys- Na potrzeby planowania działań komponentu powietrz- temu komputerowego z oprogramowaniem ICC nego wspomaganego komputerowo korzystano z oprogra- wszystkie dane dotyczące wojsk przeciwnika, mowania, które jest użytkowane bojowo przez NATO w Wie- przeciwdziałających prowadzonym przez nas lonarodowym Centrum Połączonych Operacji Powietrznych. operacjom powietrznym. Ocenę taką można prze- Jest to wysoce zintegrowane oprogramowanie wspomaga- prowadzić dzięki symulacji konfrontacji stron jące dowodzenie i kierowanie operacjami powietrznymi konfliktu na dany moment (nie uwzględnia ona NATO (NATO Wide Integrated Command and Control So- dynamiki działań). W efekcie otrzymamy straty ftware for Air Operations – ICC). Zapewnia ono również zdol- stron konfliktu poniesione w trakcie komputero- ności szkoleniowe z wykorzystaniem ICC, są to tak zwane wego porównania potencjału stron i sposobu je- zdolności szkoleniowe wysoce zintegrowanego oprogramo- go wykorzystania (planowania i prowadzenia wania wspomagającego dowodzenie i kierowanie opera- działań bojowych). cjami powietrznymi NATO (ICC Training Capability – ITC). Ważnym elementem oprogramowania jest też kontrola automatyczna i zobrazowanie stopnia ochrony informacji niejawnych. W górnym prawym rogu monitora jest wyświetlana klauzula zobrazo- wanych informacji (NATO UNCLASSIFIED, RESTRICTED itp.), w zależności od liczby szcze- gółów i rodzaju informacji, które użytkownik uru- Centrum Połączonych Operacji Powietrznych, chamia w „menu” w celu zobrazowania. w części dotyczącej zarządzania przestrzenią po- W roku 2007 w ramach ćwiczeń skierowano do wietrzną, można je wykorzystywać na potrzeby Hamburga także dwóch oficerów z Centrum Sy- komponentu powietrznego w tworzeniu i obrazo- mulacji i Komputerowych Gier Wojennych waniu tak zwanego mini-ACO, obejmującego je- (CSiKG) z Akademii Obrony Narodowej. Ich dynie potrzeby własne (mini-ACO nie uwzględ- głównym zadaniem było zapoznanie się z wyko- nia potrzeb wykorzystania przestrzeni powietrznej rzystywanym komputerowym systemem symula- przez innych użytkowników, np. wojska lądowe, cyjnym o nazwie „SimOF” (starszej generacji) oraz marynarkę wojenną itd.). zebranie doświadczeń związanych z organizacją W działaniach rzeczywistych na podstawie i prowadzeniem tego typu ćwiczeń z jego wyko- potrzeb dotyczących zarządzania przestrzenią po- rzystaniem14. Specjaliści z CSiKGW, jak widać, wietrzną, zawartych w rozkazie bojowym dla lot- nictwa (potrzeby komponentu powietrznego), prze- 14 A. Kuptel: Ćwiczenia w…, op.cit., s. 338.

38 przegląd sił powietrznych 2012/03 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl Owocna współpraca TRENDY h ry od ze n ia B u nd eswe w FOT. A ka d emia D o FOT. Fot. 1. Wprowadzanie danych do systemu ICC przez oficera sztabu CAOC na bieżąco zapoznają się z rozwojem użycia te- W fazie pierwszej pracownicy Agencji NATO go rodzaju narzędzi przez naszych sojuszników ds. Konsultacji, Doradzania i Kontroli, wspólnie z NATO, co ma służyć ich lepszemu wykorzy- z kolegami z CAOC w Uedem, przeprowadzili staniu w Siłach Zbrojnych RP. z wybranymi uczestnikami z poszczególnych ćwi- czących sztabów CAOC, odpowiedzialnymi w póź- Wsparcie osobowe niejszej fazie ćwiczeń za wprowadzanie danych W związku z tym, że Akademia Dowodze- i prowadzenie symulacji, zajęcia wdrażające z ob- nia nie ma etatowej komórki (centrum) symu- sługi oprogramowania ICC oraz zdolności ITC. lacji komputerowej, do udziału w ćwiczeniach Odbywały się one w ciągu pierwszych dwóch dni „Common Trail 2010” zaproszono również spe- ćwiczeń w wybranych godzinach w wydzielonej cjalistów z Agencji NATO ds. Konsultacji, Do- do tego celu specjalnej sali. radzania i Kontroli (NATO Consultation, Com- W system komputerowy na potrzeby ćwiczeń już mand and Control Agency – NC3A) z Hagi wcześniej wprowadzono bazę danych z zasadni- oraz CAOC Uedem, którzy mieli szkolić czymi informacjami wynikającymi z potrzeb i sy- i wspierać ćwiczących w wykorzystaniu na po- tuacji wyjściowej do ćwiczeń. Wszystkie przykła- trzeby ćwiczeń oprogramowania ICC (w tym dy szkoleniowe oparto na danych dotyczących zdolności ITC). ćwiczeń. Kolejnym etapem pracy z ICC było gro- Z NC3A skierowano do udziału w ćwicze- madzenie i wprowadzanie danych wypracowanych niach pracowników cywilnych, którzy zajmują w trakcie planowania operacji powietrznych przez się w swojej codziennej działalności szkoleniem przygotowanych wcześniej oficerów pionu opera- i ćwiczeniami (Exercises & Training – CAT3). cyjnego ćwiczących CAOC. Zadanie to wykony- Z CAOC w Uedem skierowano natomiast ofi- wali wytypowani uczestnicy ćwiczeń samodziel- cerów i podoficerów zajmujących się praktycz- nie, głównie pod nadzorem kadry CAOC. nym wykorzystywaniem przedstawionego opro- Przedostatni etap to wspólne sprawdzenie popraw- gramowania w działalności służbowej, to znaczy ności wprowadzenia danych wypracowanych wcze- do planowania operacji powietrznych. śniej na potrzeby planowania operacji powietrznej

2012/03 przegląd sił powietrznych 39 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl TRENDY Owocna współpraca

przez pion operacyjny CAOC ćwiczącego sztabu. cji bojowych NATO. Odpowiadał na liczne pytania, Kadra z CAOC w Uedem nie poprawiała planów uzasadniał merytorycznie przyjęte rozwiązania operacyjnych wypracowanych przez ćwiczących, i przedstawiał własny punkt widzenia na porusza- pomagała tylko sprawdzić poprawność ich wpro- ną tematykę. Wszystkie wystąpienia oficerów kon- wadzenia do systemu komputerowego. sultantów były prowadzone w bardzo życzliwej Ostatnim etapem pracy było wytworzenie roz- i przyjaznej atmosferze. kazu bojowego dla lotnictwa z wykorzystaniem oprogramowania ICC, które odbyło się za pomo- Ranga ćwiczeń i ochrona cą „przyciśnięcia jednego przycisku”. Tak wytwo- informacji rzone ATO można wydrukować lub też przesłać Opisywanym ćwiczeniom nadano duże znacze- do wykonawców w postaci elektronicznej. nie, jednak szczególną rangę miały ćwiczenia „Common Trail”. Leżały one w sferze zaintereso- Senior mentors wań najwyższych gremiów kierowniczych sił Równie ważnym elementem w tego typu ćwicze- zbrojnych RFN, które wspierają Akademię Dowo- niach, oprócz nowoczesnych narzędzi pracy (opro- dzenia w jej staraniach, aby zapewnić ich wysoki gramowanie), jest obecność oficerów, którzy mają poziom merytoryczny i udział środowiska między- bogate doświadczenia z przebiegu służby na róż- narodowego. W efekcie każdorazowo wiele osób nych stanowiskach w NATO, zwanych oficerami reprezentujących różne instytucje brało udział konsultantami (Senior Mentors). W części ćwiczeń w ich organizowaniu. W roku 2010 były to, mię- „Common Trail 2010”, prowadzonej przez Wydział dzy innymi, CAOC, EC3N oraz siły zbrojne RFN. Sił Powietrznych, w charakterze Senior Mentors Air Zadbano również o udział wielu reprezentantów Force (oficerów konsultantów sił powietrznych) wy- ze środowiska międzynarodowego. stępował gen. dyw. pil. Robert Bailey z sił powietrz- Z danych wynika, że co roku w ćwiczeniach nych USA oraz gen. dyw. rez. Rainer Fiegle z sił udział biorą przedstawiciele z kilkunastu państw powietrznych RFN15. Dodatkowym konsultantem, (np. w roku 2008 z 1216, w roku 2010 z 13). Aby bez tytułu Senior Mentor, był pułkownik pil. Luke podkreślić rangę wydarzenia, jakim są ćwiczenia G. Grossman z sił powietrznych USA. komponentu powietrznego dla jego uczestników, Oficerowie ci po każdej odprawie (Initial Plan- w roku 2007 swoją obecnością uświetnił je inspek- ning Meeting – IPM oraz Commanders Decison tor Luftwaffe (odpowiednik w SZRP dowódcy SP) Meeting – CDM) dzielili się spostrzeżeniami na te- generał Klaus-Peter Stieglitz17. Nie zawsze osoba mat wszystkich jej elementów prowadzonych przez na tak odpowiedzialnym stanowisku może pogo- poszczególnych ćwiczących (słuchaczy oraz go- dzić obowiązki z uczestnictwem w ćwiczeniach, ale ści). Ich spostrzeżenia dotyczyły głównie przyję- fakt, że czasami ma to miejsce, świadczy o znacze- tych w ćwiczeniach rozwiązań teoretycznych. niu, jakie przywiązują do niego dowódcy najwyż- Uwagi swoje uzasadniali uregulowaniami w doku- szego szczebla. Również kierownictwo akademii mentach NATO, jak również doświadczeniami dokłada szczególnych starań o poziom merytorycz- z dotychczasowej służby. ny ćwiczeń i towarzyszącą mu atmosferę. Każda odprawa była prowadzona w obecności W czasie ćwiczeń informacje niejawne chronio- Senior Mentors dwa razy. Pierwszy raz traktowa- no zgodnie z zasadami przyjętymi w NATO. Nie no ją jako próbną. Uwagi dotyczyły spraw mery- można było używać przenośnych nośników danych torycznych (operacyjnych) i miały pomóc każde- mu z prowadzących wystąpić w odpowiedni sposób. Na drugiej, tej właściwej, występujący 15 W roku 2007 w trakcie ćwiczeń „Common Trial” dowódca Wie- mógł być oceniony jedynie za indywidualny styl lonarodowego Centrum Połączonych Operacji Powietrznych (CAOC 4), generał dyw. Eike Krüger, który wystąpił w roli Senior i komunikatywność wystąpienia. Mentora, ocenił rozwiązania przyjęte przez ćwiczące sztaby. A. Kup- Pułkownik pil. Luke G. Grossman z sił powietrz- tel: Ćwiczenia…, op.cit., s. 338. 16 http://www.bmlv.gv.at/karriere/generalstabslehrgang/artikel. nych USA dodatkowo podzielił się swoimi do- php?id=2659 świadczeniami z planowania powietrznych opera- 17 A. Kuptel: Ćwiczenia w …, op.cit., s. 338.

40 przegląd sił powietrznych 2012/03 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl Owocna współpraca TRENDY współpracujących z portem USB oraz płyt CD lub poruszanej problematyki – zależnie od kompeten- DVD. Wszystkie dane przesyłano w sieci kompu- cji. Oficer prasowy, którym był również jeden terowej przez specjalnie przygotowany system. z ćwiczących, dbał o to, aby poruszana tematyka Tego typu podejście do ochrony informacji nie- nie powtarzała się, a w sytuacjach wymagających jawnych wynikało z faktu, że na potrzeby ćwiczeń ukierunkowania ogólnego przedstawicieli mediów wykorzystywano bazy danych zbliżone w swej za- lub pomijania treści ze względu na ochronę infor- wartości do danych realnych w jednostkach linio- macji – interweniował. Podsumowywał także kon- wych. Program ICC jest narzędziem na tyle wy- ferencję i budował najkorzystniejszy, lecz wiary- magającym, iż nie da się go wykorzystywać bez godny dla wojska obraz sytuacji. wprowadzenia precyzyjnych informacji. W konferencji oprócz dziennikarzy udział bra- Materiały do tego artykułu wyselekcjonowano li wszyscy oficerowie z danego sztabu, niektórzy wspólnie z organizatorami (strona niemiecka) mieli prawo występować jako dziennikarze zna- w postaci płyty CD, nagranej i opisanej przez ofi- cera odpowiedzialnego za ochronę informacji nie- jawnych), a zgodę na ich przekazanie wyraził zastępca komendanta Wydziału Lotniczego Aka- Możliwości demii Dowodzenia Bundeswehry ds. szkolenia Dodatkową funkcją oprogramowania ICC (chodzi tu płk pil. Jürgen Erbeck. o zdolność ITC) jest możliwość przeprowadzenia symulacji kontakty z mediami (wizualizacji) uzyskanych wyników pracy. Rola kadry Jednym z elementów ćwiczeń, traktowanym na z CAOC w Uedem sprowadzała się w tym do pomocy równi z innymi, były kontakty ćwiczących z me- w interpretacji wygenerowanego zobrazowania oraz wychwy- diami. Dotyczyły one wyłącznie sytuacji związa- cenia ewentualnych błędów popełnionych w trakcie wpro- nej z prowadzonymi ćwiczeniami. Zaangażowa- wadzania danych. Wizualizację wykonywano w celu zobra- no do tego zawodowych dziennikarzy, którzy zowania ćwiczącym ich wyników pracy, aby mogli poznać byli odpowiedzialni za dwa rodzaje kontaktów popełnione błędy w planowaniu operacji powietrznych i do- ćwiczących przed kamerami z przedstawicielami konać korekty. mediów. Były to indywidualne wywiady udziela- ne mediom przez każdego z uczestników ćwiczeń oraz konferencje prasowe ćwiczących zespołów pod koniec ćwiczeń. W cele szczegółowe ćwiczeń w sferze współ- pracy z mediami wpisano: pogłębianie kompeten- cji dotyczących kształtowania obrazu medialnego (np. prasa, telewizja itd.) działań w odniesieniu do jący niektóre szczegóły operacji z własnych źró- sytuacji operacyjnej wojsk. deł. Właśnie oni zadawali tak zwane kłopotliwe Jedną z form właściwego przygotowania ćwi- pytania. czących do reprezentowania wojska przed media- Inną formą przygotowania ćwiczących do kon- mi było prowadzenie konferencji prasowej z przed- taktów z mediami było prowadzenie indywidual- stawicielami różnych mediów, o różnym ich nych wywiadów przed kamerami udzielanymi do- nastawieniu do prowadzonej operacji. W ćwicze- słownie „w świetle reflektorów” (fot. 2). Aby niach „Common Trail 2010” przed dziennikarza- stworzyć trudną sytuację dla ćwiczącego, który mi występowali jedynie szefowie najważniejszych udzielał wywiadu, włączano kamerę oraz lampę pionów i oficer prasowy danego sztabu, na przy- świecącą w oczy z odległości około 1,5 metra od kład sztabu „B” CAOC. Konferencja miała usta- twarzy, a prowadzący wywiad dziennikarz „skry- lony czas, oficer prasowy wskazywał kolejno wał się” niejako w jej cieniu. Dziennikarz zada- dziennikarzy, którzy mogli zadawać pytania, sze- wał różnorodne pytania dotyczące danej opera- fowie pionów ustosunkowywali się natomiast do cji, nawet trochę obcej ćwiczącemu, na przykład

2012/03 przegląd sił powietrznych 41 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl TRENDY Owocna współpraca h ry od ze n ia B u nd eswe w FOT. A ka d emia D o FOT. Fot. 2. Doskonalenie wypowiedzi ćwiczących oficerów podczas zaimprowizowanego wywiadu dla mediów

o działaniach wojsk lądowych dla oficera CAOC. Autor publikacji skorzystał z możliwości zebra- Nie brakowało również pytań ze sfery przenika- nia takich doświadczeń, jego wystąpienie oceniono nia się prowadzonej polityki z działaniami woj- jako ciekawe. Udzielał wywiadu przed upływem skowymi. Po przeprowadzeniu wywiadu – w mi- postawionego przez ONZ ultimatum. Dowiedział łym otoczeniu i życzliwej atmosferze – odtwarza- się, że w sposób typowy dla oficerów z państw ma- no nagrany materiał filmowy ćwiczącemu, jących niewielkie doświadczenia w dziedzinie peł- a dziennikarz oraz oficer będący etatowym rzecz- nej współpracy z mediami przekazywał informacje nikiem prasowym omawiali poszczególne jego ogólne i zbyt mało podawał szczegółów dotyczą- elementy. cych przygotowywanej operacji. Wyjaśniono mu, Wywiad i omówienie, w przeciwieństwie do że dzięki umiejętnie podawanym szczegółom moż- konferencji, odbywały się jedynie w obecności na kształtować lepszy wizerunek wojska w społe- jednego ćwiczącego. Wskazywano dobre strony czeństwie (własnym i międzynarodowym) oraz wystąpienia oraz te, nad którymi należy praco- wpływać na postawę strony przeciwnej, która za- wać, aby poprawić swój wizerunek. Ukierunko- pewne śledzi obraz medialny swego potencjalnego wano również, jak należy to robić. Dla ćwiczą- przeciwnika – szczególnie przed terminem upływu cych, u których bilans wystąpienia przed kamerą ultimatum. Podobnie powinno się kształtować rela- wypadał niekorzystnie, wywiad powtarzano. Od- cje z mediami w czasie operacji militarnej. bywało się to w wolnych chwilach, po przeprowa- dzeniu zasadniczo zaplanowanych wywiadów „Common Trail” z perspektywy z pozostałymi uczestnikami ćwiczeń. Każdy austriackiej z ćwiczących oraz z gości miał zaplanowane wy- W ćwiczeniach „Common Trail 2008” udział stąpienie, dla słuchaczy akademii Bundeswehry wzięli oficerowie sił zbrojnych Austrii, którzy ćwi- było ono obowiązkowe, zaproszeni goście mieli czyli jedynie w ramach komponentu lądowego prawo wyboru. (w oddzielnie tworzonych sztabach korpusu). Ze

42 przegląd sił powietrznych 2012/03 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl Owocna współpraca TRENDY względu na potrzeby dydaktyczne i wielonarodo- związane z planowaniem i prowadzeniem działań wy charakter ćwiczeń obsady sztabów korpusów sił powietrznych, w tym na szczeblu CAOC, do zorganizowano według zaadaptowanej odpowied- wspierania ćwiczących; nio do sytuacji etatowej struktury istniejącego – ćwiczenia jako elementy procesu szkolenia, w rzeczywistości sztabu korpusu niemiecko-ho- w którego ramach przygotowuje się oficerów nie- lenderskiego18. Jeden z oficerów austriackich oce- mieckich sił zbrojnych oraz innych krajów do peł- nił, że w Austrii nie ma możliwości stworzenia wa- nienia funkcji sztabowych w dwuletnim cyklu runków, aby w takim międzynarodowym składzie kształcenia na podbudowie wykształcenia drugie- szkolić swoich sztabowców. Uznał również, że je- go stopnia (mgr, mgr inż.), zdobytego wcześniej dynie wspólne ćwiczenia pomogą uzyskać zakła- na uniwersytetach; dany efekt szkoleniowy19. – nadanie szczególnie wysokiej rangi tego typu Oficerowie austriaccy szczególnie wysoko oce- ćwiczeniom w skali sił zbrojnych RFN (w tym sił nili udział w ćwiczeniach pełniących ówcześnie powietrznych) oraz NATO, które dodatkowo sta- funkcje: dowódcy 1 Korpusu Niemiecko-Holen- nowią kluczowy element oceny słuchaczy drugie- derskiego gen. dyw. Volkera Wiekera oraz in- go roku studiów. spektora niemieckich Wojsk Lądowych gen. dyw. Hansa-Ottona Buddego. W czasie ćwiczeń prze- ułomności prowadzono również wideokonferencję z inspek- Należy do nich zaliczyć: torem generalnym Bundeswehry generałem – możliwość obserwacji (śledzenia) i oceny Wolfgangiem Schneiderhanem20. przez kierownictwo ćwiczeń jedynie procesu Oficerom austriackim umożliwiono zapozna- planowania operacyj- nie się z niemieckimi siłami morskimi umiejsco- nego prowadzonego wionymi w porcie Wilhelmshafen, w tym z wie- przez ćwiczących; Oba rodzaje kontaktów z przedstawicielami mediów lofunkcyjną fregatą „Hessen” oraz okrętem – brak centrum sy- – w trakcie konferencji i in- zaopatrzeniowym „Berlin”. Te na wskroś nowo- mulacji komputero- dywidualnych wywiadów – czesne jednostki charakteryzują się możliwościa- wych w akademii lub odbywały się języku angiel- mi przewyższającymi inne okręty pozostające jej bezpośrednim są- skim. w służbie wielu krajów. „Hessen”, na przykład, siedztwie; nie ma do- może być wykorzystany jako pływające stanowi- stępu do narzędzia sko dowodzenia, „Berlin” natomiast ma najlepiej (oprogramowania wyposażone trzy sale do równoległego prowadze- komputerowego) po- nia operacji medycznych w celu ratowania życia zwalającego na pro- ludzkiego. wadzenie ćwiczeń komputerowych, Silne strony ćwiczeń umożliwiających ocenę skuteczności i efektywno- Należy do nich zaliczyć: ści procesu decyzyjnego ćwiczących, którego efek- – ograniczoną do minimum rolę programu Po- tem jest użycie bojowe wojsk w operacjach. n wer Point we wspomaganiu ich przebiegu; – użycie oprogramowania ICC (w tym zdolno- Autor jest absolwentem WOSR (1990), Uniwersytetu Bundeswehry w Monachium (1995) i AON (2002, 2005). ści ITC), wykorzystywanego w realnym procesie W wojskach radiotechnicznych dowodził kolejno plutonem, planowania i prowadzenia działań bojowych na posterunkiem i kompanią. Następnie pełnił funkcję zastępcy dowódcy 8 brt, dowódcy 23 brt oraz oficera pułkowej grupy analizy szczeblu CAOC w NATO; danych 1 prrel. Od 2006 r. jest starszym specjalistą w Szefostwie – wykorzystanie do organizacji i przeprowadze- Wojsk OPL i Radiotechnicznych w Dowództwie Sił Powietrznych. nia ćwiczeń potencjału etatowej kadry z CAOC oraz EC3N; 18 Ibidem. s. 337. – udział oficerów (m.in. rezerwy) piastujących 19 http://www.bundesheer.at/karriere/generalstabslehrgang/ar- tikel.php?id=3588 wysokie stanowiska w strukturach NATO, mają- 20 http://www.bmlv.gv.at/karriere/generalstabslehrgang/artikel. cych bogate doświadczenie służbowe i bojowe php?id=2659

2012/03 przegląd sił powietrznych 43 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl TRENDY Precyzyjnie razić cel

ppłk w st. spocz. pil. mgr inż. mAciej Kamyk f usa FOT. Kierowane satelitami środki walki Szeroko używany system nawigacji satelitarnej GPS jest przykładem wykorzystania wojskowych technologii do celów cywilnych.

ystemy nawigacji satelitarnej używany tylko jako uzupełnienie systemu kiero- (SATNAV), takie jak amerykań- wania rakiet dalekiego zasięgu „cruise”, ale te- ski Navstar GPS, rosyjski Glo- raz jest dominujący. S nass czy wprowadzany obecnie Galileo Unii Europejskiej, stają się wszechobec- Systemy satelitarne ną technologią w wielu dziedzinach. W trakcie Kiedy powstał GPS (Global Positioning System) przekształcania swego regionalnego systemu na- najważniejszym jego zadaniem było dostarczenie wigacyjnego Beidou w globalny Compass są Chi- następcy systemu astronawigacji dla wojskowych ny. Mniej widoczne jest stosowanie technologii platform i strategicznych rakiet dalekiego zasięgu, SATNAV w kierowaniu środkami walki. Dwa- takich jak ICBM, SLBM, ALCM i SLCM. W na- dzieścia lat temu system nawigacji satelitarnej był wigacji dalekiego zasięgu tego okresu stosowano

44 przegląd sił powietrznych 2012/03 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl Precyzyjnie razić cel TRENDY systemy bezwładnościowe, które z czasem kumu- ły używane tak efektywnie, by zmaksymalizować lują błędy pozycji. GPS pozwalał na ciągłe popra- zasięg pocisku albo zoptymalizować jego kąt ude- wianie błędów bezwładnościowych, zatem dokład- rzenia w końcowej fazie lotu. ność pozycjonowania nie ulegała degradacji w czasie lotu. Bomby kierowane W odbiorniki GPS najpierw wyposażono ame- bezwładnościowo rykańskie bombowce strategiczne oraz okręty. Skuteczność technik zdalnego sterowania udo- Pierwszą platformą bojową, w której zamontowa- wodniła bomba kierowana bezwładnościowo, ale no GPS, to rakiety „cruise” AGM-86 i RGM-109. koszt bezwładnościowych urządzeń z dostatecznie Początkowo odbiorniki te były duże, ciężkie, ener- niskim błędem zboczenia, by mógł spełniać wyma- gochłonne, powolne w śledzeniu satelitów i mia- gania precyzji, był zbyt wysoki w odniesieniu do ły ograniczoną dokładność. Typowy odbiornik ich masowej produkcji. Zmieniło to pojawienie się z tego okresu to konstrukcja jednokanałowa, ko- GPS. Dzięki połączeniu niskich kosztów odbiorni- rzystająca ze wszystkich widocznych satelitów ka GPS i taniego elementu bezwładnościowego za- w celu wykonania pomiarów do obliczenia pozy- pewniono wymaganą dokładność za ułamek ceny cji. Powszechne problemy, które występowały najlepszego, czysto bezwładnościowego systemu w pierwszych urządzeniach GPS, to częste utraty o takiej samej dokładności. sygnału, powolna synchronizacja i wolne tempo Mniej oczywistą zaletą bomby kierowanej bez- odwiedzin (revisits). Jednak dla większości zasto- władnościowo z systemem GPS była jej autono- sowań tamtego okresu nie miało to znaczenia. mia po zrzucie. Samolot mógł zaprogramować Sytuacja bardzo istotnie się zmieniła we wcze- wiele bomb na różne cele, ale kiedy już je zrzucił, snych latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wie- mógł natychmiast opuścić rejon celu, jako że nie ku, gdy gabaryty, waga i pobór energii odbiorni- było potrzeby dalszego kierowania nimi. Był to ków GPS zmniejszyły się. Stały się one na tyle małe, że można było instalować je w bombach kie- rowanych (fot. 1). Do tego czasu najważniejsze techniki kierowa- nia, stosowane w bombach inteligentnych i rakie- tach taktycznych, to telewizyjne i laserowe samo- naprowadzanie, wprowadzone także w pociskach artyleryjskich. W obydwu tych systemach cel mu- siał się znajdować się na linii wzroku; stwarzało to ograniczenia związane z cechami środowiska – niskie chmury i zamglenie redukowały emisję sy- gnału do tak niskiego poziomu, przy którym loka- lizacja celu była niemożliwa i pocisk stawał się ba- listyczny, a nie kierowany. Inny problem, mniej oczywisty, z biernymi i pół- aktywnymi technikami optycznymi był taki, że gło- wica poszukująca dostarczała dokładny pomiar tylko względnych kątów między pociskiem i ce- lem, co stwarzało duże ograniczenia specyficznych zasad kierowania naprowadzaniem, które wpływa- ły na kształt trajektorii lotu. A techniki, takie jak na przykład nawigacja proporcjonalna, które funk- cjonują bardzo dobrze, często lepiej niż kinetycz- f usa FOT. na i potencjalna energia pocisku, determinowana Fot. 1. Przygotowywanie bomb GBU-31 JDAM do jego początkową szybkością i wysokością, nie by- podwieszenia pod skrzydłem samolotu

2012/03 przegląd sił powietrznych 45 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl TRENDY Precyzyjnie razić cel

istotny walor taktyczny, gdyż minimalizował za- ność w porównaniu do bardziej podstawowego grożenie samolotu. użycia GPS. Pierwsze próby opracowania bomb kierowanych Sukces systemu GAM zachęcił do opracowa- GPS-em przeprowadzono w Australii, lecz pro- nia amunicji przeznaczonej do ataku bezpośred- gram ten nie czynił postępów z powodu scepty- niego (Joint Direct Attack Munition – JDAM), cyzmu ówczesnego rządu australijskiego. Royal rodziny uzbrojenia wykorzystującego tę samą Australian Air Force musiały czekać prawie koncepcję, ale używanego przez wszystkie samo- dwadzieścia lat na pierwsze bomby kierowane loty bojowe. Początkowe osiągi JDAM były GPS-em produkcji USA. skromne – dokładność około 12 metrów była gor- Pierwsza bomba kierowana bezwładnościowo, sza od precyzji laserowego i TV kierowania jaka weszła do uzbrojenia, to GNU-36 GAM uzbrojeniem, ale o wiele lepsza niż bomb kiero- (GPS Aided Munition – GAM) firmy Northrop wanych bezwładnościowo. Jednocześnie z syste- mem JDAM US Air Force i US Navy opracowały wspomaganą GPS-em bombę szybującą – bez- władnościowo kierowaną AGM-154 JSOW (Jo- Poszukiwanie rozwiązań int Stand Off Weapon), która mogła posiadać sub- amunicje lub głowice penetrujące. JDAM po raz W latach osiemdziesiątych ubiegłego wieku siły po- pierwszy użyto masowo w 1999 roku podczas wietrzne Stanów Zjednoczonych szukały sposobu rozwiąza- bombardowań strategicznych celów w Serbii nia problemów zdalnego sterowania w programie Inertial- przez bombowce B-2A Spirite we wszystkich wa- ly Aided Munitions (IAM) z zamiarem wyprodukowania runkach pogodowych. bomby inteligentnej, która potrafi samodzielnie lecieć do W tej kampanii USAF zastosowały innowacje, celu we wszystkich warunkach pogodowych i po trajektorii które polegały na wprowadzaniu generowanych optymalnej energii. komputerowo diagramów lokalnych błędów GDOP, związanych z godziną i datą. Pozwoliło to planować uderzenia w czasie, kiedy błąd GDOP był minimalny dla geograficznej lokalizacji celu. Były to wielkości około dwóch metrów. Wspólna amunicja ataku bezpośredniego Sukces amunicji z systemem JDAM pozwolił na przyspieszenie jej integracji ze wszystkimi sa- molotami bojowymi do tego stopnia, że jest te- raz bardzo popularny. Ważnym aspektem było – tylko dla bombowca B-2A Spirit, oparta na także to, że platformy powietrzne niewyposażo- 2000-funtowej bombie MK 84. Wkrótce potem ne w laserowe pojemniki celownicze mogły nie- powstała 5000-funtowa GBU-37 GAM, która dużym kosztem uzyskać wysoką dokładność tra- miała głowicę przeznaczoną do burzenia pod- fienia operując we wszystkich warunkach pogo- ziemnych budowli. System GAM wprowadził dowych. Uzbrojenie bombowców B-52H B i B-1B ważną innowację, która polegała na tym, że za- szybko wyposażono w systemy JDAM – decy- nim bomba została zrzucona, system uzbrojenia zja ta zaowocowała dwa lata później, gdy USAF samolotu mógł ją zaprogramować według listy atakowały oddziały partyzanckie w Afganista- satelitów, z którymi współpracuje odbiornik GPS nie. Po raz pierwszy bombowce ciężkie uzy- samolotu. W tym rodzaju pracy błędy GPS wi- skały taką dokładność trafienia, jak myśliwce dziane przez bombę i zrzucający ją samolot by- taktyczne. ły identyczne, więc automatycznie nawzajem się Otrzymano także finansowe wsparcie dla roz- kompensowały. Rezultatem była większa dokład- woju dokładnych metod kierowania. Umożliwiło

46 przegląd sił powietrznych 2012/03 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl TRENDY Precyzyjnie razić cel f usa FOT. Fot. 2. F-22A Raptor zrzucający bombę GBU-39/B Small Diameter Bomb

to powstanie amerykańskich systemów naprowa- rowane laserowo i opracowała nowe serie dzania o dużej precyzji WAGE i EDGE. EGBU-10/12/16 Paveway IV. Masowa produkcja stosunkowo tanich urządzeń Wprowadzenie tak wielu rodzajów amunicji kie- GPS dla systemów JDAM i JSOW stworzyła moż- rowanej GPS-em utworzyło rynek urządzeń zakłó- liwość wyposażenia cających, szybko zdominowany przez przemysł ro- w nie wielu rodzajów syjski. W związku z tym Stany Zjednoczone AARGM-88E (Advanced amunicji lotniczej. dostarczyły funduszy na finansowanie usprawnie- Anti-Radiation Guided Missi- Boeing wprowadził nia odpornych na zakłócenia anten ”phased array”. le) najnowsza rakieta z rodzi- ny HARM też jest wyposażona wywodzące się z sys- Dwa rodzaje amunicji inteligentnej, jakie wcho- w GPS, podobnie jak ostatnia temu JDAM urządze- dzą do produkcji, to Small Diameter Bomb GBU rakieta powietrze–powietrze nia do wariantów ro- (fot. 2) i AGM-158 JASSM. Są one kierowane bez- AIM-120D AMRAAM. dziny rakiet „cruise” władnościowo i z pomocą GSM. GPS znalazł też krótkiego zasięgu zastosowanie w pociskach artyleryjskich dużego AGM-84 Harpoon/ kalibru. SLAM i rakiet Rewolucyjny wpływ GPS na sterowanie amuni- „cruise” AGM-86C cją lotniczą znalazł też odbicie w wyposażeniu ro- CALCM oraz prze- syjskich i chińskich arsenałów uzbrojenia. Rosja- konstruował bomby nie wprowadzili ostatnio bombę KTRV-GNPP kierowane telewizyjnie i na podczerwień w kiero- KAB 500S-E (fot. 3). Jest to 500-kilogramowa wane – szybujące bomby EGBU-15 i AGM-130. bomba kierowana satelitarnie i bezwładnościowo, Firma Rayethon/TI przekonstruowała swoje syste- z satelitarnym odbiornikiem Kompas PSN-2001 my JSOW w bomby EGBU-24/28 Paveway III kie- (Pribor Sputnikowoj Nawigatcji), który używa

48 przegląd sił powietrznych 2012/03 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl Precyzyjnie razić cel TRENDY

24-kanałowego odbiornika korzystającego z sy- gnałów satelitów systemu Glonass i GPS C/A. Ponadto opracowano w tym roku nową bez- władnościowo i satelitarnie kierowaną rakietę Kh-25MSE, wywodzącą się z istniejącej rakiety AS-10 Karen – odpowiednika amerykańskich ra- kiet serii AGM-65. Ta bardzo dokładna rakieta uży- wa oddzielnego łącza radiowego dla różnicowej korekcji sygnałów transmitowanych przez naziem- ną lokalną radiolatarnię. O wiele bardziej aktywni w tej dziedzinie są Chiń- czycy. Rozwinęli oni satelitarnie i bezwładnościo- Fot. 3. Rosyjska bomba kierowana wo kierowane bomby szybujące Luoyang/CASC KTRV/GNPP KAB-500S-E FT-1 (fot. 4) oraz serii FT-5 i LS-6. Są one odpo- wiednikami amerykańskich skrzydlatych odmian szybujących bomb, takich jak opracowane w Au- stralii serie JDAM-ER (fot. 5). Laserowo kierowa- na bomba FT-5 łączy precyzyjną laserową głowicę poszukującą z usterzeniem LS-6 i tworzy nową bombę – odpowiednik GBU- 54/B Laser JDAM. Można oczekiwać, że zarówno Rosjanie, jak i Chińczycy pójdą śladem USA i wprowadzą udo- skonaloną technologię satelitarną i bezwładnościo- wą do różnego rodzaju amunicji lotniczej. Także do tej, wśród których są rakiety powietrze–ziemia i powietrze–powietrze dalekiego i średniego zasię- gu. Rakieta 3M54/14/SS-27 Sizzler już jest wypo- sażona w ten system, co czyni ją podobną do ame- maks (2) FOT. rykańskich rakiet typu Harpoon. Fot. 4. Chińskie bomby szybujące FT-1/FT-2 ”Sino-JDAM” są odpowiednikami GBU-32 JDAM teraźniejszość i przyszłość Satelitarnie wspomagane kierowane bezwład- nościowo systemy uzbrojenia lotniczego stają się obecnie bardzo popularne. Podstawowe systemy kierowania uzupełniane są głowicami samonapro- wadzającymi. Należy sądzić, że przyszłe działa- nia będą skoncentrowane na zmniejszaniu kosz- tów, ulepszaniu odporności anten na zakłócenia, a także na integrowaniu istniejących i przyszłych systemów uzbrojenia w celu poprawy ich dokład- ności. Satelitarne kierowanie bezwładnościowe jest teraz dominującą technologią, która będzie udo- skonalana w przyszłości. n t ralia n dod

Autor służbę wojskową zakończył w 1991 r. jako zastępca FOT. aus FOT. dowódcy pułku ds. szkolenia. Wcześniej był dowódcą eskadry w Tomaszowie Mazowieckim. Jego nalot wynosi 3500 godzin. Fot. 5. Australijska bomba szybująca JDAM-ER łączy Był także oblatywaczem. Obecnie jest radnym gminy Lubochnia. usterzenie JDAM ze skrzydłami HdH/DSTO

2012/03 przegląd sił powietrznych 49 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl SZKOLENIE i bl Od teorii do praktyki

płk w st. spocz. pil. dr Jerzy Szczygieł sław wiś n iewski o sław ar FOT. j FOT. Zanim wsiądziesz do kabiny samolotu Każdy kandydat na pilota musi wiedzieć, że start i lądowanie to dwa etapy lotu, które stwarzają największe zagrożenie dla bezpieczeństwa. Wszystkie statystyki, które mówią o wypadkach lotniczych, wymieniają je na pierwszych miejscach.

agrożenie to wynika z tego, że maszyna przekracza kąt krytyczny. W najniż- w tych etapach lotu samolot jesz- szym punkcie krzywej opór jest najmniejszy. cze nie ma, albo już nie ma, pręd- Przy tym kącie samolot osiąga największy za- Z kości wystarczającej do wykona- sięg przy najmniejszym oporze. Nieco w prawo, nia i utrzymania lotu poziomego. Aby to wzdłuż krzywej, znajduje się optymalny kąt na- wyjaśnić, trzeba zajrzeć do teorii lotu i znaleźć tarcia, na którym osiąga największe wznoszenie. krzywą biegunową oporów (rys. 1), która jest Przykładowo, jest wykonywany lot przy kącie zbiorem kątów natarcia, na jakich samolot osią- natarcia α1. Nagle jakiś czynnik zewnętrzny wy- ga wszystkie prędkości lotu – od maksymalnej trąca samolot z równowagi i zwiększa kąt natar- do minimalnej. Pokazuje też, jak rośnie opór, gdy cia do α2. Większy kąt natarcia spowoduje wzrost

50 przegląd sił powietrznych 2012/03 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl Od teorii do praktyki SZKOLENIE i bl

Fx

Fx = Fc

α1 α4 α α3 2

2 zakres 1 zakres prędkości prędkości

v min. v ek. v opt. v maks. v ra to h iwum au arc Rys. 1. Zakresy lotu poziomego oporu, co sprawi, że samolot opuści nos i przej- cję do zbyt wczesnego oderwania. A to grozi tym, dzie do lotu szybowego. Na skutek tego wzro- że spadnie na ziemię z wysokości około jedne- śnie jego prędkość i siła nośna. Samolot uniesie go metra. Z kolei maszyna ze zbyt nisko uniesio- nos do góry, zwiększając tym samym opór. Ma- nym kółkiem będzie nabierała coraz większej szyna wróci do swojej prędkości sprzed zakłó- prędkości kołowania i może zabraknąć pasa, by cenia. Samolot zachował się statecznie. Dlacze- wystartowała (rys. 2). go? Ponieważ lot był wykonywany w pierwszym Poprawnie wykonany start składa się z nastę- zakresie prędkości. pujących etapów: rozbieg na trzech punktach, Jeśli natomiast w czasie lotu wartość kąta wy- oderwanie przedniego kółka lub uniesienie ogo- niesie α3 i jakiś podmuch sprawi, że samolot uzy- na, rozbieg na dwóch ska kąt α4, to zmniejszy się jego prędkość i na punktach, oderwanie skutek wzrostu oporu zacznie przepadać. Aby samolotu, wytrzyma- Jeśli pod samolotem bę- nie dopuścić do straty wysokości, należy odru- nie i wznoszenie do dzie kilkaset metrów, należy oddać drążek, rozpędzić chowo pociągnąć drążek na siebie, wprowadza- 25 metrów. maszynę do prędkości opty- jąc maszynę na kąt α5, co spowoduje dalszy spa- malnej i wyprowadzić ze zni- dek prędkości i zwiększenie przepadania. Jeśli Rozbieg żania. Jeśli nie będzie odpo- przebieg zdarzeń będzie właśnie taki, to samo- Rozbieg na trzech wiedniej wysokości, samolot spadnie na ziemię i będzie lot został wprowadzony w drugi zakres prędko- punktach określa kie- wielkie szczęście, jeśli tylko ści i błędy pilotażowe będą potęgowane. runek startu. Powi- on się połamie. Jeśli pilot te- nien być wykonywa- go szczęścia nie ma, może Start ny w linii prostej. to być jego ostatni lot. Jest to jeden z trudniejszych etapów lotu, po- W tym celu, przed ru- nieważ aż do wznoszenia z prędkością optymal- szeniem z miejsca, ną samolot znajduje się w drugim zakresie pręd- szukamy wzrokiem na horyzoncie przed nosem kości i zachowuje się niestatecznie. Start polega samolotu charakterystycznego obiektu (wysoki na takim ustawieniu maszyny, aby była pod wiatr. komin, drzewo, skraj lasu, budynek itp.) i okre- Potem trzeba ją rozpędzić do prędkości, przy któ- ślamy go jako znacznik kierunku startu. Jeśli star- rej unosi się kółko przednie. Musi ono być unie- tujący samolot ma tylne kółko, rozbieg wykonu- sione na około 20 centymetrów. Jeśli uniesiesz jemy trzymając drążek od siebie. Gdy samolot kółko zbyt wysoko, samolot będzie miał tenden- uzyska odpowiednią prędkość, sam uniesie ogon.

2012/03 przegląd sił powietrznych 51 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl SZKOLENIE i bl Od teorii do praktyki

Z tylnym kółkiem A B C D 0 4 F Fc F F F F F F z c F F z x c x Fz c x x

Ft Ft Ftt G p G p 2 Z przednim kółkiem A B C D F F F c F F F F z F c z Fx c x c x Fx

Ftg G Ft p Ft g G

0 – 1 1 – 2 2 – 3 3 – 4 rozbieg na 3 punktach rozbieg na 2 punktach oderwanie i wytrzymanie wznoszenie na V optymalnej ra (2) to h iwum au arc Rys. 2. Start samolotu

D

A B C

F + c G Fz F Fc sin φ c Fx Fc F x φ Fx G Ft Ftg G Ft p g G

Rys. 3. Start ze zbyt wysoko uniesionym kółkiem

Wówczas drążek nieco zbieramy do poprawnej piloci, którzy po wysłuchaniu wykładów z me- projekcji maski na horyzoncie. Przy starcie z kół- chaniki lotu na ukończonym kursie teoretycznym kiem przednim drążek trzymamy zebrany do sie- wiedzą, o co chodzi. bie. Po uniesieniu kółka drążkiem trzymamy Z reguły błąd ten popełniają doświadczeni pi- prawidłową projekcję maski na horyzoncie, a pe- loci liniowi, z kilkutysięcznym nalotem na wiel- dałami utrzymujemy kierunek. Jeśli kółko unie- kich samolotach komunikacyjnych. Te maszyny śliśmy właściwie, samolot oderwie się od ziemi. mają wielkie silniki o mocy, która pozwala prze- Może on mieć tendencję do zadzierania maski, chodzić od razu po oderwaniu na wznoszenie. ponieważ ustał kontakt z ziemią i zanikła siła opo- I taki doświadczony pilot podczas urlopu wsia- ru wynikła z tarcia kół samolotu o trawę. Tę ten- da do turystycznego samolociku i startując za- dencję należy skontrować drążkiem i na wysoko- pomina, że to nie jego liniowiec. Wykonuje ści około 30–40 centymetrów nad pasem szkolny błąd, nie wytrzymując samolotu po ode- rozpędzić samolot do prędkości optymalnej. Jest rwaniu, lecąc w drugim zakresie prędkości. Nie to bardzo ważny element startu, ponieważ ma każdy z tych pilotów zdąży się zdziwić, że ma- istotny wpływ na bezpieczeństwo startu. Ten etap szyna się nie wznosi i wpada w korkociąg, z któ- nazywa się wytrzymaniem. rego na wysokości kilkunastu metrów nie da się Nie wszyscy piloci przed przejściem na wzno- jej wyprowadzić. szenie rozpędzają samolot do prędkości optymal- Podczas rozbiegu bardzo łatwo można stracić nej i z reguły, dziwiąc się, że słabo się wznosi kierunek. Aby uniknąć tego błędu, pomaga trzy- i nie dolatując do pierwszego zakrętu, wpadają manie kierunku według punktu orientacyjnego w korkociąg. Ten błąd rzadko popełniają młodzi na horyzoncie. Niestety, niektóre silniki na peł-

52 przegląd sił powietrznych 2012/03 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl Od teorii do praktyki SZKOLENIE i bl nych obrotach wytwarzają silny moment żyro- kierunku i zatrzyma się po kilku metrach. Chy- skopowy, który zmienia kierunek naszego ruchu. ba że skrzydło nie wytrzyma uderzenia o zie- Dlatego należy mocno pracować nogami, by mię, wtedy rozbieg ten skończy na plecach. utrzymać kierunek. Czasami nie można starto- W każdym razie samolot po takim starcie bę- wać prosto pod wiatr, ponieważ nie pozwala na dzie wymagał remontu. to kierunek drogi startowej. Jeśli będzie on dość silny, wiejący nieco z boku, to będzie nas spy- Brak wytrzymania chał z osi startu. W takim wypadku trzeba kon- po oderwaniu trować znoszenie za pomocą steru kierunku i wy- Wytrzymanie to ważny etap startu małych sa- chylaniem drążka pod wiatr. Jeśli to nie pomaga, molotów. Zasadność wykonania tego elementu lepiej przerwać rozbieg i zrezygnować z lotu do wynika z faktu, że na małych samolotach tury- czasu aż poprawią się warunki. stycznych oderwanie odbywa się na prędkości mniejszej niż prędkość optymalna. Trzeba więc Uniesienie kółka po oderwaniu wykonać ten element, przytrzy- Częstym błędem popełnianym podczas startu mując samolot na wysokości kilkudziesięciu cen- jest uniesienie przedniego kółka na niewłaściwą tymetrów nad ziemią, by się rozpędził do pręd- wysokość. Za niskie uniesienie powoduje, że kości optymalnej, która zapewni mu najlepsze skrzydła będą ustawione pod zbyt małym kątem wznoszenie. i nie wytworzą odpowiedniej do lotu siły nośnej. Samolot będzie się rozpędzał podskakując i za- nim rozpędzi się na tyle, że siła nośna wzrośnie wystarczająco, może się skończyć lotnisko. Je- Niektóre pomyłki śli rozbieg przedłuża się, należy unieść nieco wy- żej nos samolotu, oderwać go, a potem rozpę- Kilka słów na temat błędów, jakie można popełnić w cza- dzić się do prędkości optymalnej i dopiero sie startu. Samolot turystyczny ma słaby silnik i dlatego wówczas przejść na wznoszenie. podczas startu należy wykonać wszystkie jego elementy, Zbyt wysokie uniesienie kółka jest groźnym czyli rozbieg, uniesienie ogona lub przedniego kółka, ode- błędem w technice pilotowania. Problem ten wy- rwanie, wytrzymanie i dopiero wznoszenie do 25 metrów. jaśnia rysunek 3. Zbyt wysoko uniesione kółko przednie usta- wia skrzydła samolotu na duże kąty natarcia. Powoduje to, że składowy pionowy wektor siły ciągu sumuje się z wektorem siły nośnej. W efek- cie samolot unosi się w powietrze po kilkuna- stometrowym rozbiegu, gdy nie ma jeszcze wy- starczająco dużej siły nośnej, wytworzonej przez płaszczyzny nośne samolotu, która by zrówno- ważyła siłę jego ciężkości. Dodatkowo, zanik si- ły tarcia podwozia głównego o trawę daje mu dodatkowy impuls do wznoszenia się. Ale te do- datkowe siły szybko zanikają i maszyna bez- Niestety, jak już wspominałem, zapominają władnie opada na ziemię. Jeśli pilot po takim o tym piloci komunikacyjni, którzy od święta wczesnym oderwaniu nie pozwoli samolotowi pilotują awionetki i startują zgodnie ze swoimi opaść na ziemię i kontynuować rozbiegu, tylko nawykami, czyli bez wytrzymania. Wystarczy zacznie ciągnąć maszynę w górę, straci pręd- wtedy drobny błąd, by połamać siebie i samo- kość na skutek sił oporu i spadnie na ziemię. Je- lot. Przekonał się o tym doświadczony pilot, gdy żeli nabrał przy tym kilkanaście metrów wyso- samolotem Cessna 172 wystartował 28 czerw- kości, to uderzy skrzydłem o ziemię z utratą ca 2009 roku, po zakończonym pikniku lotni-

2012/03 przegląd sił powietrznych 53 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl SZKOLENIE i bl Od teorii do praktyki

Kierunek napływających strug Tor lotu F' z F cos λ z F c λ Kąt nachylenia toru lotu

Fx

G ra to h iwum au arc Rys. 4. Ustalony lot wznoszący samolotu

czym w Krakowie. Spowodował wypadek, Równowaga sił Fz = G zapewnia stałą wyso- w którym zginął. kość, a Fc = Fx – stałą prędkość (rys. 5). Jeżeli zechcesz zrobić zakręt, musisz najpierw Wznoszenie po starcie zwiększyć obroty silnika, bo do zakrętu również Gdy uzyskamy prędkość optymalną, przecho- będzie potrzebna większa siła nośna, która dzimy na wznoszenie. Poprawne wznoszenie uwzględnia przechył samolotu. Zakręty na tra- polega na ustalonym locie pod stałym kątem sie i po kręgu wykonujemy z przechyleniem wznoszenia ze stałą prędkością. Wyjaśnia to ry- o kąt 30º. sunek 4. Po przechyleniu samolotu pojawia się siła do- Do lotu wznoszącego jest potrzebna więk- środkowa (za sprawą lekko wciśniętej nogi w kie- sza siła nośna niż do ustalonego lotu poziome- runku zakrętu), zaginająca tor samolotu w kie- go i zależy ona od kąta wznoszenia. Jej war- runku przechylenia, oraz równoważąca ją siła tość wynosi: odśrodkowa, utrzymująca układ w równowadze. F' Jeśli tej równowagi nie będzie (ponieważ nie da- F = z z cos λ liśmy wystarczająco nogi stosownie do przechy- lenia) i siła odśrodkowa będzie za duża, samolot gdzie: λ to kąt nachylenia toru lotu. będzie robił zakręt z wyślizgiem, co zwiększy Do zrównoważenia siły ciężkości G jest po- promień i spłyci zakręt. trzebna siła nośna F'z. Aby ją wytworzyć, przed Jeżeli natomiast siła dośrodkowa będzie za du- przejściem na wznoszenie należy zwiększyć ob- ża, ponieważ daliśmy za dużo nogi w stosunku roty silnika, by móc stworzyć siłę nośną Fz, któ- do przechylenia, utworzy się ześlizg, który spo- ra jest równa: woduje utratę wysokości. Na rysunku 6 widać F'z szarą strzałkę, leżącą na kierunku linii działania cos λ wektora siły nośnej, ale o zwrocie przeciwnym. To wzdłuż tej linii, która jest związana z samo- gdzie: λ jest kątem, pod jakim wznosi się samolot. lotem jako oś z–z, będzie działało przeciążenie Po wzniesieniu się na żądaną wysokość nale- w każdym zakręcie. Jego wielkość będzie rów- ży przejść do lotu poziomego. Trzeba pamiętać, na sile nośnej działającej w tym zakręcie. gdy oddajemy drążek, aby cofnąć nieco obroty Na rysunku 6 pokazano, jak wzrasta przecią- silnika, aby samolot się nie rozpędzał. Do lotu żenie w zakręcie ustalonym, gdy zwiększa się ustalonego (stała wysokość i prędkość) jest po- przechylenie. Jeśli natomiast wykonując zakręt, trzebna równowaga sił wzdłuż wszystkich osi. zwiększymy przechylenie nie zwiększając prze-

54 przegląd sił powietrznych 2012/03 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl Od teorii do praktyki SZKOLENIE i bl ciążenia, samolot zacznie przepadać na opusz- czone skrzydło. Fz F'z = Jest to sytuacja, która w pewnych okoliczno- cos β Fz ściach może być bardzo groźna (rys. 7), ponie- waż ześlizg na małej wysokości, niezauważony przez pilota, może się zakończyć zderzeniem β z ziemią. A dochodzi do tego, gdy pilot chce się popisać lub jest zajęty obserwacją jakiejś sytu- Siła acji na ziemi. Siła d o ś r o d k o w a W ten sposób zginęła załoga samolotu TS-8 o d ś r o d k o w a o znakach SP-YBE w czasie pikniku lotnicze- go w Góraszce 27 maja 2004 roku. Pilot, koń- cząc pokaz i wykonując nalot na lotnisko ze wschodniej strony, zmniejszył obroty silnika. Zniżył lot do kilkunastu metrów, wypuścił pod- G wozie i klapy, następnie, nie zwiększając ob-

rotów, wprowadził samolot na wznoszenie do ra to h iwum au arc wysokości około 50 metrów z jednoczesnym Rys. 5. Samolot w zakręcie ustalonym wprowadzeniem w lewy zakręt o przechyleniu 60º. W przechyleniu doszło do ślizgu na lewe skrzydło i samolot zderzył się z dachem parte- Otrzymamy postać: rowego domu. Przyczyną wypadku było wyko- ρv2 G = C · · S nanie głębokiego zakrętu na wznoszeniu, bez z 2 zwiększenia obrotów. Wypuszczone podwozie i klapy, zwiększając dodatkowo opór, tylko po- i jest to również równanie ruchu w locie pozio- gorszyły sytuację. mym, oznaczające, że tylko przy utrzymaniu ta- Im zakręt będzie głębszy, czyli wykonywany kich warunków będzie możliwy lot poziomy. z większym przechyleniem, tym więcej potrze- ba mocy i nacisku nogą na pedał orczyka, oraz ściąganie drążka na siebie. Przy przechyleniu o 60º będzie potrzebna pełna moc silnika. A ma- Zasada skę w takim zakręcie utrzymuje się na horyzon- Ważne jest, aby wszystkie zakręty wykonywać popraw- cie nogami. Miernikiem dobrze wykonanego nie. Przed wprowadzeniem przechylenia zawsze trzeba zwięk- zakrętu jest podrzut samolotu przy zamykaniu szać obroty silnika, by zrównoważyć deficyt siły nośnej. Na- okrążenia. Oznacza to, że wpadłeś w strugi po- stępnie, zależnie od przechylenia, z jakim jest planowany zostawione przez maszynę, czyli zakręt wyko- zakręt, należy regulując obrotami i zbieraniem drążka na sie- nałeś na stałej wysokości. bie wykonywać zakręt. Jeśli na przykład wykonujesz lewy za- kręt z przechyleniem 30º, wystarczy przechylenie, zaakcen- Prędkość do lotu poziomego towanie lewą nogą i lekkie zakontrowanie drążkiem po Aby wykonać lot poziomy, jest potrzebna pew- przekątnej. Patrząc na sztuczny horyzont, trzeba ustalić po- na prędkość, która to zapewni; nazywa się ją łożenie maski silnika na naturalnym horyzoncie i wykonać prędkością niezbędną vn. Aby ją obliczyć, wpro- zakręt. wadźmy do pierwszego równania ruchu w locie poziomym, G= Fz zamiast Fz prawą stronę rów- nania na siłę nośną:

ρv2 F = C · · S z z 2

2012/03 przegląd sił powietrznych 55 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl SZKOLENIE i bl Od teorii do praktyki

80º P r z e c h y l e n ie 70 º 60 º 45 º 30 º

P r z e c i ą ż e n i e ra (3) to h iwum au arc

Rys. 6. Zmiana przeciążenia w zakręcie

Kąt nachyleniaTor lotu toru lotu λ

Fz Fx

Kierunek F + c G sin λ napływających strug

G

Rys. 7. Przepadanie jako wynik zwiększenia przechylenia

Planowanie

W y r ó w n a n i e

W y t r z y m y w a n i e 2 5 m Przyziemienie D o b i e g 1 2 – 6 m 1 m

Rys. 8. Krzywa ciągu samolotu z silnikiem tłokowym

56 przegląd sił powietrznych 2012/03 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl Od teorii do praktyki SZKOLENIE i bl

Przekształćmy teraz to równanie tak, aby ob- z dość dużą prędkością. Podchodzić do lądowa- liczyć z niego wartość prędkości niezbędnej do nia można z prostej lub z kręgu nadlotniskowe- wykonania lotu poziomego: go. Ponieważ na lotnisku i nad nim mogą się znaj- dować inne maszyny, bardzo ważną sprawą jest 2G v = uzyskanie zgody od kierownika lotów na zbliża- n C ρS z nie i zajmowanie kolejnych wysokości. gdzie: vn – prędkość niezbędna, Cz – współczyn- Lądowanie jest drugim, po starcie, etapem lo- nik siły nośnej, potrzebnej do lotu poziomego na tu, w którym popełnia się najwięcej błędów. Jest tej wysokości; ρ – gęstość powietrza na wysoko- to operacja trudna, która obfituje w możliwości ści lotu; G – siła ciężkości samolotu, S – po- popełnienia błędów. Dlatego też lądowanie skła- wierzchnia nośna samolotu; G/S – obciążenie da się z etapów, z których każdy jest ważny z po- jednostkowe. wodów bezpieczeństwa (rys. 10). Z analizy wzajemnych relacji składników wzo- Pierwszym etapem lądowania jest planowanie ru można ocenić, że: – od wysokości 25 metrów do 12–6 metrów. Sa- – ze wzrostem obciążenia jednostkowego G/S molot wykonuje wtedy lot ze stałą prędkością po prędkość niezbędna będzie wzrastać; – ze wzrostem wysokości lotu maleje gęstość powietrza ρ, a prędkość niezbędna też rośnie; – wzrost wartości współczynnika Cz, spowo- Ocena i skutki dowany wzrostem kąta natarcia (aż do jego war- Jeżeli pilot będzie planował lądowanie zbyt blisko zna- tości krytycznej), spowoduje że wartość vn bę- dzie malała. ków, będzie przelot. W wyniku zbyt wysoko zakończonego Prędkość lotu poziomego zależy również od wyrównania, po utracie prędkości, samolot może spaść na wielkości dysponowanego ciągu rozporządzal- ziemię. Jeśli wysokość będzie dość duża, złamie przy tym nego, jaki daje mu śmigło. Jest to ciąg, jaki mo- podwozie. Jeśli prędkość w tym momencie będzie duża, sa- że wytworzyć silnik przy różnych prędkościach molot po uderzeniu w ziemię wykona wiele kangurów, z któ- lotu (rys. 8). rych ostatni, niepoprawiony, może się zakończyć na ple- cach. Zniżanie Po wykonaniu zadania lotniczego powinniśmy przez radio złożyć o tym meldunek kierowniko- wi lotów, następnie należy się zniżyć do wyso- kości kręgu nadlotniskowego (chyba że kierow- nik lotów poda inną wysokość). Zniżanie wykonuje się wprowadzając samolot w szybo- wanie pod niewielkim kątem. Przed tym należy ubrać obroty, aby samolot się nie rozpędzał (rys. 9.). Prędkość zniżania samolotu w szybo- torze zniżającym się pod pewnym kątem i szy- waniu buduje siła ciągu i część siły ciężkości buje w punkt początku wyrównania. Na wyso- w funkcji cosinusa kąta zniżania. kości około 12 metrów rozpoczyna się wyrów- Aby lot był ustalony, musi zachodzić równo- nanie. Pilot zakrzywia lot na torze, zniża samo- waga na osi x–x, spełniająca warunek: lot do wysokości około jednego metra i przecho- dzi do lotu równoległego z ziemią. Jest to trzeci Fx = Fc + G cos λ etap nazwany wytrzymywaniem (rys. 11). W tym etapie maleje prędkość i pilot, aby utrzy- Po zakończonym locie trzeba wylądować, to mać maszynę na torze lotu, wybiera drążek na sie- znaczy przeprowadzić operację sprowadzenia na bie, zwiększając kąt natarcia. Gdy kąt natarcia ziemię samolotu poruszającego się w powietrzu wzrośnie do wartości około 2,0–2,5º mniejszej od

2012/03 przegląd sił powietrznych 57 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl SZKOLENIE i bl Od teorii do praktyki

Fz Fz' = sin β Fz Deficyt Fz !

β = 70º F β = 60º z < G sin β β = 60º

A Z a k r ę t u s t a l o n y B P r z e p a d a n i e ra (2) to h iwum au arc Rys. 9. Zniżanie ustalone

C i ą g ś m i g ł a

C i ą g r o z p o r z ą d z a l n y p r z y n m a k s .

αkryt.

αopt. αek. C i ą g ro z p o r z ą d z a l ny p r z y n o pt .

Prędkość samolotu

v min. v ek. v opt. v maks. v [km/h]

Rys. 10. Etapy lądowania

58 przegląd sił powietrznych 2012/03 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl Od teorii do praktyki SZKOLENIE i bl

25–30 m

R u c h z i e m i ra to h iwum au arc Rys. 11. Sposób patrzenia na ziemię podczas wytrzymywania kąta krytycznego, kończy się wytrzymywanie. mię i uderza w nią kołami. Energia uderzenia za- Gdy samolot osiąga prędkość lądowania, nastę- leży od wysokości, z jakiej spada. W wyniku te- puje przyziemienie. Jest to czwarty etap lądowa- go może się odbić kangurem, który trzeba po- nia. Ostatnim etapem lądowania jest dobieg – sa- prawić, może też zakończyć się to połamaniem molot zmniejsza prędkość aż do zatrzymania się1. podwozia samolotu. W każdym z wymienionych etapów pilot mo- Zbyt nisko wyrównany samolot zwykle ener- że popełnić błędy. Jedne można poprawić, inne gicznie uderza przednim kółkiem o ziemię albo kończą się katastrofą. wszystkimi kołami, co w obydwu wypadkach Podczas planowania ważny jest wybór punktu, może prowadzić do kangura i uszkodzenia miejsca, gdzie jest koniec naszego toru lotu. Gdy maszyny. punkt ten jest położony zbyt daleko od znaków, Gdy szczęśliwie wylądujemy, należy uważnie samolot skończy wyrównanie daleko przed dol- kołować, ponieważ widok do przodu może ogra- nym ogranicznikiem i będzie niedolot. Gdy pilot, niczać sterczący wysoko silnik. Jeśli do tego doj- poprawiając ten błąd, doda za dużo obrotów, sa- dzie, trzeba kołować zygzakiem, wówczas będzie molot zwiększy prędkość i z niedolotu może się widać, gdzie się kołuje. zrobić przelot. Jeśli pilot będzie chciał przyzie- Młody adepcie sztuki latania. Jeśli chcesz dłu- mić na siłę przy znakach, wykona wiele kangu- go i szczęśliwie latać, przeczytaj uważnie ten rów. Jeśli nie poprawi drugiego kangura, samolot tekst, obejrzyj wnikliwie rysunki. Staraj się może po kolejnym kangurze opaść na skrzydło wszystko zrozumieć. Mam nadzieję, że pomoże i je złamać. Może też przewrócić się na plecy. Ci to w zgłębianiu wiedzy lotniczej. n Wyrównywanie Autor jest absolwentem Oficerskiej Szkoły Lotniczej (1964). Jest etapem lądowania, w czasie którego pilot Służbę rozpoczął w 45 Pułku Lotnictwa Myśliwskiego. przeprowadza samolot z położenia lotu szybo- Następnie służył w 11 plm OPK, kolejno jako pilot, starszy pilot, wego do lotu poziomego z takim wyliczeniem, szef strzelania powietrznego eskadry oraz dowódca eskadry. Był pracownikiem AON, WOSL oraz WSUPiZ w Rykach. aby po jego zakończeniu maszyna mogła beza- Od 1988 r. na emeryturze. waryjnie dotknąć kołami ziemi. Wysoko wyrównany samolot znajduje się za wysoko nad pasem lądowania na prędkości zbyt 1 W. Cheda, M. Malski: Techniczny poradnik lotniczy – Płatowce. małej do kontynuacji lotu. Dlatego spada na zie- WKŁ 1981, s. 209.

2012/03 przegląd sił powietrznych 59 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl SZKOLENIE i bl Lepiej funkcjonować

płk rez. dr inż. Henryk Czyżyk Dowództwo Sił Powietrznych ra to h iwum au arc FOT. Stawiamy na innowacyjność Zgodnie z Planem zasadniczych przedsięwzięć Sił Powietrznych na 2012 rok 19 czerwca w Dowództwie Sił Powietrznych odbyło się szkolenie z nieetatowymi szefami sekretariatów do spraw działalności racjonalizatorskiej – sekretarzami komisji i nieetatowymi inspektorami ds. działalności racjonalizatorskiej z jednostek organizacyjnych podległych dowódcy Sił Powietrznych lub przez niego nadzorowanych.

elem szkolenia nieetatowych sze- ny narodowej, który jest załącznikiem do Decyzji fów sekretariatów do spraw dzia- nr 161/MON z dnia 09.04.2008 roku; łalności racjonalizatorskiej – se- – zasadniczymi kierunkami modernizacji tech- C kretarzy komisji i nieetatowych nicznej Sił Powietrznych; inspektorów ds. działalności racjonalizatorskiej Sił – podsumowaniem działalności racjonalizator- Powietrznych było zapoznanie z: skiej w Siłach Powietrznych. – uwarunkowaniami prawnymi zawartymi w prawie własności przemysłowej1 i Regulaminem 1 Ustawa z dnia 30 czerwca 2000 r. Prawo własności przemysło- działalności racjonalizatorskiej w resorcie obro- wej. DzU 2003 nr 119, poz. 1117 z póź. zm.

60 przegląd sił powietrznych 2012/03 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl Lepiej funkcjonować SZKOLENIE i bl

Szkolenie rozpoczął gen. bryg. Jerzy Fryczyński Prawnego SP omówił zasady postępowania ze – szef sztabu Sił Powietrznych, który powitał za- zgłoszonymi projektami racjonalizatorskimi. proszonych gości i uczestników szkolenia, ocenił Projekt racjonalizatorski pt. Łącznik węzłów mo- działalność racjonalizatorską oraz wręczył dyplo- cowania samolotu F-16 zaprezentował mjr rez. my i upominki. Uhonorowani zostali: dr inż. mgr inż. Erwin Komorowski z 2 Skrzydła Lotnic- Katarzyna Skiba, dyrektor Departamentu Zbio- twa Taktycznego, a Instrukcję wspomagającą pro- rów Literatury Patentowej Urzędu Patentowego ces szkolenia i eksploatacji generatora azotu. Self RP, płk mgr inż. Robert Kurowski (fot. 1) – szef Generating Servicing Cart – High Purity – kpt. Oddziału Koordynacji Badań Naukowych Depar- mgr inż. Marek Bracławski z 31 Bazy Lotnic- tamentu Nauki i Szkolnictwa Wojskowego twa Taktycznego. (DNiSW) MON, mjr rez. mgr inż. Erwin Szef Sekretariatu ds. Działalności Racjonaliza- Komorowski z 2 Skrzydła Lotnictwa Taktyczne- torskiej Sił Powietrznych zapoznał uczestników go z Poznania – najlepszy nieetatowy szef Sekre- szkolenia z podstawowymi dokumentami i nowy- tariatu ds. Działalności Racjonalizatorskiej w SP, kpt. mgr inż. Marek Bracławski, z 31 Bazy Lot- nictwa Taktycznego z Poznania-Krzesin – najlep- szy racjonalizator SP i kpt. mgr inż. Bartosz Dorobek Koterba, także z 31 Bazy Lotnictwa Taktyczne- W 2011 roku w Siłach Powietrznych zgłoszono 89 projek- go – najlepszy nieetatowy inspektor ds. działal- tów racjonalizatorskich, z tego 82 przyjęto do wdrożenia, ności racjonalizatorskiej Sił Powietrznych. Wrę- a 79 wdrożono. W jednostkach Sił Powietrznych znacznie wzro- czono również 17 dyplomów. sły wskaźniki ilościowe w związku z wprowadzeniem sprzętu problematyka nowej generacji oraz powstaniem nowych struktur organiza- cyjnych (skrzydła, bazy lotnictwa taktycznego, bazy lotnictwa Doktor inż. Katarzyna Skiba zaprezentowała wy- transportowego, bazy lotnictwa szkolnego, CWT SP). Wydatki kład na temat Informacja patentowa dla nauki na wynagrodzenia dla twórców projektów były wyższe niż i przemysłu. Ochrona własności intelektualnej, w ubiegłym roku (41,26 tys. zł w 2010 roku). Korzyści powsta- płk mgr inż. Robert Kurowski zapoznał uczestni- łe w wyniku wdrożenia projektów racjonalizatorskich wynoszą ków szkolenia z zadaniami komisji ds. działalności 1916,25 tys. zł. racjonalizatorskiej MON oraz ocenił działalność ra- cjonalizatorską w Siłach Zbrojnych RP. Podpułkow- nik pil. dr Piotr Krawczyk – z Szefostwa Wojsk Lotniczych Sił Powietrznych, przedstawił kierunki rozwoju Wojsk Lotniczych, płk mgr inż. Jacek Oleksy z Szefostwa WOPLiRt SP – kierunki roz- woju Wojsk OPL, ppłk mgr inż. Robert Stupak z Szefostwa WOPLiRt SP – kierunki rozwoju WRt, mi przepisami regulującymi działalność racjonali- a mjr mgr inż. Maciej Krawczyński z Oddziału zatorską w resorcie obrony narodowej. Ocenił tak- Planowania Technicznego Zarządu Planowania Lo- że działalność racjonalizatorską w Siłach Powietrz- gistycznego SP – kierunki rozwoju techniki lotni- nych w 2011 roku, udzielił wytycznych do działal- czej i naziemnej. Podpułkownik mgr inż. Sławomir ności w 2012 roku oraz przedstawił najważniejsze Zawadzki z Zarządu Planowania Rozwoju SP na- przedsięwzięcia zaplanowane w bieżącym roku. kreślił natomiast ścieżkę rozwoju Sił Powietrznych W szkoleniu udział wzięli również zaproszeni do 2018 roku. goście, wśród nich ppłk mgr inż. Grzegorz Major mgr Michał Mikołajczak z Oddziału Jastrzębski – starszy specjalista Oddziału Badań Ekonomiczno-Finansowego SP zapoznał uczest- Naukowych DNiSW MON, płk rez. dr Wacław ników szkolenia z zasadami finansowania działal- Bawej – szef Sekretariatu ds. Działalności Racjo- ności racjonalizatorskiej w resorcie obrony naro- nalizatorskiej Wojsk Lądowych, kmdr por. rez. dowej, a mgr Paweł Wieczorek z Oddziału mgr Henryk Heromiński – starszy specjalista

2012/03 przegląd sił powietrznych 61 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl SZKOLENIE i bl Lepiej funkcjonować

Sekretariatu ds. Działalności Racjonalizatorskiej Najaktywniejsi racjonalizatorzy to: chor. Roman Marynarki Wojennej, ppłk rez. mgr inż. Marek Krawczak, mł. chor. Artur Seweryniak, sierż. Biegniewski – kierownik Sekretariatu Komisji Jacek Pater, kpt. mgr inż. Marek Bracławski, ds. Działalności Racjonalizatorskiej Inspektora- kpt. mgr inż. Wojciech Prokokowicz z 31 Bazy Lot- tu Wsparcia SZ, ppłk rez. dypl. inż. Andrzej nictwa Taktycznego, st. chor. Dariusz Ostrowski, Podstawek – specjalista Sekretariatu Komisji mł. chor. Zbigniew Kowalczyk i Wojciech Syska ds. Działalności Racjonalizatorskiej Inspektoratu z 32 Bazy Lotnictwa Taktycznego oraz kpt. Wsparcia SZ i mjr mgr inż. Janusz Kwietniewski mgr inż. Artur Bunalski i chor. sztab. Bogusław z Wojskowego Dozoru Technicznego MON. Bednarczyk z 31 Batalionu Radiotechnicznego. W okresie sprawozdawczym znacznie zwiększy- efekty ła się liczba zgłoszonych projektów wskutek wpro- Najlepsze projekty racjonalizatorskie to: wadzenia w niektórych jednostkach wojskowych – Łącznik węzłów mocowania samolotu F-16; sprzętu nowej generacji (F-16) oraz powstania no- – Instrukcja wspomagająca proces szkolenia wych struktur organizacyjnych. W jednostkach tych i eksploatacji generatora azotu. Self Generating wzrosła aktywność racjonalizatorska, a opracowa- Servicing Cart – High Purity; ne rozwiązania wynikały z potrzeby poprawy sta- nu gotowości bojowej i mobilizacyjnej, warunków pełnienia służby, podniesienia bezpieczeństwa pra- cy i bezpieczeństwa lotów, konieczności dostępu Popularyzacja osiągnięć do informacji o stanie techniki lotniczej w czasie rzeczywistym oraz obniżenia kosztów eksploatacji W celu popularyzacji działalności racjonalizatorskiej nowego sprzętu. w Siłach Powietrznych opublikowano w październiku 2011 Najlepsze wyniki jakościowe i ilościowe w dzia- roku w „Przeglądzie Sił Powietrznych” nr 10 artykuł pt. Racjo- łalności racjonalizatorskiej w 2011 roku osiągnęły: nalizacja w Siłach Powietrznych w 2010 roku. Podobny tekst 2 Skrzydło Lotnictwa Taktycznego, 3 Brygada Ra- o racjonalizacji w Siłach Powietrznych i w 31 Bazie Lotnictwa diotechniczna i 4 Skrzydło Lotnictwa Szkolnego. Taktycznego opublikowano także w „Wirażach” w wersji elek- Najbardziej wartościowe rozwiązania racjonali- tronicznej oraz zamieszczono na ten temat informację na zatorskie, które powstały w 2011 roku, to: stronie internetowej Sił Powietrznych. • Projekt pt. Łącznik węzłów mocowania F-16. Twórcy rozwiązania: chor. Roman Krawczak, chor. Artur Seweryniak, sierż. Jacek Pater – wszyscy z 31 Bazy Lotnictwa Taktycznego (fot. 2 i 3). Unieruchomienie sterów samolotu podczas ob- sługiwania technicznego jest konieczne ze wzglę- dów bezpieczeństwa pracujących osób oraz samej konstrukcji płatowca. Wdrożony do zastosowania projekt racjonalizatorski to rezultat poszukiwania dobrego i trwałego rozwiązania problemu zablo- kowania sterów samolotu – stabilizatora poziome- – Program wspomagający utrzymanie standar- go i klapolotki po wymontowaniu z samolotu F-16 dów jakości obsługiwania technicznego samolo- mechanizmu hydraulicznego, tak zwanego wzmac- tów F-16 w bazie lotnictwa taktycznego, SKT niacza (Integrated Servoactuator – ISA). ver. 4.0 Beta; Istotą projektu jest sposób unieruchamiania sterów – Modernizacja układu elektrycznego ogrzewa- samolotu dzięki zastosowaniu metalowego łącznika nia zbiornika czynnika chłodzącego R134a w urzą- węzłów mocowania sterów, zakładanego w miejsce dzeniu Combination generator and air conditio- wymontowanego wzmacniacza hydraulicznego. ner (CGAC) cart model 20T400P-TMD-1; Sztywne połączenie steru do konstrukcji samolotu – Komutator położenia anteny wysokościomierza. uzyskuje się po ich połączeniu z metalowym łączni-

62 przegląd sił powietrznych 2012/03 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl Lepiej funkcjonować SZKOLENIE i bl ra to h iwum au arc FOT. Fot. 1. Generał bryg. Jerzy Fryczyński – szef Sztabu Sił Powietrznych wręcza upominki dr inż. Katarzynie Skibie z Urzędu Patentowego RP i płk. mgr. inż. Robertowi Kurowskiemu z MON. Z mikrofonem płk rez. dr inż. Henryk Czyżyk kiem za pomocą dwóch sworzni, które po włożeniu kowo do rozwiązania problem zmniejszenia ryzy- w gniazda montażowe skręca się nakrętką. Każdym ka uszkodzenia oryginalnych sworzni w czasie sworzniem – „pinem” jest tuleja stożkowa, dwie tu- montażu i demontażu łącznika. leje dystansowe, podkładka i nakrętka, stanowiące Ze względu na trafność pomysłu i jego znacze- komplet połączenia montażowego. nie w rozwiązaniu problemu unieruchamiania ste- Podczas rozwiązywania problemu unierucho- rów w obsługiwaniu technicznym naszych samo- mienia sterów samolotu pojawiały się wątpliwo- lotów F-16 C/D Block 52+, spowodowanego ści dotyczące gniazd mocujących ISA bezpiecz- niepasującym do naszej wersji F-16 i podanym nych dla konstrukcji, stosowania dorobionych we w dokumentacji technicznej dostawcy sposobie własnym zakresie (przez twórców projektu) sworz- blokowania sterów przy użyciu specjalnego urzą- ni, zamiast używania sworzni (pinów) oryginal- dzenia blokującego „holding fixture assembly” nych z powierzchnią laminowaną „fabroid liner” (pasuje do wersji czterdziestej F-16 z 1991 roku), (zgodnie z amerykańską dokumentacją technicz- wprowadzenie zaproponowanego rozwiązania ną obsługiwania samolotu F-16). Obawiano się wymagało zbadania stanu techniki i uzyskania możliwości rozkalibrowania lub uszkodzenia stoż- opinii oraz akceptacji producenta samolotów kowych powierzchni gniazd mocujących ISA „Lockheed Martin Aeronautics Company”. Na w układzie sterowania samolotu, przy dłuższym wysłane pocztą elektroniczną zapytania, bez po- okresie stosowania zamontowanych w te gniazda noszenia żadnych kosztów, uzyskano od przedsta- zastępczych (dorobionych) sworzni – nadmierny wicieli producenta rekomendacje i potrzebne da- luz, problem korozji. Jednak częste użycie sworz- ne do wykonania we własnym zakresie zastępczych ni oryginalnych powodowało takie zużycie cien- sworzni oraz łącznika (w raporcie Field Service kiej powłoki laminatu („fabroid liner”), że sworz- Raport No: 10-7C-0019). nie należało wybrakować (istnieją problemy z ich W rezultacie powstało rozwiązanie problemu zakupem od producenta). Pojawił się więc dodat- blokowania sterów samolotu w obsługiwaniu tech-

2012/03 przegląd sił powietrznych 63 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl SZKOLENIE i bl Lepiej funkcjonować

nicznym, spełniające wszystkie zasady bezpiecz- stosowania na samolotach F-16 C/D Block 52+ nego użytkowania i wymagania techniczno- w 31 i 32 Bazie Lotnictwa Taktycznego. -organizacyjne. • Projekt pt. Instrukcja wspomagająca proces W Postanowieniu nr 4/2011 z 11 sierpnia 2011 szkolenia i eksploatacji generatora azotu Self Ge- roku w sprawie tego rozwiązania dowódca 2 Skrzy- nerating Servicing Cart – Hugh Purity, twórca kpt. dła Lotnictwa Taktycznego zdecydował uznać je Marek Bracławski z 31 BLT. za projekt racjonalizatorski, całkowicie zmienia- Zgłoszone rozwiązanie, przyjęte w 31 BLT jako jący rozwiązanie problemu unieruchamiania ste- projekt racjonalizatorski, jest kolejną propozycją rów samolotu F-16 Block 52+ po wymontowaniu przygotowanego w formie skryptu podręcznika pol- mechanizmu wykonawczego ISA. skiego, gotowego do zastosowania zarówno do Rozwiązanie to wprowadzono Rozkazem Do- szkolenia operatorów, jak i w eksploatacji urządze- wódcy 2 SLT nr 146 z 27 października 2011 r. do nia SGNSC-HP wytwarzającego azot. Instrukcja opisuje budowę, zasady działania i eksploatacji oraz diagnostykę urządzenia. Przekazuje tę wiedzę w sposób bardzo przejrzysty i skondensowany. Opracowanie jest merytorycznie dostosowane do rzeczywistych potrzeb szkolenia operatorów sprzętu naziemnej obsługi statków powietrznych i bardzo pomocne w eksploatacji urządzenia. Pod- ręcznik jest opracowaniem własnym autora. Przed- stawia informacje uzyskane z różnych źródeł, również z ponadpięcioletniego doświadczenia eks- ploatacyjnego, i istotne do zrozumienia procesu wytwarzania azotu, między innymi teorię separa- cji membranowej powietrza oraz funkcjonowania sterowników programowalnych PLC.

ra (2) to h iwum au arc FOT. Autor zaopatrzył podręcznik w liczne fotogra- Fot. 2. Łącznik węzłów mocowania steru samolotu fie urządzeń generatora i niezbędne schematy in- F-16 Block 52+ stalacji odpowiadające rzeczywistemu stanowi. Przygotowana wersja elektroniczna skryptu na pły- cie CD umożliwia jej wszechstronne wykorzysta- nie i znacznie ułatwia samokształcenie oraz obsłu- gę techniczną urządzenia. Jest to więc rozwiązanie znacznie usprawniające szkolenie i eksploatację tego typu sprzętu. Projekt wraz z opinią dowódcy 2 Skrzydła Lot- nictwa Taktycznego przesłano do szefa Inspekto- ratu Wsparcia Sił Zbrojnych jako instytucji wła- ściwej do wdrożenia instrukcji dotyczącej zasadniczego uzbrojenia i sprzętu wojskowego (UiSW) na szczeblu sił zbrojnych, gdzie został roz- patrzony przez Komisję ds. Działalności Racjona- lizatorskiej IWspSZ. Postanowieniem nr 603/2011 z 19.08.2011 ro- Fot. 3. Sposób zablokowania lewego statecznika sa- ku Szefa Inspektoratu Wsparcia SZ zgłoszone roz- molotu F-16 Block 52+. Unieruchomienie steru speł- wiązanie uznano za projekt racjonalizatorski (sta- nia wszystkie wymagania bezpiecznego stosowania nowiące rozwiązanie problemu w przedziale tego rodzaju zabezpieczeń w samolotach F-16 50–75%), przynoszący korzyści niewymierne na

64 przegląd sił powietrznych 2012/03 Zakładka:: Magazyn/WydawnictwaKwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.pl Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl Lepiej funkcjonować SZKOLENIE i bl szczeblu Sił Powietrznych. Postanowiono rozpo- muje się określone działania organizacyjne, szko- wszechnić go jako biuletyn decyzją szefa Szefo- leniowe lub profilaktyczne. stwa Techniki Lotniczej – głównego inżyniera WL Postanowieniem nr 3/2011 z 31 maja 2011 ro- w jednostkach wojskowych mających taki sprzęt ku, Dowódcy 2 SLT zgłoszone rozwiązanie uzna- oraz w Centrum Szkolenia Inżynieryjno-Lotnicze- no za projekt racjonalizatorski w dziedzinie orga- go i warsztatach techniki lotniczej. nizacji obsługiwania technicznego statków Wprowadzona instrukcja jest z powodzeniem wy- powietrznych, znacznie usprawniający rozwiąza- korzystywana do szkolenia operatorów i w warszta- nie problemu – od 50 do 75 procent w sferze, któ- tach obsługiwania i naprawy tego rodzaju urządzeń. rej dotyczy. Przynosi istotne korzyści na szczeblu • Projekt pt. Program wspomagający utrzymanie związku taktycznego. standardów jakości obsługiwania technicznego sa- Rozwiązanie wdrożono i zainstalowano w we- molotów F-16 w bazie lotnictwa taktycznego, SKT wnętrznych sieciach informatycznych oraz nakaza- ver. 4.0 Beta, twórca: kpt. Wojciech Prokopowicz no stosować w działalności służbowej w 31 i 32 Ba- z 31 Bazy Lotnictwa Taktycznego. zie Lotnictwa Taktycznego Rozkazem Dowódcy Istotą rozwiązania jest oprogramowanie, które po- 2 SLT nr 129 z 26 września 2011 roku. zwala gromadzić w sposób uporządkowany syste- matycznie zbierane przez sekcję kontroli technicz- prognozy na przyszłość nej grupy obsługi bazy lotnictwa taktycznego Ustalono, że w 2012 roku w SP działalność ra- informacje i dane dotyczące rzeczywistego stanu ob- cjonalizatorska skupi się głównie na: sługiwania technicznego samolotów F-16 oraz ge- – poszukiwaniu nowych rozwiązań organizacyj- nerowanie raportów pokontrolnych i oceny podod- nych i technicznych, pozwalających na zwiększe- działów technicznych, w których dokonuje się nie efektywności szkolenia i zdolności bojowej obsługi statków powietrznych za wybrany okres. wojsk, a także umożliwiających zmodernizowanie W tym także informacji o zdarzeniach i podjętych uzbrojenia i sprzętu technicznego; działaniach, raportów z realizacji biuletynów tech- – popularyzowaniu działalności racjonalizator- nicznych, informacji dotyczących oblotów technicz- skiej (organizowanie konkursów na najlepsze pro- nych samolotów i przekroczeń eksploatacyjnych. jekty) oraz propagowaniu jej w środkach masowe- Z doświadczeń uzyskanych z pięcioletniego go przekazu; okresu eksploatacji samolotów F-16 wynika, że – monitorowaniu wdrażania oraz finansowaniu jakość obsługiwania technicznego tego typu sprzę- przyjętych do zastosowania projektów racjonali- tu ma zasadnicze znaczenie w przyjętym syste- zatorskich; mie eksploatacji według stanu technicznego. – opracowaniu artykułów prasowych do czaso- Utrzymanie odpowiedniego, zgodnego z przyję- pism wojskowych, popularyzujących działalność tymi normami, poziomu jakości obsługiwania racjonalizatorską w Siłach Powietrznych; technicznego samolotów F-16 wymaga podejmo- – ciągłym wdrażaniu w jednostkach Sił Po- wania takich działań technicznych i organizacyj- wietrznych Decyzji nr 161/MON z dnia 9 kwietnia nych, aby zmiany stanu eksploatacyjnego tego 2008 roku i Regulaminu działalności racjonaliza- sprzętu przebiegały w pożądanym kierunku w spo- torskiej w resorcie obrony narodowej, stanowiące- sób kontrolowany. go do niej załącznik. n Projekt powstał z potrzeby rozwiązania w sek- cji kontroli technicznej zasadniczego problemu Autor jest absolwentem Wyższej Oficerskiej Szkoły Radiotechnicz- uporządkowania zbieranych w postaci elektro- nej. Studiował w ASG WP i AON, rozprawę doktorską obronił na nicznej danych dotyczących faktów w taki spo- Uniwersytecie im. A. Mickiewicza w Poznaniu. W latach sób, aby uzyskiwać automatycznie użyteczne 1988–1998 służył w Dowództwie 3 Dywizji Lotnictwa Myśliwsko- -Bombowego. Od 1998 roku służył w Dowództwie WLOP. i prawdziwe informacje potrzebne do oceny rze- W 2002 r. został wyznaczony na stanowisko szefa Zarządu czywistych stanów jakości obsługiwania tech- Uzupełnień i Spraw Personalnych, następnie na stanowisko szefa Zarządu Zasobów Osobowych WLOP. Pełnił także obowiązki nicznego samolotów F-16 w żądanym okresie. zastępcy dowódcy COP. Obecnie jest szefem Sekretariatu Na podstawie wygenerowanych informacji podej- ds. Działalności Racjonalizatorskiej Sił Powietrznych.

2012/03 przegląd sił powietrznych 65 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl DOŚWIADCZENIA Poszukiwanie następcy

płk dypl. rez. nawig. inż. Józef maciej brzezina ft o rsky aircra FOT. sik FOT. Apetyt na ciężkie śmigłowce transportowe Na świecie nie maleje zapotrzebowanie na duże śmigłowce transportowe, w tym na CH-47 Chinook – jeden z najstarszych ciężkich śmigłowców transportowych.

adania wykonywane przez śmi- w górzystym terenie Afganistanu. Pokazała tak- głowiec CH-47 Chinook są im- że swoje możliwości w dotkniętej skutkami tsu- ponujące – od obsługi operacji nami Japonii. Tam po przejściu kataklizmu zało- Z humanitarnych rozpoczynając, gi śmigłowców Chinook wykonywały misje jako na udziale w operacjach militarnych kończąc. Jest jakże potrzebny w tej sytuacji środek do udziela- on dobrze znany niemal na całym globie. Mimo nia pomocy z powietrza. że śmigłowce Chinook obchodzą już okrągłą, pięćdziesiątą rocznicę pierwszego lotu, to nadal „Konie robocze” są trudne do zastąpienia przez nowsze konstruk- W czasie niesienia pomocy Japończykom cje. Ostatnio maszyna doskonale sprawdza się świetnie spisały się również śmigłowce CH-46E

66 przegląd sił powietrznych 2012/03 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl Poszukiwanie następcy DOŚWIADCZENIA z korpusu piechoty morskiej. Loty odbywały lądowych. Specjaliści z tego rodzaju sił zbroj- z lotniska Futenma położonego na Okinawie. nych uważają, że dopiero za dwie dekady będzie Podczas operacji „Tomoddachi” eskadra do- dostępny dla nich jego następca – nowy śmigło- starczyła ładunki ważące 74 400 kilogramów wiec z programu Joint Multi Role Helikopter. i wykonywała loty wzdłuż objętego gigantycz- Jedną z najważniejszych modyfikacji śmi- nymi stratami wybrzeża na odległość do głowca będzie zastosowanie nowego wirnika, 322 kilometrów. który pozwoli na zwiększenie jego udźwigu. Załogi śmigłowców Chinook wielokrotnie Zmiana kształtu i ustawienia łopat wirnika ma pomagały w poszukiwaniu grup poszkodowa- związek z zapotrzebowaniem na transport po- nych, którzy oczekiwali na pomoc w miejscach, wietrzny znacznie cięższych pojazdów używa- do których inne ekipy ratownicze nie miały nych w wojskach lądowych. możliwości dotarcia. Śmigłowce w tej sytuacji okazały się niezbędne, ze względu na duże zniszczenia w infrastrukturze lądowej i mor- skiej. Wykorzystywano je do poszukiwań dróg Również Brytyjczycy ewakuacji oraz miejsc, z których mogłyby ko- rzystać do startów i lądowań inne platformy Jedenastoma śmigłowcami Chinook, poza S tanami powietrzne. Podczas operacji prowadzonej Zjednoczonymi, które stale wykonują zadania w Afgani- w południowo-zachodniej Azji flota śmigłow- stanie, dysponuje Royal Air Force. W sierpniu w 2011 ców transportowych biła rekordy czasu przeby- roku brytyjskie ministerstwo obrony zasygnalizowało wania w powietrzu. chęć zakupu kolejnych 14 maszyn tego typu. Dostawy Rola, jaką odgrywały śmigłowce Chinook mają się rozpocząć w 2013 roku. W ten sposób flota w wojsku od pierwszych lat sześćdziesiątych brytyjskich śmigłowców transportowych tego typu wzro - ubiegłego wieku, ciągle się zmieniała – ze środ- śnie do 60 sztuk. ka do transportu ładunków na tyłach własnych wojsk do środka transportu służącego również do wykonywania skutecznych ataków i ewaku- acji rannych (fot. 1). Śmigłowiec może zabrać na pokład do 55 w pełni wyposażonych żołnierzy lub 10 ton ła- dunku. Obecnie ta coraz bardziej pożądana nie tylko przez wojsko maszyna jest użytkowana w dwudziestu państwach. Chinook, który dys- ponuje sporym zapasem mocy, nadaje się do dalszego dozbrojenia i wzmocnienia kabiny W nowym kontrakcie na śmigłowce CH-47F w elementy chroniące przed ostrzałem z zie- Chinook zapisano potrzebę pozyskania 155 mi. Amerykanie szczególnie są zadowoleni sztuk tego typu platform. Ma to być 121 nowych z rezultatów jego wykorzystania jako platfor- maszyn, reszta to zmodernizowane śmigłowce my powietrznej wspierającej wojska specjalne w wersji D i F. Flota śmigłowców Chinook w Afganistanie. w Stanach Zjednoczonych będzie wtedy liczyć Usprawnieniem dla załogi śmigłowca ma być 440 maszyn tego typu. zainstalowanie nowych sensorów, które pozwo- 16 śmigłowców Chinook kupują także Zjed- lą na znacznie lepsze zobrazowanie sytuacji noczone Emiraty Arabskie. Arabia Saudyjska w kokpicie. Umożliwi to załodze łatwiejsze rozważa podobne zakupy. Indie również przy- i bezpieczniejsze wykonywanie lotu w trudnych mierzają się do przetargu na zakup ciężkich śmi- warunkach. głowców transportowych. Podczas tej batalii Zwiększenie żywotności śmigłowców Chino- o nowy sprzęt Chinooki będą rywalizowały ok to jedno z priorytetowych zadań dla wojsk ze śmigłowcami Mi-26.

2012/03 przegląd sił powietrznych 67 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl DOŚWIADCZENIA Poszukiwanie następcy

Inicjatywy europejskie W Europie pracuje się nad francusko-niemieckim pro- gramem Future Transport Helikopter z nową platformą po- wietrzną, która ma zastąpić w niemieckich siłach zbrojnych śmigłowce CH-53G i zapewnić Francuzom pozyskanie cięż- kich śmigłowców transportowych. Jednym z ważniejszych partnerów przemysłowych w tym programie ma być nasz kraj. Prezentację wstępnych możliwości operacyjnych ciężkich śmigłowców europejskich zaplanowano na 2018 rok. f (2) usa FOT.

Fot. 1. Desantowanie z CH-47 w zawisie

Z przytoczonych informacji wynika, że ta wy- W sprawie wymagań dla następcy samolotu służona maszyna wciąż jest „oczkiem w głowie” C-130 prawo wypowiadania się mają dwa ro- nie tylko w wojskach lądowych, lecz także wie- dzaje sił zbrojnych. Dotyczy to sił powietrznych lu innych użytkowników tego rodzaju sprzętu i wojsk lądowych. Wachlarz propozycji może służącego do transportu ciężkich ładunków1. być bogaty. Mogą to być tradycyjne konstruk- cje lotnicze lub też ciężkie śmigłowce transpor- Jaka przyszłość? towe. Rozważa się możliwość wykorzystania Amerykanie, mając na uwadze prace nad no- samolotów umożliwiających zmianę położenia wą propozycją firmy Sikorsky CH-53K (fot. 2), silnika (tzw. tilt-rotor aircraft), które mogą wy- przyglądają się z uwagą programowi budowy konywać lot jako śmigłowiec i samolot. Niewy- demonstratorów technologii (Joint Future The- kluczone, że sięgnie się po powracające do łask ater Lift – JFTL). Celem tego sięgającego da- sterowce. leko w przyszłość przedsięwzięcia jest przygo- Wojska lądowe chcą mieć do dyspozycji śro- towanie następców dla używanych bardzo dek transportu zdolny do wykonywania startów często już wiekowych powietrznych środków i lądowań pionowo. Z kolei siły powietrzne po- transportu. trzebują środka transportu startującego z bar- W październiku 2010 roku Pentagon oficjal- dzo krótkiego pasa startowego i potrafiącego na nie ogłosił tak zwane zapytanie o informację pod nim wylądować. kątem potrzeb programu JFTL. Głównym po- We wspomnianym zapytaniu o informację wodem takiego działania było zbadanie możli- określono wagę ładunku na 36 ton (w tym moż- wości zastąpienia za dwadzieścia lat coraz bar- dziej wysłużonych samolotów transportowych

C-130 Hercules o wiele efektywniejszą trans- 1 M. Malenic: Taking the strain. „Jane’s Defence Weekly” portową platformą powietrzną. 2011.11.09, s. 22.

68 przegląd sił powietrznych 2012/03 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl Poszukiwanie następcy DOŚWIADCZENIA

Fot. 2. Śmigłowiec CH-53 K w górach Afganistanu liwość zabrania na pokład średniej wielkości po- Inny program śmigłowca wielozadaniowe- jazdów opancerzonych), zasięg – 2400 mil mor- go (Joint Multi-role Rotorcraft – JMR) znaj- skich, promień operacyjny z ładunkiem na duje się w fazie początkowej. Kilka lat temu, pokładzie – 1000 mil morskich. Dodatkowo no- w pierwszej dekadzie XXI wieku, wycofano wy środek transportu powinien startować i lądo- się z planów uruchomienia dużego programu, wać nie tylko z nawierzchni na lotniskach. Po- który zakładał zbu- nadto ma być w stanie wykonywać operacje dowanie śmigłowca w warunkach, jakie występują na obszarach kry- RAH-66 Comanche Po udanym ataku na je- zysowych lub ogarniętych działaniami bojowy- dla US Army. Nie- den ze śmigłowców Chinook, 6 sierpnia 2011 roku, w któ- mi. Pod względem osiąganych prędkości przelo- jako w zamian poja- rym zginęło 30 żołnierzy towych i zużycia paliwa nowe platformy wiła się koncepcja amerykańskich oraz ośmiu transportowe mają być porównywalne z dotych- budowy śmigłowca Afgańczyków, w amerykań- czasowymi możliwościami samolotów przyszłości. Było to skich wojskach lądowych i u producenta planuje się C-130J-30. w 2004 roku. Zało- wdrażanie kolejnych syste- Dowództwo sił powietrznych i wojsk lądo- żenia programu po- mów zabezpieczających wych przed rozpoczęciem procesu pozyskania legały na zbudowa- przed atakiem z ziemi. nowego sprzętu jest informowane przez anali- niu kilku typów tyków przygotowujących studium Joint Tech- różniących się wiel- nology Study (JTS) o możliwościach platform kością: lekkiego, transportowych przyszłości. Zespół opracowu- średniego, ciężkiego oraz ultraciężkiego. Wie- jący studium kompletuje techniczne porówna- le elementów i urządzeń wyposażenia ma być nia poszczególnych propozycji. Modelowane są wspólnych, co ma wpłynąć bardzo korzystnie aspekty dotyczące żywotności i efektywności na obniżenie kosztów budowy i eksploatacji konstrukcji. tych platform.

2012/03 przegląd sił powietrznych 69 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl DOŚWIADCZENIA Poszukiwanie następcy

W Stanach Zjednoczonych po ostatnich cięciach w budżecie na wojsko wciąż realna jest obawa, że program JMR nie będzie realizowany w ta- kim stopniu, w jakim siły zbrojne by sobie tego życzyły. Prowadzone jest też studium oceny moż- liwości zastąpienia UH-60 Black Hawk (fot. 3) przez jego następcę, który mógłby wejść do służ- by w latach 2025–2030. Na razie widzi się potrzebę zbudowania 120 śmigłowców. Podczas Air Show ILA 2011 w Berlinie firma Boeing, producent śmigłow- T RALIA N DOD

US ców CH-47, zaprezentowała zmodyfikowaną wersję Chinooka, którego waga wzrosła z 24 do

FOT. a FOT. 36 ton. Waga ładunku dla tej wersji ma wyno- Fot. 3. UH-60 Black Hawk sić 13,5 tony. Dwa wirniki mają otrzymać po jednej dodatkowej łopacie, a konstrukcja kadłu- ba ma być hybrydowa. Nowa wersja ma być o 5 metrów dłuższa i o 2,5 metra wyższa. Sze- rokość kabiny ma być również większa – o metr. Zmiany w rozmiarach mają korzystnie wpłynąć na zwiększenie typów pojazdów, które będzie można zabrać na jego pokład. Śmigłowiec produkowany przez firmę Sikor- sky CH-53K może być liczącym się kandydatem na europejskim rynku śmigłowców ciężkich. OG I N W stawce najbardziej pożądanych ciężkich śmigłowców transportowych, poza wymienio- G EI ABL nymi, może się liczyć tylko rosyjski ciężki śmi- głowiec transportowy Mi-262. FOT. SER FOT. Fot. 4. Śmigłowiec Mi-26 Zmiany w ofercie Rosjanie modyfikują swoje ciężkie śmigłowce transportowe Mi-26 do wersji Mi-26T2 (fot. 4). Platformą bazową w tym programie ma być Teraz będą mogły być wykorzystywane w przy- śmigłowiec zdolny do transportu i wykonywa- szłości przez wojsko i instytucje cywilne. No- nia ataków z powietrza. Wielkości poszczegól- wa wersja śmigłowców rosyjskich przechodzi nych wariantów mają być skalowalne. Naj- właśnie kolejne testy w powietrzu. mniejszy ma być śmigłowiec rozpoznawczy Najnowszą wersję śmigłowca Mi-26T2 dopo- z uzbrojeniem na pokładzie, największy – cięż- sażono w nowoczesne urządzenia. Jest to, na ki śmigłowiec transportowy. Najcięższy z pla- przykład, awionika BREO-26 wyprodukowana nowanych wariantów ma być gotowy dopiero przez firmę Ramenskoye Design Company. Ka- po 2025 roku. Wynika z tego, że 50-letni Chi- binę śmigłowca wyposażono w pięć wielofunk- nook ma jeszcze co najmniej 30 lat eksploata- cyjnych ekranów LCD, cyfrowy autopilot oraz cji przed sobą. nowy system nawigacyjny NAVSTAR (Naviga- Prawdopodobnie zanim jeszcze program JMR tion Signal Timing and Ranging)/ GLONASS. wyda swoje pierwsze owoce, trzeba będzie w wojskach lądowych wymienić wysłużone śmi- głowce rozpoznawcze typu OH-58 Kiowa. 2 Ibidem, s. 25–26.

70 przegląd sił powietrznych 2012/03 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl Poszukiwanie następcy DOŚWIADCZENIA

Śmigłowiec otrzymał dodatkowo urządzenie ku sprawdzono możliwości demonstratorów TSL-1600, które umożliwia wizualną kontrolę technologii wyprodukowanych w jego ramach. ładunku zewnętrznego. Jest ono wykorzystywa- Pozwoliło to na przejście do fazy eksperymen- ne podczas transportu ładunków zewnętrznych talnej budowy śmigłowców. Już wkrótce będą nocą. W trakcie jego budowy zastosowano kom- sprawdzane rezultaty tego etapu prac. Zespół te- binację standardowego i podczerwonego świa- stowy składa się ze specjalistów reprezentują- tła z wykorzystaniem okularów pilota do lotów cych producenta, US Navy i głównych dostaw- w nocy. Podczas dalszych prac rozważa się rów- ców urządzeń. Testy będą wykonywane w Patu- nież wykorzystanie zmodernizowanego silnika xent River – bazie marynarki wojennej. w wersji D-136-2. Amerykanie, mając na uwadze prace nad no- Poza Rosją ten typ ciężkich śmigłowców trans- wą propozycją konsorcjum Sikorsky CH-53K, portowych jest wykorzystywany na terenie daw- nych republik Związku Radzieckiego oraz w In- diach, Meksyku, Peru i Wenezueli. Rozważa się możliwość współpracy z przemysłem chińskim Potrzeby podczas dalszych prac. Producenci Mi-26 mają jednak ograniczone Do 2020 roku poza Stanami Zjednoczonymi i Europą za- możliwości zainteresowania potencjalnych klien- potrzebowanie na ciężkie śmigłowce transportowe jest sza- tów swoją ofertą ze względu na spore koszty eks- cowane na około 80 egzemplarzy. Prawdopodobnymi od- ploatacji tego typu środka transportu. biorcami nowych maszyn mogą być Brazylia, Chile, Egipt, Na tym rynku główną rolę niepodzielnie od- Indie, Irak, Malezja, Maroko, Pakistan i Republika Południo- grywają Amerykanie. Zapowiada się ostra we- wej Afryki. wnętrzna rywalizacja między śmigłowcami CH-47 Chinook a CH-53K budowanymi przez konsorcjum Sikorsky. Konsorcjum to zbudowało śmigłowiec CH-53K w odpowiedzi na zapotrzebowanie korpusu pie- choty morskiej. Ma to być następca Chinooka w wersji E. Mimo że należące do USMC śmi- głowce Chinook 47E pochodziły z lat osiem- dziesiątych, to właśnie one, wykonując w ostat- nich latach bardzo wiele operacji w trudnych warunkach i na dużych wysokościach w Afga- nistanie, dość szybko się wyeksploatowały. Śmigłowiec CH-53K ma znacznie lepsze pa- jednocześnie przyglądają się z uwagą założe- rametry dotyczące udźwigu, zasięgu oraz puła- niom perspektywicznego programu JFTL, któ- pu. Ponadto wzrosła żywotność tego typu ma- rego celem jest przygotowanie następców dla szyn i jednocześnie zmalały koszty napraw. coraz bardziej wyeksploatowanych, do tej pory CH-53K ma trzykrotnie większy udźwig od star- używanych przez wojsko różnorodnych środków szej wersji tego śmigłowca – CH-53E. Teraz bę- transportu3. n dzie w stanie zabrać 15-tonowy ładunek na od- ległość 110 mil morskich. Prędkość zwiększono Autor jest absolwentem WOSL, AON, Netherlands Defence College o dodatkowe 20 węzłów. w Rijswijk oraz NATO Defence College w Rzymie. Od 1993 r. służył Program budowy demonstratorów technolo- w SGWP, a od 2009 r. był szefem Oddziału Programowania i Koor- dynacji w Departamencie Polityki Zbrojeniowej oraz sekretarzem gii, czyli czterech platform zdolnych do wyko- Rady Uzbrojenia. W 2010 r. przeszedł do rezerwy. nywania lotu i trzech naziemnych modeli śmi- głowca gotowych do prowadzania testów, wyce- niono na trzy miliardy USD. W lipcu 2010 ro- 3 Ibidem, s. 23.

2012/03 przegląd sił powietrznych 71 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl DOŚWIADCZENIA Wykorzystane możliwości

mjr sebastian Maślanka Akademia Obrony Narodowej FOT. us dod FOT. Modelowa walka z irackim systemem obrony powietrznej Operacja „Pustynna burza” sił koalicji antyirackiej pod przewodnictwem Stanów Zjednoczonych trwała od 16 stycznia do 28 lutego 1991 roku.

peracja „Pustynna burza”(„Desert do wycofania wojsk z terytorium okupowanego Ku- Storm”) dostarczyła interesują- wejtu. Ze względu na zdecydowaną większość sił cych doświadczeń z punktu widze- USA w zgrupowaniu koalicyjnym procedury pla- O nia zwalczania naziemnych środ- nowania oraz plan operacji powietrznej zostały wy- ków obrony powietrznej przeciwnika (Suppression pracowane niemal wyłącznie w Dowództwie Sił of Enemy Air Defenses – SEAD) przez lotnictwo. Powietrznych Dowództwa Centralnego Sił Zbroj- W jej trakcie lotnictwo koalicji antyirackiej, wy- nych USA (US Central Command Air Force – dzielone w głównej mierze przez USA, stanęło CENTAF)1. Planowanie działań, zgodnie z amery- w obliczu zagrożenia, jakim był system obrony po- kańskimi założeniami doktrynalnymi i koncepcja- wietrznej Iraku, o którego potencjale decydowały mi użycia lotnictwa w operacjach, miało swoje prze- głównie jego środki naziemne.

Celem operacji było przywrócenie pokoju w re- 1 M.R. Gordon, B.E. Trainor: The General’s War. Little, Brown and jonie Zatoki Perskiej w wyniku zmuszenia Iraku Company, Boston 1995, s. 71–74.

72 przegląd sił powietrznych 2012/03 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl Wykorzystane możliwości DOŚWIADCZENIA

łożenie na kwestię dotyczącą zwalczania naziem- nych środków obrony powietrznej przeciwnika. Na podstawie obowiązującej doktryny amery- kańskiej AFM 1-1 United States Air Force Basic Wnioski i doświadczenia Doctrine z 1984 roku, czyli opracowanej jeszcze Generał Charles Horner w swoich wspomnieniach do- w okresie zimnej wojny, w konwencjonalnych dzia- tyczących priorytetów w walce o przewagę w powietrzu nad łaniach zbrojnych zwalczanie naziemnych środków obszarem kontrolowanym przez siły irackie wypowiadał się obrony powietrznej przeciwnika stanowiło integral- następująco: (…) wywalczenie przewagi w powietrzu wy- ną część walki o zdominowanie przestrzeni po- magało: (1) wyeliminowania z walki irackiego lotnictwa my- wietrznej (Counterair). W związku z tym działania śliwskiego przez jego zwalczanie na ziemi i w powietrzu SEAD postrzegano na równi z ofensywną i defen- oraz niszczenie systemów dowodzenia zabezpieczających sywną częścią starcia o zdominowanie przestrzeni jego funkcjonowanie; (2) zwalczania przeciwlotniczych powietrznej. Dodatkowo w dokumencie tym przed- zestawów rakietowych z techniką radiolokacyjną przez miotowa działalność lotnictwa otrzymała współ- zakłócanie elektroniczne oraz stosowanie pocisków prze- cześnie obowiązujący w anglojęzycznej literaturze ciwradiolokacyjnych HARM; (3) uczynienia artylerii prze- termin suppression of enemy air defenses2. ciwlotniczej oraz PPZR bezużytecznymi przez unikanie wy- Podstawowym założeniem podjętych w czasie konywania lotów na małej wysokości (…). operacji działań SEAD stało się odejście od okry- tej złą sławą wietnamskiej koncepcji kolejnego (stopniowego) zwalczania poszczególnych elemen- tów systemu obrony powietrznej przeciwnika [R. Hallion: Control of the air: the enduring requirement. Air For- ce History and Museums Program, Bolling 1999, s. 41–42]. w stronę idei znanej z Doliny Bekaa, polegającej na angażowaniu do tego rodzaju działalności wszel- kich dostępnych środków (total-force concept). Dla- szarze Kuwejtu w celu stworzenia warunków dla tego też zwalczanie naziemnych środków systemu lądowej operacji zaczepnej (faza III), następnie obrony powietrznej Iraku przybrało formę działań wsparcia sił lądowych w trakcie operacji zaczepnej połączonych (joint SEAD), w których oprócz lot- (faza IV)4. Jednak aby zapewnić pełną swobodę nictwa (fot. 1) wykorzystywano inne środki bojo- działań, należało uzyskać przewagę w powietrzu. we sił koalicji antyirackiej3. Dlatego też już od samego początku lotnictwo wy- Za zaplanowanie, organizację i przeprowadzenie konywało działania skierowane przeciwko syste- operacji powietrznej był odpowiedzialny dowódca mowi obrony powietrznej Iraku5. Połączonych Sił Powietrznych generał Charles Okres przygotowań do operacji „Pustynna bu- Horner. Jej plan opracowano na podstawie wcze- rza” spożytkowano także na przeprowadzenie sy- śniejszej koncepcji wypracowanej przez Grupę Pla- mulacji komputerowych, podczas których spraw- nowania Operacyjnego (Checkmate) Sztabu Lotni- dzano rezultaty zaplanowanych działań bojowych. czego Pentagonu kierowanego przez pułkownika Pierwsze uzyskane tą drogą wyniki nie napawały Johna Wardena. Ostatecznie plan zatwierdzony optymizmem i wskazywały na możliwość utraty przez głównodowodzącego operacją „Pustynna bu- około 114–141 samolotów podczas realizacji trzech rza” generała Normana Schworzkopfa przewidy- wał jej przeprowadzenie w czterech fazach. Pierwsza obejmowała strategiczny atak powietrz- 2 Air Force Manual 1-1 United States Air Force Basic Doctrine. De- ny, który był wykonywany samodzielnie przez lot- partment of the Air Force, 16 March 1984, s. 3–3. 3 J. Brungess: Setting the context – Suppression of Enemy Air De- nictwo. Z kolei jego użycie w pozostałych fazach fenses and Joint War in an Uncertain World. Air University Press. było odzwierciedleniem obowiązujących amery- Maxwell Air Force Base, Alabama 1994, s. 39–40. 4 R.T. Reynolds: Heart of the Storm. The genesis of the air cam- kańskich założeń doktrynalnych końca okresu zim- paign against Iraq. Air University Press, Maxwell Air Force Base, nej wojny. Dotyczyło to szczególnie wywalczenia Alabama 1995, s. 91–92. i utrzymania przewagi w powietrzu nad Kuwejtem 5 C.Chun: Aerospace Power in the Twenty-First Century – A Basic Primer. Air University Press, Maxwell Air Force Base, Alabama (faza II), zwalczania lądowych sił irackich na ob- 2001, s. 110.

2012/03 przegląd sił powietrznych 73 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl DOŚWIADCZENIA Wykorzystane możliwości

nej. W ramach zwalczania naziemnych środków OP lotnictwo wykonało 6464 misje, z czego o cha- rakterze destrukcyjnym 4326 (fot. 1) oraz dezorga- nizującym 2138, co stanowiło około 9% wszyst- 8 o m kich misji bojowych (72 694 s/l ). .c Kolejna grupa działań w ramach ofensywnej wal- ki o zdominowanie przestrzeni powietrznej to dzia- og sp ot łania związane ze zwalczaniem potencjału lotni- czego na lotniskach (30% – 3819 s/l). Misje oo k.bl dotyczące prowadzenia osłony myśliwskiej w for- mie wymiatania i eskorty to 20% ogólnego wysił- ku (2525 s/l) lotnictwa w walce ofensywnej o zdo- minowanie przestrzeni powietrznej (tab. 1). Fot. 1. Zabójca radarów irackich – samolot F-4G Wild Weasel rcescrapb air fo FOT. Irackie naziemne środki obrony powietrznej W przededniu rozpoczęcia operacji system obro- Nieprzewidywalność ny powietrznej Iraku był uważany za jeden z no- wocześniejszych na świecie. Jego rozwój został Istotną wadą systemu obrony powietrznej Iraku by- zainicjowany po izraelskim ataku powietrznym na ło przystosowanie go do odpierania głównie uderzeń po- reaktor atomowy Osirak w 1981 roku. Duży wpływ wietrznych z kierunku wschodniego (Iran) i północno- na ostateczny jego kształt miała także wieloletnia -zachodniego (Izrael) zaniedbując pozostałe obszary wojna z Iranem9. Irakijczycy, aby poprawić moż- państwa. Tak przyjęta koncepcja jego funkcjonowania liwości zwalczania środków napadu powietrzne- spowodowała, że w rejonie sąsiadującym z Arabią Sau- go, zdecydowali się na zakup dużej liczby dostęp- dyjską nasycenie środkami przeciwlotniczymi było zni- nych na rynku radzieckich oraz zachodnich kome. Ułatwiało to tym samym potencjalnemu przeciw- środków przeciwlotniczych oraz stacji radioloka- nikowi powietrznemu dolot w głąb kraju bez znaczącego cyjnych. Dodatkowo, przy wsparciu Francji, sys- przeciwdziałania. tem wyposażono w zautomatyzowany system do- wodzenia OP KARI10. Duże nakłady finansowe, związane z reorgani- zacją systemu obrony powietrznej pod koniec lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku, pozwoliły na

[E.A. Cohen: Gulf War Air Power Survey - Volume I - Planning and połączenie posterunków radiolokacyjnych, stano- Command and Control. Washington D. C. 1993, s. 82.]. wisk ogniowych środków przeciwlotniczych oraz stanowisk dowodzenia w zintegrowany system

etapów operacji6. Jednak wraz z napływem więk- 6 E.A. Cohen: Gulf War Air Power Survey - Volume I - Planning and szej ilości danych oraz poddawaniu ich wnikliwej Command and Control. Washington D. C. 1993, s. 151. 7 J. Brungess: Setting the context…, op.cyt., s. 39. analizie, możliwe stało się wyraźne określenie sła- 8 Liczba ta obejmuje misje wykonane w ramach walki o zdomino- bych stron irackiego systemu obrony powietrznej wanie przestrzeni powietrznej (Counterair), zwalczania potencjału wojsk lądowych (Air Interdiction, Close Air Support) oraz realizacji (critical node analysis), którym okazał się silnie rozpoznania powietrznego. E.A. Cohen: Gulf War Air Power Survey scentralizowany system dowodzenia7. - Volume V - A Statistical Compendium and Chronology. Washing- Z opracowania analitycznego Gulf War Air Po- ton D.C. 1993, s. 232–233. 9 Final Report to Congress: Conduct of The Persian Gulf War. April wer Survey wynika, że działania związane ze zwal- 1992, s. 52, http://www.ndu.edu/library/epubs/cpgw.pdf; A. Ra- czaniem naziemnych środków OP stanowiły 25% domyski: Obrona powietrzna Iraku w operacji „Pustynna burza”. „Kwartalnik Bellona” 2009 nr 9, s. 72. ogólnego wysiłku w walkach o zdominowanie prze- 10 KARI – nazwa systemu dowodzenia i łączności, w który został strzeni powietrznej oraz 50% jej części ofensyw- wyposażony system OP Iraku przez Francję w latach 1986–1987.

74 przegląd sił powietrznych 2012/03 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl Wykorzystane możliwości DOŚWIADCZENIA

Tabela 1. Lotnictwo koalicji antyirackiej w zwalczaniu irackich naziemnych środków OP w operacji „Pustynna burza”

Rodzaj Zwalczanie SEAD SEAD działań potencjału wymiatanie/ Bojowy patrol o charakte- o charakterze lotniczego eskorta powietrzny rze destruk- dezorganizacyj- na OCA CAP/DCA cyjnym nym Wysiłek lotniskach wg rodzaju zadań 4326 2138 3819 2525 13 075 (s/l) Razem za SEAD 6464 – – – (s/l) Razem za OCA 12 808 – (s/l) Udział w OCA (%) 50 30 20 – Razem za Coun- 25 883 terair (s/l) Udział w Counte- 25 15 10 50 rair (%) Udział we wszyst- kich działaniach 9% z 72 694 s/l – – – bojowych Źródło: opracowanie własne na podstawie: E.A. Cohen: Gulf War Air Power Survey - Volume V - A Statistical Compendium and Chrono- logy. Washington D.C. 1993, s. 232–233, 372–375, 339; R.H. Shultz, R. L. Pfaltzgraff: The Future of Air Power in the Aftermath of the Gulf War. Air University Press, Maxwell Air Force Base, Alabama 1992, s. 31.

OP. Dzięki temu system dowodzenia OP Iraku W skład potencjału naziemnych środków obro- KARI po raz pierwszy w historii konfliktów zbroj- ny powietrznej Iraku wchodziły w głównej mierze nych był przykładem systemu, którego efektyw- przestarzałe, jak na tamte czasy, stacje radioloka- ność postrzegano w głównej mierze przez pry- cyjne oraz środki przeciwlotnicze produkcji ra- zmat optymalnego wykorzystywania informacji dzieckiej. Ich uzupełnieniem były nieliczne środki w procesie realizacji funkcji wykrywania (detec- produkcji zachodniej, głównie francuskie. Jednak tion), śledzenia (tracking), identyfikacji (iden- same liczby, odnoszące się do naziemnych środ- tification) oraz wyboru uzbrojenia (weapon ków obrony powietrznej, budziły respekt wśród pla- allocation). System ten zapewniał tworzenie jed- nistów koalicji antyirackiej. Uważa się, iż nolitego zobrazowania sytuacji powietrznej oraz w przededniu operacji „Pustynna burza” Irak po- jego dystrybucję adekwatnie do potrzeb kon- siadał 500 stacji radiolokacyjnych rozpoznania kretnych elementów składowych systemu obro- przestrzeni powietrznej różnego typu oraz ponad ny powietrznej11. 200 przeciwlotniczych zestawów rakietowych, ta- Funkcjonalnie system iracki podzielono na sekto- kich jak: radzieckie SA-2, SA-3, SA-6, SA-8, SA-9, ry obrony powietrznej (Sector Operation Center – SOC): centralny – sektor 1 (SOC – Taji/Bagdad), za- chodni – sektor 2 (SOC – lotnisko H-3), południowy 11 C. Hughes: Achieving and Ensuring Air Dominance. Air Com- mand and Staff College, Air University, Maxwell Air Force Base, – sektor 3 (SOC – Tallil) i północny – sektor 4 (SOC Alabama 1998, s. 17, 47. https://research.maxwell.af.mil/pa- – Kirkuk). Oprócz czterech wspomnianych sektorów pers/ay1998/acsc/98-128.pdf 12 R.G. Davis: On Target – Organizing and Executing the Strategic na obszarze okupowanego Kuwejtu ustanowiono do- Air Campaign Against Iraq. Air Force History and Museums Pro- raźnie piąty sektor (SOC – Ali Al Salem)12. gram. Washington D. C. 2002, s. 177.

2012/03 przegląd sił powietrznych 75 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl DOŚWIADCZENIA Wykorzystane możliwości

Tabela 2. Środki przeciwlotnicze systemu obrony powietrznej Iraku w operacji „Pustynna burza”

Typ środka Liczba (szt.) Uwagi Przeciwlotnicze zestawy rakietowe SA-2 25 zestaw (SNR+6 wyrzutni) SA-3 35 zestaw (SNR+4 wyrzutnie) SA-6 30 zestaw (SNR+4 wyrzutnie) SA-7/14/16 kilkaset wyrzutni przenośne PZR SA-8 30–40 wóz bojowy

SA-9/13 75 wóz bojowy Roland 50–66 wóz bojowy Środki artylerii przeciwlotniczej ZSU-23-4 Szyłka 167 wóz bojowy środki art. plot (stacjonarne) 2400 (kaliber 130, 100, 85 mm) środki art. plot (mobilne) 6100 (kaliber 14,5, 20, 23, 35, 57 mm)

Źródło: opracowanie własne na podstawie: E.A. Cohen: Gulf War Air Power Survey – Volume IV - Weapon, Tactics, Training and Space Operation. Washington D.C., 1993, s. 149; E. A. Cohen: Gulf War Air Power Survey – Volume II…, op.cyt., s. 82; A. Radomyski: Obrona powietrzna Iraku w operacji…, op.cyt., s. 73–74.

SA-13 oraz francuskie ROLAND I i II (tab. 2). obrony powietrznej kraju, które osłaniały główne Oprócz tego około 8,5 tysiąca środków artylerii ośrodki administracyjne i militarne państwa meto- przeciwlotniczej różnego kalibru, z czego połowa dą strefowo-obiektową oraz wojska OPL, które me- znajdowała się w rejonie Bagdadu13. Potencjał ten todą obiektową zapewniały osłonę wojskom lądo- pozwolił Irakijczykom stworzyć silne zgrupowania wym w rejonie działań15. środków przeciwlotniczych wokół obiektów o zna- czeniu strategicznym, głównie w pobliżu obiektów Rezultaty przemysłowych znajdujących się w rejonie stolicy Dane statystyczne dotyczące strat lotnictwa ko- i innych dużych aglomeracji miejskich. alicji antyirackiej w operacji „Pustynna burza” Sieć posterunków radiolokacyjnych systemu w 1991 roku pozwalają skonstatować, że główną obrony powietrznej zapewniała ciągłą strefę rozpo- ich przyczyną był ogień irackich naziemnych środ- znania przestrzeni powietrznej o dolnej granicy oko- ków przeciwlotniczych. Z 38 utraconych bezpow- ło 300–500 metrów w zachodniej i południowej rotnie samolotów koalicji aż 32 zostało zestrzelo- części Iraku. Na pozostałych kierunkach dolna gra- nych przez środki przeciwlotnicze (84% ogólnej nica wynosiła od 500 do 1000 metrów. Irackie po- liczby strat – tab. 3). Z wykorzystaniem przeciw- sterunki radiolokacyjne dysponowały różnymi ty- lotniczych zestawów rakietowych zestrzelono pami stacji radiolokacyjnych produkcji radzieckiej 23 samoloty, natomiast środków artylerii przeciw- oraz zachodniej takimi, jak: P-12, P-14, P-15/P-18, lotniczej 9, co stanowi odpowiednio 60 i 24% ogól- P-15M, P-35/37, TRS-2215, TRS-30 oraz Thom- nej liczby strat. Z kolei wśród przeciwlotniczych son- CSF Volex III14. zestawów rakietowych największą liczbę zestrze- Organizacyjnie system obrony powietrznej Ira- leń (13 samolotów) odnotowały systemy, których ku w znacznej części był odzwierciedleniem mo- delu lansowanego przez państwa byłego Układu 13 C. Hughes: Achieving and Ensuring …, op.cyt., s. 17, 47. 14 A. Radomyski: Obrona powietrzna Iraku w operacji…, op.cyt., s. 74. Warszawskiego. W jego w skład wchodziły wojska 15 Ibidem, s. 72–73.

76 przegląd sił powietrznych 2012/03 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl Wykorzystane możliwości DOŚWIADCZENIA

Tabela 3. Straty lotnictwa koalicji antyirackiej w operacji „Pustynna burza” w 1991 roku

Rodzaj środka Walki PZR Artyleria plot Inne Suma powietrzne Liczba/udział

Liczba 23 (w tym 13 PPZR) 9 utraconych 1 5 38 samolotów (szt.) 32 60% (34% PPZR) 24% Udział 3% 13% – 84%

Źródło: opracowanie własne na podstawie: E.A. Cohen: Gulf War Air Power Survey – Volume V - Weapon, Tactics, Training and Space Operation. Washington D.C., s. 641. pociski wykorzystywały naprowadzanie na źródło promieniowania cieplnego. Były to PPZR SA-7, SA-14, SA-16 oraz SA-9 i SA-13. Znaczenie jakości Operacja „Pustynna burza” stała się sztandaro- wym przykładem, w którym irackie naziemne środ- Mimo że Irak posiadał tak znaczącą liczbę różnych ki obrony powietrznej zostały zdominowane przez typów przeciwlotniczych zestawów rakietowych, więk- lotnictwo USA oraz pozostałych członków koalicji szość z nich nie spełniała wymogów pola walki. Około antyirackiej. Kluczem do pokonania systemu obro- połowa charakteryzowała się niską manewrowością oraz ny powietrznej w dwutygodniowym przedziale cza- ograniczonymi możliwościami prowadzenia ognia w wa- sowym było uzyskanie przewagi informacyjnej nad runkach silnych zakłóceń elektronicznych. Dodatkowo przeciwnikiem, dzięki czemu system został pozba- wszystkie zestawy znajdujące się w wyposażeniu na- wiony zupełnie możliwości wykorzystania infor- ziemnych środków OP Iraku miały możliwość jednocze- macji w procesie kierowania ogniem. snego zwalczania tylko jednego celu powietrznego, co Do zwalczania naziemnych środków obrony po- ograniczało zdolności systemu do odpierania nalotów wietrznej przeciwnika kompleksowo wykorzysta- zmasowanych. no wszelkie dostępne środki (tab. 4) ze składu wszystkich komponentów biorących udział w ope- racji. Przyjęta koncepcja obejmowała w pierwszej kolejności pozbawienie irackiego systemu OP możliwości zarządzania informacją w procesie kierowania ogniem16. Dlatego zasadniczymi obiektami oddziaływania na początku operacji by- ły kluczowe stanowiska dowodzenia OP oraz po- W tym samym czasie do działań SEAD o cha- sterunki radiolokacyjne. rakterze destrukcyjnym wydzielono amerykańskie Destrukcyjne oddziaływanie na stanowiska do- śmigłowce bojowe, których zadaniem było znisz- wodzenia w pierwszych minutach działań (około czenie najbardziej wysuniętych na zachód dwóch godz. 3.00 17 stycznia 1991 r.) było domeną samo- irackich posterunków radiolokacyjnych przy grani- lotów stealth F-117 Nighthawk (fot. 2), bombo- cy z Arabią Saudyjską. Do tego celu wykorzystano wych B-52 Stratofortress z pociskami manewrują- osiem śmigłowców AH-64 Apache wojsk lądowych cymi klasy stand-off AGM-86C Conventional Air Launched Cruise Missile (CALCM) oraz 52 poci- 16 E.A Cohen: Gulf War Air Power Survey Summary Report. Wa- sków manewrujących TLAM, które odpalono z po- shington D.C. 1993, s. 60. 17 E.A. Cohen: Gulf War Air Power Survey – Volume II…, op.cyt., kładów okrętów marynarki wojennej USA17. s. 120–124.

2012/03 przegląd sił powietrznych 77 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl DOŚWIADCZENIA Wykorzystane możliwości

Tabela 4. Lotnictwo koalicji antyirackiej użyte do zwalczania naziemnych środków OP w operacji „Pustynna burza” Typ Charakter działań Liczba Wysiłek (s/l) Kraj samolotu SEAD EF-111 36 1105 dezorganizacyjny dezorganizacyjny/ EA-6B 39 1630 USA destrukcyjny F-4G 60 2683 destrukcyjny F-16 C 13 brak danych destrukcyjny Wielka Tornado GR-1 9 52 destrukcyjny Brytania EC-130H 18 450 dezorganizacyjny F-117 42 200 destrukcyjny F-18 brak danych 117 destrukcyjny USA A-6 brak danych 221 destrukcyjny

TALD ADM-141 137 jednorazowego dezorganizacyjny BQM-7Chucar 37 użytku dezorganizacyjny

Źródło: opracowanie własne na podstawie: A.H. Cordesman, A. Wagner: The Lessons of Modern War – Volume IV: The Gulf War…, op.cyt., s. 468–469; http://www.aeroflight.co.uk/pics/gulfwar/gwtornados1.htm

USA oraz dwa MH-53J Pave Low ze składu sił spe- Do zakłócania irackich stacji radiolokacyjnych cjalnych USA, uzbrojonych w pociski AGM-114 wykorzystano 36 samolotów EF-111 Raven oraz Helfire. Pozwoliło to na stworzenie luki w strefie 39 EA-6B Prowler (fot. 3). Wyposażono je w za- rozpoznania przestrzeni powietrznej Iraku, co z ko- sobniki szerokopasmowych zakłóceń aktywnych lei zapewniło skryty przelot grupom lotnictwa w za- AN/ALQ-99E. W operacji „Pustynna burza” wy- chodniej części przestrzeni powietrznej Iraku18. siłek samolotów EA-6B i EF-111 wyniósł odpo- Wspomnianą działalność lotnictwa wspierały wiednio 163020 i 1106 s/l21. równolegle samoloty walki elektronicznej (WE). Kompleksowe zastosowanie samolotów walki Działania SEAD o charakterze dezorganizacyjnym elektronicznej w połączeniu z ogniowym oddzia- były domeną wyspecjalizowanych samolotów wal- ływaniem na kluczowe stanowiska dowodzenia po- ki elektronicznej z zasobów sił powietrznych, ma- zbawiło Irak sprawnie funkcjonującego podsyste- rynarki wojennej oraz piechoty morskiej Stanów mu dowodzenia obroną powietrzną. Dlatego też Zjednoczonych. Zakłócanie elektroniczne środków w systemie OP trzeba było wprowadzić zmiany spo- łączności radiowej KF i UKF w rozpoznanych sie- sobu funkcjonowania ze scentralizowanego na au- ciach łączności podsystemu dowodzenia OP Iraku

było prowadzone z wykorzystaniem samolotów 18 A. Price: The History of US Electronic Warfare. Vol. III – Rolling EC-130H Compass Call. Miały one ustanowione Thunder Through Allied Force, 1963 to 2000, Association of Old strefy dyżurowania rozmieszczone wzdłuż północ- Crows, 2000, s. 412. 19 A.K. Baram: Technology in Warfare – The Electronic Dimension. nej oraz południowo-zachodniej granicy Iraku The Emirates Center for Strategic Studies and Research. Abu Dha- (stand-off jamming), co gwarantowało skuteczne bi 2008, s. 402–404. 20 60 procent wysiłku samolotów EA-6B Prowler wydzielonych z ma- zakłócanie irackich środków łączności na całym rynarki wojennej USA stanowiły działania SEAD o charakterze de- obszarze prowadzenia działań bojowych19. W cza- strukcyjnym z użyciem pocisków AGM-88 HARM. K. Werrell: Archie sie operacji koalicja dysponowała 18 samolotami to SAM…, op.cyt., s. 224. 21 E.A. Cohen: Gulf War Air Power Survey – Volume IV…, op.cyt., EC-130H, które wykonały 450 s/l (rys.). s. 93–96.

78 przegląd sił powietrznych 2012/03 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl Wykorzystane możliwości DOŚWIADCZENIA tonomiczny. Spowodowało to, że wykrywanie obiektów powietrznych, ich śledzenie oraz identy- fikacja, a także zwalczanie było wykonywane bez- pośrednio przez poszczególne przeciwlotnicze ze- stawy rakietowe z wykorzystaniem autonomicznych środków radiolokacyjnych. Autonomiczny sposób funkcjonowania systemu obrony powietrznej został zastosowany przez siły koalicji antyirackiej już w pierwszej zasadniczej fa- li uderzenia lotniczego, które do zdezorganizowa- o m

nia pracy PZR wykorzystały bezzałogowe statki .c powietrzne (BSP). Izraelskie doświadczenia z Do-

liny Bekaa, dotyczące ich zastosowania jako puła- og sp ot pek radiolokacyjnych, zainspirowały planistów

amerykańskich do użycia ich w operacji „Pustyn- oo k.bl na burza”. Na czas jej trwania stworzono 4468 Gru- pę Taktyczną (Tactical Reconnaissance Group), dysponującą naziemnymi wyrzutniami, z których mogły startować BSP BQM-74 Chucar. Pierwszej nocy wystartowało 37 BQM-7422. rcescrapb air fo Fot. 2. „Niewidzialne” dla radarów samoloty Równie wartościowe okazały się inne BSP, które F-117 Nighthawk nad Irakiem spełniały zadania taktycznych pułapek radio- lokacyjnych (Tactical Air Launched Decoy), na o charakterze destrukcyjnym, związanych z obez- przykład ADM-141 TALD. W odróżnieniu od władnianiem przeciwlotniczych zestawów rakieto- BQM-74, startowały one w powietrzu z samolotów wych w wyniku stosowania pocisków przeciwra- nosicieli. Ich nosicielami były samoloty US NAVY diolokacyjnych AGM-88 HARM oraz AGM-45 A-6, A-7 i F-18. W ciągu pierwszych trzech dni Shrike. W tym czasie lotnictwo stosowało pociski operacji zużyto ich łącznie 13723. HARM, głównie przeciwko wcześniej zaplanowa- Taktyka roju (swarm tactics) z wykorzystaniem nym naziemnym środkom obrony powietrznej BSP pozwoliła zmylić irackie obsługi naziemnych w postaci stacjonarnych zestawów SA-2 i SA-3 (pre- środków obrony powietrznej. Skoordynowany planned SEAD)26. w czasie przelot dużej ich liczby interpretowano ja- ko nalot głównej grupy uderzeniowej, przez co irac- kie obsługi wykorzystały większość rakiet znajdu- 22 A.M. Thornborough, F.B. Mormillo: Iron Hand – Smashing the 24 Enemy’s Air Defences. Haynes Publishing 2002, s. 201. jących się na stanowiskach startowych . 23 BQM-74 Chucar jest taktyczną pułapką radiolokacyjną o dłu- W zgodnej opinii specjalistów, zastosowanie tak- gości 3 metrów. Może wykonywać wcześniej zaprogramowany lot tycznych pułapek radiolokacyjnych spowodowało z prędkością od 480 do 880 km/h o zasięgu do 570 km na wy- sokości od 150 do 12 000 metrów oraz z maksymalną długością wzrost aktywności irackich środków radiolokacyj- lotu wynoszącą około godziny. Dzięki wyposażeniu w system zwięk- nych o około 25 procent. Najbardziej optymistycz- szania skutecznej powierzchni odbicia Chucar generuje SPO zbli- żone do tradycyjnego samolotu bojowego około 2 m2. Podobne ne meldunki z działań bojowych sugerują, że właściwości generowania echa radiolokacyjnego ma ADM-141 użycie TALD-ów oraz BQM-74 zwiększyło sku- TALD, jednakże charakteryzuje się mniejszym zasięgiem wynoszą- cym około 130 km oraz prędkością lotu od 460 do 920 km/h. teczność pocisków przeciwradiolokacyjnych od A.H. Cordesman, A. Wagner: The Lessons of Modern War – Volu- dwóch do trzech razy. Inne opinie wskazują, że do me IV: The Gulf War…, op.cyt., s. 449. każdego użytego BSP wystrzelono w czasie dzia- 24 D. Baltrusaitis: Quest The High Ground: The Development of SEAD Strategy. SAAS, Maxwell AFB, Alabama 1997, s. 16–17. 25 łań bojowych średnio 10 rakiet przeciwlotniczych . 25 K. Werrell: Archie to SAM. A Short Operational History of Gro- Włączenie stacji radiolokacyjnych przez irackie und-Based Air Defense. Maxwell Air Force Base, Alabama 1992, Alabama 2005, s. 224. przeciwlotnicze zestawy rakietowe ułatwiło lotnic- 26 E.A. Cohen: Gulf War Air Power Survey Summary Report…, twu koalicji prowadzenie kolejnych działań SEAD op.cyt., s. 196.

2012/03 przegląd sił powietrznych 79 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl DOŚWIADCZENIA Wykorzystane możliwości

turCJa legeNDa – koncentracja środków Opl iraku – uav bQm-74 chucar

Mosul – uav (decoys) TalDs – ec 130H compass call

– samoloty ea-6b prowler – samoloty F-4G/F-16/F-18 syria iraK KirKuK z pociskami Harm – samoloty F-117 Nighthawk sOc kirkuk – zakłócenia elektroniczne

sOc TaJi

BagDaD ab H3 ab H2 JorDaNia iraN sOc al asaD

sOc Talil

Basra talil

KuWeJt araBia sauDyJsKa OpracOwaNie własNe OpracOwaNie iDea Działań seaD w operacji „pustynna burza” w 1991 roku

W trakcie operacji lotnictwo USA wykorzystało ciwradiolokacyjne typu ALARM. Piloci brytyjscy 2039 pocisków tej klasy, w tym 196127 AGM-88 w operacji odpalili 113 tego typu pocisków prze- HARM oraz 78 AGM-45 Shrike28. Ich głównymi ciwko radarom irackiego systemu OP31. nosicielami były takie samoloty, jak F-4G Wild Największą rolę w zwalczaniu irackich naziem- Weasel, F-16C, EA-6B Prowler, F/A-18, A-6E oraz nych środków obrony powietrznej odegrały samo- A-7. Najskuteczniejsze w stosowaniu pocisków

AGM-88 były F-4G, które w czasie lotu miały moż- 27 w operacji lotnictwo sił powietrznych usa zużyło 1067 szt. liwość programowania głowicy pocisku na dowol- aGm-88, natomiast lotnictwo marynarki wojennej oraz piechoty 29 morskiej wykorzystało 894 takie pociski. e.a cohen: Gulf War Air ny zakres częstotliwości . W wypadku pozosta- Power Survey - Summary Report…, op.cyt., s. 229. łych maszyn głowice pocisku programowano przed 28 e.a. cohen: Gulf War Air Power Survey - Volume V…, op.cyt., lotem, co ograniczało ich zwalczanie do jednego s. 553. 29 k. werrell: Archie to SAM…, op.cyt., s. 225. 30 typu przeciwlotniczego zestawu rakietowego . 30 D. Hampton: The Weasels at War. “Air Force Magazine” vol. 74, Oprócz lotnictwa amerykańskiego zadania ognio- No.7, July 1991.http://www.airforcemagazine.com/magazinear- chive/pages/1991/July%201991/0791weasels.aspx wego rażenia stacji radiolokacyjnych wykonywały 31 e.a. cohen: Gulf War Air Power Survey – Volume IV…, op.cyt., brytyjskie Tornado GR-1 uzbrojone w pociski prze- s. 10, 64.

80 przegląd sił powietrznych 2012/03 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl Wykorzystane możliwości DOŚWIADCZENIA loty F-4G Wild Weasel. Wyposażono je w specja- Do działań związanych ze zwalczaniem irackich listyczne urządzenia do wykrywania, wskazywania, naziemnych środków OP wykorzystywano również następnie zwalczania ogniowego wykrytych stacji samoloty marynarki wojennej USA A-6 Intruder. radiolokacyjnych. W ciągu całej operacji 60 maszyn Do zadań o charakterze destrukcyjnym uzbrajano tego typu wykonało 2683 s/l. je w pociski AGM-88. Z kolei w celu dezorganiza- Załogi samolotów Wild Weasel obezwładniały cji naziemnych środków OP Iraku A-6 odpalały irackie przeciwlotnicze zestawy rakietowe w ra- taktyczne pułapki radiolokacyjne TALD. W ra- mach bezpośredniej osłony (support missions) grup mach zwalczania naziemnych środków OP wyko- taktycznego przeznaczenia lub przez samodzielne nały one 221 s/l. Podobną funkcję spełniały rów- poszukiwanie (autonomous) i zwalczanie środków nież samoloty F-18 (117 s/l)35. przeciwlotniczych. Od trzeciego tygodnia operacji, Mimo zniszczenia większości przeciwlotniczych ze względu na mniejszą aktywność irackich środ- zestawów rakietowych o charakterze stacjonarnym ków radiolokacyjnych zestawów przeciwlotniczych w pierwszym tygodniu działań, w dalszym ciągu oraz informacje co do ich prawdopodobnego roz- mieszczenia, F-4G zwalczały aktywne przeciwlot- nicze zestawy rakietowe w formie tak zwanej We- asel Police. Jej istotą było dyżurowanie lotnictwa Zgodnie w strefach Kill Box, ustanawianych nad miejscem spodziewanego zagrożenia lub w jego pobliżu32. z możliwościami W czasie pierwszych dwóch dni działań bojo- Z racji większej prędkości przelotowej samoloty wych do zwalczania naziemnych środków OP Ira- EF-111 prowadziły zakłócanie metodą bezpośredniej ku lotnictwo koalicji, w tym głównie amerykań- osłony (en-route jamming) grup lotnictwa uderzeniowe- skie, przeprowadziło 25 zmasowanych nalotów. go. Z kolei Prowlery ze względu na ograniczoną pręd- Najczęściej do zadań tych wydzielano ugrupowa- kość przelotową środki radiolokacyjne przeciwnika za- nie bojowe lotnictwa w składzie: F-4G – 12 szt., kłócały ze stref dyżurowania znajdujących się nad EF-111A – 3 szt., BQM-74 – 6 szt., EA-6B – 3 szt. obszarem Iraku (stand-in jamming). Istotną zaletą (fot. 3), F-18 – 10 szt., F-16 – 10 szt., A-7 – 8 szt. EA-6B Prowler była możliwość równoległego zakłócania 33 oraz A-6 – 6 szt. . pracy środków radiolokacyjnych oraz ogniowego ich Innowacyjnym rozwiązaniem w zwalczaniu na- zwalczania przy wykorzystaniu pocisków przeciwradio- ziemnych środków obrony powietrznej było wyko- lokacyjnych AGM-88 HARM. rzystanie po raz pierwszy w historii konfliktów zbrojnych samolotu wykonanego w technologii stealth F-117 Nighthawk. Maszyna ta z racji obni- żonego wskaźnika SPO była trudna do wykrycia dla irackich obsług stacji radiolokacyjnych. Dzię- ki temu F-117 mogły oddziaływać ogniowo na na- ziemne środki OP przy braku znaczącego przeciw- duże zagrożenie ze strony irackich naziemnych działania środków przeciwlotniczych. środków obrony powietrznej stanowiły mobilne F-117 nie tylko zwalczały stanowiska dowodze- PZR SA-8, Roland, SA-9, SA-13, PPZR oraz liczo- nia systemu obrony powietrznej Iraku, lecz także ne w tysiącach artyleryjskie środki przeciwlotni- najbardziej dokuczliwe stanowiska przeciwlotni- cze. Zwłaszcza zestawy, które wykorzystywały po- czych zestawów rakietowych. Stosowały do tego ciski rakietowe naprowadzające się na źródło celu precyzyjne środki rażenia klasy stand-off promieniowania cieplnego oraz pasywne techniki GBU-27 i GBU-10. W ramach zwalczania naziem- nych środków obrony powietrznej F-117 wykonały 32 A.K. Baram: Technology in Warfare…, op.cyt., s. 398–399. 112 s/l związanych ze zwalczaniem SD systemu OP 33 E.A. Cohen: Gulf War Air Power Survey – Volume IV…, op.cyt., s. 186. oraz 49 s/l przeciwko stanowiskom ogniowym prze- 34 Ibidem, s. 40. ciwlotniczych zestawów rakietowych34. 35 Ibidem, s. 56–58.

2012/03 przegląd sił powietrznych 81 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl DOŚWIADCZENIA Wykorzystane możliwości

wykrywania oraz śledzenia obiektów latających, kie stacje radiolokacyjne przeciwlotniczych zesta- sprawiały problemy związane z ich wykryciem, aż wów rakietowych oraz przeciwlotnicze wozy bojo- do chwili otwarcia przez nie ognia36. Sytuacja ta- we, takie jak SA-8, Roland, SA-9, SA-13, ZSU-23-4 ka spowodowała, że wysiłek lotnictwa kolacji w ra- o znanym położeniu, ich stanowiska startowe mach zwalczania naziemnych środków OP o cha- (ogniowe) zwalczały grupy lotnictwa Hunter-Kil- rakterze destrukcyjnym utrzymywał się w całej ler. Oprócz pocisków przeciwradiolokacyjnych dys- operacji na zbliżonym poziomie37. ponowały one kierowanymi pociskami AGM-65 O efektywności zwalczania naziemnych środków Maverick, bombami kasetowymi CBU-87 oraz radiolokacyjnych mogą świadczyć doświadczenia bombami kierowanymi GBU-10 i GBU-12. W wie- personelu latającego 35 Skrzydła Lotnictwa Tak- lu sytuacjach stosowano również klasyczne bom- tycznego (Tactical Fighter Wing). W czasie działań by odłamkowo-burzące (Mk-82 i Mk-84)40. bojowych jego personel, przy wykorzystaniu samo- lotów F-4G, odpalił 905 pocisków przeciwradiolo- Wnioski kacyjnych AGM-88 HARM, z czego 254 trafiły Analiza zwalczania irackich naziemnych środ- ków obrony powietrznej przez lotnictwo w operacji „Pustynna burza” wskazuje, że działania te zakoń- czyły się połowicznym sukcesem. Za duży sukces Efekty koordynacji należy uznać skuteczność obezwładniania kierowa- nych radiolokacyjnie przeciwlotniczych zestawów Zwalczanie naziemnych środków obrony powietrznej rakietowych średniego i małego zasięgu, które miało charakter działań połączonych. Oprócz wspomnia- wyeliminowano z walki w pierwszych dniach jej nych już środków spoza lotnictwa, takich jak TALD, do zwal- trwania. Nie powiodło się natomiast zwalczanie czania irackich naziemnych środków OP wykorzystywano przeciwlotniczych zestawów rakietowych wykorzy- wyrzutnie MLRS. Dziesięć zestawów prowadziło ogień na stujących pasywne techniki detekcji i rakiety prze- wezwanie z pola walki stosując pociski kasetowe z głowica- ciwlotnicze naprowadzane na źródło promieniowa- mi odłamkowo-burzącymi ATACAMS (Army Tactical Missile nia cieplnego. Podobna sytuacja odnosi się do System) w celu niszczenia wykrytych irackich stanowisk artylerii przeciwlotniczej oraz przenośnych PZR. ogniowych PZR oraz artylerii przeciwlotniczej. Aby zniwelować zagrożenie z ich strony, w opera- cji unikano lotów poniżej pięciu tysięcy metrów. Mimo że nie zapewniono pełnej swobody dzia- łań w każdym przedziale wysokości, operacja „Pu- stynna burza” stała się modelowym przykładem zwalczania naziemnych środków obrony powietrz- nej. Podkreślić należy, że oprócz lotnictwa do te- [Final Report to Congress: Conduct of The Persian Gulf…, go celu wykorzystywano również środki walki op.cyt., s. 421]. spoza zasobów lotnictwa z różnych rodzajów sił zbrojnych. w cel lub spowodowały zaprzestanie pracy stacji38. Duża skuteczność pocisków AGM-88 w pierw- 36 Operation Desert Strom - Evaluation of the Air Campaign. Uni- szych dniach działań oprócz obezwładnienia wie- ted State General Accounting Office, Washington D. C. 1997 lu PZR wywarła efekt psychologiczny na irackie s. 96. 37 W poszczególnych tygodniach działań bojowych wysiłek SE- obsługi stacji radiolokacyjnych. Irakijczycy z oba- AD o charakterze destrukcyjnym przedstawiał się następująco: wy przed ich użyciem często odpalali rakiety prze- I tydzień – 805 s/l, II tydzień – 681 s/l, III tydzień – 691 s/l, ciwlotnicze bez włączania SNR. W tej sytuacji wy- IV tydzień – 730 s/l, V tydzień – 722 s/l, VI tydzień – 697 s/l. Operation Desert Strom - Evaluation of the Air Campaign…, konywały one lot po torze balistycznym bez op.cyt., s. 87. jakiejkolwiek możliwości trafienia w cel39. 38 E.A Cohen: Gulf War Air Power Survey - Summary Report…, op.cyt., s. 230. Gdy stwierdzano brak promieniowania elekto- 39 Ibidem, s. 140. magnetycznego lub jego wstrzymanie przez irac- 40 D. Hampton: The Weasels at War…, op.cyt.

82 przegląd sił powietrznych 2012/03 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl Wykorzystane możliwości DOŚWIADCZENIA v . d e f n se. go ot F Fot. 3. Samolot walki elektronicznej EA-6B Prowler

Działania SEAD stanowiły zasadniczą część wal- cześniejszych środków SEAD o charakterze de- ki o zdominowanie przestrzeni powietrznej i były strukcyjnym. Do dezorganizacji irackich środków realizowane priorytetowo, zwłaszcza na początku obrony powietrznej niezastąpione okazały się sa- operacji. Zidentyfikowanie środka ciężkości syste- moloty walki elektronicznej EC-130H, EF-111 mu obrony powietrznej, jakim okazał silnie scen- oraz EA-6B. Dużą rolę odegrały też bezzałogo- tralizowany podsystem dowodzenia, narzuciło nie- we statki powietrzne jako taktyczne pułapki ra- jako konieczność zwalczania przez lotnictwo diolokacyjne TALD. Niezbędnym środkiem ra- w pierwszej kolejności zasadniczych stanowisk do- żenia w obezwładnianiu naziemnych środków OP wodzenia obroną powietrzną. okazały się pociski przeciwradiolokacyjne Konfiguracja irackiego systemu obrony po- AGM-88 HARM, używane głównie przez samo- wietrznej zapewniała skuteczne prowadzenie wal- loty SEAD F-4G Wild Weasel. Dodatkowo dzia- ki ze środkami napadu powietrznego jedynie w wy- łalność lotnictwa wspierały środki walki spoza padku kierowania środkami przeciwlotniczymi komponentu powietrznego – śmigłowce bojowe, w sposób scentralizowany. Pozbawienie tego sys- rakiety skrzydlate Tomahawk oraz zestawy temu możliwości wymiany informacji w sieci do- MLRS. Dlatego też zwalczanie naziemnych środ- wodzenia spowodowało, że środki przeciwlotnicze ków obrony powietrznej przybrało formę działań zmuszono do wykorzystywania autonomicznych połączonych. n radiolokacyjnych środków rozpoznania przestrze- ni powietrznej. Tym samym stawały się one łatwym Autor jest absolwentem WAT i AON. Służbę wojskową rozpoczął celem dla lotnictwa SEAD. jako dowódca plutonu plot. Następnie służył jako dowódca baterii Skuteczne zwalczanie naziemnych środków w dywizjonie rakietowym OP, później jako specjalista Pionu Plano- wania Operacji w COP. Obecnie jest asystentem w Zakładzie obrony powietrznej przez lotnictwo zapewniono Działań Sił Powietrznych na Wydziale Zarządzania dzięki kompleksowemu wykorzystaniu najnowo- i Dowodzenia AON.

2012/03 przegląd sił powietrznych 83 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl DOŚWIADCZENIA By zdobyć doświadczenie

ppłk nawig. Piotr Cieślik Ministerstwo Obrony Narodowej FOT. iai FOT. Rosyjskie inwestycje Ministerstwo Obrony Federacji Rosyjskiej sporadycznie kupuje uzbrojenie za granicą. Jedno z pierwszych zamówień tego typu dotyczyło izraelskich bezzałogowych statków powietrznych.

wiązek Socjalistycznych Repu- Upadek ZSRR spowodował niedofinansowanie blik Radzieckich (ZSRR), przemysłu obronnego i sił zbrojnych, które trwa- podobnie jak w wielu innych ło niemal dwie dekady i fatalnie odbiło się rów- Z dziedzinach przemysłu zbroje- nież na projektowaniu nowych typów platform niowego, także w produkcji bezzałogowych stat- bezzałogowych. W pierwszych latach XXI wie- ków powietrznych (BSP) osiągnął duże sukcesy. ku Rosja wydała kilka miliardów rubli na prace Opracowano kilkadziesiąt typów o bardzo zróż- badawcze nad nowoczesnymi systemami bezza- nicowanych charakterystykach technicznych. łogowymi, nie osiągnięto jednak efektów, które W arsenale radzieckim znalazły się na przykład zadowoliłyby resort obrony. W tej sytuacji w 2009 bezzałogowe statki powietrzne typu śmigłowco- roku minister obrony Rosji Anatolij Sierdiukow wego Ka-137, platformy rozpoznawcze Pczeła podjął bolesną dla przemysłu rosyjskiego decyzję oraz przypominające pociski manewrujące od- o zakupie systemów bezzałogowych za granicą, rzutowe Tu-243. konkretnie w Izraelu.

84 przegląd sił powietrznych 2012/03 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl By zdobyć doświadczenie DOŚWIADCZENIA

Z pozoru oferta systemów bezzałogowych do- mów: dwóch średnich typu Searcher II i dziesię- stępna na światowym rynku uzbrojenia jest bar- ciu lekkich typu Bird Eye 400 za około 53 mi- dzo szeroka. Jednak sytuacja geopolityczna Ro- liony dolarów. sji całkowicie wykluczała możliwość zawarcia Początkowo zakładano, że licencyjne izraelskie kontraktu na dostawę platform bezzałogowych BSP będą wytwarzane w Zakładach Produkcji z liderami w tej branży, czyli firmami amery- Śmigłowców (KWZ) w Kazaniu. Przedsiębior- kańskimi. Podobne ograniczenia dotyczyły też stwo zdobyło już doświadczenie we współpracy innych państw produkujących zaawansowane z IAI, awionika izraelska była bowiem montowa- systemy bezzałogowe, jak choćby RFN, Francji na na śmigłowcach typu Mi-8 i Mi-17, które są czy międzynarodowego koncernu EADS. produkowane w KWZ. Kazańska firma jest jed- nak tak obciążona zamówieniami, że nie ma w za- Kontrakty z Israel sadzie żadnych wolnych mocy produkcyjnych, Aerospace Industries które pozwoliłyby na uruchomienie dodatkowej Niewykluczone, że nawet wśród państw człon- linii na potrzeby montowania systemów bezzało- kowskich NATO udałoby się Rosjanom znaleźć gowych. Dlatego też podjęto decyzję o przenie- oferenta gotowego sprzedać im BSP, jednak na sieniu produkcji do Jekaterynburga, konkretnie ówczesnym etapie rozwoju współpracy wojsko- do Uralskich Zakładów Lotnictwa Cywilnego wo-technicznej z Zachodem (tuż po zakończeniu wojny z Gruzją) takie rozwiązanie byłoby nie do zaakceptowania. Obecnie, po zawarciu kolejnych zagranicznych kontraktów (np. na okręty Mistral Kolejne kontrakty czy też pojazdy patrolowe Iveco), krok taki wy- daje się jak najbardziej realny. Ministerstwo Obro- Kontrakt na zakup gotowych systemów bezzałogowych ny Federacji Rosyjskiej było świadome, że we od Izraela okazał się jedynie preludium do intensyfikacji współczesnych operacjach wojskowych platformy współpracy Rosji z tym państwem. 12 października 2010 bezzałogowe są wręcz niezbędne. Inwestycje roku podczas wizyty w Izraelu ministra przemysłu i handlu w systemy bezzałogowe opracowywane przez ro- Federacji Rosyjskiej, Wiktora Christienko, korporacja „Obo- syjski przemysł (głównie koncern „Wega”) zakoń- ronprom” podpisała kolejne porozumienie z IAI, tym razem czyły się jednak całkowitym fiaskiem. Dlatego dotyczące uruchomienia produkcji bezzałogowych statków podjęto decyzję, wcześniej w Rosji niewyobrażal- powietrznych Searcher II w zakładach lotniczych w Rosji. ną, o zakupie takich systemów za granicą. Wartość kontraktu nie została ujawniona, jednak eksperci W listopadzie 2008 roku ówcześni wiceministro- szacują, że wyniosła ona około 300–400 milionów USD. wie obrony Władimir Popowkin i Aleksander Gorbunow złożyli w Izraelu wizytę roboczą w celu zbadania możliwości zakupu bojowych i rozpoznawczych systemów bezzałogowych. W oficjalnych komunikatach rząd rosyjski nie potwierdził planów nabycia tego typu uzbroje- nia za granicą, jednak w źródłach izraelskich po- dano, że kontrakt z Rosją miałby opiewać na oko- ło 100 milionów USD. Planom zakupu stanowczo (UZGA). Anglojęzyczną nazwę Searcher zmie- sprzeciwili się rosyjscy producenci sprzętu woj- niono przy tym na rodzimą – Forpost (fot. 1). skowego, którzy bronili tezy o konieczności Założono, że początkowo w Uralskich Zakła- utrzymania samowystarczalności Rosji w dzie- dach Lotnictwa Cywilnego będzie jedynie doko- dzinie produkcji zbrojeniowej. Mimo to resort nywany finalny montaż gotowych podzespołów obrony zadecydował o zakupie BSP firmy Isra- dostarczonych z Izraela. Gdy uzyskają wymaga- el Aerospace Industries (IAI). W kwietniu 2009 ne doświadczenie, przystąpią do samodzielnej pro- roku poinformowano o nabyciu dwunastu syste- dukcji niektórych elementów. Systemy Forpost

2012/03 przegląd sił powietrznych 85 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl DOŚWIADCZENIA By zdobyć doświadczenie

(tab. 1) mają być montowane w Jekaterynburgu przez około trzy lata. Sposób realizacji kontraktu pozwala na przyjęcie założenia, że transfer tech- nologii jest stosunkowo ograniczony. Według zamierzeń resortu obrony, rozpoczęcie produkcji systemów Forpost dla sił zbrojnych Fe- deracji Rosyjskiej planowano na 2011 rok (do koń- ca roku miał zostać zmontowany jeden zestaw: na- ziemna stacja kontroli i trzy bezzałogowe statki powietrzne). Jednak Uralskie Zakłady Lotnictwa Cywilnego dotychczas nie zajmowały się produk- cją statków powietrznych, tylko remontami samo- lotów i śmigłowców oraz ich obsługą serwisową, co zapewne stało się przyczyną opóźnienia. Termin rozpoczęcia produkcji przesunięto na luty 2012 roku. W zakładach przygotowano ha- lę montażową z otrzymanym oprzyrządowaniem produkcyjnym. Ponadto grupa rosyjskich specja- listów z zakładów w Jekaterynburgu przeszła szkolenie w Izraelu. Próby w locie Forpostów zaplanowano na czerwiec–lipiec 2012 roku. Ter- min oblotu i prób, ustalony na lato 2012 roku, oznacza, że trafią one do sił zbrojnych Federacji Rosyjskiej najprawdopodobniej dopiero na prze- łomie 2012 i 2013 roku. Pod koniec 2011 roku resort obrony podjął decyzję o przekazaniu z sił powietrznych do wojsk lądowych wszystkich systemów bezzało- Fot. 1. Forpost na wystawie lotniczo-kosmicznej MAKS-2011. Zwraca uwagę archaiczna konstrukcja gowych szczebla taktycznego i operacyjno-tak- przedniej goleni podwozia

tycznego, w związku z czym można założyć, że ra to h iwum au arc FOT. systemy Forpost będą użytkowane w wojskach lądowych. Szkolenie odbywało się w 924 Centrum Zastoso- wania Bojowego i Szkolenia Personelu Lotnic- rosyjskie oczekiwania twa Bezzałogowego w Kołomnie1 (obwód mo- Według informacji Ministerstwa Obrony Fede- skiewski), najprawdopodobniej z udziałem racji Rosyjskiej, wszystkie systemy zakupione instruktorów izraelskich z zakładów producenta. w Izraelu mają być wykorzystywane przez woj- Ponadto, na przełomie 2011 i 2012 roku koncern ska lądowe. Na podstawie doświadczeń zdoby- IAI utworzył w Izraelu centrum szkoleniowe tych podczas ich eksploatacji mają zostać (akademię) operatorów BSP. Ma ono szkolić ob- opracowane założenia taktyki wykorzystania bez- sługi z sił zbrojnych Izraela i przedsiębiorstw cy- załogowych statków powietrznych w siłach zbroj- wilnych oraz operatorów systemów bezzałogo- nych Federacji Rosyjskiej oraz wyspecyfikowa- wych firmy IAI zakupionych przez inne państwa ne wymagania w stosunku do tego typu statków (w tym Rosji oraz Azerbejdżanu). powietrznych produkowanych przez rosyjski prze- Systemy wyprodukowane w Izraelu w 2010 ro- mysł zbrojeniowy. ku dostarczono do Rosji – trafiły do 924 Centrum Szkolenie rosyjskich obsług izraelskich BSP Zastosowania Bojowego i Szkolenia Personelu rozpoczęło się w 2010 roku. Przygotowano dwa- naście obsług z wojsk powietrznodesantowych. 1 Wcześniej jednostka ta stacjonowała w Jegorjewsku.

86 przegląd sił powietrznych 2012/03 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl By zdobyć doświadczenie DOŚWIADCZENIA

Tabela 1. Dane taktyczno- -techniczne bezzałogowego statku powietrznego Forpost

Typ silnika (moc): Jabiru 2200 (80 KM) Masa pustego płatowca: 325 kg Maksymalna masa startowa: 454 kg Maksymalna masa ładunku użytecznego: 100 kg Maksymalna masa paliwa: 99 kg Długość aparatu/rozpiętość skrzydeł/wysokość (bez anteny): 5,85/8,55/1,4 m Maksymalna prędkość lotu: 204 km/h Ekonomiczna prędkość lotu (operacyjna): 126–148 km/h Prędkość przeciągnięcia: lot prostoliniowy/lot w zakręcie z przechyleniem 30o: 98/88 km/h Pułap praktyczny: 5800 m Maksymalna długotrwałość lotu: 17,5 godz. Wymagana długość pasa startowego: 250 m Promień działania: z anteną bezkierunkową/z anteną kierunkową: 150/250 km Rodzaj głowicy (sensoru rozpoznawczego): optoelektroniczna* Sposób startu/lądowania: samolotowy

*Mimo że sensory rozpoznawcze działające w podczerwieni są do- stępne w BSP o znacznie mniejszych gabarytach (również w Bird Eye 400), UZGA w folderze informacyjnym Forposta wyszczególnia jedynie głowicę optoelektroniczną.

Lotnictwa Bezzałogowego w Kołomnie. Jednak względem operacyjnym. Próbna eksploatacja wy- z powodu braku odpowiedniego pasa startowego kazała, że ich przechowywanie poza hangarami, w tym garnizonie podjęto decyzję, że aparaty a także użytkowanie w ujemnej temperaturze po- Searcher II zostaną przemieszczone do bazy lot- wietrza, powoduje wzrost awaryjności. Aby po- niczej w Kubince pod Moskwą. Zestawy Bird Eye prawić ich efektywność działania, na lotnisku 400 początkowo były eksploatowane jedynie wojskowym w Kubince zbudowano specjalny w centrum w Kołomnie, we wrześniu 2011 roku hangar do ich obsługi i przechowywania. Jest to część z nich przekazano do jednostki liniowej, rozwiązanie doraźne, które nie może mieć zasto- najprawdopodobniej do jednej z brygad zmoto- sowania na szerszą skalę w siłach zbrojnych Ro- ryzowanych. sji, ze względu na warunki geograficzne i klima- Według doniesień rosyjskiej prasy specjali- tyczne tego kraju. stycznej, eksploatacja izraelskich bezzałogowych Searchera II testowano w trakcie ćwiczeń „Tar- statków powietrznych, zakupionych przez Mini- cza Związku 2011”2. Ocena ta nie może być mia- sterstwo Obrony Federacji Rosyjskiej, napotyka rodajna – ćwiczenia przeprowadzano we wrze- pewne problemy. Dotyczy to głównie aparatów

Searcher II, które są dość awaryjne w ujemnych 2 Rosyjscy „spotterzy” sfotografowali dwie platformy o numerach temperaturach oraz mają duże ograniczenia pod bocznych 785 i 786.

2012/03 przegląd sił powietrznych 87 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl DOŚWIADCZENIA By zdobyć doświadczenie

Mimo wymienionych niedogodności, zastoso- wanie izraelskich systemów bezzałogowych oraz szkolenie obsług, przeprowadzone przez produ- centa, z pewnością pozwolą siłom zbrojnym Fe- deracji Rosyjskiej na zdobycie cennych doświad- czeń. Niewątpliwie, w razie wystąpienia kolejnego konfliktu zbrojnego, podobnego do wojny z Gruzją w 2008 roku, armia rosyjska z pewnością wykorzysta swoje najnowsze syste- my bezzałogowe do prowadzenia działań rozpo- Fot. 2. bsp Bird Eye 400 znawczych. FOT. m on f r FOT.

Tabela 2. Dane taktyczno- Dalsza współpraca -techniczne bezzałogowego statku Kontrakty Ministerstwa Obrony Federacji Ro- powietrznego Bird Eye 400 syjskiej z Israel Aerospace Industries, dotyczące sprzedaży i licencyjnej produkcji izraelskich sys- Typ silnika: elektryczny (bateria Li-Pol 11 Ah, 18,5 V) temów bezzałogowych, mogą sprawiać wrażenie Maksymalna masa startowa: 5,6 kg początku długotrwałej współpracy w tej dziedzi- Maksymalna masa ładunku użytecznego: 1,2 kg nie. Jednakże, po uwzględnieniu sytuacji geopo- Długość aparatu/rozpiętość skrzydeł: 0,8/2 m litycznej Izraela, wątpliwe jest, by państwo to zde- Maksymalna prędkość lotu: 83 km/h cydowało się na sprzedaż Rosji bardziej Ekonomiczna prędkość lotu (operacyjna): nowoczesnych systemów (np. Heron). Transfer 59–74 km/h technologii stosowanych przez siły zbrojne Izra- Pułap praktyczny: 300 m ela do Federacji Rosyjskiej jest postrzegany jako Maksymalna długotrwałość lotu: 60–80 min ryzykowny, ze względu na możliwość ich wycie- Promień działania: 10–15 km ku do któregoś z państw arabskich, mającego do- Rodzaj głowicy (sensoru rozpoznawczego): brą współpracę polityczną i wojskowo-technicz- optoelektroniczna/podczerwień ną z Rosją (np. do Syrii). Sprzedaż systemów Sposób startu/lądowania: Searcher II była o tyle bezpieczna, że nie są one katapulta ręczna/spadochron już użytkowane przez armię izraelską3. W kolejnych latach można się spodziewać je- dynie kontynuacji szkolenia operatorów bezzało- śniu, gdy panowały dobre warunki atmosferycz- gowych statków powietrznych w izraelskich ne. Starty i lądowania odbywały się na lotnisku centrach szkolenia oraz zakupu przez Rosję pod- „Priwołżskij” (obwód astrachański) z utwardzo- zespołów elektronicznych lub urządzeń, które nej drogi startowej, z pełnym zabezpieczeniem mogą zostać wykorzystane do produkcji własnych lotniskowym. systemów bezzałogowych. n Zastosowanie systemów Bird Eye 400 (tab. 2), ze względu na ich przeznaczenie, napotyka znacz- Autor jest absolwentem WSOSP i AON. Był nawigatorem nie mniejsze problemy (fot. 2). Bezzałogowe stat- naprowadzania (9 plm, 24 BLot Zegrze Pomorskie), młodszym specjalistą Oddziału Operacyjnego Zarządu Operacji Sił Powietrz- ki powietrzne tego typu są w rosyjskiej armii oce- nych DWLiOP, następnie specjalistą i starszym niane pozytywnie, ze względu na prostotę obsłu- specjalistą Oddziału Operacyjnego Zarządu Operacji Powietrznych DSP, a także zastępcą attaché wojskowego gi i dobrą jakość uzyskiwanego zobrazowania. w Ambasadzie RP w Moskwie. Jednak stwierdzono kilka niedostatków tego sys-

temu, na przykład zbyt mały zasięg, niewystar- 3 Na stronie internetowej IAI umieszczono jedynie informacje na czającą długotrwałość lotu, słabą odporność na temat nowszego systemu bezzałogowego Searcher III o poprawio- nych charakterystykach taktyczno-technicznych (http://www.iai. porywy wiatru oraz utrudnienia w wykorzystaniu co.il/18894-15742-en/BusinessAreas_UnmannedAirSystems_ w terenie górskim (ograniczenia stacji kontroli). SearcherIII.aspx)

88 przegląd sił powietrznych 2012/03 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl W jednym szeregu DOŚWIADCZENIA

płk w st. spocz. pil. doc. dr hab. Bronisław Galoch ac . n t FO Czesi i Słowacy w kampanii wrześniowej 15 marca 1939 roku Czechosłowacja, nie stawiając oporu, została zajęta przez wojska niemieckie. Słowakom Niemcy zaproponowali własne niepodległe państwo. Niepodległość była fikcją.

łowacja stała się krajem całkowi- (23 maja), 20 czerwca dołączył podpułkownik cie zależnym od Niemiec. Hitle- Ludvik Svoboda tropiony przez gestapo. Żoł- rowcy utworzyli Protektorat nierze czechosłowaccy mieli dowódców, którzy S Czech i Moraw. Nie zdążyli jed- stanęli na czele tworzących się jednostek woj- nak uszczelnić granicy polsko-czechosłowac- skowych w Polsce1. kiej. Wielu polityków czechosłowackich i żoł- nierzy opuściło kraj. Tysiące osób, dla których Emigracja żołnierzy okupacja hitlerowska była nie do przyjęcia, sko- Po upadku Republiki Czechosłowackiej inte- rzystało z tej sytuacji i przedostało się do Pol- resy jej obywateli w Polsce przejął konsul cze- ski. Wśród nich oficerowie byłych wojsk cze- chosłowackich: generał broni Lev Prchala 1 J. Radecki: Legioniści z południa. „Polska Zbrojna” 2010 nr 35, s. 64.

2012/03 przegląd sił powietrznych 89 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl DOŚWIADCZENIA W jednym szeregu ac . n t FO Fot. 1. Zbombardowane przez Niemców lotnisko w Dęblinie, na którym lądowały samoloty z czeskimi i słowac- kimi lotnikami

chosłowacki w Krakowie Vladimir Znojemsky, portem kolejowym do przygotowanego ośrodka podporządkowany czechosłowackiemu Komite- szkoleniowego w Leśnej koło Baranowicz, towi Narodowemu w Londynie, któremu przewo- którego komendantem był pułkownik Karol dził Edward Benesz. 30 kwietnia konsul ogłosił Zborowski. Dowództwo nad grupą czechosło- powstanie Grupy Wojskowej Byłych Żołnierzy wacką objął podpułkownik Ludvik Svoboda. Ofi- CSR (Vojenska Skupina – VS). Jej głównym or- cerem łącznikowym ze strony polskiej został ma- ganizatorem był nadporucznik Jirzi Kral, a jego jor Henryk Smrotecki. Ogółem na tereny pomocnikiem został Josef Benes. II Rzeczypospolitej od 15 marca do 31 sierpnia Podpułkownik Ludvik Svoboda po dotarciu do dotarło około tysiąca lotników czechosłowackich. obozu wojskowego w Bronowicach Małych pod Rozmieszczono ich w tych dwóch obozach2. Krakowem został mianowany 3 sierpnia dowód- 7 czerwca z 64 Eskadry 3 Pułku Lotniczego cą VS. Przebywało w nim również kilkuset lot- w Pieszczanach na Słowacji wystartowały czte- ników czechosłowackich. Na mocy porozumie- ry samoloty z ośmioma lotnikami w kierunku nia generała Prchala z prezydentem RP Ignacym Polski. Jeden wylądował na lotnisku Rakowice, Mościckim i dekretu prezydenta z 3 września w bazie 2 Pułku Myśliwskiego, pozostałe w Dę- 1939 roku powołano Legion Czechów i Słowa- blinie (fot. 1). Załoga lekkiego samolotu bom- ków. Tego samego dnia naczelny wódz marsza- bowego Aero A.100S, lądującego po półtorago- łek Edward Rydz-Śmigły zwrócił się z apelem dzinnym locie w Krakowie, to: kpr. pil. Josef do Czechów i Słowaków o wzięcie czynnego Hrala i plut. mech. Ludevic Ivanic. Załogi ko- udziału, wspólnie z Wojskiem Polskim, w walce lejnych trzech samolotów obserwacyjnych typu z Niemcami.

Przed wybuchem wojny 30 sierpnia siedmiu- 2 H.J. Łusiewicz: Opowieść o Szkole Orląt w Dęblinie. Lublin 2007, set żołnierzy czechosłowackich skierowano trans- s. 30–31.

90 przegląd sił powietrznych 2012/03 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl W jednym szeregu DOŚWIADCZENIA

Letov S 328 (fot. 2), lądujące po trzygodzinnym lotnictwa, zgodnie z zarządzoną mobilizacją, locie w Dęblinie, to: kpr. pil. Imrich Gablech, alarmowo przemieszczono na lotniska polowe. plut. mech. Frantisek Knotek, kpr. pil. Josef W tych trudnych godzinach niebywałą odwagę Kana, kpr. mech. Josef Rehak, kpr. pil. Josef i poświęcenie wykazał kpt. pil. Jan Hryniewicz, Lazar i st. szer. Karol Walach. dowódca 2 Eskadry Ćwiczebnej Obserwatorów 26 lipca przyjęto kolejną grupę trzynastu lot- Centrum Wyszkolenia Lotnictwa nr 1. Na powol- ników. Wśród nich byli: sierżanci piloci: nym i nieuzbrojonym samolocie R-XIII (fot. 3) J. Vekal, J. Mokrejs, V. Murcek, K. Richter, przewiózł ciężko rannego ppłk. pil. Jerzego V. Smrcka, plutonowi piloci: J. Dobrovolny, Bajana do Wojskowego Szpitala Ujazdowskiego D. Kestrel, Josef Frantisek, T. Motycka, w Warszawie. W drodze powrotnej dostarczył do M. Pavlovic, Z. Skarvada oraz kaprale piloci: Dęblina rozkaz ewakuacji centrum. J. Alenka, J. Vychnis. Przydzielono ich do Dru- giej Eskadry Ćwiczebnej Obserwatorów. Wspól- nie z naszymi podchorążymi odbywali przeszko- lenie w Centrum Wyszkolenia Lotniczego nr 1, Pierwsze straty doskonaląc się w bombardowaniu i strzelaniu do celów naziemnych. Ich instruktorami byli: 2 września w popołudniowym nalocie niemieckim pod- st. sierż. Józef Zwierzyński, sierż. Bolesław czas bombardowania lotniska dęblińskiego polegli: nad- Hofman i plut. rez. Wilhelm Kosarz. Wraz z ni- por. obs. Stepan Kurka, ppor. obs. Zdenek Rous i ppor. pil. mi prawdopodobnie przeszkolono też tych ośmiu Ondrej Sandor. Ranni zostali: kpt. sztab. pil. Bohumil Liska, lotników, którzy przylecieli wcześniej3. porucznicy: Viktor Kracha, Miloslav Stepanek, sierżanci: 31sierpnia w skład lotnictwa polskiego wcie- Victor Hekl oraz Josef Kominek. Z Polaków zginął: por. lono kolejnych 93 lotników. Przydzielono ich Marian Odorowski, st. sierż Leon Nowak – instruktor radio- do dwóch pododdziałów: Czechosłowackiej telegrafii i radiotechniki, st. sierż. Józef Morawski i kpr. Eskadry Rozpoznawczej i 1 Plutonu Rozpo- Stanisław Morawski, ciężko ranny został ppłk pil. Jerzy znawczego por. obs. Zbigniewa Osuchowskiego, Bajan, komendant Szkoły Podchorążych Lotnictwa. wchodzącego w skład II Eskadry Ćwiczebnej Obserwatorów. Pozostali lotnicy nie zdążyli już się przeszkolić. Lotników tych 1 września wcie- lono do eskadr polskich. Pierwszym dowódcą lotników czechosłowackich w Dęblinie został kpt. pil. Jan Hryniewicz. Pułkownik pilot Ladislav Bobek we wspomnie- niach pisze: W Dęblinie w chwili wybuchu wojny znajdowało się 8 lotników słowackich z Pieszczan, W przerwie między bombardowaniami startu- 13 spóźnionych na transport morski do Francji jącego z lotniska dęblińskiego kaprala pilota i najliczniejsza grupa 72 lotników przybyłych Imricha Gablecha zaatakowały dwa samoloty z Krakowa pod dowództwem sztabowego kpt. pil. Me-109 i uszkodziły jego maszynę. Pilot awa- Bohumila Liska4. ryjnie lądował na lądowisku w Borowinie. Zna- Na przydział w ośrodkach szkoleniowych lazł tu jeden nieuszkodzony i zatankowany sa- w podkrakowskich Bronowicach Małych i Le-

śnej pod Baranowiczami oczekiwało 97 lotni- 3 K. Sobczak: Lotnicy czechosłowaccy w Kampanii Wrześniowej ków. Ogółem po stronie polskiej walczyło oko- 1939. http://www.air2ww.webd.pl/artykuly/czesi/czesi.htm. ło 190 lotników czeskich i słowackich, 477 ostat- W wyposażeniu szkoły były w tym czasie następujące typy samo- lotów: Potez XXV, Breguet XIX, PWS-26, RWD-8, RWD-14 Czapla nim statkiem 26 sierpnia odpłynęło do Francji. i R – XIII; http://dumnizpolski.pl/content/view/53/36/. Łącznie w sześciu transportach z portu gdyńskie- 4 L. Bobek: Wspomnienia z walk w Polsce we wrześniu 1939 r. 5 Brno 2006, s. 5. go odpłynęło około 1,8 tysiąca żołnierzy . Od 5 J. Radecki: Legioniści z…, op.cit; H.J. Łusiewicz: Opowieść o Szko- 23 do 29 sierpnia 1939 roku jednostki bojowe le…, op.cit., s. 30.

2012/03 przegląd sił powietrznych 91 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl DOŚWIADCZENIA W jednym szeregu

molot RWD-8 i pod wieczór wylądował nim śniej na swych samolotach, oraz 13 prze- w Górze Puławskiej. Po zbombardowaniu lotni- szkolonych lotników, których nazwiska już przed- ska zniszczeniu uległy centralna składnica, wie- stawiono. Stan eskadry wynosił około 60 osób ża ciśnień, hangary i część samolotów. Zryte personelu latającego oraz odpowiednią liczbę bombami lotnisko dęblińskie nie nadawało się członków obsługi naziemnej. Eskadrze przydzie- do wykorzystania. Sprawne pozostały tylko lot- lono dziesięć samolotów liniowych Potez XXV-A2 niska polowe w Ułężu i Podlodowie oraz lądo- i trzy szkolno-turystyczne RWD-8. wiska w Zajezierzu, Borowinie, Gołębiu, Żyrzy- Kolejne miejsca lądowania części eskadry to nie i Górze Puławskiej6. lądowisko położone między wsiami Kierz i Za- górze obok Bełżyc. Na nim, po przymusowym Czechosłowacka lądowaniu z braku benzyny, w nocy spędzonej Eskadra Rozpoznawcza przy samolocie, 8 września zginął plut. obs. Organizowała się 4 września na lotnisku po- Vaclav Pesicka, omyłkowo zastrzelony przez lowym w Górze Puławskiej. Jej dowódcą miano- policjanta przekonanego, że strzela do niemiec- wano kapitana sztabowego pilota Bohumila kiego spadochroniarza7. Liske. Oficerem łącznikowym został por. obs. Rozkaz przełożonych z 7 września spowodo- Alfons A.S. Nowak z Centrum Wyszkolenia Ofi- wał przemieszczenie eskadry na lądowisko w Woli Gałęzowskiej na południe od Bychawy. Z niego prawie przez sześć dni piloci i obserwa- torzy wykonywali zadania rozpoznania wojsk Kolejne zadania niemieckich na korzyść Armii „Lublin” i 10 War- szawskiej Brygady Pancerno-Motorowej pułkow- Porucznik Nowak skompletował załogi i rozpoczął loty nika Stefana Roweckiego oraz dostarczali roz- zapoznawcze pilotów z samolotami i rejonem lotów. Po kil- kazy do jednostek i związków taktycznych. ku lotach eskadra otrzymała rozkaz przebazowania się na Intensywność działań bojowych spowodowała lądowisko Krzywda położone na południe od Łukowa, z któ- dużą niesprawność samolotów. Porucznik rego latała na rozpoznanie do 7 września. Piloci wykonywa- Nowak meldował o utrudnieniach kpt. dypl. li zadania rozpoznawcze na samolotach Potez XXV i RWD-8, Ryszardowi Referowskiemu, który wysłał na lą- które nie miały żadnego uzbrojenia. Jedynym sposobem dowisko dwudziestoosobowy zespół techniczny. zwalczania wojsk niemieckich nieuzbrojonymi samolotami Ppor. tech. Tadeusz Hajduczek, dowódca grupy było obrzucanie ich granatami ręcznymi z małej wysokości technicznej, po usprawnieniu maszyn 11 i 12 z narażeniem się na silny ogień z broni ręcznej. września dostał kolejne zadanie przemieszczenia się na lądowisko Wojnica położone blisko Wło- dzimierza Wołyńskiego. Udało mu się dotrzeć tylko w okolice Zamościa i został zmuszony za- wrócić w stronę Piask Luterskich. Eskadra z gru- pą techniczną nigdy więcej się nie spotkały8. Strategiczne położenie wojsk polskich znacz- nie się pogorszyło, gdy wojska niemieckie

cerów Lotnictwa nr 1. W czasie bombardowania lotniska dęblińskiego został ranny kpt. pil. 6 http://www.czechpatriots.com/csmu/mirror/1939%20-%20Le- gion%20Czechos%C%%82owacki.htm; H.J. Łusiewicz: Opowieść Bohumil Liska. Ze względu na odniesione rany o Szkole…, op.cit., s. 38. eskadrą faktycznie dowodził por. obs. A. Nowak. 7 H.J. Łusiewicz: Alfons Antoni Szymon Nowak, kapitan nawigator z 305 dywizjonu bombowego Ziemi Wielkopolskiej im. Marszałka Eskadra oprócz zadań bliskiego rozpoznania wy- Józefa Piłsudskiego, Polskich Sił Powietrznych w Wielkiej Brytanii. konywała loty łącznikowe i kurierskie. Lublin 2009, s. 16. 8 Sprawozdanie oficera technicznego Eskadry Ćwiczebno-Obser- Po uformowaniu się eskadry w jej składzie zna- wacyjnej SPL Dęblin. (LOT.A.I. 14 b,). Archiwum Instytutu Polskie- lazło się ośmiu lotników, którzy przylecieli wcze- go i Muzeum gen. Sikorskiego w Londynie.

92 przegląd sił powietrznych 2012/03 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl W jednym szeregu DOŚWIADCZENIA przekroczyły środkową Wisłę (fot. 4, 5). Inten- sywne działanie lotnictwa niemieckiego stwo- rzyło silne zagrożenie dla eskadry. Sytuacja ta spowodowała, że wieczorem 12 września por. obs. A. Nowak otrzymał rozkaz jej przemieszczenia na kolejne lądowisko – Ki- werce koło Kowla. Start nastąpił o 4.30 w no- cy w gęstej mgle samolotami nieprzystosowa- nymi do lotów w takich warunkach. Nic więc dziwnego, że w jego trakcie załogi pogubiły się; jedni lądowali przymusowo, uszkadzając trzy samoloty, inni na lotniskach polowych w Postu- pelu, Wydrzyńcach, Łucku i Krymnie. Na Fot. 2. Letov S.328. Samolot uniwersalny (zwiadowczy, szczęście nikt nie zginął. Podczas podchodze- bliskiego i dalekiego rozpoznania, łącznikowy i lekki bom- nia do lądowania samolot Potez XXV w Łuc- bowiec). Uzbrojenie: dwa km kalibru 7,92 mm umiesz- czone w dolnych płatach, obserwator w tylnej kabinie ku, pilotowany przez sierż. pil. Vilema Murc- miał podwójnie sprzężony karabin maszynowy. Zabierał ka, został ostrzelany przez naszą OPL. Pilot sześć bomb lekko rany wylądował na lotnisku. Por. obs. A. Nowak wraz z st. sierż. Ladislavem Bobkiem wylądowali w pobliżu stacji kolejowej obok Krymna. Z miejscowości tej porucznik Nowak wyjechał pociągiem do Kowla po dalsze rozka- zy. Po powrocie załogi trzech uszkodzonych sa- molotów wysłał pociągiem do Kowla. 15 września, gdy warunki atmosferyczne po- prawiły się, por. A. Nowak wraz z pilotem L. Bobkiem samolotem Potez XXV przelecieli na lotnisko Kiwierce w pobliżu Kowla, gdzie w Ko- mendzie Garnizonu st. sierż. Ladislav Bobek

otrzymał zaświadczenie o służbie w lotnictwie (2) ac . n polskim. Kilka sprawnych samolotów eskadry t wykonało wiele wylotów rozpoznawczych na FO rzecz dowódcy obrony Łucka gen. bryg. Fot. 3. Lublin R-XIIID/C – w te samoloty obserwacyjne Piotra była wyposażona 2 Eskadra Ćwiczebna Obserwatorów Skuratowicza, któremu eskadra została podpo- rządkowana. 17 września przeleciała ona na lot- nisko polowe pod Tarnopolem. 21 września pod- Nie wszyscy Czesi i Słowacy wcieleni do lot- czas przymusowego lądowania został ranny nictwa polskiego nosili polskie mundury. Nie porucznik Josef Schnal. mieli także jednolitych kombinezonów. Stano- Tymczasem Armia Czerwona zablokowała wili mozaikę ubiorów wojskowych – czeskich, drogi do Rumunii, a piloci czechosłowaccy nie słowackich, polskich oraz cywilnych, takich zamierzali wojować z Rosjanami. 22 września w jakich opuścili swój kraj. Nie znali języka 1939 roku Czechosłowacka Eskadra Rozpo- polskiego, co było dużym utrudnieniem w do- znawcza zakończyła swe działania bojowe wodzeniu nimi. Większość z nich posługiwała w Tarnopolu i została internowana przez się jednak dobrze językiem niemieckim. Rosjan. Kilku pilotów polskich i część perso- Bardzo dobrze znali go por. obs. A. Nowak nelu technicznego, wraz z por. obs. A. Nowa- kiem, podjęło decyzję, aby przedostać się do 9 H.J. Łusiewicz: Alfons Antoni Szymon Nowak…, op.cit., s.18–19; Rumunii9. L. Bobek: Wspomnienia z walk w Polsce…, op.cit.

2012/03 przegląd sił powietrznych 93 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl DOŚWIADCZENIA W jednym szeregu

Fot. 4. Zamaskowane samoloty PZL P.7a 113 warszawskiej eskadry myśliwskiej na polowym lotnisku Młynów w Warszawie. Widoczni od lewej: pchor. pilot Henryk Stefankiewicz, kpr. pilot Michał Cwynar, pchor. pilot Rajmund Kalpas, st. szeregowy pilot Mieczysław Adamek ac (2) ac . n t FO Fot. 5. Grupa pilotów na lotnisku polowym. W tle widoczny samolot PZL-37 Łoś

94 przegląd sił powietrznych 2012/03 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl W jednym szeregu DOŚWIADCZENIA i st. sierż. Ladislav Bobek. Od początku stano- nich byli Josef Frantisek, Matej Pavlovic i Josef wili oni załogę samolotu i wykonywali razem Balejka. Ich zażyłość była tak duża, że powszech- wszystkie zadania w powietrzu. nie zwano ich czeską czwórką. 2 września plut. pil. J. Frantisek uczestniczył II Eskadra Ćwiczebna w ewakuacji samolotów szkolnych RWD-8 z lot- Obserwatorów niska dęblińskiego na lotnisko polowe w Górze 1 września 1939 roku komendant Centrum Puławskiej10. Wyszkolenia Lotnictwa powołał II Eskadrę 4 września grupa pilotów czechosłowackich Ćwiczebną Obserwatorów, której postawił za- z plutonu por. pil. Z. Osuchowskiego pod do- danie współpracy w zakresie rozpoznania wództwem sierż. pil. Szymańskiego wystarto- i łączności z działającymi w rejonie wielkimi wała na samolotach PWS-26 w składzie: pluto- związkami operacyjnymi i taktycznymi. Do- nowi piloci: Josef Frantisek, Zdenek Skarvada, wódcą eskadry został kpt. pil. Jan Hryniewicz, Matej Pavlovic, Tomas Motycka i kpr. pil. Josef a dowódcami plutonów porucznicy obserwato- Balejka z zadaniem, aby po rozpoznaniu wojsk rzy: Zbigniew Osuchowski (15 samolotów róż- niemieckich lądować na lądowisku Babianki na nych typów), Dymitr Mackiewicz (15 samo- południe od Parczewa z wykonaniem międzylą- lotów RWD-8), Karol Woźniak (7 samolotów dowania na lądowisku Kierz koło Bełżyc. Kpt. R-XIII) i Bolesław Jezierski (8 samolotów róż- pil. Jan Hryniewicz otrzymał polecenie przeba- nych typów). zowania na te lądowiska samolotów z Dęblina Na stanie eskadry było: jeden PZL P.23A Ka- i Góry Puławskiej, zorganizowania swojego sta- raś, siedem Potez XXV, dwa RWD-14 Czapla, nowiska dowodzenia na lądowisku Babianki dwa Lublin R XIIIF i pewna liczba RWD-8, ra- i oczekiwania na dalsze rozkazy. 16 września zem 45 maszyn, przeważnie wysłużonych oraz eskadra wylądowała na lotnisku Chłopecze ko- stosunkowo nowych nieuzbrojonych RWD-8. ło Łucka. W Górze Puławskiej pozostawiono Eskadrę w pierwszych dniach września prze- 14 niesprawnych maszyn. mieszczono na lądowisko w Górze Puławskiej, 20 września załoga plut. pil. Josef Frantiska z którego wykonywała zadania bojowe do wykonała lot rozpoznawczy w rejonie stacji ko- 7 września. W wyniku zagrożenia stwarzanego lejowej Krasne koło Złoczewa i potwierdziła przez wojska niemieckie przebazowała się na obecność niemieckiej dywizji pancernej. Samo- lotnisko Bełżyce koło Lublina. Szybki marsz lot został ostrzelany i lądował awaryjnie. Za- wojsk niemieckich na wschód i zajmowanie łogi sierż. pil. Zwierzynieckiego i plut. pil. ziem polskich było powodem ciągłego jej prze- Kosarza natychmiast wylądowały obok i rato- mieszczania. wały kolegów. W lipcu plut. pil. Josef Frantisek wraz z kil- 21 września miał miejsce ostatni lot na rozpo- koma kolegami został przyjęty i przydzielony znanie załogi w składzie kpr. pil. J. Balejko i por. jako instruktor do Eskadry Ćwiczebnej Obser- obs. Osuchowski na samolocie RWD-8 w rejo- watorów Szkoły Podchorążych Lotnictwa. Tę nie Rawy Ruskiej i Żółkwi. 22 września popo- część lotników, której nie wcielono do Czecho- łudniu z rozkazu generała Strzemieńskiego sześć słowackiej Eskadry Rozpoznawczej, skierowa- załóg plutonu wystartowało w kierunku granicy no do pierwszego plutonu por. obs. Zbigniewa rumuńskiej. Wylądowali na lotnisku w Kamion- Osuchowskiego, zwanego później Plutonem Roz- ce Strumiłłowej, gdzie zostali internowani. Za poznawczym por. obs. Zbigniewa Osuchowskiego. okazane męstwo porucznik pilot Z. Osuchowski Był on rozlokowany na lądowisku w pobliżu ma- przedstawił do odznaczenia Krzyżem Walecz- jątku ziemskiego Wielkie Sosnowice. Załogi wykonywały zadania w powietrzu na samolo- tach szkolnych PWS-26 i RWD-8. Plut. pil. Wil- 10 H.K Kujawa: Księga lotników polskich poległych, zmarłych i za- ginionych w latach 1939–1946. Tom I, s. 46.http://pl.wikipedia. helm Kosarz, dobrze znający język czeski, za- org/wiki/Josef_Franti%C5%A1ek; http://www.dws.org.pl/viewto- przyjaźnił się z trójką pilotów czeskich. Wśród pic.php?f=94&t=123837

2012/03 przegląd sił powietrznych 95 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl DOŚWIADCZENIA W jednym szeregu

nych plutonowych: J. Frantiska, M. Pawlovica do jednostek liniowych w celu dalszego szkole- i kaprala J. Balejkę11. nia na samolotach w zastosowaniu bojowym. Sta- Piloci czechosłowaccy, którzy walczyli po na- nowili oni XII promocję 1939 roku. Promowano szej stronie, latali tylko na samolotach szkolenio- w niej 173 absolwentów, w tym 130 pilotów wo-rozpoznawczych PWS-26, RWD-8 i wielo- i 43 obserwatorów. zadaniowych Potez XXV. Nie wszystkim dane Podchorążowie drugiego rocznika pełny za- było wziąć aktywny udział w działaniach lotni- kres programu trzyletniego ukończyli w trybie czych. W Bronowicach Małych przebywało przyspieszonym do 31 sierpnia. Z chwilą wybu- 25 lotników, a w Leśnej aż 72, których nie wcie- chu wojny, zgodnie z wcześniej opracowanym lono do lotnictwa polskiego. Duża część perso- planem na wypadek „W”, zostali mianowani na nelu lotnictwa polskiego i czechosłowackiego pierwszy stopień oficerski ze starszeństwem przedostała się po zakończeniu kampanii wrze- z 1 września 1939 roku. Była to XIII promocja śniowej do Francji i Wielkiej Brytanii. Więk- Dęblińskiego Centrum Wyszkolenia Oficerów Lotnictwa i Szkoły Podchorążych Lotnictwa, w której promowano 147 oficerów, w tym 101 pilotów i 46 obserwatorów. W obu promocjach Na korzyść obrońców stopień oficerski otrzymała 320-osobowa grupa pilotów i obserwatorów. Podchorążowie pierw- 16–18 września załogi plutonu wzięły udział w obronie szego rocznika, stanowiący dwustuosobową gru- Łucka. W kolejnych dniach lotnicy wykonywali zadania w po- pę, pod opieką instruktorów i wykładowców mie- wietrzu na korzyść improwizowanych oddziałów gen. Stefana li intensywnie się szkolić według programu Strzemieńskiego, pułkownika Hanke-Kuleszy i pułkownika wojennego. Faktycznie zostali ewakuowani do Halickiego. Eskadra wykonywała zadania rozpoznawcze, a za- Rumunii, a potem do Francji12. łogi w składzie pilotów: J. Frantiska, J. Balejki oraz M. Pavlovica atakowały kolumny marszowe przeciwnika granatami ręcz- Rezerwowa Eskadra nymi. Rozpoznawcza W nocy z 6 na 7 września 1939 roku, na mocy rozkazu naczelnego dowódcy lotnic- twa, przekazanego przez pułkownika pilota Franciszka Wiedena, w Dęblinie rozpoczęto tworzenie kolejnej rezerwowej eskadry rozpo- znawczej na lądowisku Żyrzyn. Jej organizato- rem i dowódcą mianowano kapitana obserwa- tora Maksymiliana Brzozowskiego. Zadaniem eskadry było tworzenie i szkolenie rezerw na uzupełnienie strat poniesionych w eskadrach szość samolotów polskich różnych typów w licz- podczas prowadzenia działań bojowych. Perso- bie około 185–200 maszyn do 21 września nel latający składał się z instruktorów i podcho- wyleciała do Rumunii (fot. 6). rążych drugiego rocznika mianowanych na stop- nie oficerskie. Eskadra Ćwiczebna Wśród instruktorów byli: porucznicy piloci: Pilotów T. Czerwiński, E. Antolak, A. Fengler, sierżan- Zmobilizowano ją w trybie alarmowym ci piloci: E. Paterek, Siemiński, W. Szpaliński, 1 września. Jej dowódcą mianowano kpt. pil. Jana Czernego. 15 czerwca 1939 roku uroczy- ście zakończono szkolenie około dwustu pod- 11 http://www.weu1918-1939.pl/lotnictwo http://www.byłonie- chorążych pilotów i obserwatorów, których bez mineło.pl/forum/viewtopjc.php?f66&t=39 12 J. Pawlak: Wrzesień 1939 Polskie Eskadry w wojnie obronnej. promowania do stopnia oficerskiego skierowano Warszawa 1991, s. 458.

96 przegląd sił powietrznych 2012/03 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl W jednym szeregu DOŚWIADCZENIA ac . n t FO Fot. 6. Samolot PZL-37 Łoś w locie do Rumunii plutonowi piloci: A. Głowacki, W. Bernatowicz, kontuzji kręgosłupa, a kapitan Brzozowski odniósł I. Pruski i inni. Obserwatorzy to: pchor. pchor. lżejsze obrażenia. Antoni Banachowicz, Władysław Cehak, Eskadra 14 września po raz kolejny się przeba- Edward Chorąży, Wiktor Dobrański, Alojzy zowała. W locie nad Brodami zaatakowały ją my- Dreja, Stefan Gaweł, Jan Jozepajt. Na stanie śliwce niemieckie, które niszczyły zgromadzony eskadry było: dziesięć samolotów PZL P.23A Ka- na stacji kolejowej transport materiałów pędnych raś oraz sześć PZL P.7A i nieustalona liczba ma- i sprzętu. W czasie walki powietrznej stracono szyn szkolnych. Z myśliwskich P.7A utworzono dwa Karasie. Zginęli też: pchor. obs. Mika, pchor. dwa klucze do obrony Dęblina13. pil. Włodzimierz Łomski i strz. sam. Jan Niekorzystna sytuacja na froncie spowodowała Matuszkiewicz. W drugim płonącym samolocie kolejną dyslokację eskadry. Przebazowano ją na wylądowali w przygodnym terenie: pchor. obs. lotnisko Wielick koło Kowla. Lotnisko było prze- Cehak, plut. pil. Leonard Pruski i pchor. obs. pełnione różnego typu samolotami i bardzo trud- (nazwisko nieznane). Rannego obserwatora z pło- ne do zamaskowania. Należało je szybko opuścić. nącego samolotu wyciągnął plut. pil. L. Pruski. Eskadra latała z niego przez trzy dni i utraciła jed- Pozostałe samoloty wyszły bez strat z tej walki ną maszynę. i wylądowały na mocno zniszczonym lotnisku Załoga w składzie: kpt. obs. Maksymilian w Stanisławowie. Brzozowski, pchor. pil. W. Bernatowicz i pchor. 15 września eskadra przebazowała się na lot- obs. strz. Kuźniar 11 września wystartowała na nisko Nowosiółki koło Zaleszczyk, a 17 wrze- wyszukanie kolejnego lotniska. W czasie lotu śnia kpt. Brzozowski otrzymał rozkaz przelotu Karaś został przechwycony przez Me Bf 109, któ- do Rumunii, gdzie mieli otrzymać nowoczesne rego w walce powietrznej pchor. Kuźniar zestrze- samoloty z Wielkiej Brytanii i Francji, by lił. Jednak uszkodzony Karaś musiał przymuso- wo lądować i rozbił się. Pchor. Kuźniar doznał 13 http://www.myheritage.pl/site-47527441/ziecina-bernatowicz.

2012/03 przegląd sił powietrznych 97 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl DOŚWIADCZENIA W jednym szeregu ac . n t FO

Fot. 7. Samoloty PZL-23 Karaś na lotnisku polowym

wrócić do Polski i kontynuować walkę z na- Pluton miał wykonywać zadania rozpoznawcze jeźdźcą. Czterema samolotami P-23 Karaś Re- do czasu przydzielenia 10 Warszawskiej Bryga- zerwowa Eskadra Rozpoznawcza Szkoły Pod- dzie Pancerno-Motorowej przez dowódcę lotnic- chorążych Lotnictwa odleciała do rumuńskich twa organicznego plutonu rozpoznawczo-łączni- Czerniowiec (fot. 7). kowego. 3 września pluton został w rejonie Garwolina i przebywał tu do 4 września. W tym Pluton lotnictwa dniu brygada otrzymała rozkaz zorganizowania towarzyszącego obrony na linii Wisły na odcinku od Dęblina do W nocy z 3 na 4 września rozkazem ppłk. dypl. Solca, wynoszącym około 100 kilometrów. Ze obs. Modesta Rastawieckiego, komendanta Cen- względu na duży rejon obrony i prawdopodobną trum Wyszkolenia Lotnictwa nr 1, sformowano obecność niemieckich jednostek pancernych w re- pluton lotnictwa towarzyszącego, jako pododdział jonie Radom–Kielce konieczne było przydziele- wsparcia 10 Warszawskiej Brygady Pancerno-Mo- nie jej plutonu lotniczego. torowej. Jego organizatorem na lotnisku Klikawa Pluton otrzymał z Eskadry Ćwiczebnej Obser- (Góra Puławska) został por. obs. Witold Żurawski. watorów SPL dwa nieuzbrojone samoloty Potez Komendant Grupy Szkół płk pil. Franciszek XXV i dwa RWD-14 Czapla. Na maszynach tych Wieden na dowódcę plutonu wyznaczył kpt. obs. prowadzono rozpoznanie rejonu Wisły, Dęblina, Juliana Łagowskiego, który przed wybuchem Radomia i Puław oraz przedpola działania 10 War- wojny był p.o. kierownika Taktycznego Centrum szawskiej Brygady Pancerno-Motorowej. Wyko- Wyszkolenia Lotnictwa nr 1. Do plutonu przy- nywano również rozpoznanie na rzecz dowódcy dzielono obserwatorów: kpt. Henryka Jarząbka, Armii „Lublin”. poruczników: Romualda Staniewicza, Antoniego Położenie lądowiska przy szosie w bliskości Voellnagela, Witolda Żurawskiego, sierż. pchor. Wisły i mostu na niej, z trzech stron całkowicie Alojzego Dreję. odkrytego, było trudne do zamaskowania. W każ- Piloci to: plutonowi – Wacław Bernatowicz, dej chwili Niemcy mogli je wykryć. Kapitan Lucjan Dudkiewicz, Antoni Głowacki, Edward Julian Łagowski, nie mając również zaplecza Paterek, kaprale – Jan Szałkiewicz, Józef technicznego w Klikawie, 4 września przemie- Stradomski oraz strzelec pokładowy sierż. Józef Chybała14. 14 H.K. Kujawa: Księga lotników… op.cit., s. 45–46.

98 przegląd sił powietrznych 2012/03 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl W jednym szeregu DOŚWIADCZENIA

ścił swój pluton na lądowisko w Żyrzynie. Tego 17 września około południa ta sama załoga dnia pluton wykonał dwa loty zwiadowcze po w drodze ze Lwowa kilkakrotnie lądowała w re- trasie Dęblin–Radom, Puławy–Radom, nie jonie Grabowice–Krasnobród–Zwierzyniec w po- stwierdzając wojsk niemieckich. Podobne loty, szukiwaniu generała Piskora. Lądowali przy SD a także po trasie Puławy–Radom–Solec wyko- brygady. Przekazali pułkownikowi Roweckiemu, nał 5 września, również nie stwierdzając wojsk dowódcy brygady, komplet map i list od dowód- niemieckich. cy Okręgu Korpusu nr VI gen. bryg. Władysława Obsługę techniczną pluton otrzymał dopiero Lagnera do generała Tadeusza Piskora oraz infor- 6 września od Eskadry Ćwiczebnej Pilotów z Dę- mację, że dostarczenie benzyny jest niemożliwe. blina oraz dwa Karasie, które przekazał kpt. pil. Po złożeniu meldunku załoga samolotu RWD-8 Jan Czerny. Tego dnia załogi plutonu prowadzi- ponownie poleciała do Lwowa, a po wylądowa- ły rozpoznanie przedpola Wisły i nie stwierdzi- niu przedstawiła generałowi Lagnerowi sytuację ły obecności przeciwnika. Lotnictwo niemieckie położenia armii generała Piskora15. ponownie wielokrotnie atakowało i zrzucało Ciągłe braki benzyny były problemem nie tyl- bomby na przeprawy wiślane w rejonie 10 War- ko lotnictwa. Apoloniusz Zawilski pisze: Z rana szawskiej Brygady Pancerno-Motorowej. Uszko- 17 września w lesie koło stacji Zwierzyniec, Ar- dziło także most kolejowo-drogowy w Dęblinie, mia „Kraków” zlikwidowała większość swoich drogowy w Puławach oraz drogowy na Wieprzu samochodów, aby oddać benzynę Warszawskiej pod Dęblinem. 10 września podczas atakowania Brygadzie Pancerno-Motorowej, która również z lotu koszącego wojsk polskich na szosie War- pozostawiła około 300 niebojowych pojazdów, aby szawa–Puławy bombowce niemieckie zbombar- zaopatrzyć w benzynę rzut bojowy, przeważnie sa- dowały wieś Żyrzyn. Samo lotnisko, dobrze ma- mochody pancerne16. skowane, nie zostało rozpoznane i uniknęło Z braku paliwa, na rozkaz dowódcy, samoloty zniszczenia. plutonu spalono, oprócz jednego RWD-8, na któ- 13 września podczas lotu łącznikowego na rym dowódca plutonu wykonał kilka lotów łącz- samolocie PZL P.23A Karaś kapitan Łagowski nikowych dla dowódcy Armii „Lublin”. wylądował na lotnisku Radziechów koło Soko- la i z powodu braku paliwa wymienił Karasia początki koalicji na RWD-8. Samolotem tym wylądował na te- Modernizacja armii polskiej rozpoczęła się do- renie ujeżdżalni 14 Pułku Ułanów we Lwowie. piero po śmierci marszałka Józefa Piłsudskiego, W czasie startu rozbił maszynę, a załoga wy- od 1935 roku, i ledwie dotknęła niektórych rodza- szła z tej awarii potłuczona. 14 września pluton jów wojsk. Najwięcej zmian wprowadzono w ar- lotniczy WBP-M przemieścił swój rzut kołowy tylerii przeciwlotniczej. z lądowiska Radlin na lądowisko Wysokie. Sil- Mniejsze postępy modernizacyjne były widocz- na poranna mgła uniemożliwiła start rzutu po- ne w broni pancernej i lotnictwie. Utworzono wietrznego plutonu. Mieli jednak szczęście. dwie brygady pancerno-motorowe (10 BKZmot Zdążyli wystartować przed wkroczeniem na lą- i WBP-M) oraz trzy bataliony czołgów. Brygady dowisko Niemców. Samoloty plutonu wylądo- kawalerii wyposażono w szwadrony (dywizjony) wały na lądowisku pod Rzeczycą blisko stano- pancerne czołgów rozpoznawczych TK/TKS wiska dowodzenia 10 Warszawskiej Brygady i szwadron samochodów pancernych, 15 Dywizji Pancerno-Motorowej. Piechoty przydzielono kompanię czołgów TK, 15 września po południu w pobliżu postoju z których zaledwie dwadzieścia miało najcięższe SD brygady wylądowali RWD-8 kpt. J. Łagowski karabiny maszynowe17. z por. A. Voellnaglem. Przywieźli kilkana- ście kompletów map oraz pocztę od generała Władysława Langera do generała T. Piskora. 15 S. Maksimiec: Armia Lublin we wrześniu 1939. Warszawa 2006, s. 95. Następnie z pismem generała Piskora polecieli 16 A. Zawilski: Bitwy polskiego września. Kraków 2011, s. 611. do Lwowa. 17 A. Kurowski: Lotnictwo polskie…, op.cyt., s. 65–67.

2012/03 przegląd sił powietrznych 99 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl DOŚWIADCZENIA W jednym szeregu

Josef Frantisek, Podobnie było w lotnictwie. Dwóm flotom czeski pilot, który powietrznym Luftwaffe, które dysponowały trze- walczył w Dywizjo- ma tysiącami samolotów bombowych, szturmo- nie 303 wych i myśliwskich, mogliśmy przeciwstawić tylko 390 samolotów, znacznie wolniejszych i słabo uzbrojonych. Lotnictwo rozpoznawcze i obserwacyjne było rozdrobnione. Utworzono 19 eskadr (154 samoloty) i przydzielono je do wielkich jednostek oraz Centrum Wyszkolenia Lotnictwa nr 1– Dęblin i Centrum Wyszkolenia Lotnictwa nr 2 – Bydgoszcz–Krosno. Dwie bry- gady: Pościgowa i Myśliwska podlegały Naczel- nemu Dowództwu18. Istotne znaczenie dla lotnictwa polskiego mia- ła decyzja podjęta jeszcze przed wybuchem woj- ny – dyslokacja jednostek na lotniska polowe i lą- dowiska położone w południowo-wschodniej Polsce. Tu miała być utworzona kolejna linia obrony, za którą miał przebiegać proces prze- szkalania lotników na nowe samoloty zakupio- ne we Francji i Wielkiej Brytanii. Trudno było przewidzieć, że transporty z tymi samolotami z rumuńskich portów zostaną skierowane do por- tów neutralnej Turcji, a lotnicy polscy za ich ste- ac rami nigdy nie zasiądą.

FOT. n FOT. Mieli szczęście ci nieliczni lotnicy Czescy i Sło- waccy, którym los pozwolił zasiąść za sterami samolotów z biało-czerwoną szachownicą i sku- tecznie wspierać wojska lądowe, zwyciężając Wysiłek w działaniach bojowych z hitlerowskim najeźdźcą. Lądowisko w Żyrzynie miało łączność telefoniczną z Do- Udział w kampanii wrześniowej czechosłowac- wództwem 10 Warszawskiej Brygady Pancerno-Motoro- kiego personelu lotniczego miał znaczenie sym- wej w Kurowie. Lotnicy plutonu wykonywali intensywne lo- boliczne, gdyż nie mógł odmienić losów wojny. ty i prowadzili rozpoznanie rejonu: Sandomierz, Ostrowiec Był jednak znaczący dla stosunków polsko-cze- Świętokrzyski, Kielce i Tomaszów Mazowiecki na jej korzyść. chosłowackich. Stanowił dowód rodzącej się ko- 10 września do linii Wisły na odcinku bronionym przez bry- alicji antyhitlerowskiej. Miał również wielkie zna- gadę dotarły oddziały niemieckie z 14 i 4 Dywizji Piechoty. czenie dla społeczeństwa czechosłowackiego. 13 września brygada rozpoczęła odwrót w kierunku na Lwów Część obywateli i Armii Czechosłowackiej nie ak- wraz z całą Armią „Lublin”. ceptowała aneksji. Swoją postawą, nie poddając się bez walki, budzili patriotyzm narodowy. n

Autor jest absolwentem Akademii Sztabu Generalnego WP. Dowódca 45 Pułku Lotnictwa Myśliwsko-Szturmowego w Babimoście. Współtwórca pierwszej i wówczas jedynej Katedry Taktyki Wyższej Oficerskiej Szkoły Lotniczej, której został szefem. Na stanowisku tym zakończył służbę wojskową. Doktorat obronił w ASG WP w 1979 r., habilitację otrzymał w 1990 r.

18 A. Zawilski: Bitwy polskiego…, op.cyt., s. 286.

100 przegląd sił powietrznych 2012/03 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl Wielowymiarowość przestępstwa prawo i dyscyplina

dr Paweł Kobes Uniwersytet Warszawski FOT. paweł kępka paweł FOT. Fałszerstwo materialne dokumentu W odbiorze społecznym podrabianie lub przerabianie dokumentu nie jest traktowane jako przestępstwo, ale raczej jako dokonanie w nim drobnych, „niewinnych” korekt.

oraz więcej dokumentów w róż- mentu jako autentycznego używa, podlega grzyw- nej postaci jest wprowadzanych nie, karze ograniczenia wolności albo pozbawie- do obrotu publicznego. Pojawia nia wolności od 3 miesięcy do lat 5. C się w związku z tym zwiększo- § 2. Tej samej karze podlega, kto wypełnia ne ryzyko ich fałszowania. W Kodeksie karnym blankiet, opatrzony cudzym podpisem, niezgod- (k.k.) przestępstwo fałszerstwa materialnego do- nie z wolą podpisanego i na jego szkodę albo ta- kumentu zostało zawarte w rozdziale XXXIV, kiego dokumentu używa. zatytułowanym Przestępstwa przeciwko wiary- § 2a. W wypadku mniejszej wagi, sprawca pod- godności dokumentów, w artykule 270. Brzmi lega grzywnie, karze ograniczenia wolności al- on następująco: bo pozbawienia wolności do lat 2. § 1. Kto, w celu użycia za autentyczny, podra- § 3. Kto czyni przygotowania do przestępstwa bia lub przerabia dokument lub takiego doku- określonego w § 1, podlega grzywnie, karze

2012/03 przegląd sił powietrznych 101 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl prawo i dyscyplina Wielowymiarowość przestępstwa

ograniczenia wolności albo pozbawienia wol- obejmuje nie tylko dokumenty sporządzone w for- ności do lat dwóch. mie pisemnej, lecz również wszystkie inne przed- mioty potwierdzające prawo, stosunek prawny lub ISTOTA DOKUMENTU okoliczności mające doniosłość prawną3. Rodzajowym przedmiotem ochrony przepisów W kontekście rozważań nad istotą dokumentu zawartych w artykule 270 k.k. jest publiczne za- należy zaznaczyć, że na gruncie prawa rozróżnia ufanie do autentyczności i rzetelności dokumen- się dokumenty urzędowe i prywatne. tów, co jest podstawowym warunkiem pewności Dokument urzędowy pochodzi od uprawnione- obrotu prawnego. Jednostkowym przedmiotem go do jego sporządzenia organu państwowego, or- ochrony są natomiast prawa i stosunki prawne, ganizacji lub jednostki organizacyjnej. Stanowi których istnienie lub też nieistnienie potwierdzo- dowód tego, co zostało w nim stwierdzone. W sto- no dokumentem. sunku do dokumentu urzędowego istnieje domnie- Ustawodawca zawarł definicję legalną doku- manie jego autentyczności oraz zgodności z praw- mentu w artykule 115 § 14 k.k. Przepis ten okre- dą, iż to, co jest w nim zawarte, odpowiada śla dokument jako każdy przedmiot lub inny za- rzeczywistości. Dokument urzędowy musi być pisany nośnik informacji, z którym jest związane sporządzony w formie przepisanej. określone prawo, albo który ze względu na za- Dokument prywatny pochodzi natomiast od wartą w nim treść stanowi dowód prawa, stosun- osoby prywatnej. Wiąże się z nim domniemanie ku prawnego lub okoliczności mającej znaczenie autentyczności, jak również domniemanie, że prawne. oświadczenie będące jego treścią zostało złożone Jak słusznie wskazuje Andrzej Marek, w de- przez osobę, która się na nim podpisała. finicji tej ustawodawca położył akcent na aspekt Stwierdzenia te znajdują uzasadnienie prawny dokumentu. Można w niej bowiem wy- w praktyce orzeczniczej. Otóż według Sądu Naj- odrębnić dokument w znaczeniu węższym i szer- wyższego, Prawidłowe funkcjonowanie obrotu szym. Pierwsze obejmuje przedmioty, z których prawnego wymaga jego sprawności i bezpie- treścią jest związane określone prawo. Do tych czeństwa. Bezpieczeństwo obrotu prawnego dokumentów można zaliczyć na przykład akt sta- oznacza konieczność zapewnienia mu pewno- nu cywilnego potwierdzający urodzenie lub zgon, ści i wiarygodności poprzez dbałość o zaufanie paszport, legitymację służbową, bilet uprawnia- do dokumentu jako formalnego sposobu stwier- jący do przejazdu środkami lokomocji, bilet wstę- dzenia istnienia prawa, stosunku prawnego lub pu na imprezę, przepustkę wojskową uprawnia- okoliczności mogącej mieć znaczenie prawne. jącą do wejścia na określony obiekt czy do Z tego też powodu dokument korzysta z ochro- pomieszczenia, czek imienny, weksel, żeton, ny wielu dziedzin prawa, w tym z ochrony kar- a także inny przedmiot uprawniający do określo- noprawnej. nego świadczenia1. Nie ulega najmniejszej kwestii, że dobrem Dokument w znaczeniu szerszym obejmuje chronionym […] jest pewność obrotu prawne- natomiast takie przedmioty, które ze względu na go, opierająca się na zaufaniu do dokumentu, treść stanowią dowód na istnienie: przy czym – co istotne – Kodeks karny posługu- a) jakiegoś prawa (np. postanowienie sądu je się jednolitym pojęciem dokumentu, nie czy- o stwierdzeniu nabycia spadku, akt darowizny), ni bowiem żadnego rozróżnienia między doku- b) stosunku prawnego (różnego rodzaju umowy, mentami prywatnymi (wystawionymi przez np. umowa kupna-sprzedaży, najmu, darowizny), osoby prywatne) a dokumentami publicznymi c) okoliczności mogących mieć znaczenie (wystawionymi przez instytucje publiczne)4. prawne (np. zaświadczenie lekarskie o niezdol-

ności do pracy, poświadczenie przyjęcia zapłaty 1 A. Marek: Prawo karne. Warszawa 2006, s. 664. za usługę)2. 2 Ibidem. 3 Ibidem. Jak wynika z powyższego, ustawodawca nadał 4 Wyrok SN z 3.06.1996 r. II KKN 24/96. „Prokuratura i Prawo” pojęciu dokument bardzo szeroki zakres, który – wkł. 1997 nr 2, poz. 5.

102 przegląd sił powietrznych 2012/03 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl Wielowymiarowość przestępstwa prawo i dyscyplina

Pochylając się nad istotą dokumentu, należy nej osoby, nawet jeżeli nie został podrobiony pod- dostrzec pewną złożoność problemu w odnie- pis tej osoby, byleby tylko treść zapisu lub nada- sieniu do dokumentów elektronicznych. Otóż, ne mu cechy pozorowały, iż istotnie został on przez legalna definicja dokumentu wskazuje, że jego nią sporządzony. Z punktu widzenia przedmiotu elementem jest składnik materialny w postaci ochrony przestępstwa z art. 270 k.k. obojętne jest, przedmiotu lub innego zapisanego nośnika in- czy podrobiony został oryginał dokumentu, jego formacji, na którym będzie zapisana określona kopia czy kserokopia. treść. W wypadku dokumentów elektronicznych Przestępstwo w swojej istocie skierowane jest trudno bowiem wskazać taki nośnik, który słu- przeciwko wiarygodności dokumentu, a to mo- żyłby do przesyłania informacji. Trudno uznać, że być zachwiane w sytuacji, gdy w obrocie że w chwili przesyłania dokumentu jego treść prawnym znajdzie się kserokopia dokumentu nie jest zapisywana na falach radiowych lub zmie- niającym się natężeniu prądu i staje się doku- mentem. Zatem można uznać, że w tym czasie dokument traci swoje cechy niezbędne do speł- Cechy dokumentu nienia kryteriów definicji dokumentu. Takie do- Dokumentem jest każdy przedmiot, z którym jest zwią- kumenty w chwili wysłania tracą status doku- zane prawo, a ponadto każdy przedmiot, który ze względu mentów, o których mówi artykuł 115 § 14 k.k. na zawartą w nim treść stanowi dowód prawa, stosunku Będą nimi ponownie dopiero wówczas, gdy do- prawnego lub okoliczności mogącej mieć znaczenie praw- trą do urządzenia odbiorczego i po zapisaniu ne. Pierwszy krąg wskazanych przedmiotów (dokumenty pu- ich na nośniku informacji. Podczas przesyłania bliczne) określa uprawnienia ich posiadacza. Druga kate- nie podlegają natomiast ochronie prawnokar- goria przedmiotów (dokumenty prywatne) ma walor nej, ponieważ pozbawianie cech określonych dokumentu z tej racji, iż posiada intelektualną treść o praw- w ustawowej definicji dokumentu skutkuje nie- nym znaczeniu. możnością wypełnienia wszystkich znamion przestępstw, w których dokument stanowi przedmiot wykonawczy, to znaczy taki, na któ- rym popełnia się przestępstwo. Chodzi o oma- wiane przestępstwo fałszerstwa materialnego z artykułu 270 k.k.5.

FORMY FAŁSZOWANIA [Wyrok SN z 3.06.1996 r. II KKN 24/96. „Prokuratura i Prawo” Przestępstwo fałszerstwa materialnego doku- – wkł. 1997 nr 2, poz. 5.] mentu może wystąpić w wyniku jego podrobie- nia, przerobienia lub użycia jako autentyczny odpowiadająca treści oryginalnego dokumentu dokumentu podrobionego lub przerobionego. lub stanowiąca jedyny dokument. W tych wa- Podrobienie będzie oznaczać realizowanie runkach nie ulega wątpliwości, że nie sposób czynności, w których wyniku to, co w rzeczywi- podzielić poglądu, że kserokopia nie jest doku- stości nie jest w całości lub części autentyczne, mentem w rozumieniu art. 270 § 1 k.k.8. może być za nie uważane. Zatem podrobienie Z punktu widzenia wypełnienia znamion czynu dokumentu jest stworzeniem czegoś, co może zabronionego określonego w artykule 270 § 1 k.k., być uważane za dokument autentyczny, choć w rzeczywistości nim nie jest6. Podrobienie polega na sporządzeniu takiego za- 5 O. Górniok, J. Bojarski. W: J. Bojarski et.al.: Kodeks karny. Ko- mentarz. Red. M. Filar. Warszawa 2010, s. 596–697. pisu informacji, któremu nadaje się pozory auten- 6 Ibidem, s. 1153. tyczności7. W ocenie Sądu Apelacyjnego w Lu- 7 W. Wróbel. W: A. Barczak-Oplustil et.al.: Kodeks karny. Część blinie, Podrobienie dokumentu polegać może tak- szczególna. Tom II. Red. A. Zoll. Warszawa 2008, s. 1325. 8 Wyrok SA w Lublinie z 28.10.2010 r. II AKa 242/10. „Krakow- że na sporządzeniu zapisu oświadczenia woli in- skie Zeszyty Sądowe” (KZS) 2010 nr 3, poz. 58.

2012/03 przegląd sił powietrznych 103 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl prawo i dyscyplina Wielowymiarowość przestępstwa

a w konsekwencji pociągnięcia do odpowiedzial- sywane do dokumentu mandatu karnego, a na- ności karnej sprawcy takiego zachowania, bez zna- stępnie podpisuje ten dokument, potwierdzając czenia pozostaje kwestia podrobienia czyjegoś przyjęcie mandatu przez osobę wskazaną w nim, podpisu na dokumencie za zgodą osoby, której pod- którą nie jest, dopuszcza się przestępstwa, okre- pis został podrobiony. Otóż wyrażenie zgody na ślonego w art. 270 § 1 k.k., a nie tylko wykrocze- tego typu zachowanie jest bezskuteczne prawnie nia określonego w art. 65 § 1 pkt 1 k.w.10. i nie uwalnia od odpowiedzialności karnej podra- Skoro fałszerstwem materialnym jest podro- biającego podpis. Ze stwierdzeniem tym korespon- bienie dokumentu w celu jego użycia jako au- duje orzeczenie Sądu Najwyższego, w którym się tentyczny, to a contrario należy wnioskować, że stwierdza, że Sama tylko okoliczność, iż osoba, zachowaniem wyczerpującym znamiona czynu której podpis podrobiono, wyraziła na to zgodę, określonego w artykule 270 § 1 k.k. nie będzie stworzenie przedmiotu, który przy zachowaniu wszystkich cech dokumentu zawiera element po- zwalający bez szczególnych kwalifikacji i wie- Przewidywanie dzy rozpoznać falsyfikat. Drugą formą fałszowania materialnego doku- O szkodliwości społecznej przestępstwa fałszowania ma- mentu jest jego przerobienie, które polega na nie- terialnego dokumentu może świadczyć to, że przygotowanie uprawnionym wprowadzeniu zmiany. Może ona do popełnienia tego przestępstwa jest również karalne, zostać dokonana przez usunięcie tekstu pierwot- o czym mówi treść artykułu 270 § 3 k.k. nego i zastąpienie go innym (np. dopiski, usuwa- nie fragmentu), jak również przez uczynienie w autentycznym dokumencie skreśleń lub uzupeł- nień. W wypadku niektórych dokumentów prze- robienie może polegać na innym ich przekształ- ceniu w porównaniu ze stanem pierwotnym, na przykład na zmianie ich kształtu lub wielkości11. Z punktu widzenia stwierdzenia znamienia przerobienia dokumentu jest bez znaczenia czy dokonane w tym dokumencie zmiany odpowia- dały rzeczywistości (np. poprawianie omyłkowe- go zapisu daty, kwoty). Ta okoliczność może być jednakże brana pod uwagę przy dokonywaniu oce- ny stopnia szkodliwości społecznej danego czynu i mieć wpływ na sędziowski wymiar kary12. nie wyłącza bezprawności czynu ani jego karygod- Jak podkreśla się w doktrynie, nie każde dopi- ności. Przepis art. 270 § 1 k.k. chroni dobro po- ski na treści dokumentu będą stanowiły o jego prze- wszechne, jakim jest wiarygodność dokumentów, robieniu, nawet gdy polegają na złożeniu na doku- a w konsekwencji i pewność obrotu prawnego9. mencie nieautentycznego podpisu. Otóż, podpis Podrobieniem dokumentu, w rozumieniu prze- taki może nie mieć znaczenia prawnego, jak rów- pisów art. 270 § 1 k.k., będzie również podanie funkcjonariuszowi publicznemu, w tym żandar- mowi, fałszywych danych do swojej tożsamości, 9 Postanowienie SN z 21.06.2007 r. III KK 122/07. System LEX 310185. następnie podpisanie mandatu nie swoim nazwi- 10 Wyrok SN z 4.06.2006 r. IV KK 467/05. „Orzecznictwo Sądu skiem. Tezę tę potwierdza Sąd Najwyższy, który Najwyższego – Izba Karna i Wojskowa” (OSNKW) 2006 nr 6, poz. 62. w jednym z wyroków stwierdził, że Sprawca wy- 11 J. Piórkowska-Flieger. W: A. Michalska-Warias, J. Piórkowska- kroczenia, który w postępowaniu mandatowym -Flieger, M. Szwarczyk: Kodeks karny. Komentarz. Red. T. Bojarski. podaje funkcjonariuszowi organu mandatowego Warszawa 2011, s. 659. 12 O. Górniok. W: O. Górniok et.al.: Kodeks karny. Komentarz. nieprawdziwe dane co do swojej tożsamości wpi- Gdańsk 2002/2003, s. 1151.

104 przegląd sił powietrznych 2012/03 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl Wielowymiarowość przestępstwa prawo i dyscyplina

FOT. paweł kępka paweł FOT. Używanie podrobionego dokumentu to podawanie fałszywych danych nież nie zmniejszać wiarygodności w obrocie pu- Jak wynika, różnica między podrobieniem do- blicznym. Tak będzie na przykład w wypadku zło- kumentu a jego przerobieniem przejawia się mię- żenia na dokumencie parafki potwierdzającej fakt dzy innymi w tym, że podrobienie polega na przeczytania przez osobę ją składającą13. wytworzeniu nowego przedmiotu, który ma W ocenie Sądu Najwyższego, Nie jest przero- uchodzić w obrocie publicznym jako autentycz- bieniem dokumentu nadanie mu innej treści przez ny. Przerobienie natomiast polega na dokonaniu osobę, od której ten dokument pochodzi. Dla reali- zmian w oryginalnym dokumencie. Przedmio- zacji znamion przestępstwa określonego w art. 270 tem wykonawczym jest w tym wypadku doku- § 1 k.k. nie ma bowiem znaczenia czy jego treść ment autentyczny. odpowiada stwierdzonemu w nim stanowi fak- Przestępstwo podrabiania lub przerabiania do- tycznemu. Zachowanie takie nie realizuje także kumentu ma charakter powszechny. Oznacza to, znamion czynu zabronionego określonego że jego sprawcą może być każdy. Sprawca oma- w art. 271 k.k., albowiem przedmiotowa umowa wianego przestępstwa może podrobić lub prze- ma charakter cywilnoprawny i nie posiada cech robić dokument w celu użycia go przez siebie. dokumentu „wystawionego”14. Konstrukcja omawianego zachowania karalne- W jednym ze swoich orzeczeń Sąd Najwyż- go dopuszcza również możliwość podrobienia szy słusznie zauważył, że nie każde działanie po- lub przerobienia dokumentu w celu użycia go legające na wprowadzeniu fizycznych zmian przez inną osobę, która go sfałszowała (fot.). w dokumencie jest przestępstwem określonym w art. 265 § 1 k.k. [obecnie art. 270 § 1 k.k. – 13 W. Wróbel. W: A. Barczak-Oplustil et.al.: Kodeks karny…, op.cit., przyp. autora], lecz tylko takie, które takiej prze- s. 1326. robionej postaci dokumentu nadaje pozory au- 14 Wyrok SN z 19.01.2011 r. IV KK 373/10. System LEX tentyczności, i podjęte jest w celu użycia przero- nr 688706. 15 Wyrok SN z 3.04.1998 r. III KKN 289/97. OSNKW 1998 nr 5–6, bionego dokumentu za autentyczny15. poz. 28.

2012/03 przegląd sił powietrznych 105 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl prawo i dyscyplina Wielowymiarowość przestępstwa

Zgodnie z artykułem 270 § 1 k.k., podrabia- tów, które sprawcy przerobili i używali za auten- nie lub przerabianie dokumentu musi być doko- tyczne, nie zostało popełnione z pokrzywdzeniem nywane w celu użycia takiego dokumentu jako konkretnej osoby fizycznej, nie istnieje zatem autentycznego. W związku z tym dla bytu oma- możliwość pojednania się z pokrzywdzonym, jak wianego przestępstwa wystarczy intencja spraw- i naprawienia wyrządzonej mu szkody17. cy. Sam fakt podrobienia lub przerobienia doku- Przygotowanie do popełnienia przestępstwa fał- mentu, który nie musiał być jednakże użyty szowania materialnego dokumentu jest jego for- w obrocie publicznym jako autentyczny, decy- mą stadialną, zdefiniowaną w artykule 16 § 1 k.k., duje bowiem o zaistnieniu przestępstwa. który wskazuje, że zachodzi ono tylko wtedy, gdy Przestępstwo podrabiania, jak również przera- sprawca w celu popełnienia czynu zabronionego biania dokumentu, od strony podmiotowej mo- podejmuje czynności mające stworzyć warunki że zostać popełnione jedynie z winy umyślnej do przedsięwzięcia czynu zmierzającego bezpo- i tylko w zamiarze bezpośrednim. Rozstrzyga średnio do jego dokonania, w szczególności o tym znamię w celu użycia. Jest to zatem prze- w tymże celu wchodzi w porozumienie z inną oso- stępstwo kierunkowe dokonywane z myślą osią- bą, uzyskuje lub przysposabia środki, zbiera in- gnięcia określonego celu. formacje lub sporządza plan działania. Zgodnie Trzecią odmianą omawianego przestępstwa jest z § 2 tego artykułu przygotowanie jest karalne, używanie podrobionego lub przerobionego do- gdy ustawa tak stanowi. kumentu. Sprawcą tego zachowania może być Może ono być realizowane w formie rzeczo- podmiot, który podrobił lub przerobił dokument, wej lub osobowej. Forma rzeczowa polega na następnie go używa, jak również podmiot, który uzyskaniu lub przysposobieniu środków, zbiera- używa dokumentu podrobionego lub przerobio- niu informacji lub sporządzaniu planu działania. nego wcześniej przez kogoś innego. W tym ostat- Chodzi na przykład o pozyskanie odpowiednich nim wypadku warunkiem odpowiedzialności kar- pieczątek, dzięki którym wytworzony przedmiot nej jest świadomość, że się używa dokumentu będzie imitował dokument oryginalny. podrobionego lub przerobionego. Przygotowanie w formie osobowej sprowadza Ten rodzaj przestępstwa można popełnić z wi- się do wejścia w porozumienie co najmniej dwóch ny umyślnej w obu jej zamiarach, to znaczy za- osób w celu wspólnego popełnienia określonego miarze bezpośrednim, gdy sprawca mając świa- przestępstwa w określonym miejscu i czasie. domość, że dokument jest podrobiony lub Jak wspomniano, przygotowanie jest karalne, przerobiony chce go użyć, jak również w zamia- gdy przepis expressis verbis to przewiduje. rze ewentualnym – gdy sprawca godzi się na uży- Podjęte rozważania nie wyczerpują wszystkich wanie takiego dokumentu16. problemów związanych z fałszowaniem dokumen- Nie stanowi używania sfałszowanego doku- tów, jedynie wskazują na złożoność i wielowy- mentu samo jego posiadanie. Konieczne jest bo- miarowość tego zagadnienia. Z tego względu wy- wiem posłużenie się nim, na przykład przedsta- daje się zasadne pochylenie się nad istotą wienie go organowi kontroli lub w postępowaniu przestępstw przeciwko wiarygodności dokumen- administracyjnym. tów w kolejnych publikacjach. n

PRZygotowanie jest karalne Autor jest specjalistą w dziedzinie prawa karnego materialnego, problematyki postępowania z nieletnimi oraz bezpieczeństwa Określone w treści artykułu 270 § 1 k.k. prze- wewnętrznego. Adiunkt na Wydziale Stosowanych Nauk Społecznych stępstwo fałszerstwa materialnego ma charakter i Resocjalizacji Uniwersytetu Warszawskiego oraz wykładowca w Państwowej Wyższej Szkole Zawodowej im. Witelona w Legnicy. formalny. Oznacza to, że dla jego bytu nie jest Członek Towarzystwa Naukowego Prawa Karnego w Warszawie. konieczne wystąpienie skutku, na przykład w po- Współpracuje z wieloma uczelniami zagranicznymi. staci wyrządzenia szkody. W tym kontekście jest zasadne stwierdzenie Sądu Najwyższego, iż 16 A. Marek: Kodeks karny. Komentarz. Warszawa 2006, s. 488. Przestępstwo określone w art. 270 § 1 k.k. jako 17 Wyrok SN z 12.01.2010 r. WK 28/09. „Orzecznictwa Sądu Naj- skierowane przeciwko wiarygodności dokumen- wyższego w Sprawach Karnych” (OSNwSK) 2010 nr 1, poz. 31.

106 przegląd sił powietrznych 2012/03 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl Być skuteczniejszym INNE ARMIE

ppłk w st. spocz. dr inż. Jerzy garstka vik t FOT. per kus FOT. Lotnictwo wojskowe Tajlandii i Tajwanu W obecnej sytuacji politycznej Tajwan jest traktowany przez władze Chińskiej Republiki Ludowej jako prowincja zbuntowana, przynależna do Chin.

ajlandia (Wolny Kraj) – do 1939 Tajwan – Republika Chińska – to państwo po- roku Syjam – jest monarchią kon- łożone na wyspie o powierzchni 36 179 kilome- stytucyjną, na której czele stoi trów kwadratowych, liczy około 23 milionów lud- T król, władzę wykonawczą zaś ności (stan na 31.12.2010 r.). Jest też krajem sprawuje dwuizbowy parlament (Senat i Izba Re- bogatym – roczny dochód PKB na jednego miesz- prezentantów). Kraj o powierzchni 513 115 kilo- kańca wynosi tu około 15,5 tysiąca USD. Z po- metrów kwadratowych, ze stolicą w Bangkoku wodu zatargów z Chinami znajduje się w ciągłym (Miasto Aniołów z 15,7 mln mieszkańców), za- zagrożeniu atakiem ze strony chińskich sił zbroj- mieszkuje 64,6 miliona ludności. Pod względem nych. W pełnej gotowości bojowej jest jego obro- administracyjnym jest podzielony na sześć regio- 1 nów i 76 prowincji . 1 Atlas Świata: Państwa Azji. Cz. 8. Warszawa 2008.

2012/03 przegląd sił powietrznych 107 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl INNE ARMIE Być skuteczniejszym rce th ai air fo yal o FOT. r FOT. Fot. 1. Tajlandzkie Saab 340 i Gripen D

na powietrzna, której trzon stanowi lotnictwo i ZOP (6 egz. Cessna 337 Skymaster, 3 egz. dysponujące statkami powietrznymi o zróżnico- P-3T/UP-3T Orion, 3 egz. F-27Mk 200 Mariti- wanej zdolności bojowej. me, 2 egz. CL-215, 5 egz. Norman Searchma- ster, 4 egz. S-2F, 6 egz. Do-228) i ponad 30 śmi- tajlandzki potencjał głowców (6 egz. Bell 212 ASW, 6 egz. S-70B Każdy z trzech podstawowych rodzajów sił Seahawk, 2 egz. Super Lynx, 6 egz. S-70B zbrojnych, to znaczy wojska lądowe, siły po- i 4 egz. UH-1H). wietrzne i marynarka wojenna, ma swoje lotnic- Dużym wzmocnieniem floty myśliwskich two. Dysponują one, między innymi (stan na samolotów odrzutowych i szkolnych było zaku- 31 maja 2005 r.)2: pienie w 2000 roku używanych samolotów ame- – wojska lądowe – 100 samolotów (w tym 75 sztuk rykańskich i niemieckich. W 1999 roku zrezy- OV-10C Bronco) i 200 śmigłowców (w tym 80 egz. gnowano z zakupu 18 sztuk F/A-18C/D za 392 UH-1H, 20 egz. Bell 212 i 45 egz. TH 300); mln USD i zdecydowano się na opcję tańszą – – siły powietrzne – 44 egz. F-16A i 15 egz. 18 zakonserwowanych F-16A/B z zapasów F-16B, 33 egz. F-5E, 27 samolotów szkolnych USAF za 130 mln USD, przy których musiano (9 egz. Alpha Jet i 18 egz. L-39 Albatros). W gru- jednak przeprowadzić kompleksowe remonty. pie samolotów transportowych znajduje się: Zmodernizowano także (w latach 2000–2004) 12 egz. C-130H, 6 egz. HS-748, 76 egz. G-22, 15 samolotów F-5 przy użyciu pakietów izrael- 16 egz. N-22 Nomad. Grupa śmigłowców liczyła skich (z rakietami Python-4) i zmniejszono o po- 30 maszyn (Bell 212, Bell 412, UH-1H, UH-60A). łowę planowane przejęcie 50 Alpha Jetów z ma- Większość wymagała modernizacji lub wprowa- gazynów Luftwaffe (27 tys. USD za egzemplarz), dzenia nowszych maszyn; których przebudowa kosztowała dodatkowo – marynarka wojenna (dywizja lotnictwa mor- 70–80 mln USD. skiego): 27 samolotów uderzeniowych (14 egz.

A-7E Corsair, 4 egz. TA-7C, 7 egz. AV-8 2 K. Kubiak: Bunt na południu Tajlandii. „Raport WTO” 2005 i 2 egz. TAV-8); 29 samolotów patrolowych nr 11, s. 70; Nowe zakupy. „Raport WTO” 1999 nr 2, s. 80.

108 przegląd sił powietrznych 2012/03 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl Być skuteczniejszym INNE ARMIE

Zauważalny postęp w modernizacji lotnictwa dla malezyjskich Su-30 MKM. W efekcie uda- wojskowego Tajlandii to lata 2008–2009. Podję- ło się sfinalizować ten zakup – 23 listopada 2010 to wtedy decyzje o zakupie nowych maszyn. roku dyrektor generalny szwedzkiej agencji za- mówień wojskowych PMV i dowódca sił po- Modernizacja wietrznych Tajlandii podpisali umowę na sześć W lutym 2008 roku rząd Tajlandii zawarł ze Gripenów jednomiejscowych i jednego Saaba szwedzkim Saabem umowę (637 mln USD) do- 340 Erieya oraz niepodaną liczbę pocisków tyczącą zakupu sześciu myśliwców JAS-39 RBS-15F. Gripen i dwóch samolotów Saab 340, jednego wy- Zakup myśliwców oszacowano na 314 milio- posażonego w system wczesnego ostrzegania z za- nów USD, co oznacza, że cena jednego wraz budowanym radarem Erieye, drugiego przezna- z pakietem logistycznym i szkoleniowym wynio- czonego do zadań transportowych i szkoleniowych. Opcja zakładała nabycie kolejnych sześciu Gripe- nów. Z powodu kryzysu gospodarczego i zmniej- szenia wydatków na obronność w maju 2009 ro- Przygotowania ku zrezygnowano z jej wykorzystania3. do eksploatacji W przetargu na nowy wielozadaniowy myśli- wiec odrzutowy dla sił powietrznych Tajlandii Personel techniczny (obsługi Gripenów) szkolono już od (Kong Thab Akat Thai – KTAT) Gripen poko- 2009 roku. W szkoleniu brało udział 20 techników i czte- nał amerykańskiego F-16C/D Block 50/52 i ro- rech pilotów. W 2010 roku naukę rozpoczęła kolejna grupa syjskiego Su-30. Szwedzkie myśliwce pozwolą dziesięciu tajskich techników, przy czym kurs trwał rok. Je- Tajom przynajmniej częściowo zniwelować prze- go pierwszą część prowadzono w akademii w Halmstad, wagę, jaką mają nad nimi sąsiedzi – Chiny, In- drugą w Satenas. Z dziesięciu pilotów czterech uzyskało die, Indonezja, Malezja i Wietnam – użytkujące uprawnienia instruktorskie. różne wersje rosyjskich Su-27/Su-30. Zdaniem dowódcy sił powietrznych Tajlandii zakupione Gripeny pod względem możliwości bojowych znacznie przewyższają Su-30MKM, na przykład Malezji. Zgodnie z kontraktem z 2008 roku jeden Saab 340 Erieye (fot. 1) i je- den transportowy Saab 340 przybyły do Tajlan- dii w grudniu 2010 roku, sześć samolotów JAS 39 Gripen zaś w lutym 2011 roku. Te ostatnie dostarczono jako jednomiejscowe Gripen C (2 egz.) i dwumiejscowe Gripen D (4 egz.). sła 52,3 miliona USD. Zamówione Gripeny bę- Uroczystość przyjęcia do uzbrojenia myśliw- dą dostarczone w 2013 roku4. Dzięki zakupowi ców JAS 39 Gripen oraz samolotu dalekiego roz- Tajlandia stała się drugim, po Arabii Saudyjskiej, poznania i dowodzenia Saab 340 Erieye odbyła użytkownikiem tych samolotów. Warto zazna- się 8 lipca 2011 roku. Możliwe to było dzięki czyć, że podstawowym uzbrojeniem tajskich wcześniejszemu przeszkoleniu w bazie 701 Gripenów będą pociski AIM-9M Sidewinder Eskadry z 7 Skrzydła w Surat Thani (baza Pruc- i AIM-12OB5 AMRAAM, będące już w uzbro- ket) sześciu tajskich pilotów latających dotąd na jeniu KTAT. W późniejszym okresie zastąpią je samolotach F-16 i F-5 (czas szkolenia – cztery miesiące). 3 Info: Oblot tajlandzkiego Gripena. „Raport WTO” 2009 nr 10, Naciski wojska na zakup dalszych sześciu Gri- s. 72; B. Głowacki: Pokazy pełne nowości (Farnborough 2010). penów i jednego Saab 340 Erieye uzasadniano „Raport WTO” 2010 nr 8, s. 40 4 Info: Gripeny operacyjne w Tajlandii. „Raport WTO” 2011 nr 7, koniecznością zastąpienia części przestarzałych s. 64; Więcej Gripenów dla Tajlandii. „Raport WTO” 2010 nr 12, myśliwców F-5E Tiger i uzyskaniem przewagi s. 78.

2012/03 przegląd sił powietrznych 109 ZZakładkaakładka: :Magazyn/Wydawnictwa kwartalniki na portalu: www.polska-zbrojna.pl Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl INNE ARMIE Być skuteczniejszym

pociski Diehl BGT-Iris T. Prowadzi się też roz- szego typu, obejmującą, między innymi: 146 sa- mowy na temat wskaźnika nahełmowego. molotów F-16A/B Block 20, 56 egz. Mirage W ramach modernizacji statków powietrznych 2000-5 (fot. 2), 60 egz. F-5 Tiger II i 125 egz. podjęto również decyzje dotyczące zakupu no- F-CK-1 A/B Ching-kyo (IDF-3) z firmy Aero- wych śmigłowców i samolotów transportowych. space Industrial Development Corporation 11 sierpnia 2009 roku amerykańska Agencja (AIDC). Największy potencjał uderzeniowy ma- Współpracy do spraw Obrony i Bezpieczeństwa ją F-16A/B, ale ze względu na wiek wymagają (Defense Security Cooperation Agency – DSCA) modernizacji. Także F-5 i F-CK-1 muszą być wy- poinformowała Kongres Stanów Zjednoczonych mienione na maszyny bardziej zaawansowane o zakupie przez Tajlandię trzech śmigłowców Si- technologicznie6. korsky UH-60L Black Hawk wraz z sześcioma Tegoroczny budżet obrony Tajwanu wynosi około 13 miliardów USD (dla porównania chiń- ski około 93 miliardy USD). W 2010 roku Kon- gres Stanów Zjednoczonych wyraził zgodę na Modernizacyjne dylematy sprzedaż Tajwanowi broni za 6,5 miliarda USD, docelowo na kwotę 46 miliardów. W ramach tej Przy braku wsparcia ze strony Amerykanów Tajwan zdecy- drugiej kwoty Tajwan miał otrzymać, między in- dował o modernizacji 125 egz. F-16A/B i 130 egz.ID F (Indige- nymi: 12 samolotów ZOP P-3C Orion, sześć ba- nous Defense Fighter). Była ona na rękę administracji waszyng- terii wyrzutni Patriot ze 114 pociskami PAC-3 tońskiej, która, aby nie zadrażniać stosunków z Chinami, (za 2,81 mld USD) w 2014 roku i 60 śmigłow- przeciągała do końca 2010 roku wyrażenie zgody na sprzedaż ców transportowych UH-60M Black Hawk (za do Tajwanu 66 sztuk F-16C/D Block 52+. Zestawy moderniza- 3,1 mld USD) w roku 2016. cyjne do F-16A/B dostarczy USA. Przykładowo Northrop Grum- Stany Zjednoczone nie zgodziły się natomiast man proponuje stacje radiolokacyjne AN/APG-68(V)9, Rayt- – po raz kolejny pod naciskiem Chin – na sprze- neon system ostrzegawczy ALR-69A(V), system PAWS-2 daż 66 nowych myśliwców F-16C/D Block ostrzegający o odpaleniu pocisków przeciwlotniczych z napro- 50/52. Problem Tajwanu, w przeciwieństwie do wadzaniem w podczerwieni i system WRE ACES. Z kolei Pratt & Japonii, Korei Południowej czy Singapuru, po- Whitney zakłada modernizację silników F100-PW-100 do wa- lega na tym, że słabnące i uzależnione finanso- riantu F-100-220-EEP (Engine Enhancement Programme) o cią- wo od ChRL Stany Zjednoczone obawiają się gu 129 kN i większej niezawodności. jawnie wesprzeć sprzętowo tajwańskie lotnic- two wojskowe. Nowe F-16C/D Block 50/52+ za- stąpiłyby nie tylko F-5, ale także niektóre Mirage 20007. Wstępne prace nad modernizacją F-CK-1A/B silnikami T-700-GE-701D, trzema interrogato- do standardu F-CK-1C/D rozpoczęto w 2001 ro- rami IFF AN/APX-100(V) Mark XII, dokumen- ku. Ostatecznie w 2009 roku zakłady AIDC tacją, częściami zamiennymi oraz pakietami lo- otrzymały kontrakt wartości 590 milionów USD gistycznym i szkoleniowym. Wartość kontraktu na modernizację 71 samolotów. Jest ona prze- oceniono na 150 milionów USD. Drogą zakupu prowadzana podczas remontów kapitalnych. Tajowie weszli też w posiadanie lekkich dwusil- Pierwsze sześć zmodernizowanych myśliwców nikowych samolotów turbośmigłowych DA 42 Twin Tars, których konstrukcję oparto na au- striackich samolotach patrolowych Diamont 5 Info: Black Hawki dla Tajlandii... „Nowa Technika Wojskowa” 2009 Aircraft DA 425. nr 9, s. 10; Thai AF First DA 42 Twin Stars Delivered. “Air Forces” February 2010, s. 25. 6 Info: Kolejne podejście do sprzedaży F-16 dla Tajwanu. „Lotnic- A co w Tajwanie? two” 2011 nr 7, s. 9; Tajwan chce kupić nowe uzbrojenie. „Raport Siły powietrzne Tajwanu dysponują flotą zło- WTO” 2006 nr 8, s. 65. 7 Co dalej z tajwańskimi F-16? „Nowa Technika Wojskowa” 2009 żoną z około 360 samolotów myśliwskich star- nr 9, s. 12; Przyślijcie broń. „Polska Zbrojna” 2011 nr 10, s. 12.

110 przegląd sił powietrznych 2012/02 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl INNE ARMIE By być skuteczniejszym

w mediach amerykańskich 14 sierpnia 2011 ro- ku (portal Defensenews.com), które mówią, że zamiast sprzedaży nowych maszyn Waszyngton zaproponował modernizację już używanych przez lotnictwo tajwańskie starszych F-16A/B. O dobrych chęciach Amerykanów będą świad- czyć jednak terminy dostawy tych maszyn, jak- kolwiek pojawienie się chińskiego myśliwca pią- tej generacji oznaczonego symbolem J-20 może być sprzymierzeńcem Tajwańczyków w nabyciu 66 egzemplarzy F-16C/D Block 50/52+8. 19 marca 2009 roku koncern Lockheed Mar- tin zawarł z Departamentem Obrony Stanów Zjednoczonych (Department of Defense – DoD) umowę na modernizację 12 patrolowych samo-

FOT. h . J. Y e n FOT. lotów P-3C Orion dla lotnictwa marynarki wo- Fot. 2. Tajwański Mirage 2000 jennej Tajwanu ROCN (Republic of China Na- vy)9. Wartość kontraktu opiewała na 665,6 miliona USD. Wcześniej, bo w 2007 roku, w ra- wielozadaniowych F-CK-1C/D Hsiang Sheng mach programu Foreign Military Sale (FMS) Taj- (Waleczny Sokół) tajwańskie wojska lotnicze wan zamówił 12 Orionów. otrzymały w czerwcu 2011 roku. Zastąpią one Pierwszy zmodernizowany P-3C ma być do- wycofane F-104. Istota modernizacji polegała na starczony ROCN w 2012 roku. Wszystkie Orio- zainstalowaniu nowoczesnej awioniki z wyświe- ny trafią do 1 Aviation Group ROCN w bazie tlaczami ciekłokrystalicznymi w kabinie pilota, Taoyuan na północy kraju, gdzie zastąpią nowego komputera kontroli lotu i zwiększenia przestarzałe Grummany S-2T Turbo Tracker. liczby oraz odmian zabieranego uzbrojenia. Maszyny dla Tajwanu z rezerwy sprzętowej Zwiększono liczbę przenoszonych pocisków „po- US Navy miały otrzymać nowe zewnętrzne czę- wietrze-powietrzne” Thien Chien 2 z dwóch do ści skrzydeł, wymienione pokrycie dolnych po- czterech. Zintegrowano z samolotem pociski wierzchni centropłata oraz nowe stateczniki po- przeciwradiolokacyjne Thien Chien 2A i bom- ziome i elementy gondol silników. Zostaną by kasetowe Wan Chien. także zainstalowane nowe systemy wspomaga- Prace powinny się skończyć do końca przy- nia misji, wykrywania, systemy akustyczne szłego roku. Odmłodzone maszyny trafią do i łączności oraz czujniki elektrooptyczne i na trzech grup 443 Skrzydła Myśliwskiego stacjo- podczerwień, a także nowe komputery, wyświe- nującego w bazie Tainan. Pozostałe będą wyko- tlacze oraz oprogramowanie. n rzystywane przez 427 Skrzydło z bazy Taichung. Decyzja o ich ewentualnej modernizacji zależy Autor jest absolwentem WAT. Stopień doktora uzyskał na Wydziale Mechanicznym Politechniki Wrocławskiej. od tego, czy władze w Tajpej zakupią w USA sa- Był m.in. kierownikiem Pracowni Minowania moloty F-I6C/D. Jeżeli transakcja się nie uda, i Ośrodka Naukowej Informacji Wojskowej jedyną alternatywą będzie odmłodzenie posia- w Wojskowym Instytucie Techniki Inżynieryjnej. danych myśliwców, w tym F-CK-1A/B. Pentagon poinformował, że ostatecznie przed- 8 J. Garstka: Lotnictwo wojskowe Chin (cz. I). „Przegląd Sił Powietrz- stawiciele obu izb USA w drugim kwartale 2011 nych” 2011 nr 8, s. 48; info: Nieprawdziwe pogłoski. „Polska Zbroj- na” 2011 nr 25; Rośnie przewaga Chin nad Tajwanem. „Polska roku wyrazili zgodę na sprzedaż dla Tajwanu Zbrojna” 2011 nr 36, s. 9. 66 wielozadaniowych samolotów myśliwskich 9 Info: Patrolowe P-3 Orion dla Tajwanu. „Armia” 2009 nr 3–4, Lockheed Martin F-16C/D Block 50/52+. Prze- s. 14–15 (www.lockheetmartin.com); J. Garstka: Samoloty turbo- śmigłowe powracają do łask. „Przegląd Sił Powietrznych” 2010 czy to jednak informacjom, które pojawiły się nr 4, s. 49.

112 przegląd sił powietrznych 2012/03 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl Z kabiny pilota i nawigatora INNE ARMIE

Włochy Reapery nad Libią łoskie siły powietrzne przepro- Wwadziły z powodzeniem pierw- szy lot rozpoznawczy swojego nowe- go bezzałogowego statku powietrz- nego MQ-9 Reaper nad Libią. Jest to kolejny ich ważny wkład do wcze- śniejszych operacji na terenie tego ogarniętego wojną domową kraju. 10 sierpnia 2011 roku jeden z dwóch pierwszych Reaperów wystartował z lotniska Amandola na południu Włoch. W 2012 roku pojawią się kolejne cztery maszyny typu MQ-9. Pierwsze f usa FOT. włoskie Predatory rozpoczęły misje Już używane przez Brytyjczyków MQ-9 zrobiły duże wrażenie na Europejczy- kach, którzy potrzebują amerykańskich Reaperów do wspierania swoich rozpoznawcze w 2002 roku nad te- komponentów lądowych w Afganistanie rytorium Iraku. Do nawigacji wyko- rzystują łączność satelitarną. Zanim Wkrótce włoskie Reapery mają ni, położonej na Sycylii, trzy AMX. Do- jednak Włosi zaczęli korzystać z tej otrzymać radary Lynx SAR 2. Dołą- łączyły one do samolotów wykonują- możliwości, testowali komunikowa- czą one do MQ-9 wyposażonych cych misje NATO nad Libią1. n nie się z bezzałogowymi statkami w sensory MTS-B EO. powietrznymi z wykorzystaniem łą- Gdy wycofano cztery AV-8, z bazy 1 T. Kingdon: Italy launches first surveillan- ce UAV over Libya. “Defence News” 2011 czy LOS (Line of Sight). w Amendoli, przebazowano do Trapa- nr 8, s. 3.

CHINY Pierwszy bsp pionowego startu i lądowania ierwszy w pełni zbudowany przez wania – U8, budowany przez China trzu 577 minut. Platforma w czasie Pchiński przemysł bezzałogowy Helicopter Design Institute, który prób w bazie Tianshui City w prowin- statek powietrzny, przypominający wchodzi w skład państwowej korpo- cji Gansu osiągnęła wysokość 1060 śmigłowiec, zakończył w lipcu 2011 racji Aviation Industry Coorporation metrów, a w Xining w prowincji Qin- roku wstępną serię testów w powie- of China, wykonał w 15 dni 29 lotów. ghai 3060 metrów. Dużo wcześniej, trzu. BSP pionowego startu i lądo- Podczas testów przebywał w powie- w 2007 roku, U8 wykonał pierwszy lot w powietrzu. Chiński U8 Platforma korzysta z różnych zesta- wów urządzeń rozpoznawczych i mo- że być używana zarówno jako wojsko- wa, jak i cywilna. Może wykonywać zadania w misjach prowadzonych

o m przeciwko terrorystom, patrolować obszary morskie, monitorować prze-

t imes.c strzeganie prawa oraz uczestniczyć a w operacjach ratowniczych2. n c h i n

2 J.M. Cole: Beijing confirms first test fli- ghts for unmanned helo. “Jane’s Defence

nt wa FOT. Weekly” 2011 nr 7, s. 14.

2012/03 przegląd sił powietrznych 113 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl INNE ARMIE Z kabiny pilota i nawigatora

Wielka Brytania jedyna baza transportowa Wspólnie z większymi transportowy- mi C-17 Globemaster III będą two- rzyć flotę samolotów transporto- wych. Wkrótce pojawi się też 14 Airbusów A330-200 MRTT (MultiRo- le Tanker Transport, nazwanych w RAF jako Voyager), które mają za- stąpić BAC VC10 i L-1011 TriStar, stacjonujące w bazie Brize Norton, a w 2015 roku 22 Airbusów A400M. W bazie stacjonuje teraz siedem eskadr transportowych i przeznaczo- Baza lotnicza Brize Northon nych do tankowania w powietrzu. Są FOT. ra f FOT. to 24, 30, 37 i 47 Air Dispach Squ- dy 1 lipca 2011 roku zamknię- wych w Wielkiej Brytanii. Stacjono- adron dla C-130 oraz 99, 101 i 216 Gto bazę lotniczą Lyneham, wały w niej maszyny typu C-130 Her- eskadra C-17 dla VC10 i TriStar. Ten funkcjonującą przez siedemdzie- cules. Teraz jedyną bazą pozo- stan uzupełni 10 eskadra wyposa- siąt lat, doszło do sporych zmian stanie Brize Northon położona żona w jednostkę Voyager3. n w bazowaniu brytyjskich samolotów w Oxfordshire. transportowych. Do tej pory była to Do Brize Northon przebazowano 3 G. Jennings: Brize Northon becomes so- le UK military transport hub. “Jane’s De- druga baza samolotów transporto- 24 samoloty C-130 J i 11 C-130 K. fence Weekly” 2011 nr 8, s. 13.

Wielka Brytania AWACS monitoruje obszary morskie

dkąd w marcu 2010 roku wy- Brytyjski AWACS Ocofano ostatni z samolotów rozpoznania morskiego Nimrod MR.2, następnie w październiku 2011 roku Nimrod MRA.4, Królew- skie Siły Powietrzne (RAF) do wsparcia marynarki wojennej w czasie operacji w środowisku morskim używają już rutynowo swo- ich E-3D Sentry AWACS (Airborne Warning and Control System). Wi- doczne to już było podczas wykony- wania zadań w operacji nad Libią i na wodach Wielkiej Brytanii. Brak Nimrodów sprawił, że ich zadania ra f FOT. przejęły samoloty E-3D. operacji ratowniczej personelu wie- głowca i inne jednostki ratownicze. Tylko brytyjskie i japońskie E-3D zo- ży wiertniczej na Morzu Północ- Z miesiąca na miesiąc załogi tych stały wyposażone w radary APY-2 nym. Jej stuosobowa załoga znala- maszyn coraz bardziej angażowa- przystosowane do pracy w warun- zła się w dużym niebezpieczeń- no we wspieranie załóg okrętów kach morskich. W styczniu 2011 stwie. E-3D koordynował akcję, któ- wykonujących zadania w operacji roku załoga E-3D sprawdziła się w rą prowadziła na morzu załoga śmi- libijskiej. n

114 przegląd sił powietrznych 2012/03 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl Z kabiny pilota i nawigatora INNE ARMIE

PAKISTAN Nie wyraża zgody czerwcu 2011 roku Pakistan W oficjalnie zażądał od Stanów Zjednoczonych opuszczenia małe- go, ale ważnego z punktu widzenia strategicznego lotniska w południo- wo-zachodniej części prowincji Ba- luchistan. Stało się to krótko po amerykań- skim rajdzie w północnym Pakista- nie, który miał miejsce 1 maja. Re- zultatem tej operacji było zlikwido- wanie Usamy Ibn Ladina. Rajdy maszyn bezzałogowych od- f usa FOT. bywały się głównie wzdłuż granicy Amerykański BSP gotowy do kolejnej misji z Afganistanem. Bazowanie ame- rykańskich BSP na terytorium Pa- ponieważ ich efektem była likwida- swojego personelu i możliwość wy- kistanu było niepopularne w społe- cja rebeliantów, którzy stwarzali cieku informacji o planowanym raj- czeństwie tego kraju. Nacjonaliści również zagrożenie dla bezpieczeń- dzie, nie mógł uprzedzić strony pa- często przypominali o cywilnych stwa państwa. kistańskiej o tego typu akcji4. n ofiarach rajdów amerykańskich Amerykanie w swoich wypowie-

Predatorów. Pakistański rząd „przy- dziach na ten temat podkreślają, 4 F. Bokhari: Pakistan orders US out of airfield. mykał oko” na tego typu działania, że ze względu na bezpieczeństwo “Jane’s Defence Weekly” 2011 nr 7, s. 5.

Stany Zjednoczone Zmiany w US Air Force czeń zebranych w czasie ostatnich konfliktów wynika, że ten rodzaj sił zbrojnych powinien jednak dyspo- nować różnymi typami samolotów, które można wykorzystać elastycz- nie zależnie od charakteru zada- nia. W tym okresie zbudowano je- dynie 187 samolotów F-22 Raptor. Siły powietrzne potrzebują więcej środków finansowych na wymianę coraz starszych maszyn. W obec- Najnowocześniejszy statek powietrzny USA nej sytuacji amerykańskich sił po- F-22 Raptor wietrznych niezwykle istotne staje f usa FOT. się poważne potraktowanie przez merykańskie siły powietrzne Zmiany w wyposażeniu tego rodza- decydentów programu budowy no- Amuszą dokonać korekty w do- ju sił zbrojnych będą polegać na wych samolotów bombowych dla borze liczby samolotów myśliwskich stworzeniu mniejszych i nowocze- USAF i innych programów, które się- i bombowców. Ma to związek z cię- śniejszych sił powietrznych. Chodzi gają w przyszłość5. n ciami w budżecie państwa i tego ro- o to, aby w przyszłości decydująca dzaju sił zbrojnych. Priorytetem jest nie była ich wielkość, tylko możli- 5 M. Weisgerber: USAF may alter fighter, bomber mix. “Defence News” 2011 nr 8, jakość tego sprzętu. wości bojowe maszyn. Z doświad- s. 1.

2012/03 przegląd sił powietrznych 115 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl INNE ARMIE Z kabiny pilota i nawigatora

Stany Zjednoczone Coraz niebezpieczniejsze BSP merykanie zmienili reguły doty- Aczące bezzałogowych statków powietrznych i obecnie budują plat- formy zdolne do wykonywania misji bojowych w zatłoczonej przez innych użytkowników kontrolowanej prze- strzeni powietrznej. Dzieje się to w sy- tuacji wzrostu zagrożenia ze strony rakiet surface-to-air, coraz groźniej- szych myśliwców chińskich, w tym J-20, oraz indyjsko-rosyjskich samo- lotów PAK-FA, a także balistycznych rakiet średniego zasięgu zdolnych do atak z powietrza wykonywany przy użyciu BSP osiągnięcia terytorium USA. f usa FOT. Częstym tematem rozmów decyden- aby bezzałogowe statki powietrzne mogą zagwarantować tylko stosow- tów jest poziom autonomiczności były wyposażane w lepiej reagujące, ne systemy chroniące BSP oraz od- tych maszyn. Wprowadzanie bar- i to automatycznie, urządzenia. Wy- powiednie uzbrojenie6. n dziej zaawansowanych technologicz- konanie misji zgodnie z intencją ope- 6 nie platform powietrznych wymaga, ratora i bezpieczny powrót do bazy C. Harrington: Armed and dangerous. “Ja- ne’s Defence Weekly” 2011 nr 8, s. 24.

Stany Zjednoczone Problem z mapami rozwiązany? d niedawna w Afganistanie je- rzystaniu z map zostaną oficjalnie że niezamierzone ataki na obiekty Oden z pilotów US Marine Corps uznane, to piloci śmigłowców i sa- zamieszkałe przez cywilów. używa prywatnego iPada do zapo- molotów załogowych będą mogli Od wielu lat piloci AH-1W Cobra, znawania się z mapą w rejonie dzia- patrzeć w czasie misji bojowej na te UH-1Y Huey, AV-8B Harrier i KC-130J łań. Jest to niezwykle ważna czyn- same mapy i atakować te same Hervest Hawk, używanych przez pie- ność w czasie bliskiego wsparcia obiekty. Do tej pory popełniali błędy chotę morską, musieli zabierać do lotniczego. Takie innowacyjne roz- wynikające z interpretacji różnych swoich ciasnych kabin od 30 do 40 wiązanie przyspiesza wybór celu map, do których dochodziło w cza- kilogramów map terenu, nad którym i współpracę z własnymi żołnierza- sie działań z żołnierzami piechoty prowadzili działania bojowe. Wśród mi. Jeżeli możliwości iPadów przy ko- morskiej. Niestety, zdarzały się tak- tej sterty niezwykle trudno było zna- leźć tę właściwą. Było to szczególnie trudne dla pilotów śmigłowców Co- bra, którzy zadania bojowe wykonu- ją w niezwykle ciasnych kabinach. Piloci brytyjscy również zabiegają o to niewielkie urządzenie. Jedna ze słabszych jego stron to wytrzy- małość. Ale ze względu na niską ce- nę, nie jest to zbyt wielki proble- mem dla US MC7. n avy

7 AH-1W Cobra J. Sanborn: On target with iPads. “Defen- se News” 2011 nr 9, s. 40. FOT. us n FOT.

116 przegląd sił powietrznych 2012/03 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl Z kabiny pilota i nawigatora INNE ARMIE

Stany Zjednoczone Czy zrezygnują z programu? Stanach Zjednoczonych roz- Wważa się rezygnację z najwięk- szego programu śmigłowcowego, wartego kilka miliardów dolarów, za- planowanego już wcześniej w długo- terminowych planach finansowych. Taka decyzja jest bezpośrednio zwią- zana z wytycznymi Białego Domu, dotyczącymi zmniejszania wydatków ze względu na kryzys ekonomiczny. W projekcie budżetu sił powietrznych na 2013 rok nie ma zaplanowanych środków na program Common Ver- f usa FOT. tical Lift Support Platform (CVLSP). Śmigłowiec uh-1n Śmigłowce, które miały być owocem tego przedsięwzięcia, były przezna- w razie powstania sytuacji niebez- roku, a wstępne możliwości opera- czone do zapewnienia dodatkowe- piecznych, które utrudniałyby wyko- cyjne mają być osiągnięte w 2015 go sprzętu do wzmocnienia bezpie- nanie zadań służących poprawie roku. Potrzebę zastąpienia śmigłow- czeństwa w rejonach rozmieszczenia bezpieczeństwa, lub pojawienia się ców UH-1N zidentyfikowano już w lu- rakiet międzykontynentalnych. Do- sygnałów o możliwości przeprowa- tym 2008 roku8. n tyczy to głównie terytorium leżącego dzenia przez terrorystów ataku. w północnych stanach tego kraju. Mimo tych trudności podpisanie 8 M. Weisgerber: USAF may kill helo pro- Miały być także wykorzystywane kontraktu jest spodziewane w 2012 gram. “Defense News” 2011 nr 9, s 1.

Stany Zjednoczone Nowy sterowiec dla us army

rmia USA przyspiesza prace cem nazwanym Joint Land Attack Testy systemu JLENS, wspólne z sys- Anad nową propozycją – sterow- Cruise Missile Defense Elevated temami Patriot, zaplanowano na Netted Sensor (JLENS). Ma on być kwiecień 2012 roku. We wrześniu Sterowiec JLENS jednym z kluczowych elementów 2012 roku zapadnie decyzja o wiel- systemu rozpoznania. Najważniej- kości produkcji nowych sterowców sze testy nowej platformy przepro- dla US Army. Po roku od jej podjęcia wadzono pod koniec 2011 roku. wojsko ma już dysponować nowym Ten etap prac zależał od pozyska- sprzętem. nia i integracji dwóch najważniej- Szczególnie wysoko należy ocenić szych elementów wyposażenia ste- możliwości śledzenia i naprowadza- rowca, jakimi są urządzenia do nia rakiet cruise. Wiele innych sys- obserwacji pola walki. temów, które do tej pory wspierało Jedna orbita JLENS to dwa sterow- wojska lądowe w podobne dane, ce. Długość jednego wynosi 74 me- nie dysponowało jeszcze tego typu try. Jeden będzie przenosił na pokła- zdolnościami9. n dzie radar do obserwacji dookólnej, drugi będzie wyposażony w radar do 9 wskazywania celów typu FCR (Fire D. Wasserbly: JLENS to conduct Endu- rance test. “Jane’s Defence Weekly” 2011 Control Radar). FOT. us army FOT. nr 8, s. 11.

2012/03 przegląd sił powietrznych 117 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl INNE ARMIE

Stany Zjednoczone Kłopoty z Global Hawk-Block 30 RQ-4B mimo znacznej długotrwało- Amerykański Global Hawk ści lotu nie może zapewnić wymaga- Block 30 nego czasu przekazu danych ze względu na wiele innych problemów wpływających na faktyczny czas wy- konywania misji bojowej. W raporcie przedstawiono też szesnaście reko- mendacji, mających na celu popra- wę operacyjnej efektywności platfor- my, doposażenia systemu łączności w dodatkowe urządzenia oraz zain- stalowania systemu przeciwoblodze-

f usa FOT. niowego, który pozwoli na wykony- a razie Pentagon nie jest zado- sprzęt pod względem operacyjnym wanie misji w każdych warunkach Nwolony z rezultatów, jakie osią- spełniający wcześniejsze oczekiwa- atmosferycznych. ga najnowsza wersja znanego już na nia zamawiającego. Wnioskowano także o usprawnienie całym świecie bezzałogowego stat- W siedemdziesięciostronicowym ra- programu szkolenia operatorów ku powietrznego (BSP) o zasięgu porcie RQ-4B Global Hawk Block 30 urządzeń ASIP. Producent tej bardzo globalnym RQ-4B Global Hawk Operational Test and Evaluation Re- ważnej nie tylko dla sił powietrznych Block 30. Zarzuca producentowi, że port znalazły się zapisy świadczące platformy obiecał poprawienie wyka- platforma nie spełnia wymagań w ta- o obawach specjalistów, którzy wąt- zanych przez Pentagon słabszych kim stopniu, jaki był zamierzony. pią, czy grupa BSP wykonująca za- stron konstrukcji10. n Okazuje się, że wersja Block 30 nie danie bojowe w jednym rejonie (od- odpowiada również wymaganiom za- powiadająca za zapewnienie ciągłej 10 M. Malenic: Pentagon finds fault with pisanym w koncepcji Air Force Con- obserwacji terenu) będzie w stanie Block 30 Global Hawks. “Jane’s Defence cept of Employment. Nie jest to wykonać to zadanie. Weekly” 2011 nr 6, s. 19.

HISZPANIA C-295 z radarem AWACS amolot typu C-295, wyposażony kazywanych w mediach AWACS-ów pierwszy udany lot. Odbył się on w re- Sw charakterystyczną kopułę ra- (Airborne Early Warning and Control), jonie lotniska fabrycznego firmy Air- daru znanego do tej pory z często po- wykonał 7 czerwca 2011 roku swój bus Military w Sevilli w Hiszpanii. Przed lotem wykonano próby w tu- nelu aerodynamicznym, których ce- lem było dopasowanie anteny do konstrukcji maszyny. W kopule rada- ru mieści się część obrotowa ante- ny, która zapewnia pełne pokrycie terenu w przedziale 360 stopni. Te- sty mają jeszcze trwać co najmniej trzy miesiące11. n

11 Hiszpańska cASa G. Cowan: C-295 flies with AEW&C roto- dome. “Jane’s Defence Weekly” 2011 nr z kopułą radaru 6, s. 20. FOT. ea d s FOT.

118 przegląd sił powietrznych 2012/03 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl INNE ARMIE

FEDERACJA ROSYJSKA Debiut T-50 PAK-FA tach 2014–2015. Jest to bardzo ambitny plan, mimo przeznaczenia na modernizację sił powietrznych znacznie większych środków finan- sowych niż w ostatnich latach. Trzeci z serii prototypów ma być go- towy pod koniec 2011 roku. Do końca czerwca 2011 roku dwa pierwsze T-50 wykonały w powie- trzu około 70 lotów. Rosyjski myśliwski Drugą gwiazdą Air Shaw był Su-35S. samolot przyszłości Pierwsza z wyprodukowanych przez Su T-50 PAK-FA przemysł maszyn wykonała dziewi- FOT. maks FOT. czy lot w maju 2011 roku. Wszyst- odczas dziesiątego moskiew- Zgodnie z informacją przekazaną kie zamówione samoloty (48 egz.) Pskiego Air Show (MAKS 2011) przez rosyjskiego dowódcę sił po- mają trafić do wyposażenia armii największe wrażenie zrobiły dwa wietrznych pierwsze myśliwskie sa- w 2015 roku12. n nowe samoloty rosyjskie. Były to moloty przyszłości Su T-50 PAK-FA Su-35S i Suchoj T-50 PAK-FA, któ- mają wejść do uzbrojenia rosyj- 12 R. Hewson: T-50 debuts amid dearth of ry po raz pierwszy pokazano szer- skich sił powietrznych w 2013 ro- orders at MAKS. “Jane’s Defence Weekly” szej publiczności. ku. Następne są spodziewane w la- 2011 nr 8, s. 4.

FEDERACJA ROSYJSKA Rakiety dalekiego zasięgu RVV-BD

a moskiewskim Air Show (MAKS N2011) rosyjska korporacja pro- dukująca rakiety taktyczne TMC po raz pierwszy pokazała szerszej opinii publicznej dwa nowe produkty. Była to rakieta powietrze-powietrze i bom- ba kierowana elektrooptycznie. Biuro projektowe Vympel przygoto- wało rakietę powietrze-powietrze AA-9 Amos, która jest bardziej za- awansowaną wersją rakiety R-33. Nowa rakieta powietrze-powietrze dalekiego zasięgu RVV-BD ma mak- maks FOT. Rakieta RVV-BD symalny zasięg do 200 kilometrów i jest wyposażona w aktywny radar Przedstawione na Air Show MAKS może być w razie potrzeby użyte poszukujący (wariant serii AGAT 2011 uzbrojenie pozwoliło utwier- do wykonania precyzyjnych ataków „Shyba” 9B-1103M). dzić się w przekonaniu, że rosyjscy z dużych odległości13. n Jedna z firm koncernu, o nazwie Re- projektanci potrafią zaprojektować, gion, pokazała nową małą bombę a przemysł zbudować, nowoczesne kierowaną wykorzystującą urządze- uzbrojenie nie tylko dla swoich sa- 13 R. Hewson: Russian air-launched we- apons unveiled. “Jane’s Defense Weekly” nia elektrooptyczne KAB-250. molotów bojowych. Nowe uzbrojenie 2011 nr 8, s. 8.

2012/03 przegląd sił powietrznych 119 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl INNE ARMIE

KANADA Doświadczenia z Afganistanu rzytysięczny kontyngent kanadyj- Tski zakończył misję wojskową w Afganistanie 7 lipca 2011 roku. Ka- nadyjczycy nie uznają tego okresu za czas zmarnowany. Prowadzili działa- nia bojowe w mateczniku talibów, gdzie od lat toczyły się najcięższe wal- ki. To głównie dzięki nim udało się opanować sytuację w Kandaharze. Ich zadania przejęli żołnierze amery- rce a d ia n air fo kańscy, co stało się już praktyką n ca yal w Afganistanie. Kanadyjski transportowy o W ostatnich pięciu latach działań CC-177 Globemaster III bojowych w Kandaharze kanadyjski r FOT. kontyngent otrzymał, między in- sprzętu potrzebnego w warunkach Ponadto zaplanowano pozyskanie nymi, cztery samoloty transportowe afgańskich. 65 samolotów F-35 Joint Strike CC-177 Globemaster III, sześć śmi- Rozpoczęto także dostawy 17 samo- Fighters14. n głowców transportowych CH-147D, lotów transportowych CC-130J i za- BSP, śmigłowce rozpoznawcze mówiono 15 śmigłowców transpor- 14 S. Hobson: Canada builds a future with CH-146 Griffon z sensorem GAU-21 towych CH-147F oraz 28 morskich equipment and experience gained in Afghanistan. “Jane’s International Defen- na pokładzie oraz wiele innego śmigłowców typu CH-148 Cyclone. ce Review” 2011 nr 8, s. 38.

INDIE MiG-21 tylko dla doświadczonych pilotów

szkolenia lotniczego na samolocie Indyjski MiG-21 podstawowym kontynuowali szko- lenie na MiG-ach-21. W tych ostatnich katastrofach ży- cie straciła również osoba cywilna, a dwie zostały ciężko ranne. Na pewno na taki stan rzeczy duży wpływ miał wciąż zbyt przestarza- ły arsenał sprzętu lotniczego, nie- dostatki w systemie szkolenia oraz zła jakość systemu obsługi samo- lotów. Nie bez znaczenia są też opóźnienia w dostawach nowocze- FOT. f re d willemse n FOT. snych samolotów szkoleniowych ndie, mimo że w ubiegłym roku za- aby loty na samolotach MiG-21 wy- Hawk typu Mk 132 Advanced Jet Ikupiły najwięcej sprzętu wojskowe- konywali tylko najbardziej doświad- Trainer dla indyjskich sił powietrz- go sposród innych państw świata, czeni piloci. Taką decyzję podjęto nych15. n mają kłopoty ze swoim częściowo po serii katastrof lotniczych z udzia- jeszcze przestarzałym arsenałem łem tych maszyn i niezbyt doświad- 15 G. Jennings: India restricts MiG-21 fli- uzbrojenia. Od niedawna indyjskie czonych pilotów. Do niedawna mło- ghts to most experienced pilots. “Jane’s siły powietrzne zgadzają się na to, dzi piloci po zakończeniu programu Defence Weekly” 2011 nr 9, s. 9.

120 przegląd sił powietrznych 2012/03 Zakładka: Magazyn/Wydawnictwa Specjalistyczne na portalu: www.polska-zbrojna.pl INNE ARMIE

NIEMCY I IZRAEL Wykorzystanie platform bezzałogowych

a początku września 2011 ro- o występowaniu obiektów należą- czych systemów bezzałogowych Nku dwie znane firmy produku- cych do infrastruktury przeciwnika, oraz z użyciem dyżurującej po wy- jące między innymi bezzałogowe stacjonarnych i ruchomych obiek- strzeleniu w powietrze przez dłuż- statki powietrzne – niemiecka tów oraz transmisji zebranych szy czas w zawisie amunicji bojo- Rheinmetall i izraelska IAI (Israel w ten sposób danych o obiektach wej, gotowej do niespodziewanego Aerospace Industries) – przepro- z niemieckich rozpoznawczych ataku na wykryty cel. wadziły wspólne testy bezzałogo- bezzałogowych statków powietrz- Bezzałogowe statki powietrzne KZO wego systemu Weapons System nych typu KZO bezpośrednio do i Harop zintegrowano w jednej for Standoff Engagement of Indivi- izraelskich typu Harop. wspólnej sieci wymiany danych. Ha- dual and Point Target (WABEP). Do- System zbudowano głównie na rop do tej pory był zdolny do wyko- tyczyły one możliwości wykrywania podstawie rozwiązań od lat stoso- nywania samodzielnych zadań i identyfikacji oznak świadczących wanych przy tworzeniu rozpoznaw- obserwacyjnych, rozpoznania i na- prowadzania na cel. Izraelski Harop po zintegrowaniu z niemieckim systemem rozpo- znawczym może znacznie wydłu- żyć czas dyżurowania w powietrzu. Po raz pierwszy zademonstrowa- no wymianę danych dotyczących obiektów ataku między naziemny- mi stacjami odpowiedzialnymi za kierowanie platformami KZO i Harop.

all d e f n ce Tego typu nowe możliwości dla nie- mieckich wojsk lądowych spraw- dzono w czasie ćwiczeń uwzględ- niających różne rodzaje scenariuszy

FOT. r h ei n me t FOT. prowadzenia działań bojowych. Niemiecki KZO Obie firmy przetestowały transmi- sję danych do bojowego BSP Harop z wykorzystaniem urządzeń do re- translacji łączności zamontowa- nych na pokładzie samolotu cywil- nego. Kolejny etap prac nad tym intere- sującym rozwiązaniem to przete- stowanie nowych rozwiązań w nie- odległej przyszłości z udziałem jednostek niemieckich wojsk lądo- wych16. n

16 Materiał zebrany przez zespół “Defence News”. „Defense News” 2011 nr 9, s. 27.

FOT. iai FOT. Opracował płk dypl. rez. nawig. Izraelski Harop Józef Maciej Brzezina

2012/03 przegląd sił powietrznych 121 Przegląd Sił Powietrznych (The Air Force Review)

Dear Readers,

the opening article in this issue of “Przegląd Sił Powietrznych” (“The Air Force Review”) is by Col Tadeusz Zieliński on air medical evacuation system. Such system in order to be effective must combine four basic components. First, coordination and communication must be maintained at the theatre. Second, it requires casualty staging unit (CSU) caring for in-transit patients under medical personnel supervision near air base or with access to airport (runway). Moreover, it is essential to have air medical evacuation resources, such as aircraft equipped for medical evacuation, trained medical personnel, and flight crew. The last component of the system are in-transit evacuation facilities (IEFs) located in rear zone of operation area or outside the theater in main airports or near them.

Col Bogdan Grenda presents planned use of aircraft in tactical air base. Recently, combat operation at the squadron level has been summarized. At this stage, squadron flying personnel evaluates their own tactics in relation to existing tactical situation over territory occupied by an enemy, and achieved results in the context of re-performing tasks in the same region. The summary has been conducted by a commander of air activity group with active participation of flying crews, who completed their tasks, and a reconnaissance officer, who presented conclusions to their superior.

Col (Pilot) (Ret) Maciej Kamyk writes about satellite-guided warfare means. Satellite inertial guidance becomes globally present nowadays as a primary guidance system, complemented with self-guided warhead. Future activities will focus on diminishing costs, improving antenna resistance to clutter and interferences, and integrating existing and future systems to improve precision. Satellite inertial guidance has been a dominant technology and will be continued in the future.

LtCol Stanisław Czeszejko writes about academic NATO training. In part I of his article, he presents exercise in ADB in Hamburg where interview and feedback was conducted in the presence of only one participant. The participant would be given tips, instructions and told what had been done well and what remained to be improved.

Last but not least, we hope that the remaining articles will be equally interesting to our readers.

Enjoy reading!

Editorial Staff Tłumaczenie:Anita Kwaterowska

Warunki zamieszczania prac Materiały (w wersji elektronicznej) do „Przeglądu Sił Powietrznych” prosimy przesyłać na adres: Wojskowy Instytut Wydawniczy, Aleje Jerozolimskie 97, 00-909 Warszawa lub [email protected]. Opracowanie musi być podpisane imieniem i nazwiskiem z podaniem stopnia wojskowego i tytułu naukowego. Należy również podać numery: NIP, PESEL, dowodu osobistego oraz konta bankowego, a także dokładny adres służbowy, prywatny i urzędu skarbowego oraz numer telefonu, datę i miejsce urodzenia, jak również imiona rodziców. Ponadto należy dołączyć zdjęcie z aktualnym stopniem wojskowym. W przypadku braku wymaganych danych nie będziemy mogli opublikować danego materiału. Instytut przyjmuje materiały opracowane w formie artykułów. Ich objętość powinna wynosić ok. 13 tys. znaków (co odpowiada 4 stronom kwartalnika). Rysunki i szkice należy przygotować zgodnie z wymaganiami poligrafii (najlepiej w programie Ilustrator lub Corel), zdjęcia w formacie tiff lub jpeg – rozdzielczość 300 dpi. Należy podać źródła, z których autor korzystał przy opracowywaniu materiału. Niezamówionych artykułów Instytut nie zwraca. Zastrzega sobie przy tym prawo do dokonywania poprawek stylistycznych oraz skracania i uzupełniania artykułów bez naruszania myśli autora. Autorzy opublikowanych prac otrzymają honoraria według obowiązujących stawek. Oryginalne rysunki i zdjęcia zakwalifikowane do druku honoruje się oddzielnie.

NUMER 3 | 2012 | przegląd sił pwieo trznych NUMER 3 | 2012 | przegląd sił pwieo trznych