Arkusz ŁAPY (378)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz ŁAPY (378)

Warszawa 2011

Autorzy: Marek Gałka*, Paweł Kwecko*, Jerzy Miecznik*, Sylwia Maru ńczak**, Jerzy Król** Główny koordynator MGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Katarzyna Strzemi ńska* Redaktor regionalny planszy B: Anna Gabry ś-Godlewska* Redaktor tekstu: Olimpia Kozłowska*

* Pa ństwowy Instytut Geologiczny – Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** Przedsi ębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu PROXIMA SA, ul. Kwidzy ńska 71, 51-415 Wrocław

ISBN…………..

Spis tre ści

I. Wst ęp – M. Gałka ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – M. Gałka ...... 4 III. Budowa geologiczna – M. Gałka ...... 7 IV. Zło Ŝa kopalin – M. Gałka ...... 10 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – M. Gałka ...... 12 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – M. Gałka ...... 13 VII. Warunki wodne – M. Gałka ...... 14 1. Wody powierzchniowe...... 14 2. Wody podziemne...... 15 VIII. Geochemia środowiska ...... 16 1. Gleby – P. Kwecko ...... 16 2. Pierwiastki promieniotwórcze – J. Miecznik ...... 19 IX. Składowanie odpadów – S. Maru ńczak, J. Król ...... 21 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – M. Gałka ...... 29 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – M. Gałka ...... 31 XII. Zabytki kultury – M. Gałka ...... 35 XIII. Podsumowanie – M. Gałka, S. Maru ńczak, J. Król ...... 36 XIV. Literatura...... 37

3 I. Wst ęp

Arkusz Łapy Mapy geo środowiskowej Polski (MGP) w skali 1:50 000 został wykonany w Oddziale Górno śląskim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Sosnowcu (plansza A) oraz Pa ństwowym Instytucie Geologicznym – Pa ństwowym Instytucie Badawczym w War- szawie i w Przedsi ębiorstwie Geologicznym we Wrocławiu PROXIMA SA (plansza B), zgodnie z „Instrukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000” (In- strukcja…, 2005). Przy opracowywaniu arkusza wykorzystano Map ę geologiczno- gospodarcz ą Polski w skali 1:50 000 arkusz Łapy (Krogulec, Wierchowiec, 2007). Mapa geo środowiskowa składa si ę z dwóch plansz: plansza A zawiera zaktualizowan ą tre ść Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, a plansza B zawiera warstw ę informacyjn ą „Za- gro Ŝenia powierzchni ziemi”, opisuj ącą tematyk ę geochemii środowiska i warunki do składo- wania odpadów. Plansza A zawiera dane zgrupowane w nast ępuj ących warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury.

Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wiedzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mog ących pogarsza ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osa- dów dennych wód powierzchniowych s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych.

Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospo- darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach ekofizjo- graficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą ogromn ą pomoc

3 przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Przy sporz ądzaniu tej mapy wykorzystano materiały archiwalne i publikowane z zaso- bów: Centralnego Archiwum Geologicznego Pa ństwowego Instytutu Geologicznego – Pa ń- stwowego Instytutu Badawczego, Urz ędu Marszałkowskiego Województwa Podlaskiego w Białymstoku, Instytutu Uprawy, Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puławach, Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Białymstoku oraz urz ędów administracji lokalnej. Ze- brane informacje uzupełnione zostały zwiadem terenowym przeprowadzonym w lipcu 2010 roku. Mapa jest opracowana w wersji cyfrowej. Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opraco- wanych dla komputerowej bazy danych o zło Ŝach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Łapy jest ograniczony współrz ędnymi: 22°45’ i 23°00’ długo ści geograficznej wschodniej oraz 52°50’ i 53°00’ szeroko ści geograficznej północnej. Administracyjnie teren arkusza znajduje si ę w województwie podlaskim. Swym zasi ę- giem obejmuje powiat bielski z gminami Wyszki i Brańsk, powiat białostocki z gminami: Łapy, Turo śń Kościelna, Sura Ŝ, Po świ ętne oraz fragment gmin Sokoły i Nowe Piekuty nale- Ŝą ce do powiatu wysokomazowieckiego. Zgodnie z fizycznogeograficznym podziałem Polski (Kondracki, 2001) omawiany teren le Ŝy w granicach makroregionu Nizina Północnopodlaska w podprowincji Wysoczyzny Podlasko-Białoruskie (fig. 1). Północno-wschodnia cz ęść arkusza to fragment Wysoczyzny Białostockiej, która od zachodu i południa graniczy z Dolin ą Górnej Narwi. Dolina jest płaska i szeroka z obni Ŝeniami pojeziornymi w jej obrze Ŝach. Jej zbocza łagodnie przechodz ą w wysoczyzn ę. Odcinek doliny Narwi w granicach arkusza Łapy dzieli si ę wyra źnie na dwie cz ęś ci formowane w oddzielnych nieckach wytopiskowych. Obie niecki dzieli pas (wyspy) wysoczyzny z morenami czołowymi, przez które rzeka przełamuje si ę w rejonie Sura Ŝa. Zachodnia cz ęść arkusza wchodzi w skład Wysoczyzny Wysokomazowieckiej. Falista wysoczyzna morenowa stanowi tło dla ró Ŝnych, mniejszych form, lokalne deniwelacje w jej obr ębie dochodz ą do 5 m. Zdenudowane stoki wysoczyzny s ą łagodnie nachylone ku dolinie Narwi i zagł ębieniom wytopiskowym. Na połu- dnie od Doliny Górnej Narwi rozci ąga si ę Równina Bielska, któr ą od Wysoczyzny Wysoko- mazowieckiej oddziela dolina Lizy. Równina Bielska to lekko falisty obszar moreny dennej,

4 zbudowany z glin zwałowych i utworów zastoiskowych, urozmaiconych niewielkimi wzgó- rzami kemów i moren. Powierzchnia równiny jest wy Ŝsza od s ąsiaduj ących wysoczyzn, najwy Ŝej połoŜony punkt osi ąga rz ędn ą 177,6 m n.p.m.

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Łapy na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2001)

1 – granica mezoregionu; Prowincja Ni Ŝ Wschodniobałtycko-Białoruski: Podprowincja: Wysoczyzny Podlasko-Białoruskie: Mezoregiony Niziny Północnopodlaskiej: 843.33 – Wysoczyzna Białostocka 843.35 – Wysoczyzna Wy- sokomazowiecka, 843.36 – Dolina Górnej Narwi, 843.37 – Równina Bielska, 843.38 – Wysoczyzna Dro- hiczy ńska.

Najwa Ŝniejsze formy geomorfologiczne na opisywanym obszarze to formy: lodowcowe, utworzone w strefie martwego lodu, wodnolodowcowe, eoliczne, rzeczne, jeziorne, denu- dacyjne oraz antropogeniczne. Na powierzchni omawianego obszaru dominuje wysoczyzna morenowa, której wysoko ść na obszarze Wysoczyzny Wysokomazowieckiej i Białostockiej w północnej cz ęś ci, wynosi około 130 m n.p.m., a w środkowej – 140 m n.p.m. Na obszarze Równiny Bielskiej wysoczyzna jest nieco wy Ŝsza, rz ędne terenu dochodz ą do 160 m n.p.m. Na wysoczyznach licznie reprezentowane s ą kemy, zbudowane zarówno z materiału klastycz-

5 nego jak i piaszczysto-Ŝwirowego. Wysoko ści wzgl ędne wzgórz o stromych zboczach dochodz ą do 20 m (Ja źwiska Góra – 157,8 m n.p.m.). Najwi ększe wydmy znajduj ą si ę w dolinie Narwi, s ą to formy wydłu Ŝone w kierunku północny zachód – południowy wschód, wznosz ące si ę do ponad 4 m ponad powierzchni ę terenu. Formy rzeczne s ą bardzo charakterystyczne dla omawianego obszaru. Na szczególn ą uwag ę zasługuje taras zalewowy Narwi, poniewa Ŝ rzeka wykorzystuje ci ąg mis jeziornych, utworzonych w obni Ŝeniach wytopiskowych. Dolin ę rzeki, poza odcinkiem przełomowym, wypełniaj ą wył ącznie osady organiczne, dlatego taras zalewowy w niewielkim stopniu ró Ŝni si ę od równin torfowych wypełniaj ących du Ŝą cz ęść doliny. Równiny torfowe zajmuj ą znaczn ą powierzchni ę, głównie w kotlinowatych partiach doliny Narwi i w otaczających j ą obni Ŝeniach wytopiskowych. Powierzchnia torfowisk niskich wznosi si ę na wysoko ść od 118 do 121 m n.p.m. Omawiany obszar le Ŝy w granicach mazowiecko-podlaskiego regionu klimatycznego. Zaznaczaj ą si ę tu wpływy zarówno klimatu oceanicznego jak i kontynentalnego. Klimat jest tu zimniejszy ni Ŝ w centralnej Polsce. Charakteryzuje go długa zima, stosunkowo krótkie przedwio śnie, najkrótszy w Polsce okres wegetacyjny oraz najni Ŝsza średnia temperatura roczna. Średnie miesi ęczne temperatury osi ągaj ą najwy Ŝsze warto ści w lipcu (17,7-18,3ºC), najni Ŝsze za ś w styczniu (-4,3ºC). Przeci ętna ilo ść dni z pokryw ą śnie Ŝną wynosi około 80. Dominuj ą tu wiatry zachodnie o niewielkich pr ędko ściach. Roczna suma opadów wynosi średnio 570 mm. Maksimum opadów przypada w miesi ącach letnich (czerwiec – sierpie ń), minimum za ś w miesi ącach zimowych (stycze ń – marzec). Arkusz Łapy obejmuje tereny rolnicze, gdzie u Ŝytki rolne zajmuj ą około 60% całkowitej powierzchni. Dominuj ą tu gospodarstwa indywidualne i agroturystyczne. W rolniczym i turystycznym wykorzystaniu terenu du Ŝe znaczenie ma dolina Narwi, zajmuj ąca około 10% omawianego arkusza. Na jej powierzchni dominuj ą nieu Ŝytki w postaci mokradeł i rozlewisk. Cz ęść doliny, na południe od Sura Ŝa, jest wykorzystana, jako ł ąki i pastwiska, a jej północna cz ęść jest obj ęta ochron ą w ramach Narwia ńskiego Parku Narodowe- go. Na opisywanym obszarze gleby chronione (klasy bonitacyjne od I do IV a) zajmuj ą oko- ło 20% powierzchni. S ą to w wi ększo ści gleby mineralne typu pseudobielice oraz gleby brunatne wła ściwe. Gleby chronione organiczne zajmuj ą niewielkie powierzchnie i s ą to torfy niskie, wyst ępuj ące na piaskach. Najwi ększe kompleksy gleb chronionych s ą poło Ŝone w po- łudniowej, zachodniej i północno-zachodniej cz ęś ci opisywanego obszaru.

6 Lasy zajmuj ą około 15% powierzchni arkusza. Najwi ększe obszary le śne wyst ępują w centralnej, południowej oraz północno-wschodniej cz ęść arkusza (rejon wsi Sura Ŝ). Centrum gospodarczym regionu jest miasto Łapy, które zamieszkuje ponad 18 tys. mieszka ńców. W ostatnich latach nast ąpił w mie ście wzrost bezrobocia wskutek likwidacji dwóch najwi ększych zakładów przemysłowych. W 2008 roku zaprzestała produkcji Cukrow- nia "Łapy", a na jej terenie planuje si ę uruchomienie biogazowi – zakładu produkuj ącego energi ę elektryczn ą z przetworzonych surowców ro ślinnych. W 2009 roku ogłoszono upa- dło ść Zakładów Naprawczych Taboru Kolejowego w Łapach. Omawiany obszar jest w cało ści zwodoci ągowany. Wi ększo ść ścieków z obszaru arkusza jest odprowadzana do szamb, a nast ępnie wywo Ŝona do oczyszczalni w Łapach. Teren arkusza przecinaj ą liczne drogi o charakterze lokalnym ł ącz ące poszczególne wsie z miastem Łapy. Przez miasto przebiega droga nr 681 z Bra ńska do Zambrowa i Białe- gostoku (ł ącz ąca si ę z drog ą nr 678) oraz droga nr 682 równie Ŝ biegn ąca do Białegostoku. Sieć drogowa zapewnia Łapom dobr ą komunikacj ę, a linia kolejowa Warszawa – Białystok, daje bezpo średnie poł ączenia mi ędzynarodowe z: Grodnem, Wilnem, Moskw ą i Berlinem.

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą obszaru arkusza Łapy przedstawiono na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 – arkusz Łapy (Kozłowski, Mróz, 2000). Opisywany obszar jest poło Ŝony na prekambryjskiej platformie wschodnioeuropej- skiej, w strefie przej ściowej pomi ędzy wyniesieniem mazursko-suwalskim, a obni Ŝeniem podlaskim. Osady starsze od trzeciorz ędu znane s ą z profili otworów wiertniczych: Pietkowo, Zalesie, Topczewo, Wyszki i Wólka Pietkowska. Osady proterozoiku nawiercone na gł ęboko- ściach 885,0–1340 m, to krystaliczne gnejsy i granitoidy przykryte ró Ŝnoziarnistymi piaskow- cami i łupkami ilastymi. Osady ordowiku s ą wykształcone w postaci wapieni, łupków ilastych oraz drobnoziarnistych piaskowców kwarcowych. Wy Ŝej le Ŝą zlepie ńce gruboziarniste i pia- skowce ró Ŝnoziarniste czerwonego sp ągowca. Trias dolny jest reprezentowany przez kompleks składaj ący si ę z naprzemianległych warstw mułowców, iłowców i piaskowców. Pia- skowce i mułowce jury środkowej o mi ąŜ szo ści około 30 m, wyst ępuj ą na gł ęboko ści 526,0– 557 m. Wapienie margliste i wapienie z krzemieniami jury górnej, o mi ąŜszo ści do 120 m, zostały nawiercone w kilku otworach. Bezpo średnio na utworach jury górnej le Ŝą osa-

7 dy kredy górnej wykształcone w postaci kredy pisz ącej z przewarstwieniami margli z rogo- wcami. W rejonie Sura Ŝa osady te wyst ępuj ą na powierzchni w nieczynnym wyrobisku w postaci kry w obr ębie osadów czwartorz ędowych. Osady paleogenu (eocen i oligocen) to piaski i mułki, miejscami z glaukonitem oraz przewarstwieniami w ęgla brunatnego o mi ąŜ szo ści kilku metrów. Podło Ŝe utworów czwartorz ędowych na wi ększo ści omawianego terenu, stanowi ą osady miocenu, wykształcone w postaci mułków, iłów i piasków z niewielkimi wkładkami w ęgla brunatnego o ł ącznej mi ąŜ szo- ści do 60 m. Mi ąŜ szo ść osadów czwartorz ędu na opisywanym obszarze si ęga 180 m. Osady plejsto- ce ńskie charakteryzuje obecno ść kilku dobrze rozwini ętych poziomów glacjalnych w postaci glin zwałowych, rozdzielonych osadami mi ędzymorenowymi. Najstarszymi osadami czwartorz ędowymi na obszarze arkusza Łapy s ą piaski wodnolodowcowe i gliny zwałowe z okresu zlodowacenia narwi. Wkroczenie l ądolodu zlodowacenia nidy na omawiany obszar poprzedzone było akumulacj ą zastoiskow ą. Gliny zwałowe z tego okresu zostały stwierdzone jedynie w Łapach. Na utworach glacjalnych zlodowacenia narwi le Ŝą piaski i mułki zastoiskowe oraz piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe zlodowace ń sanu 1 i sanu 2 o mi ąŜ szo ści dochodz ącej do 50 m. Gliny te wyst ępuj ą na całym omawianym obszarze, tworz ąc ci ągły poziom poło Ŝony na wysoko ści od 20 do 60 m n.p.m. Piaski rzeczne interglacjału ferdynandowskiego o miąŜ szo ści do 20 m opisano w G ą- sówce. Z pocz ątkiem zlodowacenia wilgi wi ąŜ e si ę akumulacja piasków i mułków zastoiskowych o mi ąŜ szo ści do 18 m, wyst ępuj ących powszechnie na opisywanym obszarze. Podczas recesji zlodowacenia miała miejsce sedymentacja osadów wodnolodowcowych: piasków oraz Ŝwirów wodnolodowcowych o ł ącznej mi ąŜ szo ści do 15 m. Osady interglacjału wielkiego w postaci niewielkiej mi ąŜ szo ści piasków jeziornych zostały rozpoznane w Wólce Pietkowskiej. Z okresem nasuwania si ę l ądolodu zlodowacenia odry wi ąŜ e si ę akumulacja osadów zastoiskowych. S ą to piaski drobnoziarniste i pyłowe, mułki oraz iły warwowe. Utwory te osi ągaj ą mi ąŜ szo ść do 17 m w Pietkowie. Poziom morenowy pozostawiony przez l ądolód zlodowacenia odry stanowi szeroko rozprzestrzeniaj ącą si ę seri ę wodnolodowcow ą, któr ą tworz ą piaski, niekiedy z przewarstwieniami Ŝwirów i otoczaków o mi ąŜ szo ści kilku metrów. Z transgresj ą l ądolodu zlodowacenia warty zwi ązane s ą piaski i iły zastoiskowe, wyst ępuj ące lokalnie i osi ągaj ące mi ąŜ szo ść do 8 m. Osady te s ą przykryte glin ą zwałow ą o mi ąŜszo ści 10–15 m. Wy Ŝej le Ŝą ce osady wodnolodowcowe w postaci: piasków, mułków oraz iłów zastoiskowych osi ągaj ą mi ąŜ szo ść do 20 m.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Łapy na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (red.) (2006) Czwartorz ęd; holocen : 3 – piaski, Ŝwiry, iły i gytie jeziorne; czwartorz ęd nierozdzielny: 5 piaski eoliczne lokalnie w wy- dmach, plejstocen: zlodowacenia północnopolskie: 11 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 12 piaski i mułki jeziorne; osady interglacjału 19 – torfy, gytie, kreda jeziorna, iły, mułki oraz piaski, Ŝwiry i mułki rzeczno-jeziorne, zlodowacenia środko- wopolskie 23 iły, mułki i piaski zastoiskowe, 24 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 25 – piaski i mułki kemów, 26 – piaski, mułki i Ŝwiry ozów, 27 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 28 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe. Zachowano oryginaln ą numeracj ę z Mapy geologicznej Polski Osady te przykrywaj ą gliny zwałowe o mi ąŜ szo ści dochodz ącej do 14 m. W Sura Ŝu gliny te s ą przewarstwione Ŝwirami i piaskami wodnolodowcowymi o mi ąŜ szo ści do 20 m. Miejscami na glinach zwałowych wyst ępuj ą kilkumetrowej mi ąŜ szo ści wodnolodowcowe

9 piaski drobnoziarniste. Wy Ŝej le Ŝą mułki, iły zastoiskowe oraz piaski, które w północnej cz ę- ści obszaru arkusza odsłaniaj ą si ę na powierzchni terenu. W śród piaszczysto-mułkowej serii zastoiskowej, o maksymalnej mi ąŜ szo ści wynosz ącej 20 m, wyst ępuj ą pakiety warstwowa- nych piasków ze Ŝwirem o ró Ŝnej mi ąŜ szo ści i rozprzestrzenieniu. Osady te przykryte s ą glinami zwałowymi, które lokalnie rozdzielone s ą osadami zastoiskowymi. Gliny zwałowe osi ą- gaj ące mi ąŜ szo ść do 16 m, wyst ępuj ą w środkowej i południowej cz ęś ci obszaru bezpo średnio na powierzchni terenu. Z okresu zlodowacenia warty pochodz ą ró Ŝnego rodzaju kemy, wyst ę- puj ące powszechnie na opisywanym obszarze. świry, piaski, głazy i gliny moren czołowych buduj ą okazałe wzgórza w północnej cz ęś ci oraz pojedyncze pagórki w środkowej cz ęś ci arkusza. Torfy, gytie i mułki jeziorne o kilkumetrowej mi ąŜ szo ści reprezentuj ą interglacjał eemski. Piaski rzeczne doliny Narwi akumulowane podczas zlodowace ń północnopolskich s ą przykryte ci ągł ą warstw ą holoce ńskich: torfów, namułów torfiastych, piasków i mad. W dolinie Narwi holoce ńskie piaski wyst ępuj ą na powierzchni terenu na odcinku prze- łomowym w rejonie Sura Ŝa. Osi ągaj ą tam mi ąŜ szo ść do 2,5 m i le Ŝą na cokole erozyjnym zbudowanym z glin zwałowych. Mułki i piaski rzeczne (mady) stwierdzono jedynie pod przy- kryciem namułów torfiastych w strefie jej współczesnego koryta. W obni Ŝeniach terenu wyst ępuj ą powszechnie piaski humusowe i namuły. Gytie o mi ąŜ szo ści do 2 m s ą przykryte warstw ą torfów. Namuły torfiaste wyst ępuj ą na całym obszarze w trwałych, podmokłych obni Ŝe- niach o ró Ŝnej genezie, zarówno w dolinie Narwi jak i innych cieków. Wi ększe rozprzestrzenienie i mi ąŜ szo ści, przekraczaj ące 2 m osi ągaj ą w dolinie Narwi poni Ŝej Sura Ŝa oraz w uj- ściowych odcinkach dolinek bocznych. Torfy niskie, powszechnie wyst ępuj ą na powierzchni w dolinie Narwi powy Ŝej Sura Ŝa. Powierzchnia najwi ększego torfowiska przekracza 19 km 2, a mi ąŜszo ść torfów wynosi od 2,5 m do 4 m.

IV. Zło Ŝa kopalin

Obszar arkusza Łapy jest do ść ubogi w kopaliny. Udokumentowano tu tylko 2 niewielkie, czwartorz ędowe zło Ŝa kopalin okruchowych „Pietkowo” i „Pietkowo II”. Zło Ŝe pia- sków i Ŝwirów „Sura Ŝ” z powodu wyczerpania zasobów skre ślono z „Bilansu…” (Wołkowicz i in.,.red., 2010) (tabela 1). Wymienione zło Ŝa s ą zwi ązane z wyst ępowaniem piasków i Ŝwi- rów wodnolodowcowych stadiału środkowego zlodowacenia warty.

Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja

Zasoby geolo- Stan zago- Kategoria Wydobycie Zastosowanie Klasyfikacja Nr Wiek kom- giczne bilanso- spodarowa- Przyczyny rozpoznania (tys.t.) kopaliny złó Ŝ zło Ŝa Nazwa Rodzaj pleksu litolo- we (tys.t.) nia zło Ŝa konflikto- na zło Ŝa kopaliny giczno- wo ści zło Ŝa Klasy Klasy mapie surowcowego wg stanu na 31.12.2009 r. (Wołkowicz i in.,.red., 2010) 1-4 A-C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Pietkowo pŜ Q 47 C1* Z - Skb, Sd 4 A - 2 Pietkowo II p Q 85 C1 Z - Skb, Sd 4 A - Sura Ŝ pŜ Q - - ZWB - - - - - 11 11 Rubryka 3 – p – piaski, p Ŝ – piaski i Ŝwiry; Rubryka 4 – Q – czwartorz ęd; * Rubryka 6 – kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych: kopalin stałych – C 1, zło Ŝe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) – C1 Rubryka 7 – zło Ŝa: Z – zaniechane, ZWB – zło Ŝe wykre ślone z bilansu (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamieszczonej w materiałach archiwalnych) Rubryka 9 Sd – kruszywa drogowe, Skb – kopaliny skalne kruszyw budowlanych; Rubryka 10 – zło Ŝa: 4 – powszechne; licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne; Rubryka 11 – zło Ŝa: A – małokonfliktowe.

Uwaga: zło Ŝe Pietkowo II w „Bilansie zasobów…” oznaczone jest, jako zło Ŝe o zasobach rozpoznanych szczegółowo (niezagospodarowane).

Udokumentowane kart ą rejestracyjn ą (Sadowski, 1987, Sadowski, 2002) zło Ŝe pia- sków i Ŝwirów „Pietkowo” ma powierzchni ę 0,56 ha. Mi ąŜszo ść zło Ŝa wynosi od 2,0 do 6,6 m ( średnio 4,2 m). W nadkładzie wyst ępuje gleba, piaski pylaste i gliniaste o średniej grubo ści 0,9 m. W sp ągu serii zło Ŝowej zalegaj ą piaski i Ŝwiry gliniaste. Zło Ŝe jest suche. Zawarto ść ziarn o średnicy do 2 mm mie ści si ę w zakresie od 62,0 do 76,0% ( średnio 69,3%). Zawarto ść pyłów mineralnych wynosi od 2,1 do 6,0% ( średnio 3,9%). Piaski i Ŝwiry nadaj ą si ę do zastosowania w budownictwie ogólnym i drogownictwie. Zło Ŝe piasków „Pietkowo II” ma powierzchni ę ponad 0,98 ha. Mi ąŜ szo ść serii zło Ŝowej wynosi od 3,0 do 5,8 m ( średnio 4,0 m). Nadkład stanowi gleba i piaski pylaste o średniej grubo ści 0,3 m. W sp ągu serii zło Ŝowej wyst ępuj ą piaski i glina zwałowa (Sadowski, 2002). Zło Ŝe jest suche. Zawarto ść ziarn o średnicy do 2 mm waha si ę w przedziale od 70,0 do 84,7%, przy warto ści średniej 76,9%. Zawarto ść pyłów mineralnych wynosi od 2,2 do 3,5% (średnio 2,9%). Zanieczyszcze ń organicznych i obcych nie odnotowano. Piaski nadają si ę do zastosowania w budownictwie ogólnym i drogownictwie Zło Ŝa zaliczono do kopalin powszechnych, licznie wyst ępuj ących i łatwo dost ępnych. Według klasyfikacji sozologicznej zaliczono je do małokonfliktowych (klasa A).

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

W latach 1993–2001 prowadzono eksploatacj ę piasków i Ŝwirów ze zło Ŝa „Pietkowo”. Wyrobisko ulega samorekultywacji, jest suche i porośni ęte traw ą oraz krzewami. Do 2004 roku eksploatowano piasek ze zło Ŝa „Pietkowo II”. Wyrobisko o złagodzo- nych skarpach jest suche, poro śni ęte traw ą i ulega samorekultywacji. Wyrobisko poeksploatacyjne powstałe w wyniku eksploatacji piasków i Ŝwirów ze zło Ŝa „Sura Ŝ” ma wyrównane dno i złagodzone skarpy. Niewielkie wyrobisko po eksploatacji kredy pisz ącej poło Ŝone na wschód od Sura Ŝa (Biała Glina) jest wypełnione wod ą. Na mapie zaznaczono 7 punktów wyst ępowania kopaliny, dla których sporz ądzono karty informacyjne oraz 5 mniej istotnych punktów wyst ępowania kopaliny, dla których nie wykonywano kart informacyjnych. S ą to wyst ąpienia piasków i Ŝwirów oraz kredy pisz ącej, gdzie eksploatacja odbywa si ę dorywczo i bez wymaganych dokumentów. Ślady eksploatacji w okresie ostatniego roku s ą widoczne w rejonie Gasówki-Osse, Sura Ŝa i Falek, a wydobywa- ny z nich surowiec wykorzystywany jest przez okoliczn ą ludno ść .

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Podstaw ą dla oceny perspektyw surowcowych na obszarze arkusza Łapy s ą: Szczegó- łowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Łapy (Kozłowski, Mróz, 2000), wyniki prac geologiczno-poszukiwawczych oraz własne obserwacje w terenie. Na obszarze arkusza istniej ą niewielkie mo Ŝliwo ści udokumentowania złó Ŝ. Wyzna- czono dwa obszary perspektywiczne piasków i Ŝwirów oraz trzy obszary torfów. Nie wytypo- wano obszarów prognostycznych z uwagi na brak szczegółowego rozpoznania geologiczno- zło Ŝowego. Jeden obszar perspektywiczny piasków i Ŝwirów wyznaczono na zachód od Sura Ŝa w obr ębie osadów lodowcowych moreny czołowej zlodowacenia warty. Obserwacje poczy- nione w czasie zwiadu terenowego wskazuj ą na wyst ępowanie w tym rejonie piasków i Ŝwi- rów o mi ąŜ szo ści powy Ŝej 3 m pod nadkładem gleby o grubo ści około 0,1 m. Drugi obszar perspektywiczny piasków i Ŝwirów został wyznaczony w obr ębie osadów lodowcowych moreny czołowej zlodowacenia warty w rejonie Gąsówka-Osse. W obszarze perspektywicznym od lat prowadzi si ę eksploatacj ę piasków i Ŝwirów, st ąd w obr ębie obszaru wyst ępuje kilka rozległych wyrobisk. Mi ąŜ szo ść kopaliny widoczna w odsłoni ęciach wynosi do 9 m, przy grubo ści nadkładu około 0,1 m. Na obszarze arkusza wyst ępuj ą torfy, których nagromadzenia odpowiadaj ą przyj ętym kryteriom bilansowo ści, ale nie spełniaj ą kryterium ochrony środowiska (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996). Trzy obszary ich wyst ępowania uznano za perspektywiczne. Torfowiska typu niskiego zlokalizowane s ą w dolinie Narwi na południe od Sura Ŝa oraz w dolinie Lizy (na północ i wschód od Pietkowa). Mi ąŜ szo ść torfów w dolinie Narwi mieści si ę w granicach od 2,5 do 4,0 m, a w dwóch mniejszych torfowiskach doliny Lizy przekracza 1 m. Są to głównie torfy trzcinowe, rzadziej trzcinowo-drzewne lub mszyste. Popielno ść średnia torfów wynosi 19%, a średni stopie ń rozkładu waha si ę od 20% do 41%. Rozległe torfowisko doliny Narwi zlokalizowane jest w granicach Obszaru Chronionego Krajobrazu Doliny Narwi oraz obszarów chronionych NATURA 2000. Torfowisko wyst ępuj ące na Północ od Pietkowa jest obj ęte ochron ą w ramach obszarów NATURA 2000. Na podstawie przeprowadzonych w latach 60. i 70. prac geologiczno-poszukiwawczych za zło Ŝami surowców ilastych ceramiki budowlanej oraz piasków i Ŝwirów wyznaczono obszary, w których wyniki rozpoznania uznano za negatywne.

W okolicach miejscowo ści: Zdrody Stare – Dzier Ŝki, Chomizna – Marynki i Brzozowo prowadzono prace poszukiwawcze dla udokumentowania złó Ŝ iłów ceramiki budowlanej. Nawiercono jedynie gliny zwałowe o du Ŝym zamargleniu oraz piaski gliniaste o zmiennej mi ąŜ szo ści, nie maj ące znaczenia surowcowego (Salachna, 1969; Staniszewska, 1971). W okolicach Sura Ŝa (Ja źwi ńska Góra) i miejscowo ści Perki poszukiwano piasków i Ŝwirów. Nawiercono tam piaski gliniaste i piaski drobnoziarniste zailone. Piaski i Ŝwiry wyst ępuj ą tylko lokalnie, w formie gniazd o niewielkim rozprzestrzenieniu i znikomych zasobach. Takie wykształcenie osadów nie kwalifikuje tych rejonów, jako perspektywicznych dla udokumentowania złó Ŝ piasków i Ŝwirów (Salachna, 1974, 1975). Obszar negatywny dla kredy pisz ącej wyst ępuje w rejonie Białej Gliny, na północny wschód od Sura Ŝa. Jest to kra polodowcowa osadów górnokredowych o powierzchni około 8 ha. Ze wzgl ędu na bardzo nieregularn ą form ę i znaczny nadkład glin zwałowych powy Ŝszy obszar uznano za negatywny (Wyrwicka, Gajewski, 1963).

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Obszar arkusza Łapy jest poło Ŝony w zlewni górnej Narwi, b ędącej prawym dopływem Wisły. Narew jest rzek ą nizinn ą i tworzy rozległe powierzchnie bagien, błot i torfowisk. Jest jedyn ą w Europie i jedn ą z trzech na świecie rzek anastomozuj ących (warkoczowych), tzn. płyn ących sieci ą rozgał ęziaj ących i ł ącz ących si ę koryt. Rzeka ma znaczn ą gł ęboko ść ju Ŝ przy brzegu i stosunkowo płaskie dno, a jej brzegi s ą zabezpieczone przed erozj ą przez zwarty system korzeniowy ro ślin. Na północ od Sura Ŝa Narew płyn ąca naturalnie kilkoma korytami jest chroniona w ramach Narwia ńskiego Parku Narodowego. Rz ędne zwierciadła wody w rzece wynosz ą od 116 do 119 m n.p.m. Dopływami Narwi s ą Liza, Szeroka Struga i Masłówka. Jako ść rzeki Narew jest badana w ramach monitoringu środowiska przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Białymstoku. Ocena jako ści wód powierzchniowych w 2008 roku została przeprowadzona zgodnie z zapisami rozporz ądzenia Ministra Środowi- ska z dnia 20 sierpnia 2008 roku w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych. Według bada ń wykonanych w miejscowo ści Sura Ŝ w 2009 roku jednolita cz ęść wód powierzchniowych – Narew od Lizy do Biebrzy charakteryzuje si ę złym stanem.

W okolicach wsi Pietkowo zlokalizowane s ą sztuczne zbiorniki wodne wykorzystywane, jako stawy rybne.

2. Wody podziemne

Teren arkusza Łapy znajduje si ę w obr ębie regionu hydrogeologicznego I mazowieckie- go (Paczy ński red., 1995). Według mapy obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce (Kleczkowski red., 1990) w obr ębie arkusza i jego najbli Ŝszym s ąsiedztwie zbiorniki te nie wyst ępuj ą. Zgodnie z podziałem regionalnym zwykłych wód podziemnych wg jednostek jednolitych cz ęś ci wód podziemnych (Paczy ński B., Sadurski A. red., 2007) obszar arkusza zawiera si ę w Prowincji Wisły i Regionie Narwi, Pregoły i Niemna (RNPN). Wody podziemne na obszarze arkusza Łapy stanowi ą podstawowe źródło zaopatrzenia w wod ę ludno ści (Płutniak, Florczyk, 2004). Na opisywanym obszarze zostały rozpoznane dwa pi ętra wodono śne: trzeciorz ędowe i czwartorz ędowe. Wody pi ętra trzeciorz ędowego nie maj ą wi ększego znaczenia praktycznego. Jego rozpoznanie opiera si ę na trzech otworach zlokalizowanych w: Łapach i Uhowie. Strop poziomu oligoce ńskiego wyst ępuje na gł ęboko ści 135 – 163 m. Warstw ę wodono śną buduj ą piaski drobno- i średnioziarniste z glaukonitem. Mi ąŜ szo ść warstwy jest zró Ŝnicowana i wynosi od 4 do ponad 23 m. Zwierciadło wody o charakterze napi ętym stabilizuje si ę na rz ędnych 122 – 132 m n.p.m. Czwartorz ędowe pi ętro wodono śne jest powszechnie wykorzystywane do zaopatrzenia ludno ści w wod ę. W jego obr ębie mo Ŝna wyró Ŝni ć cztery poziomy wodono śne: przypowierzchniowy i trzy poziomy mi ędzymorenowe. Poziom przypowierzchniowy zwi ązany jest z dolinami rzek, głównie Narwi i jej dopły- wu Awissy. Jest on tylko lokalnie wykorzystywany w dolinie Awissy. Warstw ę wodono śną tworz ą piaski, głównie drobnoziarniste, o mi ąŜ szo ści wynosz ącej od 20 do 30 m. Poziom wodono śny zasilany wskutek infiltracji opadów atmosferycznych jest praktycznie nieizolowany od powierzchni terenu. Warto ść współczynnika filtracji opisywanej warstwy wodono śnej wynosi od 17 do 21 m/d, a przewodno ść od 278 do 420 m 2/d. Pierwszy mi ędzymorenowy poziom wodono śny wyst ępuje do ść blisko powierzchni terenu, na gł ęboko ści około 10–20 m. Warstw ę wodono śną buduj ą piaski drobnoziarniste, miejscami mułkowe o mało korzystnych parametrach hydrogeologicznych. Poziom ten wyst ępuje

w rejonie Wólki Pietkowskiej – Topczewa – Budlewa. Mi ąŜ szo ść warstwy nie przekracza 20 m, a warto ść współczynnika filtracji wynosi około 17 m/d (przewodno ść od 100 do 220 m 2/d). Drugi mi ędzyglinowy poziom wodono śny ma ci ągłe rozprzestrzenienie, jest głównym uŜytkowym poziomem wodono śnym na obszarze arkusza. Poziom ten wyst ępuje na ró Ŝnej gł ęboko ści, w północnej cz ęś ci 30 – 35 m, w kierunku zachodnim strop osadów wodonośnych obni Ŝa si ę do 65–70 m, natomiast we wschodniej cz ęś ci wyst ępuje na gł ęboko ści 50 m. War- stw ę wodono śną tworz ą piaski o ró Ŝnej granulacji, ich mi ąŜ szo ść wynosi od około 10 m w południowej cz ęś ci do ponad 20 m w centralnej cz ęś ci opisywanego arkusza. Warto ść współczynnika filtracji wynosi około 13–18 m/d (przewodno ść od 166 do 359 m 2/d). Trzeci mi ędzyglinowy poziom wodono śny nie ma ci ągłego rozprzestrzenienia. Jest on eksploatowany w rejonie Łap, w cz ęś ci centralnej (od Daniłowa Małego do Sura Ŝa) oraz wschodniej opisywanego arkusza (rejon wsi Kowale). Mi ąŜ szo ść piasków tworz ących warstw ę wodono śną jest ró Ŝna i wynosi od 10 do 25 m. Strop poziomu wodono śnego wyst ępuje na gł ębokości około 60–90 m. Wody pi ętra trzeciorz ędowego charakteryzuj ą si ę dobr ą jako ści ą, chocia Ŝ zawieraj ą cz ę- sto podwy Ŝszon ą zawarto ść Ŝelaza i manganu. Wody z czwartorz ędowego pi ętra wodono śnego charakteryzuj ą si ę na ogół dobr ą jako- 3 ści ą. Woda jest średnio twarda, od około 200 do 350 mg CaCO 3/dm . Mineralizacja ogólna wynosi od 350 do 636 mg/dm 3. Wi ększo ść wska źników hydrochemicznych wyst ępuje w st ę- Ŝeniach mniejszych ni Ŝ dopuszczalne dla wód pitnych. Woda najcz ęś ciej zawiera podwy Ŝszo- ne zawarto ści Ŝelaza i manganu, a w niektórych obszarach tak Ŝe amoniaku. Na obszarze arkusza wyst ępuj ą wody klasy IIa, a w rejonie miasta Łapy oraz doliny Narwi s ą to wody klasy IIb.

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 pa ździernika 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝytkowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 378 – Łapy, umieszczono w tabeli 2. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o przeci ętnej

zawarto ści (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju). Tabela 2 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych to ści w glebach ci ętnych (me- (median) w glebach na arkuszu 378 – dian) w gle- obszarów niezabu- Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie Łapy bach na arku- dowanych Polski 4) lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra szu 378 – Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) Łapy

Metale N=8 N=8 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5–74 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 18–72 29 27 Cr Chrom 50 150 500 2–18 4 4 Zn Cynk 100 300 1000 17–63 39 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1–7 2 2 Cu Mied ź 30 150 600 1–12 4 4 Ni Nikiel 35 100 300 1–11 4 3 Pb Ołów 50 100 600 5–10 7 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05–0,16 0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 378 – Łapy 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 7 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 8 wy Prawo wodne, Cr Chrom 8 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 8 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 8 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza zagro- Co Kobalt 8 Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla obsza- Cu Mied ź 8 rów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikające ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 8 2) Pb Ołów 8 grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych ą Hg Rt ęć 8 z wył czeniem gruntów pod stawami i gruntów pod rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewione, Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbanizowane sza 378 – Łap y do poszczególnych grup u Ŝytkowania z wył ączeniem terenów przemysłowych, u Ŝytków (ilo ść próbek) kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 7 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geoch emiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały, wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfi- kowanych do grupy A oraz pozaklasowej zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania gleb do danej grupy, gdy zawarto ść co najmniej jednego pierwiastka przewy Ŝszała doln ą granic ę warto ści dopuszczalnej w tej gru- pie. Na mapie umieszczono symbole pierwiastków decyduj ących o zanieczyszczeniu gleb z danego miejsca.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopusz- czalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych całe- go kraju (tabela 2). Przeci ętne zawarto ści: arsenu, chromu, kadmu, kobaltu, miedzi i ołowiu w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsze warto ści mediany wykazuj ą zawarto ści: cynku, baru, niklu oraz rt ęci. Pod wzgl ędem zawarto ści metali 7 spo śród badanych próbek spełnia warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na ich wielofunkcyjne uŜytkowanie. Próbka gleby z punktu 4 ze wzgl ędu na ponadnormatywn ą zawarto ść arsenu (74 ppm) została zakwalifikowana do grupy pozaklasowej. Wskazana koncentracja arsenu wyst ępuje w pobli Ŝu lokalnej drogi (Topczewo – Wólka Pietkowska) w obr ębie gleb powstałych na osadach aluwialnych (sprzyjaj ących kumulacji pierwiastków). Deponowany materiał aluwialny, zawiera wzbogacenia antropogenicznie pochodz ące z zanieczyszcze ń w obszarze zlewni, jak i naturalne koncentracje pierwiastków wy- ługowanych z osadów czwartorz ędowych zlewni. Dokładne okre ślenie źródła i zasi ęgu podwy Ŝszonej zawarto ści wymaga szczegółowych bada ń. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia warto ści promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych do Map radioekologicznych Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993, 1994 ). Pomiary gamma-spektrometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, przecinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary robiono co 1 km, a w przypadku stwierdzenia podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści zag ęszczano je do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umiesz- czona na wysoko ści 1,5 m nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem czeskim GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno.

378W PROFIL ZACHODNI 378E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5875213 5875783

5873318 5873158

5871609 5868394 m m 5865300 5865132

5863406 5862132

5859172 5859035 0 10 20 30 40 50 0 10 20 30 40 50 60 70 nGy/h nGy/h 20 20 St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5875213 5875783

5873318 5873158

5871609 5868394 m m 5865300 5865132

5863406 5862132

5859172 5859035 0 1 2 3 4 5 6 7 0 1 2 3 4 5 6 7

kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 3. Zawarto ść pierwiastków promieniotwórczych w glebach na terenie arkusza Łapy (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

Prezentacja wyników Poniewa Ŝ gęsto ść pomiarów nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w postaci słupków (fig. 3) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Było to mo Ŝliwe, gdy Ŝ kraw ędzie arkusza ogólnie pokrywaj ą si ę z przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe zostały sporz ądzone dla punktów pomiarowych zlokalizowanych na opisanym arkuszu, przy czym do interpretacji wykorzystano tak Ŝe informacje z punktów znajduj ących si ę na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy. Przedstawione wyniki pomiarów promieniowania gamma stanowi ą sum ę promieniowania pochodz ącego z radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez). Wyniki Warto ści promieniowania gamma na zachodnim profilu wahaj ą si ę w granicach 30– 47 nGy/h i odpowiadaj ą glinom zwałowym oraz piaskom i Ŝwirom lodowcowym i wodnolodowcowym. Warto ści promieniowania na wschodnim profilu s ą bardziej zró Ŝnicowane, od 7 do 58 nGy/h. Ni Ŝsze warto ści (<30 nGy/h) odpowiadaj ą osadom rzecznym wypełniaj ącym dolin ę Narwi i dopływów oraz towarzysz ącym torfowiskom, za ś wy Ŝsze glinom zwałowym oraz piaskom i Ŝwirom lodowcowym i wodnolodowcowym. Warto wspomnie ć, Ŝe średnia warto ść promieniowania gamma w Polsce wynosi 34,2 nGy/h. St ęŜ enie radionuklidów poczarnobylskiego cezu jest bardzo niskie i niskie, w granicach 1–6,4 kBq/m 2.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów

Przy okre ślaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzgl ęd- niono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” (Ustawa…, 2001) oraz w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie…, 2003) i Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ącym rozporz ądzenie w sprawie szcze- gółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie …, 2009). Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono:

1) tereny wył ączone całkowicie z mo Ŝliwo ści lokalizacji wszystkich typów składowisk ze wzgl ędu na wymagania ochrony hydrosfery, przyrody, infrastruktury oraz warunki in Ŝy- niersko-geologiczne; 2) tereny preferowane do lokalizowania w ich obr ębie składowisk odpadów, ze wzgl ędu na istnienie naturalnej, gruntowej warstwy izolacyjnej, s ą one traktowane jako potencjalne obszary lokalizowania składowisk (POLS); 3) tereny nie posiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej, na których mo Ŝliwa jest jednak lokalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa a tak Ŝe ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 3). Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie w obr ębie POLS: - warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami przyj ętymi w tabeli 3; - zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przy- kryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m; mi ąŜ szo ść lub jednorodno ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Tabela 3 Kryteria izolacyjnych wła ściwo ści gruntów

Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Rodzaj składowanych odpadów Mi ąŜ szo ść Współczynnik filtracji k Rodzaj gruntów (m) (m/s)

. -9 N – odpady niebezpieczne ≥ 5 ≤ 1 10 Iły, iłołupki K – odpady inne ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne 1 – 5 ≤ 1 . 10 -9

O – odpady oboj ętne ≥ 1 ≤ 1 . 10 -7 Gliny

Omawiane wy Ŝej wydzielenia przestrzenne zostały przedstawione na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej wskazano lokalizacj ę wybranych wierce ń, których profile geologiczne dokumentuj ą obecno ść warstwy izolacyjnej do gł ęboko ści 10 m. Otwór zlokalizowany poza obszarami bezwzgl ędnych wył ącze ń, którego profil wnosi istotne informacje dotycz ące wy- kształcenia warstwy izolacyjnej, zlokalizowano równie Ŝ na MGsP − planszy B.

Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego, przeniesiony z arkusza Łapy Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Płutniak, Florczyk, 2004). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznacza si ę w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izoluj ącej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarun- kowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o do- brej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jakości wód podziemnych. Informacje zaprezentowane na tej planszy zawieraj ą elementy wiedzy o środowisku, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym. Natu- ralne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą przesłank ą nie tylko przy projektowaniu składowisk odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska lub mog ących pogorszy ć jego stan.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów

Na terenie arkusza Łapy bezwzgl ędnemu wył ączeniu z lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów podlegaj ą: - tereny przykryte osadami holoce ńskimi, wykształconymi w postaci: torfów (w dolinie Na- rwi w okolicach Sura Ŝa), namułów torfiastych (w dolinie Narwi i dolinkach drobnych cie- ków oraz w podmokłych obni Ŝeniach o ró Ŝnej genezie), piasków humusowych i namułów den dolinnych i zagł ębie ń okresowo przepływowych (w obni Ŝeniach i w ąskich dolinkach okresowo prowadz ących wody powierzchniowe) oraz piasków rzecznych (w dolinie Na- rwi, w s ąsiedztwie współczesnego koryta rzeki na odcinku przełomowym w rejonie Sura- Ŝa); - obszary wyst ępowania: piasków, Ŝwirów i glin deluwialnych (wypełniaj ących lokalnie nieckowate obni Ŝenia ró Ŝnej genezy, a tak Ŝe le Ŝą cych na zboczach i u ich podnó Ŝa, głów- nie: wschodnia cz ęść Łap, okolice Kowali-Falków, Budlewa, G ąsówki Starej, a tak Ŝe koło Ociosków i Sura Ŝa, piasków deluwialno-rzecznych (wy ścielaj ących obni Ŝenie wytopisko- we na obrze Ŝach doliny Narwi w okolicach Nawyków oraz na północ od Filipów i wschód

od Pietkowa) oraz piasków i mułków jeziorno-deluwialnych (na obrze Ŝach obni Ŝenia wy- topiskowego przylegaj ącego do doliny Narwi w rejonie Borowskie śaki-Uhowo oraz wy- ścielaj ących dna rozległych obni Ŝeń wytopiskowych na wysoczy źnie w rejonie G ąsówka- Skwarki i na zachód od Łap); - tereny zabagnione i podmokłe oraz obszary ł ąk na glebach pochodzenia organicznego wyst ępuj ące obr ębie doliny Narwi w okolicach wsi Sura Ŝ, cz ęś ciowo wchodz ące w skład Na- rwia ńskiego Parku Narodowego, na terenach zalewowych, w zagł ębieniach po martwym lodzie oraz w zagł ębieniach wytopiskowych na obszarach leśnych, wył ączone wraz ze stref ą o szeroko ści 250 m od granicy ich zasi ęgu; - obszary zagro Ŝone podtopieniami w dolinie Górnej Narwi, wskazane na „Mapie obszarów zagro Ŝonych podtopieniami w Polsce” (Nowicki (red.), 2007); - otoczenie sztucznych zbiorników wodnych wykorzystywanych jako stawy rybne – na wschód od wsi Pietkowo; - tereny podatne na wyst ępowanie zjawisk geodynamicznych (ruchy masowe i osuwiska), obejmuj ące strome stoki na wysoczy źnie w rejonie wsi Wyszki (Grabowski, (red.), 2008); - obszary stanowi ące zwart ą zabudow ę miast Łapy i Sura Ŝ, miejscowo ści Wyszki i Po- świ ętne (siedziby urz ędu gminy), a tak Ŝe kilku innych miejscowo ści: Pło ńka Ko ścielna, Goł ębie, Pietkowo, Topczewo Stare i Nowe; - obszary obj ęte ochron ą przyrody w ramach Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000, w granicach specjalnych obszarów ochrony siedlisk: PLH 200002 „Narwia ńskie Bagna”, PLH 200010 „Ostoja w Dolinie Górnej Narwi” oraz obszarów specjalnej ochrony ptaków: PLB 200001 „Bagienna Dolina Narwi” i PLB 200007 „Dolina Górnej Narwi”; - obszar Narwia ńskiego Parku Narodowego wraz z jego stref ą ochronn ą (otulin ą), obejmu- jące zasi ęgiem bagienn ą dolin ę Górnej Narwi na odcinku od Sura Ŝa do Płonki Ko ścielnej; - zwarte kompleksy le śne o powierzchni powy Ŝej 100 ha, obejmuj ące około 15% obszaru arkusza. Obszary bezwzgl ędnie wył ączone zajmuj ą około 65% waloryzowanego terenu. Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składowania odpadów oboj ętnych Rejony, w których lokalizacja składowisk odpadów jest dopuszczalna, zajmuj ą około 35% obszaru arkusza i wyznaczono je na obszarach wysoczyzny morenowej (falistej). Do lokalizacji składowisk odpadów preferowane s ą obszary posiadaj ące naturaln ą warstw ę izolacyjn ą, zgodn ą z wymaganiami dotycz ącymi naturalnej bariery geologicznej (ta-

bela 3). Wskazane na mapie rejony POLS wydzielono na podstawie obrazu budowy geologicznej przedstawionego na arkuszu Łapy Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 (Kozłowski, Mróz, 1997, 2000). Podkre śli ć nale Ŝy, Ŝe charakterystyka litologiczna utworów stanowi ących naturaln ą barier ę geologiczn ą, przedstawiona w obja śnieniach do SmgP i profilach otworów archiwalnych jest bardzo ogólna i nie opisuje w pełni cech izolacyjnych warstwy. W obr ębie omawianego terenu cechy izolacyjne spełniaj ące warunki dla bezpo średniej lokalizacji składowisk odpadów oboj ętnych wykazuj ą gliny zwałowe stadiału środkowego zlodowacenia warty (zlodowacenia środkowopolskie). S ą one powszechnie wyst ępuj ącym osadem słabo przepuszczalnym, buduj ącym górn ą cz ęść wysoczyzny morenowej, akumulo- wanym na dominuj ącej cz ęś ci terenu w dwóch poziomach rozdzielonych seri ą osadów zastoiskowych, miejscami równie Ŝ piaskami i Ŝwirami wodnolodowcowymi. Jedynie w rejonie Sura Ŝa i Łap stwierdzony jest tylko jeden poziom glacjalny tego stadiału. Analiza otworów wiertniczych i przekrojów geologicznych do mapy geologicznej (Kozłowski, Mróz, 1997, 2000) wskazuje, Ŝe mi ąŜ szo ść najmłodszych glin zwałowych na obszarze arkusza wynosi na ogół około 2–8 m (okolice Kowali, Sura Ŝa i Sie śków), miejscami dochodz ąc do 10–12 m (w rejonie Budiewa, Roszków-Sączków i Wólki Pi ątkowskiej). W okolicach Sura Ŝa, Łap i Roszków-Sączków omawiane osady pod ścielone s ą starszymi glinami stadiału dolnego, tworz ąc pakiet utworów słabo przepuszczalnych o ł ącznej mi ąŜ szo ści dochodz ącej do 15–18 me- trów. Pod wzgl ędem litologicznym s ą to gliny silnie ilaste z nielicznymi głazikami i małym udziałem frakcji piaszczystej, o barwie od czekoladowej do szarobr ązowej (pstrej). Maksy- maln ą mi ąŜ szo ść kompleksu izolacyjnego (48,7 m) stwierdzono w okolicach Poświ ętnego, gdzie gliny zwałowe przewarstwione s ą ilasto-mułkowymi osadami zastoiskowymi o mi ąŜ- szo ści 1–7 metrów. Z przekrojów hydrogeologicznych wynika, Ŝe podobne mi ąŜ szo ści bariery izolacyjnej wyst ępuj ą równie Ŝ w południowo-zachodniej i skrajnie południowej cz ęś ci arkusza. Obszary o zmiennych wła ściwo ściach izolacyjnych wyznaczono w północno- zachodniej cz ęś ci arkusza (w okolicach Płonki Ko ścielnej, G ąsówki, Dworaków-Sta śków i Kamie ńskich-Wiktorów), na południu – koło Osówki i Godziebów, mi ędzy Topczewem i Wyszkami oraz w cz ęś ci wschodniej arkusza – koło Sura Ŝa. Tworz ą je utwory reprezentowane przez piaski, Ŝwiry i gliny rezydualne, piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe o miąŜ szo ści mniejszej ni Ŝ 2,5 m, zalegaj ące na glinach zwałowych, a tak Ŝe cz ęść osadów zastoiskowych z przewag ą frakcji piaszczystej. Lokalizacja składowisk odpadów w tych miejscach b ędzie

wymagała usuni ęcia warstwy przepuszczalnej oraz wykonania bada ń geologicznych na etapie prac przygotowawczych w celu potwierdzenia wyst ępowania glin zwałowych i okre ślenia ich wła ściwo ści jako naturalnej bariery geologicznej. Obszary przypowierzchniowego wyst ępowania piaszczysto-Ŝwirowych osadów wodnolodowcowych, oraz osadów czołowomorenowych, kemowych, glin zwałowych moren spi ę- trzonych oraz piasków, mułków i iłów zastoiskowych stadiału środkowego zlodowacenia warty okre ślono jako pozbawione naturalnej warstwy izolacyjnej. Lokalizacja składowiska na tych terenach wi ąza ć si ę b ędzie z konieczno ści ą wykonania sztucznej bariery izolacyjnej jego dna i skarp. Mi ąŜ szo ść glin zwałowych wyst ępuj ących w granicach wyznaczonych POLS jest wy- starczaj ąca i zgodna z wymaganiami dla utworzenia składowisk odpadów oboj ętnych. W zasi ęgu obszarów preferowanych pod składowiska odpadów oboj ętnych u Ŝytkowy charakter ma głównie czwartorz ędowe pi ętro wodono śne (Płutniak, Florczyk, 2004). Za główny u Ŝytkowy poziom wodono śny (GPU) uznany został drugi od powierzchni poziom mi ędzymorenowy, który charakteryzuje si ę ci ągłym rozprzestrzenieniem. Wody tego pi ętra charakteryzuj ą si ę najcz ęś ciej niskim lub bardzo niskim stopniem zagro Ŝenia na zanieczyszczenia (przy braku lub wyst ępowaniu jedynie lokalnych ognisk zanieczyszcze ń). Jest on izo- lowany od powierzchni glinami zwałowymi o mi ąŜ szo ści od 18 (na zachód od Łap) do 50 m (wzdłu Ŝ południowej kraw ędzi arkusza oraz w cz ęś ci zachodniej). Jedynie w północno- zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza w okolicy miejscowo ści: Płonka Ko ścielna, G ąsówka i Roszki-Sączki stopie ń zagro Ŝenia jest wysoki (tereny o niskiej odporno ści poziomu główne- go wód podziemnych z powodu niewystarczaj ącej izolacji i obecno ści ognisk zanieczyszcze ń) lub średni – na południe od Łap. Nale Ŝy podkre śli ć, Ŝe w przypadku omawianego rejonu ka Ŝdorazowa lokalizacja skła- dowiska odpadów wymaga ć b ędzie przeprowadzenia szczegółowych bada ń geologicznych (maj ących na celu potwierdzenie rozprzestrzenienia poziomego i pionowego naturalnej warstwy izolacyjnej). W przypadku stwierdzenia zaburzeń glacitektonicznych (przede wszystkim w rejonie wyst ępowania moren spi ętrzonych koło Falek), budowa składowiska odpadów b ę- dzie wymagała wykonania szczegółowej dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej. W obr ębie wyznaczonych POLS wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunko- wa ń (RWU) wyró Ŝnionych na podstawie ogranicze ń lokalizowania składowisk, wynikaj ących z istnienia obszarów podlegaj ących ochronie przyrody i ze wzgl ędu na zabudow ę.

Warunkowe ograniczenie typu „p” dotyczy terenów obejmuj ących obszar chronionego krajobrazu „Dolina Narwi” (w okolicy Sura Ŝa). Indeksem „b” oznaczono strefy w odległo ści do 1 km od zwartej zabudowy miejskiej (Łapy i Sura Ŝ) oraz miejscowo ści Wyszki i Po świ ęt- ne, b ędących siedzibami gminy. We wschodniej cz ęś ci arkusza ograniczenie składowania odpadów wynika z blisko ści lotniska sportowego w Białymstoku-Krywlanach. Lokalizacja składowisk w obr ębie rejonów posiadaj ących powy Ŝsze ograniczenia po- winna by ć rozpatrywana w sposób zindywidualizowany, w ramach oceny jego oddziaływania na środowisko, a w dalszej procedurze – w ustaleniach z jednostkami administracji lokalnej i odpowiednimi słu Ŝbami ochrony przyrody i nadzoru budowlanego. Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składowa- nia odpadów komunalnych Na terenie arkusza Łapy wyznaczono równie Ŝ obszary spełniaj ące wymagania pod lokalizacj ę składowisk odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne (komunalnych), dla któ- rych wymagana jest płytko wyst ępuj ąca warstwa gruntów spoistych o współczynniku filtracji ≤1x10 -9m/s i mi ąŜ szo ści wi ększej od 1 m. Barier ę izolacyjn ą tworz ą wychodnie osadów zastoiskowych o niewielkim rozprzestrzenieniu, wyst ępuj ące w erozyjnych rozci ęciach wysoczyzny morenowej w okolicach: Per- ków-Lachów oraz Józefina i Chomizny (na zachodzie), Koncewizny (na wschodzie) i Hody- szewa i Topczewa Starego (na południu obszaru). Pod wzgl ędem litologicznym s ą to stalowo- szare i ciemnobr ązowe iły i mułki stadiału środkowego zlodowacenia warty, stanowi ące stro- pow ą cz ęść serii zastoiskowej, w której dolnych partiach przewag ę maj ą jednak piaski i muł- ki. W sp ągu osadów ilastych na ogół wyst ępuj ą gliny zwałowe stadiału dolnego. Mi ąŜ szo ść warstwy osadów ilastych wykazuj ących wła ściwo ści izolacyjne we wskazanych miejscach nie jest okre ślona, z powodu zmienno ści litologicznej całego kompleksu zastoiskowego. W ich obr ębie miejscami stwierdzono równie Ŝ obecno ść zaburze ń glacitektonicznych. Z profili otworów wiertniczych, w których zostały nawiercone iły i mułki wynika, Ŝe osi ągaj ą one mi ąŜ szo ść od 1 do 7 metrów. S ą to obszary o niskim lub bardzo niskim stopniu zagro Ŝenia głównego poziomu u Ŝytkowego wód podziemnych. Miejsca pod składowisko odpadów komunalnych mo Ŝna poszukiwa ć tak Ŝe w rejonie miejscowo ści Goł ębie, gdzie na obszarze pozbawionym naturalnej warstwy izolacyjnej zlokalizowany jest otwór dokumentuj ący płytkie wyst ępowanie osadów ilastych odpowiadaj ących zapewne opisywanym wy Ŝej. W profilu glin zwałowych (0,3–49,9 m) nawiercono przerosty czwartorz ędowych iłów (na gł ębokościach 5,0–12,0 oraz 36,0-37,0 m). Otwór znajduje się

w rejonie wyst ępowania czwartorz ędowego u Ŝytkowego poziomu wodono śnego, którego zwierciadło wody znajduje si ę na gł ęboko ści 49,0 m p.p.t. i charakteryzuj ącego si ę bardzo niskim stopniem zagro Ŝenia na zanieczyszczenia (Płutniak, Florczyk, 2004). Przed przystąpieniem do prac w celu lokalizacji składowiska odpadów komunalnych nale Ŝy przeprowadzi ć szczegółowe badania geologiczne i hydrogeologiczne (maj ące na celu potwierdzenie rozprzestrzenienia poziomego i pionowego naturalnej warstwy izolacyjnej). W przypadku stwierdzenia zaburze ń glacitektonicznych obejmuj ących NBG nale Ŝy sporz ą- dzi ć szczegółow ą dokumentacj ę geologiczno-in Ŝyniersk ą. Konieczne b ędzie równie Ŝ zastosowanie sztucznej przesłony izolacyjnej. Na obszarze arkusza zlokalizowane s ą dwa składowiska odpadów. Czynne jest skła- dowisko odpadów przemysłowych z Zakładów Naprawczych Taboru Kolejowego w Łapach (połoŜone na zachód od Sura Ŝa), o powierzchni około1,5 ha. Drugie – gminne składowisko odpadów komunalnych o powierzchni 3,65 ha na północny wschód od Sura Ŝa jest zamkni ęte i zrekultywowane. Ocena najkorzystniejszych warunków geologiczno-hydrogeologicznych dla lokalizowania składowisk Spo śród wydzielonych na mapie obszarów predysponowanych do składowania odpa- dów oboj ętnych najkorzystniejsze parametry wykazują rejony przypowierzchniowego wyst ę- powania ilasto-mułkowych utworów zastoiskowych, rozpoznanych w okolicach: Józefina, Hodyszewa oraz Topczewa. Ich mi ąŜ szo ść nie przekracza 7 metrów i pod ścielone s ą one na ogół warstw ą glin zwałowych, stanowi ących dodatkowe uzupełnienie bariery izolacyjnej. Osady te mog ą stanowi ć podło Ŝe umo Ŝliwiaj ące bezpo średnie składowanie odpadów komunalnych. Jako korzystne dla składowania odpadów oboj ętnych wskaza ć nale Ŝy rejony poło Ŝone w okolicach Brzozowa-Chrzczonów, Wilkowa i Po świ ętnego, gdzie mi ąŜ szo ść bariery geologicznej zło Ŝonej z ilastych glin zwałowych i serii zastoiskowej izoluj ącej GPU dochodzi do 50 metrów. Obszary te, preferowane do lokalizacji składowisk odpadów oboj ętnych, z uwagi na potencjalnie dobre wła ściwo ści izolacyjne naturalnej bariery geologicznej, mog ą stanowi ć nawet lepsze podło Ŝe ni Ŝ iły i mułki zastoiskowe, których wychodnie wskazano na mapie jako obszary dla lokalizowania składowisk typu „K”. W okolicy Goł ębi zlokalizowany jest otwór, w którym nawiercono czwartorz ędowe utwory ilaste, spełniaj ące wymagania dla lokalizacji składowisk odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne (komunalnych).

Wyst ępuj ący na preferowanych terenach czwartorz ędowy u Ŝytkowy poziom wodono- śny charakteryzuje si ę bardzo niskim stopniem zagro Ŝenia wód podziemnych. Rejony POLS, wyznaczone w obszarach wskazanych jako najkorzystniejsze, nie posiadaj ą ogranicze ń warunkowych. Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na terenach nieobj ętych bezwzgl ędnym zakazem lokalizowania składowisk zinwenta- ryzowano dziewi ęć wyrobisk kruszywa naturalnego, które z racji na pozostawienie niezago- spodarowanych nisz i zagł ębie ń w morfologii terenu mogłyby by ć w przyszło ści rozpatrywane jako potencjalne miejsce składowania odpadów. Dwa wyrobiska poło Ŝone s ą w granicach zaniechanych złó Ŝ kruszywa naturalnego „Pietkowo” i „Pietkowo II”. Pi ęć odkrywek po niekoncesjonowanej eksploatacji piasków i Ŝwirów zlokalizowanych jest w rejonie G ąsówki-Skwarków i G ąsówki-Osse, a jedna – na północ od miejscowo ści Falki. Powstały one na obszarach pozbawionych naturalnej warstwy izolacyjnej. Ewentualne wykorzystanie tych miejsc pod składowiska odpadów b ędzie wi ązało si ę z wykonaniem sztucznych zabezpiecze ń dna i skarp wyrobisk przy u Ŝyciu izolacji synte- tycznych lub barier gruntowych. Wszystkie wskazane na mapie wyrobiska posiadaj ą punktowe ograniczenia warunkowe wynikaj ące z bliskości (do 1 km) pojedynczych obiektów zabudowy na obszarze wiejskim, natomiast jedno – ze wzgl ędu na poło Ŝenie w s ąsiedztwie pomnika przyrody nieo Ŝywionej w odległo ści do 0,5 km od wyrobiska (okolice miejscowo ści Falki).

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Warunki geologiczno-in Ŝynierskie na obszarze arkusza Łapy okre ślono z pomini ę- ciem: rejonów zwartej zabudowy Łap, zabytkowego zespołu architektonicznego, złó Ŝ kopalin oraz obszarów chronionych, takich jak: Narwia ński Park Narodowy, kompleksy le śne, grunty orne klas bonitacyjnych I–IVa i ł ąk na glebach pochodzenia organicznego. O geologiczno-in Ŝynierskich warunkach obszaru decyduje rodzaj i stan gruntów, ukształtowanie powierzchni terenu, gł ęboko ść wyst ępowania zwierciadła wód podziemnych oraz procesy geodynamiczne. Uwzgl ędniaj ąc powy Ŝsze kryteria, na mapie wydzielono dwa rodzaje obszarów: o warunkach korzystnych dla budownictwa oraz niekorzystnych, utrudnia- jących budownictwo (Instrukcja …, 2005). Obszary o korzystnych i niekorzystnych warunkach dla budownictwa wydzielone zostały na podstawie informacji zawartych na mapach:

topograficznych, geologicznych (Kozłowski, Mróz, 2006) i hydrogeologicznych (Płutniak, Florczyk, 2004). Do obszarów o warunkach korzystnych, sprzyjaj ących budownictwu nale Ŝą rejony o gruntach spoistych: zwartych, półzwartych i twardoplastycznych oraz gruntach niespoistych średniozag ęszczonych i zag ęszczonych, na których nie wyst ępuj ą zjawiska geodynamiczne, a gł ęboko ść zwierciadła wody gruntowej przekracza 2 m p.p.t. Takie kryteria w obr ębie arkusza spełniaj ą tereny wyst ępowania gruntów niespoistych – piasków wodnolodowcowych zlodowace ń środkowopolskich, grunty spoiste skonsolidowane (zlodowacenie odry) oraz mało skonsolidowane i nieskonsolidowane, najcz ęś ciej morenowe: gliny i gliny piaszczyste, piaski zastoiskowe, mułki zastoiskowe, iły zastoiskowe zlodowace ń środkowopolskich (zlodowacenie warty). Korzystne warunki budowlane maj ą najwi ększe rozprzestrzenienie w południowej cz ęś ci w rejonie wyst ępowania wysoczyzny morenowej falistej w okolicy miejscowo ści Wy- szki, Topczewo Stare i Topczewo Nowe oraz moren czołowych w pobli Ŝu Osówka i Zalesia. We wschodniej cz ęś ci opisywanego obszaru korzystne warunki budowlane s ą zwi ązane z wysoczyzn ą morenow ą falist ą w rejonie Brzozowa, w północno-wschodniej cz ęś ci warunki korzystne wyst ępuj ą na obszarze moren martwego lodu. Do gruntów o niekorzystnych warunkach geologiczno-in Ŝynierskich, utrudniaj ących budownictwo nale Ŝą grunty słabono śne, do których zalicza si ę: grunty organiczne, grunty spoiste plastyczne i mi ękkoplastyczne, a tak Ŝe grunty niespoiste w stanie lu źnym. Niekorzystne warunki geologiczno-in Ŝynierskie zwi ązane s ą ze wszystkimi terenami, na których zwiercia- dło wód gruntowych wyst ępuje płycej ni Ŝ 2 m od powierzchni terenu, b ądź wyst ępuj ą wody o zwi ększonej agresywno ści wzgl ędem betonów. Wydzieleniem tym obj ęte s ą ponadto tereny podmokłe i zabagnione, zalewane podczas powodzi oraz rejony, gdzie spadki terenu przekraczaj ą 12%. Warunki takie wyst ępuj ą m. in. w rejonie miejscowo ści Kowale, Falki, Zdrody, Grochy. Na obszarze arkusza niekorzystne do zabudowy s ą rozległe torfowiska i towarzysz ące im ł ąki i pastwiska zlokalizowane na południe i zachód od SuraŜa. Oprócz torfów wyst ępuj ą tam namuły, a zwierciadło wód kształtuje si ę płytko pod powierzchni ą terenu. Wody w tych utworach mog ą by ć agresywne wzgl ędem betonu i stali. W południowo-wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza, w rejonie miejscowo ści Wyszki, wyst ępuj ą dwa niewielkie obszary predysponowane do wyst ępowania ruchów masowych (Grabowski red., 2007).

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Na obszarze arkusza Łapy gleby chronione, zaliczane do klas bonitacyjnych od I do IVa, wyst ępuj ą w postaci niewielkich kompleksów, zajmuj ących około 20% powierzchni terenu. W śród nich przewa Ŝaj ą gleby mineralne typu pseudobielice oraz gleby brunatne wyłu- gowane, a lokalnie gleby organiczne – torfy. Ł ąki na glebach pochodzenia organicznego zajmuj ą obszary podmokłe w okolicach wsi Sura Ŝ i cz ęś ciowo wchodz ą w skład Narwia ńskiego Parku Narodowego. Na opisywanym terenie ochron ą prawn ą obj ęto: pomniki przyrody Ŝywej i nieo Ŝywio- nej (tabela 4), park narodowy wraz z otulin ą, obszar chronionego krajobrazu oraz obszary wchodz ące w skład europejskiej sieci obszarów chronionych NATURA 2000. Tabela 4 Wykaz pomników przyrody Nr obiektu Gmina Rok Rodzaj obiektu Forma ochrony Miejscowo ść na mapie Powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha) 1 2 3 4 5 6 Łapy PŜ 1 P Łapy 1957 białostocki 2 wi ązy szypułkowe obr ęb le śny Po świ ętne PŜ 2 P 1954 Rudka białostocki dąb szypułkowy Po świ ętne PŜ 3 P Pietkowo 1994 białostocki klon zwyczajny Po świ ętne PŜ 4 P Pietkowo 1994 białostocki lipa drobnolistna 3-pniowa Po świ ętne PŜ 5 P Pietkowo 1994 białostocki klon srebrzysty Po świ ętne PŜ 6 P Pietkowo 1994 białostocki lipa drobnolistna Po świ ętne PŜ 7 P Pietkowo 1994 białostocki lipa drobnolistna Po świ ętne PŜ 8 P Pietkowo 1998 białostocki lipa drobnolistna Po świ ętne PŜ 9 P Pietkowo 1957 białostocki 4 modrzewie europejskie Wyszki PŜ 10 P Osówka 1998 bielski dąb szypułkowy Bra ńsk Pn – G 11 P Godzieby 1973 bielski 2 granitoidy Bra ńsk Pn – G 12 P Falki 1973 bielski granitoid Rubryka 2 – P – pomnik przyrody; Rubryka 6 – rodzaj pomnika przyrody: PŜ – Ŝywej, Pn – nieo Ŝywionej; rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy

Północno-wschodni ą cz ęść opisywanego arkusza zajmuje Narwia ński Park Narodowy. Park został utworzony na podstawie Rozporz ądzenia Rady Ministrów z dnia 1 lipca 1996 ro-

ku. Powierzchnia parku wynosi 6810 ha. Park obejmuje swoim zasi ęgiem bagienn ą dolin ę Górnej Narwi na odcinku od Sura Ŝa do Rz ędzian. Najwa Ŝniejszym walorem przyrodniczym jest unikatowy charakter rzeki, która została zakwalifikowana do systemu rzek anastomozuj ą- cych. Narew w granicach parku płynie wieloma korytami, które rozdzielaj ąc si ę i ł ącz ąc tworz ą nieregularn ą, skomplikowan ą sie ć. Głównym celem ochrony jest zachowanie ekosyste- mów podmokłych i wodnych. Walory przyrodnicze parku to przede wszystkim unikatowy system doliny rzeki Narew z bogatymi zespołami ro ślinnymi i faunistycznymi. Gniazduj ą tu ptaki, których egzystencja jest zagro Ŝona. Stwierdzono wyst ępowanie na tym terenie 203 ga- tunków ptaków, wśród nich 28 zagro Ŝonych w skali światowej lub europejskiej. Symbolem parku jest sylwetka błotniaka stawowego. Park otoczony jest otulin ą o powierzchni 15408 ha, która stanowi stref ę buforow ą pomi ędzy parkiem narodowym, a otoczeniem. W północno-wschodniej cz ęś ci opisywanego arkusza utworzono w 1986 roku Obszar Chronionego Krajobrazu Doliny Narwi na powierzchni 41 862 ha. Celem ochrony jest zachowanie krajobrazu, utrzymywanie ró Ŝnorodno ści przyrody, zapewnienie społecze ństwu korzystnych warunków zdrowotnych. Za pomniki przyrody uznano drzewa pomnikowe oraz głazy narzutowe – skandynaw- skie granitoidy (tabela 4). W koncepcji sieci ekologicznej ECONET (Liro red., 1998) na terenie arkusza wyst ę- puje obszar w ęzłowy o znaczeniu mi ędzynarodowym – Obszar Doliny Górnej Narwi oraz przebiega korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym – korytarz Nurca (fig. 4). Według Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000, wyznaczonych w celu ochrony cennych pod wzgl ędem przyrodniczym terenów i zagro Ŝonych składników ró Ŝnorodno ści bio- logicznej, na obszarze arkusza Łapy wyznaczono 4 obszary ochrony (tabela 5). W północnej cz ęś ci obszaru arkusza został wyznaczony obszar specjalnej ochrony pta- ków PLB 200001 „Bagienna Dolina Narwi”, obejmuj ący odcinek doliny Narwi o długości około 58 km i szeroko ści od 300 m do 4 km, mi ędzy Sura Ŝem a śółtkami, w granicach Na- rwia ńskiego Parku Narodowego. Niemal cały Narwia ński Park Narodowy został wł ączony do obszaru ochrony siedliskowej oznaczonej numerem PLH 200002 „Narwia ńskie Bagna”. Obejmuje on dolin ę Narwi mi ędzy Sura Ŝem a Rz ędzianami. Jest to najlepiej zachowany w Polsce przykład rzeki anastomozuj ącej, gdzie bogata sie ć koryt rzecznych przeplata si ę z ró Ŝnymi ekosystemami l ądowy- mi.

Obszar poło Ŝony na południe od Sura Ŝa nale Ŝy do obszaru specjalnej ochrony ptaków oznaczonej numerem PLB 200007 „Dolina Górnej Narwi”, który pokrywa si ę na terenie arkusza z obszarem ochrony siedliskowej „Ostoja w Dolinie Górnej Narwi” PLH 200010. Koryto Narwi ma tu naturalny charakter, szeroko ść doliny dochodzi do 3 km. Wi ększo ść powierzchni doliny zajmuj ą zbiorowiska szuwarowe, których wyst ępowanie jest uzale Ŝnione od corocz- nych wylewów rzeki. Usytuowane na południowy zachód od Sura Ŝa, Stawy Pietkowskie s ą- siaduje od zachodu i południa z rozległymi lasami mieszanymi i liściastymi. Znaczna cz ęść powierzchni ostoi jest u Ŝytkowana rolniczo.

Fig. 4. Poło Ŝenie arkusza Łapy na tle systemu ECONET (Liro red., 1998)

System ECONET 1 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 25M – Obszar Doli- ny Górnej Narwi; 2 – korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 48k – Nurca

Tabela 5 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Typ Nazwa obszaru Poło Ŝenie centralnego Powierz- Poło Ŝenie administracyjne obszaru w granicach arkusza ob- Kod i punktu obszaru Lp. chnia obsza- obszaru symbol oznaczenia Długo ść Szeroko ść Kod szaru Województwo Powiat Gmina ru na mapie geogr. geogr. NUTS 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 PLB „Bagienna Dolina PL343 Łapy, Turo śń 1 F 22 053’05” 53 004’48’ 23471 podlaskie białostocki 200001 Narwi” (P) PL344 Ko ścielna

PLB „Dolina Górnej Narwi” PL343 Łapy, Turo śń H 23 018’44” 52 053’09’ 18384 podlaskie białostocki 2 200007 (P) PL344 Ko ścielna

PLH „Ostoja w Dolinie PL343 Łapy, Turo śń 34 34 I 23 018’44” 52 053’09’ 20307 podlaskie białostocki 3 200010 Górnej Narwi” (S) PL344 Ko ścielna

PLH „Narwia ńskie Bagna” PL343 Łapy, Turo śń 4 G 22 052’06” 53 000’30’ 6823 podlaskie białostocki 200002 (S) PL344 Ko ścielna, Sura Ŝ 40 40

Rubryka 2: F – obszar OSO, całkowicie zawieraj ący w sobie obszar SOO, G – obszar SOO całkowicie zawieraj ący w sobie obszar OSO, H – wydzielony OSO, całkowi- cie le Ŝą cy wewn ątrz SOO, I – SOO, zawieraj ący w sobie wydzielony OSO, Rubryka 4: P – obszar specjalnej ochrony ptaków, S – specjalny obszar ochrony siedlisk

XII. Zabytki kultury

Ślady bytowania ludzi na terenach obj ętych arkuszem Łapy datowane s ą na schyłek pa- leolitu (około 10 000 lat p.n.e.). Liczne znaleziska archeologiczne dokumentuj ą zarówno okresy najstarsze jak i młodsze. Jest to rejon, który z uwagi na dost ępno ść wody stwarzał dobre warunki do rozwoju i stabilizacji osadnictwa na przestrzeni dziejów. Wyst ępuje tu wiele stanowisk archeologicznych: śladów osadnictwa, punktów osadniczych, osad, cmentarzysk, z których do najciekawszych nale Ŝy grodzisko średniowieczne w Sura Ŝu. Znaleziska te stwierdzono w okolicach Sura Ŝa, Łap, Pietkowa i Wyszek. Na obszarze arkusza Łapy znajduje si ę wiele obiektów wpisanych do rejestru zabyt- ków, s ą w śród nich: ko ścioły, cmentarze, zabytkowe domy, wiatrak, park dworski. Pierwsze wzmianki historyczne o okolicach Łap pochodz ą z pocz ątku XIII w. W latach zaborów opisywany obszar podlegał pod zabór pruski, Ksi ęstwo Warszawskie i Króle- stwo Polskie. W 1925 r. przez poł ączenie 6 za ścianków (Łapy-Barwiki, Łapy-Le śniki, Łapy- Zi ęciuki, Łapy-Wity, Łapy-Bociany) powstały Łapy, które miały charakter osady rolniczej. Swój rozwój Łapy zawdzi ęczaj ą oddaniu w 1862 roku linii kolei warszawsko-petersburskiej ze stacj ą kolejow ą w Łapach oraz wybudowaniu przez Francuzów w 1870 r. zakładów napra- wy wagonów. Inwestycje te miały decyduj ący wpływ na urbanizacj ę Łap, które w 1925 roku otrzymały prawa miejskie. W przededniu II Wojny światowej miasto liczyło około 8 tys. mieszka ńców. W trakcie działa ń wojennych miejscowo ść została zniszczona w 80 %. W mie- ście do obiektów zabytkowych zaliczono ko ściół z pocz ątków XX wieku, osiedla kolejarskie „Łapy-Osse” i „Wygwizdowo” oraz domy drewniane z pocz ątku XX wieku. Mo Ŝna tu tak Ŝe obejrze ć obelisk po świ ęcony pułkownikowi Stanisławowi Łapi ńskiemu. W Sura Ŝu zachował si ę układ przestrzenny miasta z przełomu XV i XVI wieku, w ob- rębie którego znajduje si ę: ko ściół pw. Bo Ŝego Ciała z 1876 r. z figur ą Chrystusa Nazare ń- skiego oraz katolicki i Ŝydowski cmentarz. W kilku miejscowo ściach zachowały si ę sakralne obiekty zabytkowe równie Ŝ wpisane do rejestru zabytków. S ą w śród nich: plebania z drugiej połowy XVIII wieku i cmentarz w Pietkowie, ko ściół z budowany w latach 1901-1905 i cmentarz w Wyszkach. W Topczewie do zabytków nale Ŝy rozplanowanie wsi, ko ściół parafialny z pocz ątków XX wieku i dwa cmentarze. Do rejestru zabytków wpisane został tak Ŝe wiatrak w Brzozowie oraz park dworski w Pietkowie.

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Łapy to region o słabym uprzemysłowieniu i znikomo przekształco- nym środowisku przyrodniczym. Jest to teren rolniczy, predysponowany do rozwoju turystyki z uwagi na dobre warunki naturalne w postaci lasów oraz obszarów obj ętych ochron ą. Ochro- nie prawnej podlegaj ą Narwia ński Park Narodowy wraz z otulin ą, obszar chronionego krajobrazu, drzewa pomnikowe oraz głazy narzutowe. Zgodnie z sieci ą Natura 2000, wyznaczone tu zostały 4 obszary ochrony o randze europejskiej: „Bagienna Dolina Narwi”, „Dolina Gór- nej Narwi”, „Narwia ńskie Bagna” oraz „Ostoja w Dolinie Górnej Narwi”. Obszar ten jest do ść ubogi w wyst ąpienia kopalin. Aktualnie udokumentowane są tutaj 2 niewielkie zło Ŝa piasków i Ŝwirów i nie prowadzi si ę koncesjonowanej eksploatacji. Nie- wielkie perspektywy udokumentowania nowych złóŜ dotycz ą jedynie piasków i Ŝwirów oraz torfów. Do ść liczne s ą punkty wyst ępowania piasków i Ŝwirów, gdzie eksploatacja odbywa si ę dorywczo i bez wymaganych dokumentów. Główn ą rzek ą na opisywanym obszarze jest Narew – rzeka nizinna z rozległymi ba- gnami i torfowiskami. Jako jedyna w Europie i jedna z trzech na świecie rzek anastomozuj ą- cych podlega ochronie w ramach Narwia ńskiego Parku Narodowego. Czwartorz ędowe piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe drugiego mi ędzyglinowego poziomu wodonośnego stanowi ą główny u Ŝytkowy poziom wodono śny. Na opisywanym obszarze znajduje si ę kilka uj ęć , których wydajno ść eksploatacyjna jest wy Ŝsza ni Ŝ 25 m 3/h. Znacz ącym problemem gmin w obr ębie arkusza jest słaby rozwój kanalizacji sanitar- nej. Długo ść sieci jest niewystarczaj ąca co grozi zanieczyszczeniem wód podziemnych jak i powierzchniowych. W granicach arkusza Łapy wyznaczono obszary predysponowane do bezpo średniego lokalizowania składowisk odpadów komunalnych oraz oboj ętnych. Wymogi przewidziane dla projektowania składowisk tego typu spełniaj ą ilasto- mułkowe osady zastoiskowe oraz gliny zwałowe zlodowacenia warty, wyst ępuj ące na powierzchni obszarów wysoczyznowych. Najkorzystniejsze warunki dla składowania odpadów oboj ętnych wyst ępuj ą w połu- dniowej cz ęś ci obszaru arkusza w okolicy Sura Ŝa, Łap i Roszków-Sączków, gdzie mi ąŜ szo ść glin zwałowych dochodzi do 18 m. W rejonach poło Ŝonych w okolicach Po świ ętnego i Brzo- zowa mi ąŜ szo ść całego kompleksu osadów słabo przepuszczalnych osiąga ć mo Ŝe 50 metrów. Ilasty charakter kompleksu glin zwałowych i osadów zastoiskowych w tym rejonie, wskazuje

na jego korzystne wła ściwo ści, jako NBG dla ewentualnej lokalizacji składowisk odpadów komunalnych. Rejony o dopuszczalnej bezpo średniej lokalizacji składowisk odpadów komunalnych wskazano w miejscach wychodni czwartorz ędowych iłów i mułków zastoiskowych. W okolicy Goł ębi zlokalizowany jest otwór, potwierdzaj ący ich wyst ępowanie na gł ęboko ści 5 me- trów. UŜytkowe poziomy wodono śne na przewa Ŝaj ącym obszarze arkusza charakteryzuj ą si ę głównie niskim i bardzo niskim stopniem zagro Ŝenia wód podziemnych. Przed przyst ąpieniem do realizacji inwestycji w postaci składowiska odpadów we wskazanych na mapie rejonach, wymagane jest ich dokładniejsze rozpoznanie geologiczne w celu okre ślenia zasi ęgu, mi ąŜ szo ści i cech izolacyjnych naturalnej bariery geologicznej. Na obszarze arkusza zlokalizowano siedem wyrobisk kruszywa naturalnego, które mogłyby by ć w przyszło ści rozpatrywane jako potencjalne miejsce składowania odpadów. Ocena warunków budowlanych wykazała, Ŝe panuj ą tu na ogół korzystne warunki, przede wszystkim zwi ązane z wyst ępowaniem gruntów spoistych i niespoistych z okresu zlodowacenia warty buduj ących wysoczyzn ę morenow ą falist ą. Obszarami o warunkach niekorzystnych dla budownictwa s ą rejony wyst ępowania gruntów słabono śnych oraz miejsca pod- mokłe i zabagnione, gdzie zwierciadło wody podziemnej stabilizuje si ę płycej ni Ŝ 2 m p.p.t. Pod ochron ą konserwatorsk ą znajduje si ę wiele obiektów, głównie ko ściołów, cmenta- rzy, wiatraków oraz park dworski. W Sura Ŝu na list ę zabytków wpisano zachowany układ urbanistyczny. Obszar arkusza Łapy le Ŝy w obr ębie Obszaru Funkcjonalnego „Zielone Płuca Polski”. Funkcjonuj ące tu małe i średnie przedsi ębiorstwa nie stwarzaj ą realnego zagro Ŝenia dla kom- ponentów przyrodniczych. Obszary wiejskie s ą słabo wyposa Ŝone w infrastruktur ę techniczn ą, a ta która istnieje cz ęsto jest przestarzała i wymaga modernizacji. Obecny poziom zagospodarowania turystycznego jest niewystarczaj ący, wyst ępuj ą zaniedbania w sferze usług oraz brak jest o środków obsługi turystycznej. Konieczne jest stworzenie atrakcyjnej oferty turystycznej regionu, rozbudowa bazy noclegowo-wypoczynkowej oraz wła ściwa jego promocja.

XIV. Literatura

GRABOWSKI D. (red.) KRZYWICKI T., CZARNOGÓRSKA M., FRANKIEWICZ A., 2007 –Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w województwie podlaskim. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000. 2005. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI A. S. red., 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, skala 1: 500 000. Akademia Górniczo – Hutnicza w Krakowie. KONDRACKI J., 2001 – Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. KOZŁOWSKI I., MRÓZ W. J., 1997 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Łapy. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KOZŁOWSKI I., MRÓZ W. J., 2000 – Obja śnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Łapy. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KROGULEC E., WIERCHOWIEC J., 2007 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000. Arkusz Łapy. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. LIRO A., 1998 Koncepcja krajowej sieci ekologicznej ECONET-POLSKA. Fundacja IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1 : 500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. NOWICKI Z. (red.), 2007 – „Mapa obszarów zagro Ŝonych podtopieniami w Polsce”. Infor- mator Pa ństwowej Słu Ŝby Hydrogeologicznej. Warszawa. OSTRZY śEK S. DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ędnie- niem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. Centr. Arch. Ge- ol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. PACZY ŃSKI B. (red.), 1995 – Atlas hydrogeologiczny Polski 1:500 000. PIG Warszawa.

PACZY ŃSKI B., SADURSKI A. (red.), 2007 – Hydrogeologia regionalna Polski. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PŁUTNIAK B., FLORCZYK J., 2004 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Łapy. Pa ńst. Inst. Geol., Warszawa. Raport o stanie środowiska województwa podlaskiego w latach 2007-2008. 2010. Woje- wódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Białymstoku.

Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony Dz.U.Nr 55 poz. 498 z 14. 05.2002 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dz.U. Nr 165 z dnia 4 pa ździernika 2002 r., poz. 1359 Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ące rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów . DzU Nr 39 poz. 320 z dnia 13 marca 2009 r. SALACHNA P. 1969 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych za surowcem ceramicznym ilastym w rejonie „Racibory” i „Józefin”, pow. Łapy, woj. białostockie. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SALACHNA P. 1974 – Sprawozdanie z bada ń geologicznych za kruszywem naturalnym w rejonie „Sura Ŝ” pow. Łapy, woj. Białystok. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SALACHNA P. 1975 – Sprawozdanie z bada ń geologicznych za zło Ŝem kruszywa naturalnego „Perki Lachy”, gmina Sokoły, powiat Łapy, woj. białostockie. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STANISZEWSKA Z. 1970 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych za surowcem ceramicznym ilastym w rejonie „Chomizna” i „Brzozowo-Panki” pow. Łapy, woj. białostockie. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski Cz ęść I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Polsce; Mapa st ęŜ eń cezu w Polsce. Skala 1:750000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski Cz ęść II: Mapy koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (tekst jednolity, z pó źniejszymi zmianami). DzU z 2007 r. nr 39, poz. 251. WOŁKOWICZ S., MALON A., TYMI ŃSKI M. (red.) 2010 Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2009 r. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

WYRWICKA K., GAJEWSKI Z. 1963 – Wyniki prac poszukiwawczych nad zagadnieniem kredy pisz ącej w rej. białostockim w latach 1961/62. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.