P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000 Arkusz ŁAPY (378) Warszawa 2011 Autorzy: Marek Gałka*, Paweł Kwecko*, Jerzy Miecznik*, Sylwia Maru ńczak**, Jerzy Król** Główny koordynator MGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Katarzyna Strzemi ńska* Redaktor regionalny planszy B: Anna Gabry ś-Godlewska* Redaktor tekstu: Olimpia Kozłowska* * Pa ństwowy Instytut Geologiczny – Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** Przedsi ębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu PROXIMA SA, ul. Kwidzy ńska 71, 51-415 Wrocław ISBN………….. Copyright by PIG and M Ś, Warszawa 2011 Spis tre ści I. Wst ęp – M. Gałka ....................................................................................................... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – M. Gałka ............................................ 4 III. Budowa geologiczna – M. Gałka ................................................................................. 7 IV. Zło Ŝa kopalin – M. Gałka ........................................................................................... 10 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – M. Gałka .......................................................... 12 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – M. Gałka ..................................... 13 VII. Warunki wodne – M. Gałka ....................................................................................... 14 1. Wody powierzchniowe.......................................................................................... 14 2. Wody podziemne................................................................................................... 15 VIII. Geochemia środowiska .............................................................................................. 16 1. Gleby – P. Kwecko ................................................................................................ 16 2. Pierwiastki promieniotwórcze – J. Miecznik ......................................................... 19 IX. Składowanie odpadów – S. Maru ńczak, J. Król ........................................................ 21 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – M. Gałka .............................................................. 29 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – M. Gałka ............................................................... 31 XII. Zabytki kultury – M. Gałka ........................................................................................ 35 XIII. Podsumowanie – M. Gałka, S. Maru ńczak, J. Król ................................................... 36 XIV. Literatura.................................................................................................................... 37 3 I. Wst ęp Arkusz Łapy Mapy geo środowiskowej Polski (MGP) w skali 1:50 000 został wykonany w Oddziale Górno śląskim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Sosnowcu (plansza A) oraz Pa ństwowym Instytucie Geologicznym – Pa ństwowym Instytucie Badawczym w War- szawie i w Przedsi ębiorstwie Geologicznym we Wrocławiu PROXIMA SA (plansza B), zgodnie z „Instrukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000” (In- strukcja…, 2005). Przy opracowywaniu arkusza wykorzystano Map ę geologiczno- gospodarcz ą Polski w skali 1:50 000 arkusz Łapy (Krogulec, Wierchowiec, 2007). Mapa geo środowiskowa składa si ę z dwóch plansz: plansza A zawiera zaktualizowan ą tre ść Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, a plansza B zawiera warstw ę informacyjn ą „Za- gro Ŝenia powierzchni ziemi”, opisuj ącą tematyk ę geochemii środowiska i warunki do składo- wania odpadów. Plansza A zawiera dane zgrupowane w nast ępuj ących warstwach informacyjnych: ko- paliny, górnictwo i przetwórstwo, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podło Ŝa bu- dowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wie- dzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mog ących pogarsza ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osa- dów dennych wód powierzchniowych s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i ad- ministracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospo- darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach ekofizjo- graficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą ogromn ą pomoc 3 przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Przy sporz ądzaniu tej mapy wykorzystano materiały archiwalne i publikowane z zaso- bów: Centralnego Archiwum Geologicznego Pa ństwowego Instytutu Geologicznego – Pa ń- stwowego Instytutu Badawczego, Urz ędu Marszałkowskiego Województwa Podlaskiego w Białymstoku, Instytutu Uprawy, Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puławach, Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Białymstoku oraz urz ędów administracji lokalnej. Ze- brane informacje uzupełnione zostały zwiadem terenowym przeprowadzonym w lipcu 2010 roku. Mapa jest opracowana w wersji cyfrowej. Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opraco- wanych dla komputerowej bazy danych o zło Ŝach. II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Obszar arkusza Łapy jest ograniczony współrz ędnymi: 22°45’ i 23°00’ długo ści geo- graficznej wschodniej oraz 52°50’ i 53°00’ szeroko ści geograficznej północnej. Administracyjnie teren arkusza znajduje si ę w województwie podlaskim. Swym zasi ę- giem obejmuje powiat bielski z gminami Wyszki i Brańsk, powiat białostocki z gminami: Łapy, Turo śń Kościelna, Sura Ŝ, Po świ ętne oraz fragment gmin Sokoły i Nowe Piekuty nale- Ŝą ce do powiatu wysokomazowieckiego. Zgodnie z fizycznogeograficznym podziałem Polski (Kondracki, 2001) omawiany te- ren le Ŝy w granicach makroregionu Nizina Północnopodlaska w podprowincji Wysoczyzny Podlasko-Białoruskie (fig. 1). Północno-wschodnia cz ęść arkusza to fragment Wysoczyzny Białostockiej, która od za- chodu i południa graniczy z Dolin ą Górnej Narwi. Dolina jest płaska i szeroka z obni Ŝeniami pojeziornymi w jej obrze Ŝach. Jej zbocza łagodnie przechodz ą w wysoczyzn ę. Odcinek doliny Narwi w granicach arkusza Łapy dzieli si ę wyra źnie na dwie cz ęś ci formowane w oddzielnych nieckach wytopiskowych. Obie niecki dzieli pas (wyspy) wysoczyzny z morenami czołowymi, przez które rzeka przełamuje si ę w rejonie Sura Ŝa. Zachodnia cz ęść arkusza wchodzi w skład Wysoczyzny Wysokomazowieckiej. Falista wysoczyzna morenowa stanowi tło dla ró Ŝnych, mniejszych form, lokalne deniwelacje w jej obr ębie dochodz ą do 5 m. Zdenudowane stoki wysoczyzny s ą łagodnie nachylone ku dolinie Narwi i zagł ębieniom wytopiskowym. Na połu- dnie od Doliny Górnej Narwi rozci ąga si ę Równina Bielska, któr ą od Wysoczyzny Wysoko- mazowieckiej oddziela dolina Lizy. Równina Bielska to lekko falisty obszar moreny dennej, 4 zbudowany z glin zwałowych i utworów zastoiskowych, urozmaiconych niewielkimi wzgó- rzami kemów i moren. Powierzchnia równiny jest wy Ŝsza od s ąsiaduj ących wysoczyzn, naj- wy Ŝej połoŜony punkt osi ąga rz ędn ą 177,6 m n.p.m. Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Łapy na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2001) 1 – granica mezoregionu; Prowincja Ni Ŝ Wschodniobałtycko-Białoruski: Podprowincja: Wysoczyzny Podlasko-Białoruskie: Mezoregiony Niziny Północnopodlaskiej: 843.33 – Wysoczyzna Białostocka 843.35 – Wysoczyzna Wy- sokomazowiecka, 843.36 – Dolina Górnej Narwi, 843.37 – Równina Bielska, 843.38 – Wysoczyzna Dro- hiczy ńska. Najwa Ŝniejsze formy geomorfologiczne na opisywanym obszarze to formy: lodowco- we, utworzone w strefie martwego lodu, wodnolodowcowe, eoliczne, rzeczne, jeziorne, denu- dacyjne oraz antropogeniczne. Na powierzchni omawianego obszaru dominuje wysoczyzna morenowa, której wysoko ść na obszarze Wysoczyzny Wysokomazowieckiej i Białostockiej w północnej cz ęś ci, wynosi około 130 m n.p.m., a w środkowej – 140 m n.p.m. Na obszarze Równiny Bielskiej wysoczyzna jest nieco wy Ŝsza, rz ędne terenu dochodz ą do 160 m n.p.m. Na wysoczyznach licznie reprezentowane s ą kemy, zbudowane zarówno z materiału klastycz- 5 nego jak i piaszczysto-Ŝwirowego. Wysoko ści wzgl ędne wzgórz o stromych zboczach docho- dz ą do 20 m (Ja źwiska Góra – 157,8 m n.p.m.). Najwi ększe wydmy znajduj ą si ę w dolinie Narwi, s ą to formy wydłu Ŝone w kierunku północny zachód – południowy wschód, wznosz ące si ę do ponad 4 m ponad powierzchni ę terenu. Formy rzeczne s ą bardzo charakterystyczne dla omawianego obszaru. Na szczególn ą uwag ę zasługuje taras zalewowy Narwi, poniewa Ŝ rzeka wykorzystuje ci ąg mis jeziornych, utworzonych w obni Ŝeniach wytopiskowych. Dolin