Oliver Cromwell
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Christopher Hill Oliver Cromwell Państwowy Instytut Wydawniczy ChristopherHill Oliver Cromwell i Rewolucja Angielska Przełożyła Irena Szymańska Państwowy Instytut Wydawniczy 1988 Rozdział l OLIVER CROMWELL I REWOLUCJA ANGIELSKA Gdy książkę czytam, biografię przesławną, Czyż to chce autor - mówię - nazwać ludzkim życiem? Czy ktoś, kiedy już umrę, tak moje życie spisze? (Jak gdyby ktoś naprawdę poznać je potrafił, Skoro sam nieraz mniemam, że mało, nic �goła nie wiem o życiu mym prawdziwym. Garść rozbłyśnięć pamięci, garść nitek wątłych i tropów fałszywych; Z nich tu dla siebie samego obraz próbuję nakreślić.)* Walt Whitman, tdtbla trawy (z cyklu Inskrypcje), 1891-1892 Ileż wciąż pisze się i wydaje książek o Karolu i jego czasach! Tak świeże i trwałe jest ciągle jeszcze zainteresowanie owym wielkim kryzysem moralności, religii i władzy! Ale żadna z tych książek nie jest dziełem geniuszu ani wyobraźni, ani też żaden z autorów nie wydaje się zdolny do wniknięcia w ową epokę; gdyby któremuś się to udało, kaźdej ze stron przypadłoby mni�j pochwał i mniej potępienia. Coleridge, Tab/e Talk (Rozmowy przy stole), 9 listopada 1833 • Przekład Barbary Jabłońskiej. l Oliver Cromwell żył w latach 1599-1658. W ciągu pierwszych czterdziestu lat trudne problemy splatały się w węzeł' który do piero w rewolucyjnym dwudziestoleciu 1640-1660 miał zostać rozsupłany lub przecięty. Lepiej chyba zdołamy zrozumieć dzieło jego życia, jeśli najpierw przyjrzymy się owym problemom w ich wzajemnych powiązaniach. Wiek XVII to decydujące stulecie w dziejach Anglii - epoka, w której skończyło się średniowiecze. Zagadnienia, z jakimi bo rykała się Anglia, nie były specyficznie angielskie. Cała Europa stanęła w połowie XVII wieku wobec kryzysu, co wyraziło się w serii przesileń, buntów i wojen domowych. Wiek XVI przy niósł perspektywy, jak i e stwarzało odkrycie Ameryki i otwarcie się nowych dróg handlowych na Daleki Wschód, jak również raptowny wzrost zaludnienia w całej Europie i inflację, także ogólnoeuropejską. Zjawiska te wiążą się (jako skutki i jako przy czyny) z rozwojem stosunków kapitalistycznych w łonie społeczeń stwa feudalnego i z wynikającym z tego przegrupowaniem klas społecznych. Rządy próbowały rozmaitymi sposobami i z różny mi rezultatami ograniczać te zmiany, kierować nimi i z nich ko rzystać. Republika Zjednoczonych Prowincji Niderlandów, gdzie w XVI wieku, podczas powstania przeciw Hiszpanii, przejęła władzę oligarchia mieszczan, była najlepiej przystosowana do przetrwania kryzysu i w wieku XVII przeżywała okres najpomy- ślniejszej koniunktury. Jednakże przy swoich dwóch czy dwóch i pół miliona ludności i skromnych zasobach naturalnych mogła zachować przewagę tylko, dopóki jej silniejsi rywale nie wywal czyli u siebie właściwszego systemu politycznego. Niemcom i Włb chom nie udało się w tym okresie zbudować państw narodowych opartych na jednym narodowym rynku i w wyścigu oba kraje ze śliznęły się do tyłu; tak samo Hiszpania, gdzie potęga ziemiań stwa i Kościoła powściągnęła przelotny zryw, jaki, zdawało się, musiał nastąpić wskutek podboju Ameryki Południowej. Fran cja, po wielu wstrząsach w pierwszej połowie stulecia, utwierdzi ła swą jedność narodową pod rządami królewskimi za zgodą klas kupieckich, które przystały na uznaną, aczkolwiek podrzędną rolę w strukturze władzy nad krajem. Jedynie w Anglii rozstrzy gający przełom dokonał się w XVII wieku i sprawił, że odtąd rządy przykładać będą wielką wagę do kwestii handlowych. Dzię-: ki decyzjom powziętym w tym stuleciu Anglia mogła stać się pierwszym uprzemysłowionym mocarstwem imperialistycznym, a rządy nad nią musiano powierzyć zgromadzeniu przedstawicieli społeczeństwa. Dwie decydujące dekady XVII wieku przypadły na lata 1640-1660. Decydującą postacią tych lat jest Oliver Cromwell. Studium o Cromwellu jest więc nie tylko biografią wielkiego człowieka. Musi też dotyczyć najważniejszych wyda rzeń, jakie zaszły w ciągu jego życia i okazały się przełomowe w dalszym rozwoju Anglii i jej imperium. Mam nadzieję w tym szkicu zwrócić uwagę na pewne tony współbrzmiące z jego dzia łalnością. Po pierwsze, chodzi o polityczne i konstytucyjne kwestie wy wodzące się zwłaszcza z układu stosunków między władzą wyko nawczą a ludźmi majętnymi, którzy uważali się za "zrodzonych do władzy" - naturalnych władców hrabstw i miast. W ciągu XVI wieku rozbrojono wielu panów feudalnych i ukrócono ich poczynania, a Kościół utracił swe międzynarodowe kontakty, wiele posiadłości i liczne przywileje. Spadek przejęty został przez Koronę oraz oligarchie szlacheckie (gentry) i kupieckie, w ich rę kach znajdowały się bowiem sprawy lokalne. Póki istniało jakie- kolwiek niebezpieczeństwo buntu możnych poddanych, rewolty chłopskiej czy powstania katolików wspomaganych z zagranicy, " sojusz Korony i "zrodzonych do władzy , chociaż cichy, był nie zachwiany. Nie było potrzeby określania go dokładnie, zwłaszcza w drugiej połowie wieku, kiedy w Anglii kolejno panowali niele tni chłopiec i dwie kobiety. Lecz nim Oliver ukończył dziesięć lat, uległo to zmianie. Klęska hiszpańskiej Armady w 1588 roku, fiasko buntu Essexa w 1601, Spisku Prochowego w 1605 i powsta nia chłopów w Midlands* w 1607, spokojne i niczym nie zakłóco ne przejęcie tronu przez Jakuba I po śmierci Elżbiety w 1603 - wszystko to wskazywało, że w protestanckiej Anglii nastąpiła sta bilizacja. Teraz już można było spierać się o podział władzy mię dzy zwycięzcami. Za Jakuba I Parlament, będący reprezentacją ludzi zamoż nych, całkiem jawnie rościł sobie prawo do powiększenia zakresu władzy - w sprawie nakładania podatków, polityki handlowej " i zagranicznej -i domagał się uznania własnych "swobód , wła snej konstytucyjnej niezależności. Jakub I, po trzydziestu sześciu latach doświadczeń i sukcesów na tronie Szkocji, wziął odwet głosząc teorię boskiego prawa królów i kładąc nacisk na królew ską prerogatywę -niezależność władzy wykonawczej. Elżbieta też najprawdopodobniej wierzyła w boskie prawo królowych, była jednak zbyt ostrożna, żeby poddanym narzucać siłą swoje poglądy. Jak ub okazał się rozważniejszy w praktyce niż w teorii i szczerze zabiegał o kompromis ze swymi potężnymi poddanymi. Jego syn, Karol I, nie był tak mądry. Samowolnie aresztując i więżąc ludzi, wymuszał uznanie swych roszczeń do nakładania podatków bez zgody Parlamentu; próbował też rządzić bez Parla mentu, czyniąc dość szczególny użytek z trybunałów królewskich (prerogative courts) jako organów wykonawczych realizujących politykę rządu. Elżbieta, według G. R. Eltona, "zawsze okazy wała niechęć do przeciwstawiania władzy centralnej interesom lokalnym" .1 Pierwsi dwaj Stuartowie coraz częściej wtrącali się * Hrabstwa w środkowej Anglii (przyp. tłum.). do tych spraw; w latach trzydziestych XVII wieku toczyła się zor ganizowana kampania, żeby skłonić lokalną administrację do na rzucania niepopularnych posunięć rządowych szeryfom, ich za stępcom i sędziom pokoju, przywykłym dotychczas do tego, że na swoim terenie byli na małą skalę wszechwładnymi monarcha mi. W latach dwudziestych przymus kwaterowania żołnierzy w domach prywatnych i stosowanie prawa wojennego zdawało się zapowiadać rządy wojskowe, ograniczające zakres władzy sędziów pokoju; w latach trzydziestych wierzono, że sir Thomas Wentworth tworzy w Irlandii armię dla ujarzmienia Anglii i Szko cji. Dzięki podporządkowaniu sobie sędziów Karol mógł ustano wić Ship Money, czyli daninę okrętową, jako stały podatek rocz ny, nad którym Parlament nie miał kontroli. Wyglądało na to, że sposobi się do wprowadzenia monarchii absolutnej, wzorowa nej na innych monarchiach europejskich. Za tym politycznym i konstytucyjnym sporem kryły się, lub łą czyły z nim, głębsze zagadnienia. Dyskusje na temat opłat cel nych i podatków za panowania Jakuba podniosły kwestię, czy po lityką gospodarczą ma kierować sam król, czy też król i Parla ment. Dyskusje na temat polityki zagranicznej obejmowały kwe stie angielsko-holenderskiej rywalizacji o przewagę w handlu światowym, brytyjskiej polityki imperialnej w Indiach, w Amery" ce Północnej i w Indiach Zachodnich. We wszystkich tych spra wach rządy za dwóch pierwszych .Stuartów prawie nie uwzględ niały interesów kupców (wśród których wielu było inwestorów ze szlachty). Wydawało się, że przez bierność w czasie wojny trzydziestoletniej (z powodu braku pieniędzy, na co z kolei wpły nęła nieufność płatników podatkowych), przez prowokacyjne po sunięcia Karola I wobec protestanckiej Szkocji i ustępstwa dla papistów w Irlandii rządy narażają na szwank bezpieczeństwo i niezależność narodową Anglii. Fakt, że rząd regulował i kontro lował gospodarkę, sprzeczny był z poglądami ludzi uważających, iż więcej wolności w dziedzinie handlu i przemysłu pozwoli mak symalnie zwiększyć produkcję i tym samym wzbogaci producen tów. Baza wojskowa feudalizmu już nie istniała, przetrwał jed- nak feudalizm fiskalny. Jeśli główny użytkownik dóbr Korony a do tej kategorii zaliczali się w większości wielcy posiadacze zie mscy - umierał, zanim jego spadkobierca ukończył dwadzieścia jeden lat, Korona przejmowała kuratelę nad tym ostatnim. Sąd Opiekuńczy administrował jego posiadłościami i był uprawniony do układania jego małżeństwa; często kuratelę przekazywano dworzaninowi, który ciągnął, ile się dało, zysków z włości, zanim dziedzic osiągnął pełnoletność, i na pewno podsuwał na męża czy żonę kogoś z własnych ubogich krewnych. Okres niepełnoletno ści mógł więc poważnie nadwątlić majątek rodzinny. Za panowa nia Jakuba i Karola dochody z Sądu Opiekuńczego gwałtownie wzrosły. W roku 1610 Parlament usiłował