Christopher Hill Oliver Cromwell Państwowy Instytut Wydawniczy ChristopherHill Oliver Cromwell i Rewolucja Angielska Przełożyła Irena Szymańska Państwowy Instytut Wydawniczy 1988 Rozdział l OLIVER CROMWELL I REWOLUCJA ANGIELSKA Gdy książkę czytam, biografię przesławną, Czyż to chce autor - mówię - nazwać ludzkim życiem? Czy ktoś, kiedy już umrę, tak moje życie spisze? (Jak gdyby ktoś naprawdę poznać je potrafił, Skoro sam nieraz mniemam, że mało, nic �goła nie wiem o życiu mym prawdziwym. Garść rozbłyśnięć pamięci, garść nitek wątłych i tropów fałszywych; Z nich tu dla siebie samego obraz próbuję nakreślić.)* Walt Whitman, tdtbla trawy (z cyklu Inskrypcje), 1891-1892 Ileż wciąż pisze się i wydaje książek o Karolu i jego czasach! Tak świeże i trwałe jest ciągle jeszcze zainteresowanie owym wielkim kryzysem moralności, religii i władzy! Ale żadna z tych książek nie jest dziełem geniuszu ani wyobraźni, ani też żaden z autorów nie wydaje się zdolny do wniknięcia w ową epokę; gdyby któremuś się to udało, kaźdej ze stron przypadłoby mni�j pochwał i mniej potępienia. Coleridge, Tab/e Talk (Rozmowy przy stole), 9 listopada 1833 • Przekład Barbary Jabłońskiej. l Oliver Cromwell żył w latach 1599-1658. W ciągu pierwszych czterdziestu lat trudne problemy splatały się w węzeł' który do­ piero w rewolucyjnym dwudziestoleciu 1640-1660 miał zostać rozsupłany lub przecięty. Lepiej chyba zdołamy zrozumieć dzieło jego życia, jeśli najpierw przyjrzymy się owym problemom w ich wzajemnych powiązaniach. Wiek XVII to decydujące stulecie w dziejach Anglii - epoka, w której skończyło się średniowiecze. Zagadnienia, z jakimi bo­ rykała się Anglia, nie były specyficznie angielskie. Cała Europa stanęła w połowie XVII wieku wobec kryzysu, co wyraziło się w serii przesileń, buntów i wojen domowych. Wiek XVI przy­ niósł perspektywy, jak i e stwarzało odkrycie Ameryki i otwarcie się nowych dróg handlowych na Daleki Wschód, jak również­ raptowny wzrost zaludnienia w całej Europie i inflację, także ogólnoeuropejską. Zjawiska te wiążą się (jako skutki i jako przy­ czyny) z rozwojem stosunków kapitalistycznych w łonie społeczeń­ stwa feudalnego i z wynikającym z tego przegrupowaniem klas społecznych. Rządy próbowały rozmaitymi sposobami i z różny­ mi rezultatami ograniczać te zmiany, kierować nimi i z nich ko­ rzystać. Republika Zjednoczonych Prowincji Niderlandów, gdzie w XVI wieku, podczas powstania przeciw Hiszpanii, przejęła władzę oligarchia mieszczan, była najlepiej przystosowana do przetrwania kryzysu i w wieku XVII przeżywała okres najpomy- ślniejszej koniunktury. Jednakże przy swoich dwóch czy dwóch i pół miliona ludności i skromnych zasobach naturalnych mogła zachować przewagę tylko, dopóki jej silniejsi rywale nie wywal­ czyli u siebie właściwszego systemu politycznego. Niemcom i Włb­ chom nie udało się w tym okresie zbudować państw narodowych opartych na jednym narodowym rynku i w wyścigu oba kraje ze­ śliznęły się do tyłu; tak samo Hiszpania, gdzie potęga ziemiań­ stwa i Kościoła powściągnęła przelotny zryw, jaki, zdawało się, musiał nastąpić wskutek podboju Ameryki Południowej. Fran­ cja, po wielu wstrząsach w pierwszej połowie stulecia, utwierdzi­ ła swą jedność narodową pod rządami królewskimi za zgodą klas kupieckich, które przystały na uznaną, aczkolwiek podrzędną rolę w strukturze władzy nad krajem. Jedynie w Anglii rozstrzy­ gający przełom dokonał się w XVII wieku i sprawił, że odtąd rządy przykładać będą wielką wagę do kwestii handlowych. Dzię-:­ ki decyzjom powziętym w tym stuleciu Anglia mogła stać się pierwszym uprzemysłowionym mocarstwem imperialistycznym, a rządy nad nią musiano powierzyć zgromadzeniu przedstawicieli społeczeństwa. Dwie decydujące dekady XVII wieku przypadły na lata 1640-1660. Decydującą postacią tych lat jest Oliver Cromwell. Studium o Cromwellu jest więc nie tylko biografią wielkiego człowieka. Musi też dotyczyć najważniejszych wyda­ rzeń, jakie zaszły w ciągu jego życia i okazały się przełomowe w dalszym rozwoju Anglii i jej imperium. Mam nadzieję w tym szkicu zwrócić uwagę na pewne tony współbrzmiące z jego dzia­ łalnością. Po pierwsze, chodzi o polityczne i konstytucyjne kwestie wy­ wodzące się zwłaszcza z układu stosunków między władzą wyko­ nawczą a ludźmi majętnymi, którzy uważali się za "zrodzonych do władzy" - naturalnych władców hrabstw i miast. W ciągu XVI wieku rozbrojono wielu panów feudalnych i ukrócono ich poczynania, a Kościół utracił swe międzynarodowe kontakty, wiele posiadłości i liczne przywileje. Spadek przejęty został przez Koronę oraz oligarchie szlacheckie (gentry) i kupieckie, w ich rę­ kach znajdowały się bowiem sprawy lokalne. Póki istniało jakie- kolwiek niebezpieczeństwo buntu możnych poddanych, rewolty chłopskiej czy powstania katolików wspomaganych z zagranicy, " sojusz Korony i "zrodzonych do władzy , chociaż cichy, był nie­ zachwiany. Nie było potrzeby określania go dokładnie, zwłaszcza w drugiej połowie wieku, kiedy w Anglii kolejno panowali niele­ tni chłopiec i dwie kobiety. Lecz nim Oliver ukończył dziesięć lat, uległo to zmianie. Klęska hiszpańskiej Armady w 1588 roku, fiasko buntu Essexa w 1601, Spisku Prochowego w 1605 i powsta­ nia chłopów w Midlands* w 1607, spokojne i niczym nie zakłóco­ ne przejęcie tronu przez Jakuba I po śmierci Elżbiety w 1603 - wszystko to wskazywało, że w protestanckiej Anglii nastąpiła sta­ bilizacja. Teraz już można było spierać się o podział władzy mię­ dzy zwycięzcami. Za Jakuba I Parlament, będący reprezentacją ludzi zamoż­ nych, całkiem jawnie rościł sobie prawo do powiększenia zakresu władzy - w sprawie nakładania podatków, polityki handlowej " i zagranicznej -i domagał się uznania własnych "swobód , wła­ snej konstytucyjnej niezależności. Jakub I, po trzydziestu sześciu latach doświadczeń i sukcesów na tronie Szkocji, wziął odwet głosząc teorię boskiego prawa królów i kładąc nacisk na królew­ ską prerogatywę -niezależność władzy wykonawczej. Elżbieta też najprawdopodobniej wierzyła w boskie prawo królowych, była jednak zbyt ostrożna, żeby poddanym narzucać siłą swoje poglądy. Jak ub okazał się rozważniejszy w praktyce niż w teorii i szczerze zabiegał o kompromis ze swymi potężnymi poddanymi. Jego syn, Karol I, nie był tak mądry. Samowolnie aresztując i więżąc ludzi, wymuszał uznanie swych roszczeń do nakładania podatków bez zgody Parlamentu; próbował też rządzić bez Parla­ mentu, czyniąc dość szczególny użytek z trybunałów królewskich (prerogative courts) jako organów wykonawczych realizujących politykę rządu. Elżbieta, według G. R. Eltona, "zawsze okazy­ wała niechęć do przeciwstawiania władzy centralnej interesom lokalnym" .1 Pierwsi dwaj Stuartowie coraz częściej wtrącali się * Hrabstwa w środkowej Anglii (przyp. tłum.). do tych spraw; w latach trzydziestych XVII wieku toczyła się zor­ ganizowana kampania, żeby skłonić lokalną administrację do na­ rzucania niepopularnych posunięć rządowych szeryfom, ich za­ stępcom i sędziom pokoju, przywykłym dotychczas do tego, że na swoim terenie byli na małą skalę wszechwładnymi monarcha­ mi. W latach dwudziestych przymus kwaterowania żołnierzy w domach prywatnych i stosowanie prawa wojennego zdawało się zapowiadać rządy wojskowe, ograniczające zakres władzy sędziów pokoju; w latach trzydziestych wierzono, że sir Thomas Wentworth tworzy w Irlandii armię dla ujarzmienia Anglii i Szko­ cji. Dzięki podporządkowaniu sobie sędziów Karol mógł ustano­ wić Ship Money, czyli daninę okrętową, jako stały podatek rocz­ ny, nad którym Parlament nie miał kontroli. Wyglądało na to, że sposobi się do wprowadzenia monarchii absolutnej, wzorowa­ nej na innych monarchiach europejskich. Za tym politycznym i konstytucyjnym sporem kryły się, lub łą­ czyły z nim, głębsze zagadnienia. Dyskusje na temat opłat cel­ nych i podatków za panowania Jakuba podniosły kwestię, czy po­ lityką gospodarczą ma kierować sam król, czy też król i Parla­ ment. Dyskusje na temat polityki zagranicznej obejmowały kwe­ stie angielsko-holenderskiej rywalizacji o przewagę w handlu światowym, brytyjskiej polityki imperialnej w Indiach, w Amery" ce Północnej i w Indiach Zachodnich. We wszystkich tych spra­ wach rządy za dwóch pierwszych .Stuartów prawie nie uwzględ­ niały interesów kupców (wśród których wielu było inwestorów ze szlachty). Wydawało się, że przez bierność w czasie wojny trzydziestoletniej (z powodu braku pieniędzy, na co z kolei wpły­ nęła nieufność płatników podatkowych), przez prowokacyjne po­ sunięcia Karola I wobec protestanckiej Szkocji i ustępstwa dla papistów w Irlandii rządy narażają na szwank bezpieczeństwo i niezależność narodową Anglii. Fakt, że rząd regulował i kontro­ lował gospodarkę, sprzeczny był z poglądami ludzi uważających, iż więcej wolności w dziedzinie handlu i przemysłu pozwoli mak­ symalnie zwiększyć produkcję i tym samym wzbogaci producen­ tów. Baza wojskowa feudalizmu już nie istniała, przetrwał jed- nak feudalizm fiskalny. Jeśli główny użytkownik dóbr Korony­ a do tej kategorii zaliczali się w większości wielcy posiadacze zie­ mscy - umierał, zanim jego spadkobierca ukończył dwadzieścia jeden lat, Korona przejmowała kuratelę nad tym ostatnim. Sąd Opiekuńczy administrował jego posiadłościami i był uprawniony do układania jego małżeństwa; często kuratelę przekazywano dworzaninowi, który ciągnął, ile się dało, zysków z włości, zanim dziedzic osiągnął pełnoletność, i na pewno podsuwał na męża czy żonę kogoś z własnych ubogich krewnych. Okres niepełnoletno­ ści mógł więc poważnie nadwątlić majątek rodzinny. Za panowa­ nia Jakuba i Karola dochody z Sądu Opiekuńczego gwałtownie wzrosły. W roku 1610 Parlament usiłował
Details
-
File Typepdf
-
Upload Time-
-
Content LanguagesEnglish
-
Upload UserAnonymous/Not logged-in
-
File Pages292 Page
-
File Size-