2 1

¡ De route schampt het ­gedwongen hun huis ver- Fietsen in het spoor van ­Binnenhof, maar het is zon- laten. Ook Villa­ Sandhaghe­ Wie was de Soldaat de om niet even binnen te (Hoge­weg 18) wordt door de van Oranje? een kijken (zie routebeschrijving). bezetter gevorderd en inge- Erik Hazelhoff Roelfzema Hier, in het historische hart richt als commando­centrum wordt in 1917 op van de Nederlandse politiek, voor de Duitse Schnell­boote. geboren en verhuist zijn verschillende opnames Vanuit de villa loopt een in de jaren dertig naar gemaakt voor de film Soldaat tunnel naar een bunker in de Wasse­naar. Tijdens zijn van Oranje. Een plaquette bij tuin, 7 m onder de grond. studie in raakt hij de Hofpoort, links achter de betrokken bij het verzet. Ridderzaal, herinnert aan het ¢ Veel verdedigingswerken Hij vlucht naar Londen England­spiel, het dodelijke worden na de oorlog ge- en zet hiervandaan een ‘spel’ tussen de Duitse bezet- sloopt, maar aan de Badhuis- spionagenetwerk op. ter en Nederlandse geheim weg is een bunker­ vrijgelegd Daarna wordt hij piloot agenten, onder wie Erik en ingericht als museum en adjudant van koningin Hazelhoff Roelfzema. (beperkte openingstijden, Wilhemina. Zijn oorlogs- www.atlantikwallmuseum. herinneringen beschrijft ¤ Kijk halverwege de Nas- nl). Om hier te komen: ga op hij in het boek Soldaat saulaan links de Sophialaan de kruising met de Badhuis- van Oranje 1940-1945. in. Aan het einde ligt Plein weg linksaf, na 500 m doemt 1813, ­decor van een beroem- rechts de bunker op. Toegangspoort van het Oranjehotel, de ­scène uit de film: Rutger de gevangenis van Hauer en Jeroen Krabbé rijden in rokkostuum op motoren rond het plein, ter- wijl Duitse vliegtuigen over hun hoofd scheren. De film (1977) van is gebaseerd op het boek (1971) van Erik Hazelhoff Roelfze- ma. Voor zowel de regisseur als de twee hoofdrolspelers Bunker bij Scheveningen betekent de film de start van hun internationale carrière.

£ In de loop van de Tweede Wereldoorlog (1940-1945) Het verhaal van de Soldaat van Oranje is in vele vormen verteld: boek, bouwen de Duitsers een film en musical. Hoofdpersoon is Erik Hazelhoff Roelfzema (1917-2007), Enge- verdedigingsgordel langs landvaarder en verzetsstrijder in de Tweede Wereldoorlog. Ook Leiden en de West-Europese kust, de Scheve­ningen spelen een belangrijke rol in het verhaal. Tussen deze beide Atlan­tikwall. Ook in Den plaatsen ligt een verrassend gevarieerd gebied, ook bekend als Duin, Horst & Haag komen tal van bunkers, Weide. Stap op de fiets en volg de sporen van de Soldaat van Oranje langs kust, versperringen en tankgrach- duinen, weilanden, landgoederen en oude steden. De route is 55 km lang, maar ten. Om ruimte te maken, kan eenvoudig worden ingekort. moeten 135.000 mensen 2

§ Scheveningen speelt opzetten van een spionage­ te ­brengen. Een plaquette op ∞ De middeleeuws ogende en verhoord. Ook Erik Hazel­ Waalsdorpervlakte (zie 1^) een belangrijke rol in het netwerk in Nederland. In de reling voor het Kurhaus poort hoort bij het Oranje­ hoff Roelfzema zit er aan geëxecuteerd. Fietsend verhaal van de Soldaat van de winter van 1941-1942 herinnert aan de tochten. hotel, zoals de Scheveningse het begin van de oorlog naar Scheveningen zie je Oranje. Na zijn vrijlating vaart hij diverse keren met gevangenis in de Tweede een week gevangen. Hij links in de gevangenis­ uit het Oranjehotel vlucht een snelle motorboot van ¶ De filmopnames van de Wereldoorlog wordt ge- komt vrij, maar veel andere muur een poortje: hier Erik met een schip naar de Engelse marine naar landingen zijn onder andere noemd. Hier worden veel verzetsmensen worden ter begon de laatste reis van de Engeland. Hier werkt hij met Scheveningen om zendappa- gemaakt op het strand bij verzetsmensen opgesloten dood veroordeeld en op de veroordeelden. De Pan twee studievrienden aan het ratuur en ­agenten aan land duingebied Meijendel. In zijn jonge jaren zwerft Erik regel­ Groot Berkheide 99 Leiden matig door de uitgestrekte A44 START natuur – zijn ouderlijk huis

8 41 ligt aan de binnenrand van 10 Valkenburgse 86 Meer Leiden de duinen (zie 1%). Beklim 79 Ganzenhoek De Klip 11 12 een van de uitzichtduinen Meeuwenhoek 43 48 49 voor een prachtig panorama. Lange Pan Maaldrift Rijn Kikkerberg • Onder het duinzand lig- A 47 53 NOORDZEE 9 START 50 gen veel bunkers verbor- De Vink gen. Goed zichtbaar is de vleermuisbunker­ bij de Was- Oostduinen 51 senaarse Slag; ga hiervoor 7 52 Den Deijl bij knooppunt 41 een stukje

Kijfhoek linksaf richting het strand. 40 Voorschoten Sparregat Een bordje markeert de nu door vleermuizen bewoonde 14 bunker. Een monument bij Meijendel 15 Voorschoten 90 91 de rotonde verderop gedenkt B 92 44 46 13 zes Franse commando’s die in 1944 zijn omgekomen bij Oostduinpark 55 START een landing op het strand. 39 54 16 6 51 88 ª Een bekende naam in N44 84 Westeinde Wassenaar: attractiepark 36 Uilenbos Scheveningen 5 35 93 Duinrell. In 1935 opent 83 34 94 graaf Philip van Zuylen van 4 Nijevelt zijn landgoed voor 82 84 het publiek, dan niet meer 38 3 17 33 95 Vogelplas 37 Den Haag Starrevaart is de route 98eventueel Alternatieve startpunten: 32 18 96 % Stompwijkeenvoudig in te korten. • Station Leiden Centraal, Mariahoeve 99 Sorghvliet Lengte 26 • Hotel De Gouden Leeuw, Haagse 19 A4 Bos Leidschendam De totale fietsroute is 55 km Start Veurseweg 180, 2252 AG 2 Haagse Hout 81 25 START 56 lang. Met de beschreven De routebeschrijving Voorschoten, 29 78 routeverkortingen door start bij Station Den Haag • Wassenaar, parkeerterrein 0 1 km 30 Den Haag 1 Centraal Meijendel en Wassenaar Centraal. ­ Berkhei, Berkheistraat. 3

zich tegen de Duitse bezetter parachutisten – de uitkomst een pad naar een monu- keren. Dat is de reden dat hij is bekend. In 1941 neemt ment, bestaande uit vier Boek, film en musical een week in het Oranjehotel de Duitse Wehrmacht het kruisen. Het gedenkt de Miljoenen Nederlanders wordt vastgezet. ­ mobilisatieterrein over. meer dan 250 verzetsstrij- leerden het verhaal van Tip: wandel rechts langs het ders die hier door de Duitsers de Soldaat van Oranje Academiegebouw naar de 1$ De smalle, soms onver­ ter dood zijn gebracht. kennen via boek, film of prachtige Hortus botanicus harde paadjes in Wasse­ musical. De film en de (www.hortusleiden.nl). naar horen bij de Land­ 1& In de bossen rechts musical volgen het boek goederenroute. Deze route van het fietspad liggen de zo veel mogelijk, maar er 1@ Schuin tegenover het slingert langs statige land- landgoederen Oosterbeek en zijn ook duidelijke ver- Academiegebouw, op nr. 56, goederen en buitenhuizen, Clingendael (om een kijkje te schillen. Zo gaf filmregis- heeft Erik zijn studenten­ die vanaf de 16e eeuw door nemen: volg fietswegwijzer seur Paul Verhoeven zijn kamer. Het is de kamer regenten en kooplieden zijn naar Clingendael). Eind 1942 hoofdpersoon de naam pal boven de ingang van aangelegd. Vanaf september beginnen de Duitsers hier Erik Lanshof (gespeeld Café Barrera. Ook hier zijn 1944 lanceren de Duitsers met de aanleg van bunkers door ) en verschillende filmopnames vanuit de regio Den Haag en tankversperringen. is de tweede hoofdper­ gemaakt. Beroemd is de honderden V2-raketten Huize Clingendael wordt soon, Guus LeJeune scène waarbij Esther (Belinda richting Londen. De mobiele het woonhuis van rijkscom- (gespeeld door Jeroen Meuldijk) halfnaakt voor het lanceerinstallaties worden missaris Seyss-Inquart, de Krabbé), een combinatie Boven de cafédeur ligt de studentenkamer van Erik Hazelhoeff Roelfzema raam staat om een SD-agent onder meer verstopt in de vertegenwoordiger van van verschillende perso- (Rijk de Gooyer) af te leiden. bossen van de landgoederen. nazi-Duitsland in Nederland. nages uit het boek. De dan een theetuin en wat In een verbouwde hangar Zijn commandobunker, musical volgt de groep speeltoestellen. Op 12 mei aan de noordkant van het 1# Tijd voor een pauze? De 1% Na terugkomst uit gecamoufleerd als boerderij, studenten rond Erik, die 1940 slaat echter het noodlot terrein vindt in 2010 de pre- terrasjes langs de Voorstraat Neder­lands-Indië vestigt het staat nog altijd aan het einde door de oorlog worden toe: nerveuze Nederlandse mière plaats van de musical in Voorschoten ogen heel gezin Hazelhoff Roelfzema van de Wassenaarseweg. gedwongen om essenti- militairen schieten de graaf Soldaat van Oranje, net als uitnodigend. Het decor van zich eerst in Den Haag en ële keuzes over goed en per ongeluk dood op zijn de film een bewerking van eeuwenoude gevels en sta- vervolgens in Park­ De Kieviet 1* Aan het begin van de kwaad te maken. eigen landgoed. het boek van Erik Hazelhoff tige lindenbomen zal aan het (Duinweg: aan het einde van oorlog verblijft koningin Roelfzema (zie kader). begin van de oorlog niet veel de Berkenlaan scherp rechts- Wilhemina enkele dagen 1) Ten noorden van de Oost- anders zijn geweest. Tijdens af). Na de oorlog emigreert in Paleis Huis ten Bosch. De dorperweg wordt in 1939 1! In de binnenstad van de mobilisatie van 1939 Erik naar Amerika en de laat- Duitsers willen het paleis begonnen met de aanleg van Leiden lijkt al eeuwenlang wordt achter aan de Voor- ste fase van zijn leven woont daarna slopen om plaats te Vliegkamp Valkenburg. Het nauwelijks iets veranderd. straat, langs de Koninklijke hij op Hawaii. Hier overlijdt maken voor een tankgracht, vliegveld is nog niet klaar als Dat geldt zeker voor het Marinelaan, een kampement hij in 2007 op negentigjarige maar een intendant weet dit hier op 10 mei 1940 Duitse Rapenburg, waar een groot gebouwd voor gemobiliseer- leeftijd. Zijn as is bijgezet te voorkomen. parachutisten en vliegtuigen deel van het studentenleven de soldaten. Het gaat vooral in het oorlogsmonument landen. Veel vliegtuigen zak- van Erik zich afspeelt. In het om veld­artillerie, dat wil zeg- Voor hen die vielen (Schouw- 1( Ook vanuit het Haagse ken dan ook weg in de zom- Academiegebouw op nr. 73 is gen door paarden getrokken weg 75, Wassenaar). Bos lanceren de Duitsers V2- pige grond. Aan het einde het beruchte zweet­kamertje, kanonnen. Maar veel van de raketten richting Londen. Op van de oorlog droppen de ge- waar Erik na zijn examen oude kanonnen werken niet 1^ Na een prachtig traject 3 maart 1945 bombarderen allieerden hier voedsel voor zijn naam op de muur zet. en ook aan ander materieel door de duinen – met af de geallieerden de instal- de hongerende bevolking. Ook begint hier zijn verzet: is groot gebrek. Toch gaat en toe een pittige helling – laties, maar door een fout Inmiddels is de vliegbasis in februari 1941 verspreidt hij een deel van de manschap- doemt rechts de Bourdon- vallen de bommen op de gesloten en krijgt het terrein een zelfgeschreven manifest, pen het gevecht aan met klok van de Waalsdorper­ wijk Bezuidenhout. een nieuwe bestemming. waarin de Leidse studenten goed getrainde Duitse vlakte op. Daarachter leidt De beroemde klok werd in 1959 op ­ de Waalsdorpervlakte neergezet Routebeschrijving­ Ga in Leiden bij 86vlak voor Ga in Den Haag aan de het ophaalbruggetje rechts- voorzijde van het station, af. Einde weg rechtsaf. Volg Horeca aan de rand van het park, Kort Rapenburg/Rapenburg Boerderij Meyendel, bij knooppunt 30 richting 400 m rechtdoor tot aan het Meijendelseweg 36, 29 (dus meteen op het Academiegebouw. Fiets dan 2243 GN Wassenaar, fietspad rechtsaf, verderop terug naar 86 en 53. www.meyendel.nl bij verkeerslichten linksaf, (dag. geopend, tussen na 250 m rechtsaf – of fiets Ga bij 53 rechtdoor en na 40 en 44, met hier eerst rechtdoor voor een 50 m (net voorbij zijweg) bezoekerscentrum) bezoek aan het Binnenhof: linksaf via het fietspad. Volg voor Hofvijver linksaf, voorbij na 150 m de bocht naar Theepaviljoen De Mauritshuis rechts door het rechts. Fiets 1,5 km langs het Horsten, Papeweg 36, poortje). water: bij eerste brug recht- 2245 BA Wassenaar, door, bij tweede brug rechts www.theepaviljoen Fiets naar 29 37 36. Ga naar boven. Einde rechtsaf dehorsten.nl bij 36 naar links voor een richting Voorschoten. Volg (gesl. ma en di) bezoek aan Scheveningen de Leidseweg (N447) 1,5 km (volg Van Alkemadelaan, rechtdoor. Verder is er volop horeca Zwolsestraat, ga langs het in Den Haag, Schevenin- Kurhaus het strand op). Ga Ga in Voorschoten bij de gen, Wassenaar, Leiden dan via dezelfde route terug rotonde rechtdoor de winkel- en Voorschoten. naar 36. Fiets naar 39 40 straat in (Schoolstraat). Na 41 43 47. 12o m voorbij ING-kantoor linksaf en vóór parkeer- Optie tot inkorten: ga bij plaats rechtsaf, dan steeds Duingebied Meijendel 47 rechtsaf, 1e weg linksaf rechtdoor (Treubstraat, Fietsverhuur (Duinrellweg). Na kerk links later Voorstraat). Ga aan Fietsverhuur en OV- aanhouden en rechtdoor het einde van de Voorstraat Alternatieve startplaatsen:­ © 2016 ANWB B.V., Den Haag ­ fietsen bij de stations (Schoolstraat). Einde rechtsaf op de drukke weg rechtsaf • Station Leiden Centraal: ga Productie: ANWB (Marieke Haafkens) / Duin Horst & Weide;­ Den Haag Centraal en (Luifelbaan). 1e rechtsaf (Van en bij de verkeerslichten aan de centrumzijde recht- Tekst en opmaak: Harry Bunk; ­ Leiden Centraal. Hogendorpstraat). 1e linksaf linksaf richting Wassenaar door via de Stationsweg Cartografie: Landkaartje, Winifred Broeder; ­ (Van Limburg Stirumstraat). (Wijngaardenlaan). richting 86. Beeld: ANWB AVD, Duin Horst & Weide, ­ Einde rechtsaf (Joh. De Witt- • Hotel De Gouden Leeuw, Nico van der Horst (studentenkamer).­ straat). Rotonde schuin rechts, Fiets naar 90 52 55 54 Veurseweg 180, 2252 AG ­ % langs molen en 2 x rechtdoor 46 .44 Voorschoten: ga op de Deze route werd met de meeste zorg samengesteld. De juistheid Extra informatie (Gravestraat). Einde voor Veurseweg linksaf, dan van de gegevens is aan veranderingen onderhevig. Indien de Kijk voor nog veel meer muziektent linksaf (Burcht- Optie tot inkorten: ga bij na 1,2 km linksaf richting informatie onjuistheden blijkt te bevatten, kan de uitgever recreatiemogelijkheden plein). 2e linksaf (Burchtlaan). 44 richting 40. Je komt dan ­Wassenaar en 90. daarvoor geen aansprakelijkheid aanvaarden. in het gebied tussen Den Drukke weg oversteken en ook langs restaurant Boerde- • Wassenaar, parkeerterrein Haag en Leiden op rechtdoor (Pr. Marielaan). rij Meyendel. Vervolg route bij Berkhei, Berkheistraat: ga www.duinhorstweide.nl. Na 250 m rechts fietspad op, 40 richting 41. op de Berkheistraat linksaf vervolg route naar 55. en op Van Zuylen Van Nije­ Fiets naar 35 34 33en 32 veltstraat weer linksaf. Bij Fiets naar 48 49 79 53 86. tot slot 30. 47 richting 48. www.duinhorstweide.nl