UvA-DARE (Digital Academic Repository)

Het gelijk van de schrijver. Willem Frederik Hermans' fictieve discussie met Jean-Paul Sartre van Rooden, A.

Publication date 2012 Document Version Final published version Published in Nederlandse Letterkunde

Link to publication

Citation for published version (APA): van Rooden, A. (2012). Het gelijk van de schrijver. Willem Frederik Hermans' fictieve discussie met Jean-Paul Sartre. Nederlandse Letterkunde, 17(3), 159-177. http://letterkunde.letterentijdschriften.nl/document_articles/352.pdf

General rights It is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s) and/or copyright holder(s), other than for strictly personal, individual use, unless the work is under an open content license (like Creative Commons).

Disclaimer/Complaints regulations If you believe that digital publication of certain material infringes any of your rights or (privacy) interests, please let the Library know, stating your reasons. In case of a legitimate complaint, the Library will make the material inaccessible and/or remove it from the website. Please Ask the Library: https://uba.uva.nl/en/contact, or a letter to: Library of the University of , Secretariat, Singel 425, 1012 WP Amsterdam, The . You will be contacted as soon as possible.

UvA-DARE is a service provided by the library of the (https://dare.uva.nl)

Download date:25 Sep 2021 Aukje van Rooden(Universiteit van Amsterdam) met Jean-PaulSartre Hermans’fictievediscussie Willem Frederik Het gelijkvan deschrijver. zijn eigenspreekrechtopteeisenenricht daarmeedeaandachtineersteplaatsop Met dezetitellijktdeauteur meteen doornaardeauteursinstantie. andere woorden daarentegenmet- religieuze ofcultureleopvatting. DetitelIkhebaltijdgelijkverwijst zijndanook allenaangeklaagdalsdoorgeefluikvaneenbepaalde auteurs hiervan I U raaktdetitelinzekere zinaleengevoelige moreleofculturelesnaar. De spoed derdeugdzaamheid,Duivelsverzen van, Bastaard , enzelfsNader Istanbul tot deauteurvoor het gerecht isgedaagd.Vanroman waarvan romansalsTegen - k hebaltijdgelijk–ditiszondertwijfel demeestfascinerendetitelooitvaneen as an exemplary manifestation ofthisview. manifestation as anexemplary of Hermans’leastdiscussednovels,Ikhebaltijdgelijk(1951),willbeconsidered One highlyproblematic. andideologicaltruths are realism moral world where commitmentwouldbepossibleina whatkindofliterary shows but rather commitment appears tobenotopposedspective, Hermans’work toliterary thisper ideasofhistoricaltruth.Viewedfrom and, subsequently, ondifferent worldviews different basedonfundamentally are butthattheirviews role, social thewriter’s seektounderstand thatboth HermansandSartre stated Itwillbe socialrelevance. literature’s ofunderstanding ways as twodifferent positions,however, notconceivedofasopposite but are stances, and Sartre’s Hermans’ Inthisarticle, literature. ofcommitted andsupporters sentatives - repre asoneoftheworld’smostfamous considered other hand,isgenerally onthe autonomy. Jean-PaulSartre, ofliterary andsupporters representatives asoneofthemostimportant understood Hermansisgenerally Frederik W­ autonomy. WithinthefieldofDutchliterature, opposed toliterary commitmentisoften literary In discussionsonthesocialimpactofliterature, Abstract illem - 159 Het gelijk van de schrijver 160 Nederlandse Letterkunde hoofdpersonage vanIkhebaltijdgelijkdevolgende tiradelaatafsteken: opgenomen datdiscriminatievanbevolkingsgroepen strafbaarstelt. Wereldoorlog werd in1934het Nederlandse Wetboek vanStrafrecht eenartikel begin jaren1950ontstond.Tijdensderoerigevoorafgaand aandeTweede uit­gedragen. wordt bij RushdieofReve gebaseerd opdezedelijk-religieuze opvattingdieinzijnroman zijn aangeklaagdevakbroedersen-zusters,isdeaanklachttegenhemdusnet als Hoewel detitelvanHermans’romanineenbelangrijkopzichtafwijktdie ieder gevalnogenigegoedkeuring wegdragen. kan Deondernemingmisluktechter maaromdatdezeindeogenvan zijnneerbuigendevaderin die functieambieert, Nederlands-Indië vetrokken omdaarbestuursambtenaar teworden. Niet omdathij Stegman. Na eenonafgemaakte studieIndologieisdezeStegman alsluitenant naar Deze tiradewordt inderoman indemondgelegdvanhet personageLodewijk bladen. vandeauteur,vervolging eenroepdiebijvalkrijgt inverschillende nationaledag- lijk napublicatiewordt vanuitverschillende hoeken opgeroepentot gerechtelijke met eenwetenschappelijkecombineert loopbaanalsfysischgeograaf.Onmiddel- het bladen eenopdatmomentbelangrijkopkomend schrijver diezijnschrijverschap Ik hebaltijdgelijk.DeauteurisWillem-Frederik Hermans,eenvanderedacteuren Podiumtijdschrift (1944-1969) verschijnt vanhet eenvoorpublicatie eerstedeelvan ting. We schrijven 1951. Inhet experimenteleenmaatschappelijkbetrokken literaire vanzijnspreken inplaatsvanopeenbepaaldemaatschappelijkede status opvat- hechte bevolkingsgroep. wingen indepraktijkdusinderdaad debeledigingvaneenwelonderscheiden en en ziekenhuizen. Destijdsbetekende het beledigenvaneendezelevensbeschou- maar ookindeveel verdergaande opsplitsingvanscholen,woningbouwverenigingen onder meerindegebruikelijke kerken scheidingvanpolitieke partijen, enkranten, euze strijdomgelijkwaardige erkenning vanhunlevensbeschouwing. Ditresulteerde katholieken, socialistenenliberalen–voerdentanten, bovendien een ongemeenseri- de verschillende bevolkingsgroepen binnendezesamenleving –waaronderdeprotes- de twintigsteeeuwwasNederland niet alleeneensterk verdeelde samenleving,maar geestelijken in functieookhet beledigenvanGodzelfstrafbaarstelt. ten grondslagaaneeneerdere wetswijziging, in1932,dienaasthet beledigenvan Holland gedurendedejaren1920en1930tegenhet christendomvoerde lagookal houding jegenshet Defelle katholicisme. campagne diedeCommunistischePartij was niet alleendegroeiendeopruiingtegenjoden,maarooktoenemendkritische het ouwelsvreten! kiezenvan ophunwangenenrotte metpuisten enLimburg inBrabant zitten niet!Dieblijvenwel vlooien, luizen.Dieemigreren Alskonijnen, ratten, voort! zich deelvanhetvolk!Maardíenaaien eroplos!Dieplanten besodemieterde Datishetmeestschunnige,belazerde,onderkruiperige, De katholieken! Het isindezemaatschappelijkgezienovergevoelige tijddatHermanshet Het isniet opvallenddatdeophefover dezepassageinIkhebaltijdgelijkjuist 1 Deaanleidingvoor dezeophefiseenbeledigendepassageover katholieken. 4 5

2 3 Aanleiding Tot halverwege de literatuur pleidooi inhetalgemeen’zosteltHermansaan beginvanzijn officiële klacht niet maaralseenaanval alseenaanval opmijzelf,ofmijneigengeschrift, op daarom vooral alsschrijver diendeteverdedigen. ‘Ikbeschouwdaaromdeze aan- aanklacht alseen tegen deliteratuuralszodanigopvatteendathijzich verantwoordelijkheid vanzijnspreken. vandeliterairauteurenstatus dus toeopdevraagnaarspecificiteitvaneenliteraire tekst,demaatschappelijke ver Hermans.Deargumentenvoor entegenHermans’eventuele schuldspitstenzich vooral denijpendeoverbevolking diehet landopeennieuwe crisislaatafstevenen. menselijke aard dieincrisistijdwordt blootgelegd. Volgens dehoofdpersoonishet voor altijdzichtbaarzalblijven. Zelfsdebestebedoelingenkunnenniet optegende volgens Stegman slechtsomeendunlaagjebeschaving waardoorheen debarbarij varingen trachttebegraven ondereenflinke dosishoopenoptimisme, gaathet hier Hoewel mendeoorlogser hijinzijnogeneenlandverval. Amsterdam. Daartreft zijn luitenantsrangkwijt.Gedegradeerd engedesillusioneerd hijterugnaar keert plotsklaps volstrektexpertise overbodig is,hijraaktnaeenschandaalbovendien ook volledig. Nederland Niet Indonesiëopalskolonie, alleengeeft waardoor Stegmans meerden, socialistenofliberalenillustreren. vensbeschouwing ofideologie,zoalsvergelijkbare gerefor tiradestegen protestanten, danooknietkritiek betreft alleendekatholieken, maardeaanhangersvanelke le- praktische zaken zorgtvolgens Stegman namelijkvoor maatschappelijke crises.Zijn het feit datzijhunlevensbeschouwing koste wathet kost latenprevalerenboven levensbeschouwing intijdenvannoodlatenprevalerenboven praktischezaken. Juist welijk vanaard iskomt erenkel Stegmans opneerdatdekatholieken verwijt hun maareerder praktisch.Ofbeterpostuleert, gezegd:voor zover het levensbeschou- zozeer levensbeschouwelijk vanaard, zoalsdegerechtelijke aanklachttegenHermans jaar ofgeldboete vandederde categorie.’ of hunlevensovertuiging, wordt met gevangenisstrafvantenhoogsteeen gestraft beledigenduitlaatoveropzettelijk eengroepmensenwegens hunras,godsdienst ‘Hijdiezichinhet openbaar,belediging uit: ofafbeelding, mondelingofbijgeschrift Hierin wordt van degenediedevermeende namelijkdenadrukgelegdopintentie 137c vanhet Wetboek Hermanswerd aangeklaagd. vanStrafrecht opbasiswaarvan werd mogelijkmaaktdoordepreciezeformulering vanhet wetsartikel betreffende uitlokten tegendeauteur. Het wettelijk terverantwoording roepenvandeauteur lieken deuitspraken inIkhebaltijdgelijkalsbeledigendopvatteneneenrechtszaak ideologische groeperingen. heid voor dedesastreuzegevolgen vanoverbevolking volgens het personagevoor alle de katholieken erinStegmans analyseshet felst vanlangskrijgen,geldtdeblind- raakt.Hoewel menniet eensdoordatde‘onderbouw’inverval jargon stelt–heeft of rechtschapenheidvande‘bovenbouw’ –zoalsderoman ineentypischmarxistisch den. Hermans hieralsauteurinjuridischezinvoor verantwoordelijk kon worden gehou- passage beledigendwasvoorde betreffende dekatholieke bevolkingsgroep, maarof eigenlijke vraagdieinditprocesbeantwoord moestworden danookniet zozeeróf moeilijk getwijfeld worden kan aandeopzettelijkheid vandewoordkeuze, wasde 9 Niet depersoonHermansstondhiermet anderewoorden terecht,maardeschrij- Ook Hermansbenadruktein zijnpleidooivoor derechtbank dathijdeze De kritiekdiedoorStegman opdekatholieken geuitwordt isdanookniet Deze veralgemenisering heeft echternietDeze veralgemenisering kunnenverhoeden heeft datvooral- katho 8 Omdaterinhet gevalvaneenroman 7 Dooralleaandachtvoor dezuiverheid 6

- - 161 Het gelijk van de schrijver 162 Nederlandse Letterkunde zodanig. personage vanderoman,nochHermansalspersoon,maarliterairschrijver als zoals ikinhet hiernavolgende voorstel ditgelijkniet tedoen,danbetreft het hoofd- de titelIkhebaltijdgelijkalskernachtige samenvatting vanditpleidooiopvatten, maaromhet gelijkvandeliteratuurtebewijzen.Alsweten doelomzijneigengelijk, zou moeten nagestreefdworden, idealen zijnhelemaalniets. Idealenzijndekleuren gende uitspraak:‘[I]dealen,de ideeënover eenwerkelijkheid maar die niet bestaat, wordtvan zijnpartijgenoten, zijninstellingtochvooral gekenmerkt doordevol- wil voorspiegelen. Hoewel hijbij vlagenwordt meegevoerd doorhet enthousiasme ment met omeenengagementdatdemaatschappij geen illusies dezepolitieke partij, nistische boodschap–dieinEuropadanookbreedgehoor vond. de naoorlogsedemocratischezelfvertwijfeling, het klimaatvoor perfecte decommu- ring aanhet succesvolle Russischeverzet tegennazi-Duitslandvormde, tezamenmet de injaren1950invloedrijke internationale socialistischebeweging. Deherinne- motivatie alshaarretoriek duidelijk dezefictieve vertoont overeenkomsten partij met fen enhet optelatengaanineenEuropeseeenheid.Zowel haarpolitieke watbetreft noemen: zijwilhet bewegen volk desoevereiniteit ertoe vanhuneigenlandoptehef- isronduitrevolutionair te te richten.DeagendavandezeEuropeseEenheidspartij op om eenpolitieke partij zichaanhet planvanmede-IndiëgangerKervezee mitteert hij noggenoegbetrokkenheid omzichvoor diesamenleving intezetten: hijcom- moet ziet ensterke bijdemaakbaarheid vandesamenleving,voelt bedenkingenheeft nage. Hoewel dezeStegman detoekomst vanhet landmet weinig vertrouwen tege- het literairespreken beter tebegrijpen. van steltomdehedendaagsestatus een algemenerevisieopliteratuurdieonsinstaat stellingnamevanHermansgaat,maarom hier niet zozeeromeenhoogstparticuliere schappelijke betrokkenheid. Indezebijdragetrachtikbovendien tebetogen dathet met demogelijkheidvanpublieke stellingname,vanovertuigingskracht envanmaat- optredens motiveert. Demogelijkheidvangelijkhebbenisimmersdirectverbonden kracht dieniet alleenzijnromans,maarookpolemischeessays enpublieke den gezienalsdemotor achterHermans’schrijverschap als zodanig,alsdedrijvende gelijk expliciet aandeorde wordt zijmijnsinziensduszonder meerwor gesteld,kan iemand zoukunnenclaimengelijktehebben.Hoewel dezethematiekinIkhebaltijd datwilzeggenverschillende perspectieven gelijk, verschillende vanwaaruit soorten dezeromannadrukkelijkinzichtelijke wijze samengebald.Meerpreciesthematiseert nage. Inhet gevalvanIkhebaltijdgelijkisHermans’poëtica met anderewoorden op de echo’svanzijneldersgeuitemaatschappijopvattingenindiehet hoofdperso- verdediging vandeliteratuurnaaraanleidingdezeromanen Hermans’ officiële samenspel tussendeinhoudvanroman,dialoogdiedezeaangaatmet zijntijd, stellingname isniet zozeerdievanderomanalszodanig,maarishet gevolg vanhet stellingname over gelijkdateenliterairschrijver het zoukunnenbehalen.Deze soort We kunnenHermans’romanIkhebaltijdgelijkdusopvattenalseenprogrammatische 1. 1952. voor derechtbankop20maart Twee gelijk soorten Toch gaathet watStegman tochvooral betreft omeengedesillusioneerdengage- Laten we omtebeginnenkort ingaanophet perspectiefvanhet hoofdperso- 10 Met zijn pleidooi steltHermanszichdusniet - wereld aanderestmaglatenzienenopleggen.’ maaralleeneenschrijverieder menseenwereld vindtdathijzijn inzichzelfcreëert, schappij, dewereld enanderedingenteveranderen. We moeten niet vergeten dat ‘Schrijversvolgens zijnomdemaat- denken hemookdeliteratuur: datzijinstaat een maatschappelijke omwenteling zoukunnen bewerkstelligen. Dezenaïviteittreft van eenblindeendeoorsuizingenstokdove!’ oorlogse Europapolitieke neutraliteitkon veroorloven. zaak was onvermijdelijk eenpolitieke simpelweg zaak, omdatniemandzichinhet na- werd gelegdtussenliteratuur, filosofieenpolitieke stellingname.Deintellectuele van deonvermijdelijkheid waarmeevanafdejaren1945eenverbinding enheftigheid van deliteratuur. zichtegenwoordig Menkan nauwelijks nogeenvoorstelling maken nante opvattingenindietijd,niet alleenophet vlakvandepolitiekmaarookopdat hem zijnenhet ‘historischperspectivistischbedrog’datmenmet dat‘vagedenken’ ‘tot dogma’sverheven conventies’ ofzelfs‘gevaarlijke ideeën’dieideologieënvolgens opde tevindenwaarinHermansniet afgeeft landse mediaiservrijwel geeninterview met deopvatting vandeauteur. Zowel indebinnenlandsealsschaarsebuiten- dat deopvattingenvanhet vertonen romanpersonage eenopvallendeverwantschap ben willenafleggenvaneen maatschappij waarineenuniverseel gegeven waarheid om het gelijkvandeschrijver teverbinden met de moderniteitenrekenschap heb- te interessanteromdatzijbeiden nadrukkelijk naareenmaniergezochthebben Deverschillenpositie vanHermansverschilt tussenhenzijndes vandieSartre. gelijk vandeschrijver dus.Enhet ispreciesophet puntvandezeopvatting datde een bepaaldewaarheidsopvatting inhet spelis–eenbepaaldeopvattingover het echter datinelke mogelijke visieopdemaatschappelijke relevantievanliteratuur ken, maaropeenanderewijze. tuur niet datjealsschrijver zozeerimpliceert geenstellingneemtindezevraagstuk vraagstukken zouikwillenaangeven vanjetijd.Inditartikel datautonomelitera - verantwoordelijkheid inhet nemen indegrote ligt,volgens stelling politieke Sartre, maatschappelijke verantwoordelijkheid wel liggen. Diemaatschappelijke nogkan debelangrijke vraag trachtentebeantwoorden Sartre had gelaten,heeft waarinhaar werd datdeliteratuurhaarnegentiende-eeuwsestichtenderolvoorgoed achterzich Ineentijdwaarinduidelijk wij hedentendageonderliterairengagementverstaan. eenexemplarische Sartre wat rol,omdathijvoorgoedvermogen geijktheeft vervult schappijveranderende vermogen vaneenliterairauteur. Inhet definiërenvandat twintigste-eeuwse geëngageerde eenzoektochtisnaarhet schrijver maat- alsSartre een meergeëngageerde vorm. Ikzalbetogen datHermans’werk net alsdatvaneen geclaimd. Het gaaterhierniet omeen‘autonoom’schrijven teplaatsentegenover politiek-literairzelfsprekend soort gelijkdatdoordezegeëngageerde schrijvers werd naar mijnideegezienworden alseendiscussiemet eneenalternatief voor het van- tiek kon onttrekken. ‘gelijk’ datHermansmet Het Ikhebaltijdgelijkclaimtmoet soort geen enkele intellectueel diezichaandezevermenging vanliteratuuren(linkse)poli- een zaakvandeliteratuur. Met nameinFrankrijk wasertot indejaren1970danook van deintellectuelenzichophet schrijven toelegde,werd depolitieke zaakipsofacto vers, zowel inNederland alsinternationaal. de vorige eeuwvormde eengrote Hermanswatditbetreft uitzonderingonderschrij- Juist daaromgaatIkhebaltijdgelijkeeninteressantedialoogaanmet dedomi- De veronderstelling dietengrondslag ligtaandehiernavolgende analyseis 14 13 Zeker indejaren 1950tot 1970van 11 Het isoverigens opditpunt 15 Enaangezienhet merendeel - 12

163 Het gelijk van de schrijver 164 Nederlandse Letterkunde van dejaren1920en1930werd demoderneidee datwaarheid gemaaktwordt vrij merkt dooreenuitgesproken activistische houding.Doordeavant-gardebewegingen ambiguïtés duterme,lamodernité littéraire.’ intimementliéeàceque ‘esteneffet l’onpourraitappeler,dan ook, malgrétoutesles matique del’engagement’,zo steltdeFranse BenoîtDenis literatuurwetenschapper kennis endemoraal–vanhet schijven naarhet weten enhet handelen.‘Laproblé- eengrotendeels ongewisseoversteekliteraire taal temaken naarhet domeinvande twintigste-eeuwse engagementbestonderdusuitomvanuit diteigendomeinvande Demoeilijkheidenzelfsdeparadoxvan haareigendomein:datdetaal. vanhet dien problematisch.Deenigewaarheid diedeliteratuurnogtedienenhadwas en moraal,maarachttemeneengrensoverschrijdende, universele waarheid boven- menschoonheidvanafderomantiekniet alleenlosgemaaktvankennisgoede, heeft kwestie. Waar het schonevoorheen tenminstesamenkonvallenmet het wareenhet van gevonden. Indatgevalisliterairengagementeenopz’nminstproblematische keld. Vanaf ongeveer 1800werd waarheid opgevatalsiets datgemaaktwordt inplaats vaneenuniversele waarheidbestaan alin zo’nbeetje alledomeinenwasafgebrok zichineentijdwaarinhetZoals gezegdbeweegt onwrikbare Sartre geloofinhet 2. heid betrekt betrekken, ofkan betrekking het omwatvoor kan dangaan? soort dateenromanzichopbepaaldeactuelewerkelijk indienwe verwachten literatuur: misschien wel dehamvraag naardemaatschappelijke isvanonderzoek relevantievan vooral brengenvanmogelijke het inconceptueelantwoorden opzichtinkaart opwat roman uitgedruktwordt. Het doelvandeanalysedezetwee vormen vangelijkis hetin essayistische volgens Hermansbijuitstekineen enbetogende teksten,terwijl zal blijken dat het gelijk vandeschrijver het volgens bestetot Sartre zijnrechtkomt die uiteraard wel degelijkhunweerslag hebbenopdeformele Zo kenmerken ervan. reerd lijkt,met dehoopenhet streven dathunschrijverschap kenmerkt –factoren merken vanhunwerk alswel met demaatschappijopvatting waardoor het geïnspi- mindertemaken heeft met deformele kenzou kunnenopeisen.Dezeinterpretatie - gelijkdateenhedendaags schrijver indehedendaagsemaatschappijvoorsoort zichzelf mans’ visieophet gelijkvandeschrijver opgevatworden alseenverkenning vanhet indezeconstructie naarvoren komtSartre voor zijntijd,zalHer alsrepresentatief . Waarperspectief, eenschaamtelozeendoelbewustevorm vanhineininterpretieren het historischperspectiefdatiktrachtteopenenniets minderdaneengeconstrueerd enHermanstijdgenoten zijn,is literatuur zoudenkunnennoemen.OmdatSartre avant lalettre,decontourenvanwatwe eenwerkelijk eenentwintigste-eeuwsevisieop persoonlijke waarheid, breektHermanshiernaarmijnideemeeenschetst zodoende, revolutionair. entautegorisch in hunliteratuuropvattingmeegenomenwaarheidsidee respectievelijk aanduidenals Inhetde literatuurechteralshet hiernavolgende geëigendemiddeldaartoe. zalikde Hermans waarheid daarentegenalsiets watvermeden moet worden. Beidenzienzij waarheid –kort gezegd–opvatalsiets watgemaaktmoet worden, ziet beschouwt geproblematiseerd wordt. Toch doenzijditopheelverschillende wijzen.Waar Sartre Het revolutionaire gelijk: Sarte, ofdeschrijver alskatalysator Het revolutionaire gelijk:Sarte, Aan het beginvandetwintigsteeeuw werd dezeliteraire moderniteitgeken- Waar inzijnliteratuuropvattingnoguitgaatvaneenhogereofboven Sartre - 16

- - - wereld beschouwden.‘Engagement’,eennotie dieindejaren1930gemuntwerd inde letterlijk opgevat indezindatzijkunstalseenwaarheidscreërende interventie van maatschappelijke verandering. een ‘centrifugale’ofmiddelpuntvliedendebeweging moeten vormen alskatalysator ofmiddelpuntzoekendevan eencentripetale beweging zoudeliteratuurvolgens hem maatschappijveranderende roldanookwelbewust enactief opzichnemen.Inplaats volgens hemmet anderewoorden niet intrinsiek aan literatuur. Deauteurmoet die literairecreatie.Demaatschappijveranderendeeerder dimensieis eenbepaaldsoort het niet deliterairecreatiealszodanigisdieeenrevolutionair potentieel bezit,maar dat geringe maatschappelijke vandeavant-gardeliteratuur, Sartre effect constateert haar maatschappelijke roldreigtteverspelen. Ongetwijfeld medeopbasisvanhet namelijk verloren ineensterkwaarmeezij opzichzelfgerichteexperimenteerzucht revolutionair deavant-gardeliteratuur potentieel tenspijtheeft zichvolgens Sartre de revolutionaire gedachtevandeavant-garde echterniet kritiekloosover. Haar Rassemblement Démocratique . InzijnliteratuuropvattingneemtSartre Révolutionnaire gens weinig succesvolle, opterichten,de pogingonderneemtomeenpolitieke partij is danookinhet verschijningsjaar vanQu’est-ceque lalittérature? dat hijeen,overi- wel degelijkdebasisvaneenrevolutionaireHeteind jaren1940analyseert politiek. werk, leggendeexistentialistischeconditiesvanschrijverdringt inSartres diehij doordenkt. Alhoewel het revolutionaire discourspasindejaren1950echtdoor in Qu’est-ceque lalittérature?gagement dieSartre (1948)opnieuwopneemtenverder kende verbond tussendegeëngageerd schrijver enhet communismelaatverklaren. ditzelfde enthousiasmevoor dekrachtvanrevolutie datzichhet bijnavanzelfspre- Oktoberrevolutie voor vaneenutopie.Het alsdeverwezenlijking isbovendien uit van 1917. Na debloedigeenuitputtendestrijdvanEersteWereldoorlog kwamde medetemakenonaire dimensiekreegheeft met het succesvandeOktoberrevolutie eenrevoluti- historisch paduittestippelen.Datdezewaarheidscreërende interventie teontwikkelen eneennieuw iseenkritischedistantie positie, datdekunstinstaat zag weggelegd; het isvanuithaar–inderomantiekverkregen –relatiefautonome betekent indeeersteplaatsdanookdatmenvoor deliteratuureenvoortrekkersrol elle.’ ment sonépoque; elleestsachance unique: elles’estfaitepourluiet ilestfaitpour moyen des’évader’,zoheet het inSituationsII,‘nousvoulons qu’il embrasseétroite- en waaraanwe nooitvolledig kunnenontsnappen.‘Puisque l’écrivainn’aaucun navolging in eenhistorischesituatiedieonswezenlijk vanPascal–geworpen bepaalt existentialistischewereldbeeld. ‘Nousuit Sartres sommesembarquésin Sartre ’, beweert eeuwse avant-garde, komt dezeliteratuuropvattingzoalsgezegdinjarenvoort dan uiteenevaluatievande(geringe)politieke successenvandevroegtwintigste- gegeven situatiealsuitgangspunt neemtenzichvandaaruitinbeweging zet. Eerder indehuidigetijd,wanneerzij wanneer zijzichinschrijft sorteren alleen effect nihilo zogezegd–,zoalsdeavant-gardisten volgensde leegte–ex menen.Zijkan hem een keuze.Inwereld waarinwe wezenlijk bepaaldworden- doordeomstandighe juist opzijntijdbetrokken zijn. de hoopdaarmeeeennieuw tijdperk teopenen,moet deschrijver dus volgens Sartre 19 Inplaatsvanzichzijntijd aftekeren enzichopzichzelftebetrekken in Het ispreciesdezeavant-gardistische, linksrevolutionaire visieopliterairen- Een dergelijke niet centrifugalebeweging volgens plaatsvindenin kan Sartre Het belangrijksteelementvandezebetrekking isvolgens hemhet maken van 18

- 17 , 165 Het gelijk van de schrijver 166 Nederlandse Letterkunde tranchées […] entre résistance et collaboration’. tranchées […]entrerésistance que ookDenis,‘ilsembleeneffet lespositionssoientnettement tion’, zoconstateert het ookondenkbaar datmengéénkeuze maakt.‘Dansl’atmosphèredelaLibéra- in deprillenadagenvanTweede Wereldoorlog niet alleennagenoegvast,maaris ookvoor zoukunnenkiezenomzichnietteengageren,liggendeopties logischerwijs, bepalen. Hoewel deschrijver zichinprincipeoveral meezoukunnenengagerenener, is hij‘veroordeeld tot devrijheid’omzijneigenessentie,levenspad enwaarden te zal wel moeten: geenvooraf aangeziendemensvolgens gegeven Sartre essentieheeft, l’humanité entière.’ in L’Existentialismerions lesupposer’,zegtSartre estunhumanisme,‘carelleengage gehele mensheid.‘[N]otre responsabilitéestbeaucoupplusgrandeque nousne pour keuze dieeen schrijver voor een modelvoor zichzelfmaakt,stelthijvolgens de Sartre uiteraard veel meerdanalleendeuitdrukkingvaneenpersoonlijke keuze. Met de zich vastgezet indetaal. ‘lichaam’ waarmeewijonsinonzewereld bewegen enomgekeerd onzewereld heeft ishet Sartre, zosuggereert zijn materiaalalshet waredegeschiedeniszelfis.Detaal, vanrevolutionair opzichtenemen, omdat bijuitstekgeschiktomdetaak Sartre voor dietijdzokenmerkende verbondenheid vanpolitiekenliteratuur–is volgens wilde weg’. moet hijdatdoenalseenman,doorop doelenterichtenenniet als eenkindinhet willenschieten,‘Als hijspreektschiet hij.Hijmagzwijgen, maaromdathijheeft naarBrice-Parainopmerkt. met eenverwijzing zijn ‘geladenpistolen’,zoals Sartre zijn woorden vandewereld zoukunnenonttrekken. Dewoorden vaneenschrijver we aleerder. Ditmaaktdateenschrijver zeggenofzichmet nooitzomaarwatkan Kojève enmedeinnavolgingdes Geistes vandebefaamdecollegereekshierover vanAlexandre zichaaneenserieuzelectuurvanHegelsPhänomenologie jaren 1947-1948wijdtSartre een bepaaldegeschiedenisopvatting:revolutionaire geschiedenisopvatting.Inde alleen eenpolitieke positiebepaling,maar, onderliggenddaaraan,ookeenkeuze voor vooral ookdatvandegeschiedenis. vanuit enopbasisvandieexistentiezijneigen‘essentie’tebepalen. Hoewel ontsnappenaanzijn‘existentie’,ishijvrijom demensingeengevalkan keuzevrijheid. Wieniet kiestwordt immerswel gekozen doordeomstandigheden. den waarinwe zijn,isdeenigevorm geworpen vanvrijheidvolgens hemnamelijkde grootst mogelijke weerklank zoumoeten vinden’. oeuvre voor zichziet [moet] hemerniet vanweerhouden het optezetten alsofhet de voornemen tehebbenvolkomen teslagen[en]debescheidenheidwaarmeehijzijn inzijnberoemdeWat Sartre reert isliteratuur?‘[zou] niet kunnenschrijven zonderhet de revolutionaire schrijver, aandeschrijver alsrevolutionair. Eenschrijver, zosugge- historische perspectiefwel alvoor steltaan eengroot deeldestrengeeisendieSartre Dialectique delaraisonvinden isinSartres dialectique (1960), verklaart ditdialectische twijfel onschuldigbloedzalvloeien. verhoudingen isstrijdnodig,waarbijzonderenige moeten doorlopen.Hiervoor vanmeester-knecht-bereikt iszullenwe stadia volgens dezevisieechtereenaantal Alvorenseen voordithistorischeeinddoel klasselozeeindstaat. iedereenacceptabele, 23 Het revolutionaire gelijkisdaaromniet alleenhet gelijkvandeschrijver, maar Hoewel demeestexpliciete weerslag vanHegelsgedachtegoedwellicht te , stelthijdegeschiedenisalseendialectischprojectvoor datzaleindigenin 26

22

25 Detijdisvoor schrijver gemaaktenhijvoor hem,zozagen Het inditgevalniet literaireengagementimpliceert 21 Inditgevalisliterairengagement 24 Deschrijver –enhierzienwe de 20 Sterker nog,hij - worden enopbasisvandieerkenning gevolgd worden. dialectiek vereist namelijkdatdeschrijver allereersterkend enwaarhijvoor staat worden. meester-knecht Maarwel uitvrijebeweging. Dehistorischkatalyserende bijgevolg doordelezeropgepaktmoet datdeschrijver dievervolgens eenaanzet geeft Geheel inlijnmet het oorspronkelijke avant-gardistische gedachtegoedsteltSartre geschiedenis te kunnen nemen, heeft hijtenprincipalemeergelijkdanwieook. geschiedenis tekunnennemen,heeft juist omdatderevolutionair omeenvoorschot schrijver allesinhandenheeft opde uitlicht ofjuistweglaat, ‘doorbreekt’hijdetijd‘inrichtingvantoekomst’. dedingendiehijinbeschrijving waarop eenschrijver zijneigentijdbeschrijft, woorden niet langsdedingen,maarveranderen Doorde manier ze dezedingenook. Schrijven isdushandelen.Juistomdatzebeladenzijnmet detijdsgeest,strijken de verantwoordelijkheid voor dewereld.’ uiteindelijkdroogjes,‘dragenweeen ‘achterban’vergaren. samen ‘Enzo’,steltSartre palen. Hijmoet, indewoorden vanThomasVaessens, inDerevanche van deroman dus dat zijhemookdeverantwoordelijkheid geven omhet lot vandegeschiedenistebe- zorgen schrijver daarommaaréénmanieromzijnlezersachterzichtekrijgen:ervoor geen redenomons[deschrijvers, AvR] bijvoorbaat ongelijktegeven.’ zijnhoofdstukover zobesluitSartre ‘Watgelijk geeft, isschrijven?’, danis‘datnog demogelijkheiddattijdschrijver uiteindelijkon- schrijdend is.Ookalbestaat zogezegd omeenbovenpersoonlijk gelijkdatniet alleenboek-, maarookgenreover gelijkdatzich enkel binnendewerkelijkheidmentaan vanhet boeklaatgelden, maar worden. of bezingen;zijmoeten met grote precisieindegeestenvanbevolking ingekerfd gen envoorspellingen over detoekomst vandemensheidlatenzichniet schetsen voor zorgendaterover zijnwoorden Stellin zelfgeenenkel- bestaat. misverstand aangezien naderevolutie deschrijver allesanderszalzijn,kan eriniedergevalwel op zekere hoogte altijdeenspronginhet diepeis,eengokmet onbekende uitkomst zijn. Hoewel derevolutionaire sprongnaardetoekomst diedeschrijver voorstelt tot laadt, ishet niet datdezewoorden verwonderlijk uitdegelijkhoutgesnedenmoeten roman alseenvandemogelijke positiesopgevoerd. schrijverschap exemplarisch Sartres het revolutionaire isindeze gelijkwaarvoor oeuvre. Niet dezeromanalseenpoëticale alleenkan tekst gelezenworden, ookwordt eenexemplarische watditbetreft rolinHermans’ Ikhebaltijdgelijkvervult van Sartre. ter eenheelanderwereldbeeld eneenheelandereliteraire betrokkenheid uitdan die termen als‘terreur’,‘dialectiek’,‘revolutie’ en‘vrijheid’,dragenHermans’tekstenech- dat hijinzijntekstenuitdejaren1950bezigde.Hoewel ookzijdoorspektzijnmet ideologische bronnenalszijnFranse tijdgenoot blijktalleenaluithet vocabulaire enuitdragen. Dathijdaarbijbeïnvloed werdte hebbenwillenaftasten doordezelfde vorm vangelijk;het isdezemogelijkheid diehijgedurendezijnschrijverscarrière lijkt schiedenis datHermanszichtendiepsteverzetSchrijven volgens heeft. eenándere Het ispreciestegendeonmetelijke zelfverzekerdheid vanditvoorschot opdege- 3. ‘in zijnboeken [moet] trachten gelijktehebben’ onophoudelijkbenadrukt.Hoewel deschrijver,ontkracht, zoalsSartre aldusSartre, Het tautegorisch gelijk:Hermans,ofschrijven tegenbeterwetenHet tautegorisch in Gezien het enorme gewicht waarmee Sartre dewoordenGezien het enormegewichtwaarmeeSartre vandeschrijver be- 30 Uiteindelijkishet degeschiedeniszelfdieditgelijkbekrachtigtdanwel 29

31 , gaathet hierdusniet omeenmo- 28 Er is volgens Sartre voor Erisvolgens een Sartre 32 Integendeel: 27

- 167 Het gelijk van de schrijver 168 Nederlandse Letterkunde betreft hierbovendienbetreft mindereenpersoonlijke gedesillusioneerdheid daneenmeer tijd gelijkschetst dusdeongerichteenvaakfrustrerende vorm vanbetrokkenheid. Het waanbeelden dieopgeenenkele manierwerkelijk indewereld plaatsgrijpen.Ikhebal- ideeën ofidealen.Idealenzijnvolgens hemdekleurendieeenblinde denkttezien: wen hebbenindemaatschappijbeschrijvende- meerkan enveranderende machtvan is,zoalswe- zagen, danookdathijgeenvertrou neemt ofeenachterbanmobiliseert krijgen. Deuiteindelijke redenwaaromStegman inIkhebaltijdgelijkgeenstelling waarindezegevoelensontbreekt hemaaneenbevredigendkader eenplekkunnen van onheilenonrecht,maarhijweet simpelweg niet wathijmet zeaanmoet. Het tuelen. Het hoofdpersonagevanIkhebaltijdgelijkwordt juistverteerd doorgevoelens morele verontwaardiging bijhemopalsdeAlgerijnsekwestie bijdeFranse intellec- hem met zichmeezalbrengen.Enookroept het Nederlands kolonialisme evenveel degelijk zorgenomdemaatschappelijke rampspoed diedeoverbevolking volgens gaans wordt aangewreven? Niet zondermeer. ZoalsgezegdmaaktStegman zichwel vandaan? Isditeenuitingvanhet nihilismedatHermansenzijn personages door zijn vriendin. later danookalweer vergeten, waarnahijschouderophalendkoffie gaatdrinken met tewinnen,ishijeenseconde zijn hoofdopsteltomdemassavoor zijnEenheidspartij nen enniet voor deandere.Devlammenderedevoering diehijtijdens het scheren in eenvoudigweg geenenkele redenwaaromhijzichwel voor deenezaakzouinspan- gend is revolutie worden doordehoofdpersoon Lodewijk(wiensnaamuiteraard veelzeg - Deindezeroman beschreven respectievelijkegelijk gebeurt. ‘wieg’en‘aanval’ vande tebeschouwen. DitisdanookprecieswaterinIkhebaltijd schap vaneenafstand omhetschrijvende ideologischeland- intellectueelopz’nminstintheoriestaat opzicht eenzekere dominantie,deminofmeerevenwichtige verzuiling steldede hadden. Weliswaar haddendeNederlandse katholieken nadeoorloginbestuurlijk zij inhet naoorlogse enover het algemeentochalrevolutionair gezindeFrankrijk en communisten,haddendelaatstenbijlangenaniet deintellectueleovermacht die land net als inFrankrijk eenideologischestrijdwoedde tussenchristenen,liberalen met het communistischgedachtegoeduiteenhoefdentezetten. Hoewel inNeder met het feit datintellectuelen zichinhet naoorlogseNederland minderuitdrukkelijk Deels zalHermans’voor zijntijdatypischevisieophet schrijven temaken hebben pretenties. Datisalles.’ Ikbenindewereld ikhoudmijstaande. gezet; liever geenenkele waardigheid, geen menselijke, niet eenseendierlijke. Ikhebgeen ziet Stegman zichuiteindelijkgenoodzaaktomteconcluderen:‘Ikhaddanmaar zijn menselijke waardigheid preciesontleentaaneenideologische positiebepaling, richting ofinhoud.Aangezienmen,althansvolgens het heersendegedachtegoed, maardatiser eenzonder die hemlogischlijktisvanhetbestaan, louterevoort verdwijnen…’ gasnaarbenedenstromen,tussendemensendoorendan ‘langzaam alseensliert verandering –zelfseengeleidelijke –inzijngeheelisopgegeven. over alsa-revolutionair , alseenvisiewaarindehoopophistorischedoorbraakof naar voren treden.Eerder danalsrevolutionair ofantirevolutionair komt dezevisie Maar waarkomt dezeophet eerstegezichtvolstrekt onverschillige houding Als Stegman iets wilishet danookweggaan zondereenspoorachtertelaten, 33 ) Stegman beziendatvooral met hunamateurisme eenzodanigedistantie 34 Eengroter des-engagementisnauwelijks denkbaar. Deenigeroeping 35 Stegman ziet - - de onzekerheid ligt.’ geput! Wat iswaarheid? Waarheid isniets andersdaneenrodeslagboomwaarachter denken datzedewaarheid gevonden hebben?Omdathet isuit- onderzoeksmateriaal de personagesinIkhebaltijdgelijkzichaf.‘Nooit! Weet jewaaromdemensensoms expliciete matebediende.‘Dachtjedatdewaarheid kon vinden?’,vraagteenvan vanaf Zola’sJ’accusetot enmet Camus’morelezelfvertwijfeling, inmeerofminder deschrijvende intellectueelzich, vandewaarheidsopvatting waarvan verwerping tot het verleden behoren. algemene ontredderingover het feit datalomvattende waarde- ofzingevingsystemen “gelijk” kan hebben’. “gelijk” kan ziet hijzelfsindatiedereendezewereld altijdvolgens eenofandere waardering ander systeemzichzelfgelijkgeven’, aldusHermansover zijnpersonage,‘entenslotte hebt –datwilzeggen,welke positiejeookverdedigt. altijdvolgens ‘Hijkan eenof Hermans’personageiserjuistvanovertuigdtwijfel datjealtijdgelijk aandatgelijk. tenaanzienvanideologischevormen vangelijkkomtreserve echterniet uit voort kelijkheid principieel onkenbaar is,daniszijimmersookonverbeterlijk. Stegmans mogelijkheid vanpolitieke betrokkenheid opdemaatschappij.Wanneer dewer – denkaanHouellebecq,Roth, JelinekofGrunberg–zich lijken testellen isaante liteit tezijngeworden. Dehistorische ofmorelemissiedieveel hedendaagseauteurs - lijktinmiddelsdealgemene schrijversmenta op het nodigeonbegripkwamtestaan precies weet hoe,ofwaardoor.’ niets is,danishet alleenmaarherrie.[…]Dewereld zonderdat iemand verandert, ‘[A]lsietsHermans zijnontnuchterendmantraherhaalt: is,ishet waar. Maaralsiets zal leiden?’zowerpt deeveneens onverstoorbare tegen,waarop Mulisch vervolgens je werk opdeschroothoop vandegeschiedenis.’ ‘Hoekomt het dathet tot niets je aanvankelijk wel enthousiastemensenachterje,maarbinnendriejaarverdwijnt met zijnkoude douche:‘Ergnegentiende-eeuws’,stelt hijafgemeten, ‘Misschienkrijg ‘noodzakelijke onverstoorbaar revolutie’ terealiseren,blustHermansdie geestdrift gestoken uitroept Mulischvol dathet geestdrift de‘plicht’isvanschrijver omde wordt Waar dezehoudingbijnakarikaturaal. koorts aan- dedoormarxistische literatuur. Inhet twistgesprekdathijin1969hieldmet collega-schrijver Mulisch tot eenontnuchterendehouding tenaanzienvandemaatschappelijke relevantievan gebracht als schrijver alsdievanzijnpersonages –eenpreoccupatiediehemheeft liet vanhet maatschappelijkgelijkisnamelijkevenzeer depreoccupatievanHermans ven. Hijdoet ditniet alleeninmaarookmeteenromanalsIkhebaltijdgelijk.Het fail- literaire betrokkenheid betekenen nogkan wanneerdeideevanwaarheid isopgege- zich ineenherborenmaatschappijzalmanifesteren, trachtHermansnategaanwat maatschappelijke stellingnamenzienalswel deuiteindelijke onverdedigbaarheid ervan. roman wordt opgeëistdoorStegmans’ partijgenoten. revolutionair verdedigd gelijkisdatdoorschrijvers alsSartre wordt endatindeze gelijkdatindezeromanbekritiseerddan ookduidelijkzijndathet wordt soort het zicht ontneemtopdeprincipiëleonzekerheid Het enonvoorspelbaarheid mag ervan. alleen onmogelijkaandewerkelijkheid getoetst worden, kan maardatbovendien het eenwaanbeeldvoor zichzelfgecreëerdHermans’ hoofdpersonagedus,heeft datniet Stegmans gedesillusioneerdheid ismet anderewoorden gegrondinde Deze relativering vandewaarheid isuiteraard niet zondergevolgen voor de Waar derevolutionair schrijver vasthoudtaaneenopvattingvanhet waredat 36 38 Degenediezegtuitnaamvandewaarheid te handelen,zostelt Hermans’romanlaatdaarmeeniet zozeerdeambiguïteitvan 39 Dezeontnuchterendehouding dieHermansdestijds 37

- 169 Het gelijk van de schrijver 170 Nederlandse Letterkunde doorbreken endewaarheidspretenties van deromandoelbewustmoeten opgeven. hedendaagse werkelijkheid, danzullenwe ditspelvolgens Hermans juistmoeten verhouden. rond geheelvormt waarinalleelementenzichopeendoelgerichtemaniertot elkaar drieledige eenheidvanplaats,tijdenhandeling–datwilzeggenhijeenafge- roman klassiekmaaktisdathijbeantwoordt aandedoorAristoteles voorgeschreven in deivoren torenvandeautonomie altijd gelijkvoor derechtbankmijnsinziensdus engagement zoukunnenzijn. moeten aangrijpenomzichttekrijgenopwateeneenentwintigste-eeuwsevorm van het gelijkdatervoor deschrijver tebehalenvaltzoudenwe mijnsinziensdanook een postmaterialistischeenpostmoralistischewereld alsdeonze.Hermans’visieop Hermans eenanderevorm vangelijkteformuleren, eengelijk datovereind in blijft ook vruchteloos.Preciesdaarom,zozoudenwe althanskunnenstellen,tracht dialectisch ofmoreelrealistischwereldbeeld zijnniet alleenparadoxaal, maarvaak gelijk teherintroducerenzondereenberoepdoenopdaarinvoorondersteld op eenbepaaldemaniergelijkwilhebben?Pogingen omeenvorm vanrevolutionair schrijven maarookiets wiloverdragen ofteweeg wilbrengen–wanneerhij,kortom, eenschrijver zichnogergensopberoepenwanneerhijnietnog lezen?Kan alleenwil schrijven dannog?Envooral: waaromschrijven? Enwaaromzoudenwijeenschrijver watis worden fundamentelevragenuiteraard alleenmaarprangender: Sartres er ookniet meervankunnenmaken. geven datdewereld preciesdepoelvanellendeisdiewe vrezendathijis–enzij hier, is‘het schrijven vaneen“klassieke” roman.’ langrijkste experimentdateenNederlands auteurzoukunnennemen’,steltHermans hij inhet essay ‘Experimentele romans’uit1953de‘klassieke’‘[H]et be- romannoemt: Hermans naarzijnideeechterover zijneigentijdheenreiken, inderichtingvanwat de krachtvanliteratuurinveranderde tijden.Omdezekrachtinbeeldtekrijgenmoet is ‘eenspeldatniemandwenst tebreken.’ spel ofverhaal’, zosteltHermanslaterinzijnessay ‘Antipathieke romanpersonages’, man houdenzowel schrijver alslezerhet liefstvoor verborgen. elkaar ‘Het realistische echtermetver waarheidspretenties. –eenfantast Het verzonnen gehaltevaneenro- sche romanschrijver volgens Hermanseeneven alsdesprookjesschrij - groot fantast verveling.’ en eenheid vanhandeling,maarveelheid enzinneloosheidvanhandeling,verwarring sceneerdheid tebenadrukken. geen Immers,‘[w]iegoedomzichheenziet, ontwaart duidelijkaandathijeeneigen,geënsceneerde roman geeft niet vaneentoekomstige, ofverdraaide ideale,verfraaide werkelijkheid. Eenklassieke roman niet meerpretendeert het dakvallen.’ auteur geweest is,tebetogen dàthet inzijnwereld alsermussenvan geengevolg heeft enwaarinditalleengeen heeft is; waarinbijwijzevanspreke geenmusvanhet dakvalt,zonderdathet eengevolg enalleswatbeschreven wordt,dus ‘eenromanwaarinalleswatgebeurt doelgericht In tegenstellingtot watvelen beweren, moet Hermans’verdediging vanIkheb engagementafwijzen Maar wanneerwe demogelijkheidvaneensartriaans Voor Hermansisdesuggestievandoelmatigheiddémanieromdezegeën- 44 42 Aangeziendewerkelijkheid weerbarstig enonkenbaar is,iseenrealisti- Eenklassieke romanisvolgens devoor Hermanszotyperendeuitspraak 43 Infeite wilHermanshiermeeaangeven datdedoorhembeoogde om eenbeschrijvingtegeven van dewerkelijkheid –zelfs gevolg maghebben,wanneerhet debedoelingvan 40 , maarjuistalseenpogingtot herdefinitie van 45 Wilderomanaansluitingvinden bijde niet gezienworden vlucht alseenlaffe 41 Wat dedoorHermansbeoogde werkelijkheid creëert. doelbewust.’ maar schept eenpersoonlijke mythologie enhijdoet ditintegenstellingtot derealist ‘De romanschrijver waarikhet over niet dewerkelijkheid, heb’,zostelthij,‘beschrijft – inlijnmet vanderomanals‘klassiek’–mythologisch zijnkarakterisering noemt. volutionaire voorafspiegeling vandewerkelijkheid, maariseeneenheiddieHermans De doelmatigeeenheiddieinHermans’romansgeconstrueerd wordt vormt geenre- van het onmogelijkworden vandeplatoons-hegeliaanse werkelijkheidsopvatting die sociologische ofepistemologische. Zijzijnhet gevolg vaneenveranderde metafysica: en het ‘autonome’zijnmet anderewoorden ontologische noties engeengeografische, geen ‘echte’werkelijkheid dezeafgezet worden. kan iswaartegen Het ‘tautegorische’ lijkheid omdathijdezewilafzonderen vande‘echte’werkelijkheid, maaromdater of zelfreferentieel wordt. romanschrijver schept Detautgorische geeneigenwerke- niet zeggendatderomanzichlosmaaktvanwerkelijkheid enlouterhermetisch raire werk. Deovergang gelijk wildanook vaneenallegorischnaar eentautegorisch werk zichtot dewerkelijkheid verhoudt, vanhet lite- maaropdeontologischestatus pliceerde opdemanier waarophet autonomiedatzijgeenbetrekking literaire heeft autonomie. Net vorm alsvoor vangelijkgeldtvoor detautegorische dedaaringeïm- metnauw verband deeveneens staat doordeDuitseromanticiverdedigde literaire naar waarschijnlijkheidendezemoet hijontlenen aanzichzelf.’ niet testreven ontlenen”’Deromanhoeft maar aanzichzelfkan naarwaarheid, maar dan ookonmiddellijkaantoedatzijhaarwaarschijnlijkheid ofplausibiliteitalleen neer Hermansdeklassieke romaneen‘persoonlijke mythologie’ noemt,voegt hijhier bijgevolg niet afgemeten aaniets anders–het ware,waarachtigeofrechtmatige.Wan - is met anderewoorden gelegenindeonmiddellijkheidvanhet uitgedrukteen wordt wel ‘overeenkomstig’ als‘onmiddellijk’betekent. Dewaarheidswaarde vanditgelijk sche gelijkiseendateerder teruggaatophet datzo- proto-Germaanse galikaz den: het bijhet rechteeindhebben,recht haben,beingrightavoir raison- . Het tautegori van‘gelijkhebben’doet vermoe- van rechtmatigheidzoalsdegangbareinterpretatie anders –enlaatzichdaaromniet kenschetsen intermenvanwaarheid, noch indie begrepen moet worden alseenvorm van adequatio –vanovereenstemming met iets dewaarheidswaarde titel Ikhebaltijdgelijkopdoeltisdaarentegengeenwaarvan woorden afvandit‘andere’dattot uitdrukkingwordt gebracht.Het gelijkwaarde de Ideeënbedoeldwordt. Het gelijkvaneenallegorischeteksthangt met andere openbaar spreken) vaniets anders(allos=ander),waarmeevanoudsherhet rijkvan het denkenheeft, over kunstals eenzintuiglijke uitdrukking(agoreuein=inhet van deallegorischeesthetica diehet denken over kunstvolgens hemaltijdbepaald aan Coleridgeontleende)wildeSchellingderomanbevrijden (dat hijopzijnbeurt logie wasvolgensenniet allegorischis. hemdatzijtautegorisch een persoonlijke mythologie tecreëren.Het belangrijkstekenmerk vandezemytho- vandeschrijverwillen noemen.OokSchellingzaghet ommet alsdetaak eenroman mythologie namelijkwel degelijkomeenverdedigbaar gelijk . gen’. Eerder danomeenhoogstpersoonlijke mening,gaathet indezepersoonlijke niet tot eenfrictielozeco-existentievanloutersubjectieve onverdedigbare ‘menin- relativisme tenaanzienvandekenbaarheid vandewerkelijkheid leidtbijHermans hoogst individuele,subjectieve ordening gaat,isditniet zondermeerhet geval.Een Het aspectvanhet zalduidelijkzijndathet literairewerk tautegorische in Ik zou dit, met een aan Schelling ontleende term, een ‘tautegorisch’ gelijk Ik zoudit,met eenaanSchellingontleendeterm,‘tautegorisch’ 47 Hoewel debepaling‘persoonlijk’doet vermoeden dathet hieromeen 48 Met ditneologisme 46

49 171 Het gelijk van de schrijver 172 Nederlandse Letterkunde ken vandefout istoegepast,maarverkeerd.’ berekening, is altijdeenfout […]Het iseenzondetegenhet reglementdatbijhet ma- helemaal niet hoeven teverdedigen –enditzelfniet kunnen. ‘Eenfout, gemaaktineen hebben, zosteltHermansinhet beginvanzijnessay, danzoudeschrijver zijngelijk eenvolgens wordt afgezet tegendatvandewetenschap endepolitiek. sterk uitdriedelen,waarinhet polemischeessay gelijkvanliteratuurachter bestaat de mondpratenen‘vriendenkweken’. haald worden vanhet naar elkaar ineenprocesvanwederzijdse belangenbehartiging, intermenselijke het relaties,kan politieke gelijkvolgens Hermansnamelijkalleen be- geen werkelijk gelijktebehalen. Omdatobjectiviteitontbreektinhet domeinvande niet liegenwaar geenwaarheid [kan] is.’ wijten dathijliegt,zosteltHermansin‘Antipathieke romanpersonages’, omdat‘hij houdt evengoed indathet nooitontkracht worden. kan deschrijver Niemandkan ver concessies. Dathet gelijkvandiewoorden niet worden objectiefbekrachtigdkan hem eenszijn(tenzijuitcarrièreoverwegingen). zoeken, deschrijver ervolgens heeft Hermansgeenbelangbijdatanderenhet met voor deroman.Waar en‘bondgenoten’ de politicuseenachterbanmoet moet werven gelijk vandewetenschap, wijsthijookhet politieke gelijkafalsnastrevenswaardig gelijk vandenaturalistischeofrealistischeroman.Naast het berekenbare, objectieve methode raaktzijnanalysehierduidelijkookaanhet alszodanigophet oogheeft, geenenkelkan pleidooiiets veranderen. Hoewel Hermanshierdewetenschappelijke matie. zonderbewijs,enuiteindelijkebekrachtigt –zijhet legiti- zondermaatstaf, vanhet literairesprekenstatus dieervoor zorgtdatderomansteedszijneigen gelijk uitzijnwoorden.’stelt Hermans,‘bestaat waarindanwel? ‘[H]etvan bewijsofmedestanders, gelijk vandeschrijver’, zo alleen indeliteratuurishet verdedigen mogelijkomjegelijkte . beeldwordt Het bestaande gelijk mogelijk. zodoorhemvolledig opzijnkop gezet: in het wetenschappelijke alsinhet politieke discoursdusgeenverdediging vanhet meest expliciet naarvoren komt ishet kritiek’uit1946. essay ‘Snerpende enzelfsmoetbeschouwen.tuur haareigengelijkkan Het essay waarindezeernsthet uitgedragenisnamelijkdevolstrekteschrijverschap ernstwaarmeedelitera- heeft is gelegen.Wat maarinheelzijn hij,niet alleenmet eenromanalsIkhebaltijdgelijk, vanHermans’positie politiek ofanderszins?Het isopditpuntdatdemeerwaarde vorm vangelijknogenigeruimtevoorMaar laatdezetautgorische betrokkenheid, 4. maar het denken alsgeheelbepaaldheeft. ten grondslagligtaanhet allegorischegelijkendieniet alleenhet denken over kunst, daarom wel degelijk gekrenkt of bedorven worden. De ervaring leert immersdatje leert worden.daarom wel Deervaring degelijkgekrenktofbedorven den ingezet het omdelezerteovertuigen. Ookkan literairegelijkvolgens Hermans enhet narratiefzullendoor de schrijverAlle mogelijkhedenvandetaal moeten wor wat het zonderbewijsenbondgenoten moet stellen,zalverdedigd moeten worden. verdedigbaar is.Integendeel.Juistdatwatniet bogenopeenexterne autoriteit, kan Verantwoordelijkheid zondergrond 56 Wanneer deliteraireromannet alsdewetenschap objectieve pretenties zou Maar alsdeverdediging vanhet literairegelijkniet isgelegeninhet vergaren Dat dit gelijk onaantastbaar isbetekent Datditgelijkonaantastbaar echterniet dathet vrijblijvend ofon- 53 Strikt genomeniservolgens Hermanszowel 55 54 Het is deze onaantastbare tautegorische tautegorische Het isdezeonaantastbare Oftewel: er staat wat er staat –zonder waterstaat erstaat Oftewel: 51 Fout isfout indatgeval,endaaraan 52 Bovendien valterindepolitiek 50 Ditkorte, - - - betrappen, datookde restgeengeloofvindt.’ het gevaarbestaat werkelijkheid laten tehouden,omdat immers,zouhijzichopleugensoffantasieën het tribunaalvandeeeuwigheid.‘Hijzalpretenderen zichzelfzoveel mogelijk aande verdedigen gedwongen worden mochthijofzijdaartoe voor derechtbankofvoor je schrijversgelijk niet onderschrijven. het niet andersdanalseenpersoonlijke opvattenwanneeranderen beledigingkan ken omdathij niet toerekeningsvatbaar geachtzouworden.’ zou, indienhijvoor debewustewoorden zijnvrijgespro- terechthadmoeten staan, hoofdpersoon?’, zobrachtHermans’advocaat naarvoren, ‘Als “razen”.Lodewijkzelf deauteurzelfhetuiteindelijk ookisvrijgesproken: spreken ‘Hoekwalificeert vanzijn Hermans gen. DitisdestrategiedieHermans’advocaat koos –enopgrondwaarvan mans zouzichinhet gevalvanIkhebaltijdgelijk‘alsmens’hebbenkunnenverdedi- verdedigen met eenberoepopdemenselijkheidzoalsbijvoorbeeld Camus.OokHer maarookvaneenschrijverhet diezichzal gelijkvandegeschiedeniszoalsSartre, ging alsmensisniet alleenderechtvaardiging vaneenschrijver diezichberoept op of ophet algemeenbelangberoept schrijver zichoprealiteitenofmogelijkheden,deoprechtheidvanzijnintenties rechtvaardigen. De eerste soort ishetrechtvaardigen. typeschrijver Deeerstesoort datzichals‘memorialist’ schrijvers diezichzelfalsmensrechtvaardigen enschrijvers diezichzelfalsschrijver einde van‘Antipathieke romanpersonages’, schrijvers: maakttussentwee soorten rekening moet nemen. latensprekengen dathijofzijditgelijkvoor enhet zichmoet niet durven voor eigen Dit betekent datdeschrijver ditgelijkookalszodanigmoet verdedigen, watwilzeg- gelijk bedientzalerdanookdevolledige verantwoordelijkheid voor moeten dragen. neemt Hermans echter nadrukkelijk afstand vandezeargumentatie. neemt Hermansechternadrukkelijk afstand gelijk, aldusHermans. gelijk, maar alspedagoog. woording afdiehijofzijniet afleggen.Hij kan verdedigt zichdanniet alsschrijver, de schijnophoudtdoorzijnofhaarwerk overtuigd tezijn. les kunst kan zijn.Volgensles kunstkan DeDuve iskunstvanafdemoderniteit simpelweg alles DeDuve het gevolg vanhetThierry feit datvanafdemoderniteit inprincipeal- nietszichzelf tegenspreektkan ingebrachtworden. regelloosofonzedelijk is.Zelfstegeneenkunstwerkmaar ookwanneerhet lelijk, dat en het goedeofwanneerhet simpelweg voldoet aandeopgesteldeesthetische regels, een kunstwerk immersniet alleen‘waar’wanneerhet beantwoordt aanhet schone Vanafschandaal datdeliteratuursindsmoderniteitomgeeft. demoderniteitis vorm vangelijkomdatergeen ongelijkmogelijkis.Ditisdeparadoxale kern vanhet grondeloze verantwoordelijkheid gepaard gaat,ishet eenschandalige tegelijkertijd gelijk gaatdatmetzagen, volgens eergevoel Hermansbijuitstek omeensoort eneen is waarophet beroepen.Hoewel gelijkvandeliteratuurzichkan het hier, zoalswe en alleenuitnaamvandeliteratuur, omdat dezegrondelozegronddeenige dien niet uiteigennaamdoen,nochvanhet volk ofzijntijd,maarenkel belang, maarlouterenalleenophet ditboven gelijkvanderomanzelf.Hij kan - beroepen oprealiteitenofmogelijkheden,zijnoprechtheid ofophet algemeen Dat is althans wat Hermans suggereert met hetDat isalthanswatHermanssuggereert onderscheiddathij,aanhet Het isvolgens schandaligefeit kunsthistoricus datkunstaltijdgelijkheeft Wil eenschrijver zichalsschrijver rechtvaardigen,hijzichechterniet dankan 65

58 Omgekeerd jehet gelijkvaneenschrijver bederf wanneerje 64 dan legt hij volgens Hermans een soort verant danlegthijvolgens- Hermanseensoort 57 je zelfseigen Doejeditniet, danbederft 59 Wiezichvanhet literaire 62 Inzijneigenpleidooi 61 Dezerechtvaardi- 63 Wanneer een 60 zal - 173 Het gelijk van de schrijver 174 Nederlandse Letterkunde maatschappelijke kracht. – enniet aanhet gewichtvandegeschiedenis–ontleenthedendaagseroman zijn uit eigennaammaarvandewoorden diedatgelijkinzichdragen.Hieraan wordengelijk datdaaromookgekrenktkan endathijbereidtisteverdedigen, niet waaraan hijmet enserieuzeovergave inspanning,eerzucht heeft, een gewerkt heeft; lijk datvrijblijvend enwillekeurig is,maar waar deauteurdesondanksvoor gekozen ofdevolkshygiëne;dat preciesdaaromniet afhangtvanbewijs,medestanders eenge- gelijk datiedervoor zichmiddels dezewoorden opzichzelfmoet lateninwerken en ‘uitdewoorden’,een gelijkisdatlouterbestaat zoalsHermanshet formuleerde, een dathet gelijkvansommigeuitingen isindeeersteplaats deervaring op het spelstaat een positieaandezijlijnuitgesloten is.Wat erindezegedeeldeverantwoordelijkheid van literatuurindiemaatschappij. echter niet voor derevolutie ofvoor demaatschappij alszodanig,maarvoor derol gelijk duseengedeeldeinstemmingenverantwoordelijkheid vanauteurenlezer– we samendeverantwoordelijkheidwaarvoor dragen,veronderstelt het tautegorische als het revolutionaire moet gelijkwaarmeedelezervolgens instemmenen Sartre nymie’, eenzelfbenoeming. wettelijkheid –vandekunstwordt door De Duve alseen‘auto- dusgeïnterpreteerd uiting alskunstaangemerktworden. kan Deauto-nomie– datwilzeggendeeigen- –dateenbepaalde naam vandecriterium-enessentielozekunstzelf–aunoml’art deze toekenning uiteindelijkplaatszonderdoorslaggevend criterium.Het isenkel uit ning vandeeigennaam‘kunst’vaakwordt gestuurd doortraditieofgewoonte, vindt er volgens DeDuve danookdeverantwoordelijk voor ‘asifyou were itsauthor’. individuele esthetische oordeel eenbepaaldconcreet werk tot kunstmaakt,draagje ook altijdbesluitenomhet oordeel ‘Ditisliteratuur’niettevellen. Aangezienhet waaromietsgevend ‘literatuur’magheten, eenlezerimmers criteriumbestaat kan van deschrijver alsschrijver hangtdusmedeafvandelezer. Omdatergeendoorslag- de schrijver vanhet werk, maarmoetHet wordengelijk herhaald doordelezerervan. sociale waarde. Het oordeel ‘Ditisliteratuur’wordt allereerstuiteraard geveld door het oordeel over datobject.Denominalewaarde vankunstverkrijgt hierdoor een werk zelf,ishet beslissendeesthetische momentniet inhet objectgelegen,maarin een naamwoordelijke bepalingvaneenbepaaldtypeuitingen. een naam,ofpreciezernogalseigennaamenniet, zoals we geneigdzijntedoen,als is watwe kunstnoemen,zostelthij,moet kunstuiteindelijkbeschouwdworden als feit dathij dekunstomdieredeneennominalewaarde toekent. Wanneer kunstalles vanDeDuvesverschillende studieligtinhet perspectieven gedaan.Demeerwaarde essentieloosheid vandekunst.Dezebewering isuiteraard doorvelen envanuitvele Bibliografie Bibliografie wat we kunstnoemen. Kant after Duchamp, Cambridge/Londen,October, after De Duve,Th.,Kant enuitgebreiddevertaling 1996. Herziene Beekman, K.&Grüttemeier, R.,Dewet van deletter. Literatuur enrechtspraak. Amsterdam, Atheneum,2005. , PoëticaAristoteles , Amsterdam, Athenaeum-Polak &Van Gennep,2004 [1986]. , Paris,Minuit,1989. nomdel’art van Au Dit maaktliteratuurtot eenuiterstgecompliceerd sociaalproduct,waarbij Omdat deze benoeming uiteindelijk losstaat vandeeigenschappenhet Omdat dezebenoeminguiteindelijklosstaat 66 Au nom de l’art spreekthijdaaromvandefundamentele nomdel’art InAu 68

67 Hoewel detoeken- 69 Net Net 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 Noten Denis, B.,‘Engagementlittéraireet moraledelalittérature’,in:E.Bouju(red.), Denis, B.,Littérature. Parijs,Seuil,2000. etengagement.DepascalàSartre Delvigne, R.,‘EenpleidooivanWillemFrederik Hermans’,in:HollandsMaandblad.OpgenomeninW.F. Welten, R.,Zinvol CamusenMerleau-Ponty geweld. Klement,2006. Sartre, , Kampen, over enterrorisme terreur Valk, van der,W.F. A. Nederland Hermans.Hetgrootste gelijkbuiten , Soesterberg,Aspekt,2002. Vaessens, Th.,Hetboekwas beter. Literatuur enmassificatie,oratie,Amsterdam, tussenautonomie Amsterdam Schelling, F.W.J., EinleitungindiePhilosophiederMythologie, in: F.W.J. Schelling,Sämmtliche Werke 1I,Stutt- J.-P.Sartre, , Wat isliteratuur?, Amsterdam, DeBezigeBij,1968[1948].Vert.Qu’est-ce que van lalittérature? , J.-P.Sartre, Camus’.,in:LesTemps àAlbert , ‘Réponse modernes82.OpgenomeninJ.-P. Situations IV. Sartre, J.-P.Sartre, , SituationsIIParijs,Gallimard, 1948. J.-P.Sartre, , L’existentialisme estunhumanisme,Parijs,Gallimard, 1945. Ruiter, F. W. &Smulders, (red.),Alleenblindgeborenenkunnendeschrijver dathijliegt.Over verwijten hetschrij- van, F. &W.Rooden, A. Ruiter , ‘Deethiek Smulders vandeautonomie’,in:Wijsgerigperspectief50:4,16- van, ‘Hebbenwe eigenlijknogwelRooden, A. iets gewogen aanpoëzie?Hölderlinserfenis doorLacoue- Middelaar, L.van, Politicide. DemoordopdepolitiekinFranse filosofie,Amsterdam, Van Gennep,1999. , ‘ParadoxesMakowiak, A. philosophiques del’engagement’,in:,in:E.Bouju(red.) L’Engagement littéraire, Ph.,L’“Allégorie”,Lacoue-Labarthe, suivideUn Nancy commencementparJean-Luc , Parijs,Galilée,2006. Judt, T., Postwar. ofEuropeSince1945,Londen,Pimlico,2007. AHistory Janssen, F. (red.),Scheppend, Amsterdam, metWillemFrederikHermans nihilisme.Interviews Loeb&Van A. Hermans, W.F., IkhebaltijdgelijkAmsterdam, Van Oorschot, 2008[1951]. Hermans, W.F., Mandarijnenopzwavelzuur, Parijs,Mandarijnenpers, 1985[1963]. Hermans, W.F., ‘Antipathieke romanpersonages’, in:W.F.Het sadistische Hermans, universum, Amsterdam, Hermans, W.F., ‘Experimenteleromans’,in:W.F.Het sadistische Hermans, universum, Amsterdam, De Hermans (2008),191. Delvigne (1973).Ikcursiveer. uit: Geciteerd Zie: idem,101. (2005),99. Beekman &Grüttemeier uit: Geciteerd (1966), opgenomeninF. Janssen(1979),110. A. zoalsuitdatmetTrino tegemoet’, Flothuis,‘Nederlandgaatramp interviews, uitverschillende geval blijktinieder overtuiging (ofandere) king danomdelevensbeschouwelijkeinhoudvankatholieke - vanoverbevol gevolgen om depraktische Zie idem,27en29.DatHermanszelfzichmeerdrukmaakte Idem, 40. Hermans (2008),27-8. (2009),99. onbegrijpelijk’is.Smulders vandeverzuiling heb altijdgelijk‘zonderhetkader naaraanleidingvanIk danookdatHermans’aanvaring metdekatholieken Terecht Smulders beweert (2005),82. Zie Beekman&Grüttemeier (2005)enDelvigne(1973). Zie Beekman&Grüttemeier (2009). Zie Smulders Hermans, Mandarijnenopzwavelzuur, Parijs,Mandarijnenpers, 1985[1963]. University Press,2006. 1956. J.G.Gotta, gart/Ausburg, Parijs, Gallimard. Portraits, Parijs,Gallimard, 1964. verschap van WillemFrederikHermans,Amsterdam, DeBezigeBij,2009. 23, 2010. 53:1, enBadiou’,in:SpiegelderLetteren pp.61-79,2011.Labarthe PresssUniversitaires 19-30,2005. Rennes, deRennes, der Velden, 1979. De BezigeBij,1996[1964]. Bezige Bij.1966[1964]. R ­ennes, PresssUniversitaires 31-42,2005. deRennes, L’Engagement littéraire, 175 Het gelijk van de schrijver 176 Nederlandse Letterkunde 45 44 Ibidem. 43 42 41 40 39 38 37 36 35 34 33 32 31 30 29 28 27 26 25 24 23 22 21 20 19 18 17 16 15 14 13 12 Hermans (1960),114. metWillemR.Roggeman(1978)inJanssen(1979). Hermans (1953),108.Zieookhetinterview 7. Overpoëzie (2000),paragraaf Zie: Aristoteles, Hermans (1953),106. Zie bijvoorbeeldVaessens (2006). in Janssen(1979),170-190. ‘Wat Mulisch’1969), moeteenschrijverdoen?Twistgesprek HermansenHarry tussenWillemFrederik Hermans (1985[1963]),141. 188. willen watdehistoriezèlfwil’Hermans(2008), zijnvanmeningdat‘demarxisten Deze partijgenoten (Hermans (2008),191. maarniemandkent dewerkelijkheid.’ isdewaarheid heid. Maarhetisomgekeerd. De werkelijkheid waar ideeën,vandeopperste eenschaduwbeeldwasvandeidee,onveranderlijke de werkelijkheid Lodewijk:‘Platodachtdat stelt zalbetekenen Plato. metdePartij breuk diezijndefinitieve Ineentirade zelf: niemandminderdandebeschermheiligevanwaarheidszoekers constateren, zijn personage geholpen is,zolaatHermans inheeft Idem, 173.Degenediedezekolossale misvattingooitdewereld Idem, 53. Idem, 32. genoemd zouhebben.Hermans(2008)176. indeherinneringdiehemaltijdLouis Lodewijkeenvoorhemduidelijkzeerbelangrijke ex-geliefde roept koningsgeslacht op,Franse maarookdiemetdeonthoofdingvanLouisXVI.Opeenzeker moment Veelzeggend hijdemonarchistischeassociatiemethet inzijndubbelzinnigheid.Nietalleenroept lichtgewijzigd. Ibidem. Vertaling (1968[1948]),33. Sartre onmogelijk is.Denis(2005),272. uiteindelijk daarom dateengeëngageerderomanvolgensSartre suggereren zover te Denis gaatzelfs verband veelzeggend.ZieWelten (2006),12-13. is indit schrijverals‘reisgenoot’ vanderevolutionair karakterisering herhaaldelijke Idem, 53.Sartres Idem, 41. Idem, 23. Idem, 24. Idem, 16. (1968[1948]),24. Sartre Zie vooreenmeeslependebeschrijvingvandecollegesVan Middelaar(1999),23ev. (1945),32. Sartre Denis (2000),261. Zieook:262. (1945). Zie: Sartre (1948),12-13. Sartre Idem, 33. Zie idem,noot1. Denis (2005),32. Zie ookJudt(2007). Van derValk (2002). totdewerkelijkheid.’ staan verhouding ingeen Ikheberdennadrukopgelegddatiemandsvoorstellingen bovendien zelfheelgoedweten. zijn,geengelijkhebbenendat heb altijdgelijkjuistwillendoenuitkomen datzij,dieincontramine ikinDetranenvan toenindejuistheidhunvernieuwingsidealengeloofden,terwijl deraccacia’senIk isalleendatdeopstandelingen Hetverschil AvR].Ookbijons(). er volvan[vanrequisitoirs, Willem Frederik Hermans’ (1952), in Janssen (1979) 35: ‘De buitenlandse literatuur inde19 literatuur Hermans’(1952),inJanssen(1979)35:‘Debuitenlandse Willem Frederik met ‘Alpratende metG.H.’s-Gravensande, der Valk (2002),19.Zieook:Hermansineeninterview Hermans’(1961),inVan metManuelArce,‘DeschrijverWillemFrederik Hermans ineeninterview in Janssen(1979),243. AyeltKooimanenTom (1970), metDirk Graftdijk in Janssen(1979),60;enHermanseeninterview Hermans’(1963) vanWillemFrederik (1965),inJanssen(1979),78;‘Zelfportret loze mensfascineert’ Hermans’(1961),in:Van ‘DeschrijverWillemFrederik derValkZie respectievelijk (2002),16;‘Deweer e eeuwis - - 69 68 67 66 65 64 63 62 61 Ibidem. 60 59 Ibidem. 58 57 56 55 54 53 52 51 50 49 48 47 46 Idem, 49. Mijn cursivering, AvR. Idem, 49.Mijncursivering, Idem, 77. Idem, 52. De Duve(1996),10. Idem, 116-117. Hermans (1960),116. inDelvigne(1973). Geciteerd gelaten.’ achterwege ‘Ikhebelkpsychopathologischalibi(voorhetromanpersonage) uit: Hermans dezeoptieexpliciet Ook ineeningezondenbriefaanhetNRC sluit naaraanleidingvandeophandenzijnderechtszaak Zie: Delvigne(1973). Hermans (1960),121. Idem, 13. Hermans (1985),10. bedrijvenzonder bewijs’. iswetenschap Zie Hermans(1953),108:‘romanschrijven Hermans (1960),117. (2009). &Smulders Zieook:Ruiter Idem, 13. Idem, 11. Idem, 13 Hermans (1985),10. (2010). Zie ookVan &Smulders Rooden,Ruiter Hermans (1953)108-109. Schelling(1847-1852). ‘Die Mythologieisnichtallegorisch,sietautegorisch.’ 55. Hermans’(1963)inJanssen(1979), vanWillemFrederik Hermans (1960),115.Zieook‘Zelfportret doordemuthos. gewaarborgd Volgens immers werddeeenheidvantragedie Aristoteles 177 Het gelijk van de schrijver