Aardkundig excursiepunt 33
Henk Weerts
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Afdeling Landschep
Postbus 1600, 3800 BP Amersfoort
De Biesbosch
GRONDBOOR & HAMER NR 6 - 2009 185 Algemeen Het museum is vanuit Dordrecht en Werkendam Afbeelding1. De Biesbosch nationale bekendheid als bereikbaar. vanuit Dordrecht Het zachte ooibos geniet Volg richting
natuurgebied. Door de aanleg van de deltawerken Werkendam. Direct na de pont over de Merwede bij aan derand van een
is het karakter het sinds de 70 de 't Land staat het kleine kreek in de van gebied jaren Kop van museum aangegeven,
van de eeuw sterk veranderd. Van een rechtsaf. Vanuit Werkendam Dordrecht en Biesbosch. Foto: M. vorige richting
met vlak de slaan. Voor wie toch met Dinter zoetwatergetijdengebied een getij van meer voor pont linksaf van (Universi-
dan twee meter veranderde het in rivierdelta vervoer wil reizen is Dordrecht de beste teit een openbaar Utrecht), augus-
met een van enkele decimeters. Dit had uitvalsbasis. Neem bij het busstation buurtbus 231 in tus 2009. getij
gigantische gevolgenvoor de flora en de fauna de richting van Gorinchem. Stap na de pont over de
in de Biesbosch. De riet Merwede uit de Brabantse Dan is het open vegetatie met en op oever. nog
biezen en wilgengrienden maakte plaats voor een half uur lopen naar het museum.
zacht ooibos waarin de bever succesvol werd
geherintroduceerd. Nu wordt zelfs nagedacht over Biesboschmuseum, Hilweg 2, 4251 MT Werkendam,
een haalbaarheidsstudie naar de herintroductie van 0183 504009
de Ook wordt de www.biesboschmuseum.nl otter. overwogen Haringvlietsluizen Rondvaarten;
kier waardoor het in de op een te zetten getij
Biesbosch weer groterwordt - wat de natuurlijke Toegankelijkheid
dynamiek in het gebied flink zou vergroten. Het gebied is niet volledig toegankelijk. Toegang
met gemotoriseerde boten is beperkt. Kano's en
Naam roeiboten zijn in grotere gebieden toegestaan.
De Biesbosch. Wandelen is beperkt mogelijk.
Locatie Eigenaar
Provincies Noord-Brabant en Zuid-Holland, Het overgrote deel van het gebied is in bezit van
gemeentenWerkendam, Drimmelen en Dordrecht Staatsbosbeheer en als Nationaal Park beschermd
Bereikbaarheid Wat is er te zien
De Biesbosch is lastig te bereiken. Vooral met In de Biesbosch liggen eigenlijk drie aardkundig
de waardevolle boven elkaar. openbaar vervoer zijn mogelijkheden beperkt. landschappen op
Je ziet de Biesbosch trouwens echt als Onderin resten Middeleeuws pas je er van een ontgonnen
doorheen gaat varen. Er zijn drie bezoekerscentra, rivierengebied. Daar bovenop eenzoetwater-
in Dordrecht, Drimmelen en Werkendam. Alle drie getijdendelta. De bijbehorende droogvallende slikken
interessant bieden de inmiddels door zijn en mogelijkheid voor en open vegetatie zijn vervangen
een rondvaart. Omdat het Biesboschmuseum in zacht ooibos en rietvelden. We kunnen dit alleen
Werkendam het diepst in de Biesbosch ligt, heb ik dat goed 'zien' als we iets over het ontstaan van deze
als Het laat de weten. Neem vooral uitgangspunt genomen. ontwikkeling landschappen ook een kijker
van de Biesbosch vanaf de St. Elisabethsvloed van mee; de vogelrijkdom is ongekend groot.
1A21 tot heden zien.
Afbeelding2.
De Biesbosch vanuit
de lucht. 3: Locatie
afbeelding3.
Bron: Google Earth.
186 GRONDBOOR & HAMER NR 6 - 2009 Afbeelding3.
Het noorden van
deze laat opname
het opgekomen
zacht ooibos in de
Polder Biesbosch
zien. In het zuiden is
de Polder Turfzak-
ken zichtbaar, met
een aantal wielen
als restantenvan
dijkdoorbraken.
Afbeelding4.
het Impressie van
zachte ooibos. Bron:
Bijlsma et al., 2009.
Afbeelding5.
in De Groote Waard de 14' eeuw.Rode pijlen: dijkdoor-
Nieuwe braken van 1421 tot 1424. Blauwe pijl: monding
de in de van Merwede de Biesbosch. Achtergrond: Van Ven
(red., 2003).
Cultuurhistorische en aardkundige oligotroof veenmosveen iDe Bont, 2009). Dit veenmos achtergrond was uitermate geschikt als brandstof, en werd dan
Afbeelding 2 geeft een impressie van de Biesbosch ook veelvuldig afgegraven. In het gebied dat in 1288 vanuit de lucht. Het valt direct dat het in ten westen de Biesbosch verloren op gebied van was gegaan,
water een stedelijke en landbouwkundigeomgeving ligt, om werd buitendijks met zout overstroomd veen
de drie de de Dit nog maar te zwijgen van spaarbekkens voor afgegraven voor zoutwinning. leidde in combinatie
drinkwatervoorziening midden in het gebied. Als je meer met verwaarloosd dijkonderhoud, enkele zware stormen
valt te beleven zoals de de Merwede reeks catastrofes inzoomt, er genoeg afbeeldingen en ijsgang op tot een
3 en A laten zien. De Biesbosch zelf bestaat uit een waarbij een groot deel van de Groote Waard definitief
1960) (Afb. wirwar van grote en kleine kreken, waartussen verloren ging (Zonneveld, 5). voormalige platen als eilanden liggen. Op veel van die
bos. Andere worden beheerd In de nacht 18 19 november U21 braken de platen groeit tegenwoordig van op
als De niet grasland. meeste platen zijn toegankelijk dijken bij Broek in het zuidwesten van de Groote Waard voor publiek. De werkzaamheden die in het gebied tijdens een zware storm. Deze storm is algemeen
worden Ruimte de Rivier bekend als de St. Elisabethsvloed. Aan die is uitgevoerd voor voor zorgen storm
in voor meer dynamiek het gebied. een verwoestende kracht toegeschreven waarbij in één
nacht liefst maar 17 dorpen zouden zijn vernietigd en
St. honderdduizend doden zouden De Elisabethsvloed van 1421 en andere rampen zijn gevallen. Deze grote
Het de Biesbosch maakte ooit is de 25 beslissende gebied waar nu ligt, ramp nu één van momenten uit de
2005). deel uit van een grote polder in het rivierengebied; de vaderlandse geschiedenis (Speet, Als we onze
Groote Waard. Deze ontstond in 13' grote polder de bronnen goed onderzoeken en goed in het veld kijken
door afdammen aantal kleine rivierarmen eeuw van een bij archeologische opgravingen ontstaat een heel ander
waardoor de oorspronkelijke kleinere polders werden verhaal (zie ook Cleveringa et al., 200A en Hendriks et
(Atb. 5). samengevoegd Ten noorden van de Afgedamde al., 2004-). Enkele weken na de dijkdoorbraak bij Broek
Maas bestond de ondergrond van deze polder uit klei brak de zuidelijke Merwededijk tussen Woudrichem
doorsneden door Ten Dordrecht op veen, zandigestroomgordels. en op meerdere plaatsen ten gevolge van
zuiden de de de kortere van Afgedamde Maas bestond de ondergrond ijsgang op Merwede. Nu had Merwede een
uit veen, ten westen van Geertruidenberg zelfs uit route naar zee verkregen door het laag gelegen land
GRONDBOOR & HAMER NR 6 - 2009 187 Afbeelding6.
Reconstructie van
de opslibbingvan
de Biesbosch tot
boven gemiddeld
hoog water.
Bron: Zonneveld
(1960)
Afbeelding7.
Historische kaart
van de Biesbosch en
omgeving uit 1639.
Bron: Comitatus Hol-
landiae et Dominii
Ultraiectinitabula
(Jacob Aertsz. Coloms
kaart van Holland en
Utrecht, editie 1681).
Kaartenverzameling
Bibliotheek Universi-
teit Utrecht, Faculteit
Geowetenschappen.
Met dank aanMarco
van Egmond.
Oorspronkelijke
van de Groote Waard. Het Land was zo komen te de Biesbosch, Na 1425 ontstond hier zoetwater- schaal: 1:60000. laag een
door maar ook door ten waarin de Merwede delta vormde. D: Dordrecht, liggen veenwinning ontwatering getijdengebied, een
behoeve van de landbouw. Dijkherstel was moeizaam, Die deltavorming verliep aanvankelijk snel. In de tweede G: Geertruidenberg,
mede door de Hoekse en twisten. helft van de 18' eeuw de Merwede tussen W: Werkendam. Kabeljauwse dreigde
Werkendam en Dordrecht verstopt te raken door de
Nadat in 1424 e de dijken bij Broek en de Merwede opslibbing. Op grote schaal zijn aan het eind van de 18
braken, werd het van Groote opnieuw westelijk deel de eeuw in dat riviertraject werkzaamheden uitgevoerd om
Waard in 1425 definitief Van de de afvoer opgegeven. Volgens te bevorderen en zo het overstromingsgevaar
Ven Hendriks al. is het aantal bovenstrooms (red., 20031 en et (20041 tegen te gaan IVan den Brink, 1998).
slachtoffers van deze serie catastrofes veel minder dan
de willen doen overleveringen geloven, waarbij Van de Uit onderzoek dat met name in de gemeenteDordrecht
Ven over mogelijk slechts tientallen doden spreekt. De in de afgelopen tien jaar is uitgevoerd, werd duidelijk dat
bewoners van het westen van de Groote Waard verlieten de delta van de Merwede merendeels non-erosief rustte
het dat economisch niet de gebied meer te exploiteren op onderliggende afzettingen iCleveringa et al., 2004;
was. De et 20041. stenen gebouwenwerden daarbij snel maar Hendriks al., Doorgegevens uit de database
elders TNO-DINO zorgvuldig afgebroken voor hergebruik (Hendriks van bevestigen dat voor andere delen van de
2004). et al., De stad Dordrecht en het oostelijk deel van Biesbosch. De onderliggende afzettingen bestaan uit
de Groote Waard werden het eendunne rivierklei Vaak in de herdijkt, waarbij oostelijk laag op veen. waren top
deel van de Groote Waard bekend werd als het Land van de klei waaruit van nog bewerkingssporen zichtbaar,
Heusden en Altena, blijkt dat erosie miniem is geweest.
de Biesbosch Opslibbing van Aan de basis van de delta-afzettingen, die we ook
7 beeld de wel Merwede-dek Afbeelding geeft een van opslibbing van noemen om aan te geven dat
188 GRONDBOOR & HAMER NR 6 - 2009 Afbeelding8.
Schematisch profiel
door de Biesbosch.
de De staal]es geven
geschematiseerde
bodemopbouwweer.
Geel: zand. Groen:
klei. Zwart: veen.
Diepte in meters
tenopzichte van
NAP. De basis van de
Merwede-afzettingen
is met een zwarte lijn
aangegeven. De grens
tussenhet overwe-
gend zandige en
overwegend kleiige
deel van de Merwede-
afzettingenis ook
3 uit de rivier is in aantal de 750.000 ofwel 1600 3 tot 2000 3 ze komen, een gevallen m per jaar, m m per dag, met eenzwarte lijn
de St. Elisabethsvloed zelf ofwel 160 tot 200 zand Dit overstromingslaag van vrachtwagenladingen per dag. aangegeven. bewaard Deze is het is gebleven. laag over algemeen ongeveer gelijk aan de hoeveelheid zand die de Rijn
enkele centimeters dik wordt onder andere Lobith momenteel in en bij op jaarbasis aanvoert! Dit lijkt
door het voorkomen aantallen instantie of zo’n gekenmerkt van grote eerste erg veel. Daarom is onderzocht juveniele Cerastoderma lamarckii (Brakwaterkokkell. De grote hoeveelheid zand in zo’n korte tijd wel realistisch
grote concentraties ervan en het feit dat de exemplaren is. Hiervoor is de sedimentatie berekend met een model
dat het snel jong zijn wijst erop water weerverzoette waarin de paleomorfologie van de Biesbosch, debiet van
waarna de gestorven kokkels zeer snel bedekt raakten de Merwede, jaarlijkse hoeveelheid zand en het getij in
met sediment dat onder andere wordt door de Biesbosch als randvoorwaarden De gekenmerkt zijn opgenomen.
diffuus voorkomende resten zoetwaterslakken van twee modelresultaten zijn in orde van grootte gelijk aan de
in het gehele pakket; Bythinia tentaculata en Valvata geologische berekening IKleinhans et al, 2007; in druk).
(Grote piscinalis diepslak en Vijverpluimdragerl. Dit
geeft aan dat de Biesbosch waarschijnlijk voor het Na de Deltawerken
deel is riviersediment overgrote opgeslibd met waarin Door de uitvoering van de deltawerken is het landschap
verder naar het zuidwesten wel dunne inschakelingen van de Biesbosch drastisch veranderd. Belangrijkste
veel brakwaterkokkels voorkomen, was de dramatische met wat aangeeft wijziging afname van het getij van
dat af wel influxen Die ruim 20 centimeter. er en toe degelijk zoute waren. twee meter tot ongeveer Daarnaast
met het Hierdoor maakte de hangen waarschijnlijk samen stormvloeden, maar verzoette gebiedvolledig. open
ze kunnen ook bij zeer lage rivierafvoeren voorkomen. vegetatie met riet en biezen en wilgengrienden plaats
(Afb. 9). voor zacht ooibos Ook bezonk veel verontreinigd
Dikte de van Merwede-afzettingen en slib in de Merwede en in het Haringvliet. Inmiddels is
sedimentatiesnelheid dat slib weer bedekt met veel schoner jonger sediment.
Aan de hand het historisch overzicht uit Zonneveld Dat rol in de discussie het van gegeven speelt nu een over
(1960) beschikbare in de database TNO- en boringen van op een kier zetten van de Haringvlietsluizen. Dat zou er
DINO is hoeveel sediment nagegaan per jaar nu eigenlijk voor zorgen dat er weer wat meer getij in de Biesbosch
is in de Biesbosch tussen 1625 circa 1660. zich afgezet en komt, wat op gunstig zou zijn. Maar als door de
Het tot boven gemiddeld hoog water opgeslibde gebied toename van het getij het verontreinigdesediment ook
uit 7 is als in wordt raken de in afbeelding daarbij begrenzing genomen. beweging gebracht, we van regen
Een belangrijke aannamevoor de sedimentatie was, de drup.
dat tot gemiddeld hoog water nog zand wordt afgezet,
daarboven klei. In de gebieden die in 1660 waren DANKWOORD
wordt daarna buiten de zand Dit artikel is opgeslibd geulen geen gebaseerd op een aantal overzichtswerken
Sedimentatie klei meer afgezet. van gaat nog gewoon en op een compilatie van (archeolgeologisch onderzoek
door (Kleinhans et al., 2007; Kleinhans et al., in druk). uit de afgelopen tien jaar. Het recente onderzoek
De beschikbare boringen die de Merwede-afzettingen werd geëntameerd door Johan Hendriks, destijds
volledig doorboorden maakten het vervolgens mogelijk stad-sarcheoloog bij de gemeente Dordrecht. Mijn
te of de basis de TNO-NITG Piet Hein om na gaan van Merwede-afzettingen oud-collega's bij Cleveringa,
herkenbaar was en hoe dik het zandige deel van die de Wolf en Tom Meijer hebben in ruime mate aan
afzettingen in de boringen was. Afbeelding 8 geeft een dat onderzoek bijgedragen. Ook Dirk van Smeerdijk
weer. (BIAX schematisch profiel door de Biesbosch en Liesbeth van Beurden consult) leverden
bijdragen. Het onderzoek profiteerde verder van de
In totaal 375 waarin resultaten zijn ongeveer boringen gebruikt van archeologische prospecties in het
de dikte van het Merwede-zand is bepaald. Vervolgens gebied, uitgevoerd door ADC (Frieda Zuidhoff) en
is de dikte km2 2 per gemiddeld en per km het volume RAAP IGeuch de Boer, Jan-Willem de Kort, Cathalijne
dat is het onderzochte berekend, gesommeerd voor Kruithof, Stefan Molenaar en Christo Thanosl. De
gebied. De totale hoeveelheid Merwede-zand in dit sedimentatiereconstructie van de Biesbosch werd
3 gebied bedraagt 150 - 200 miljoen m , afhankelijk van uitgevoerd in samenwerking met de Universiteit Utrecht,
wel of niet meetellen van de opgevulde geulen. Hieruit Faculteit Geowetenschappen |Kim Cohen, Maarten
3 volgt eensedimentatiesnelheid van 580.000 m tot Kleinhans).
GRONDBOOR & HAMER NR 6 - 2009 189 Afbeelding9.
Veranderde vegetatie
door het afgenomen
getij en het volledig
verzoetenvan de
Biesbosch. Foto’s: I.S.
Zonneveld (Zonne-
veld, 2000).
LITERATUUR River, Coastal and Estuarine Morphodynamics.
Weeda EJ. & and Francis London: 815 - 822. Bijlsma, R.J., Verkalk, E„ 2009, Taylor Group, pp.
Wentelwilgen, wortelkluiten en 'wave dieback'. Kleinhans, M.G., Weerts, H.J.T., & Cohen, K.M., in
Diversiteit door Avulsion in action: reconstruction and natuurlijke processen druk,
in bosreservaten in de Biesbosch. Met sedimentation and modelling pace upstream
medewerking van C. Huibers, W.H. van Orden, flood water levels following a Medieval tidal-
river diversion The G.M. van Roekel en A.T.F. Helmink. Alterra- catastrophe (Biesbosch,
Rapport 1910, Atterra, Wapeningen Netherlands, 1421-1750 AD). Geaccepteerd
Cleveringa, P., Hendriks, J.P.C.A., Beurden, L. van, voor publicatie door het tijdschrift
Weerts, H.J.T., Smeerdijk, D.G. van, Meijer, Geomorphology.
'So T., Wolf, H. de & Paalman, D., 200A, grot Speet, B., 2005, De 25 dagen van Nederland.
overvlot der watere...’ Een bijdrage aan het Beslissende momenten uit de vaderlandse
moderne multidisciplinaire onderzoek naar de geschiedenis. 19 november 1421 Sint
St. Elisabethsvloed en de periode die daaraan Elisabethsvloed. Waanders Uitgevers -
voorafging. Holland Historisch Tijdschrift 36: Nationaal Archief, Zwolle.
162 - 180. Van de Leefbaar pp. Ven, G.P., lred.1, 2003, laagland.
De Bont, C., Vergeten land. Ontginning, 2009, bewoning Geschiedenis van de waterbeheersing en
en waterbeheer in de westnedertandse landaanwinning in Nederland. Vijfde geheel
veengebieden(800-13501. Alterra Scientific herziene druk. Stichting Matrijs, Utrecht.
'In Contributions 27, Alterra Wapeningen UR. Van den Brink, R, 1998, een opslag van het oog'. De
Hendriks, J.P.C.A., Cleveringa, P., Beurden, L, van, Hollandse rivierkartografie en waterstaatszorg
Weerts, H.J.T., Meijer, T., Smeerdijk D.G. van in opkomst, 1725 - 1754. Canaletto/Repro-
& Paalman, D.B.S., 2006, 'Dar vordrunken 16 Holland, Alphenaan den Rijn.
schone Introductie het moderne De kerspele..." op Zonneveld, I.S., 1960, Brabantse Biesbosch, a
interdisciplinaire onderzoek naar de St. study of soil and vegetation of a treshwater
Elisabethsvloeden, 1621 - 1626. Westerheem tidal delta, Volume A,B,C. Wageningen, The
96- 111, Netherlands. Proefschrift PUDOC Centrum 53: pp.
Kleinhans, M.G., Weerts, H.J.T., & Cohen, K.M., voor Landbouwpublicaties,Wageningen.
2007/2008, Evolution of a new tidal River Zonneveld, I.S., 2000, De Biesbosch een halve eeuw
bifurcation: numerical modelling of an avulsion gevolgd. Van Henniptot Netelbos en verder.
after In: Dohmen- Staatsbosbeheer Abcoude. a catastrophic storm surge. / Uniepers,
Janssen, C.M. & S.J.M.H. Hulscher (eds.),
190 GRONDBOOR & HAMER NR 6 - 2009