Boer Battus Versus Wim Uit Parijs. De Multatuli-Polemiek Van Hugo Brandt Corstius En Willem Frederik Hermans
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
BOER BATTUS VERSUS WIM UIT PARIJS. DE MULTATULI-POLEMIEK VAN HUGO BRANDT CORSTIUS EN WILLEM FREDERIK HERMANS Marc VAN ZOGGEL Abstract – In 1987 Willem Frederik Hermans and Hugo Brandt Corstius started to polemicize about the writer Multatuli. This polemic would, in varying intensity, continue until 1995, the year of Hermans’s death. In this article I describe the evolution of this polemic. Using a theoretical model by Jürgen Stenzel, I point at some rhetorical strategies that can influ- ence the course of a polemic. Moreover, I argue that the role of the polemical authority, i.e. journalists, critics, other writers, readers etc. who follow, comment upon and evaluate the polemic, is fundamental to its course and outcome: within a polemic, it is of crucial importance who is said to be right, not who is right. By framing the analysis in a more institutional approach and within a broader historical context, I argue that factors not directly related to the polemic itself are nevertheless important in the scholar’s analysis and interpretation. In 1995 werd het 175ste geboortejaar van Multatuli gevierd. Ter gelegenheid daarvan praatte Marcel Janssens in een ‘Lofrede geadresseerd aan Multatuli’ de schrijver bij over diens hedendaagse bewonderaars: ‘Een rechtgelovige Multatuli-freak is zeker Willem Frederik Hermans geweest, die zich in zijn boek Malle Hugo maar weer eens optrok aan u, zowel aan uw literair prestige als aan uw grimmige nijdasserij.’ Ook brengt Janssens Multatuli op de hoogte van de staat van het polemistendom sinds zijn verscheiden: ‘Gij zijt een gedroomd patroon voor averechtse polemisten, doordrammers en gelijk- hebbers. Voor iemand als W.F. Hermans, maar evengoed voor diens erf- vijand, Hugo Brandt Corstius. Wie in Nederland zijn pen in vitriool wil dopen, moet bij u in de leer’ (Janssens 1995, 24). Willem Frederik Hermans en Hugo Brandt Corstius hebben inderdaad vele jaren lang in de geest van Multatuli met elkaar gepolemiseerd. Multatuli was daarbij niet alleen ‘gedroomd patroon’ maar ook de inzet van de pole- miek. Beide auteurs gelden als Multatuli-adepten en hebben regelmatig over hun grote voorbeeld gepubliceerd. Hermans schreef behalve een flink aantal artikelen in dag- en weekbladen ook het biografische essay De raadselachtige Multatuli (1976, herzien in 1987). Daarnaast bezorgde hij een editie van * De auteur is verbonden aan het Huygens ING en aan de Vrije Universiteit Brussel. Spiegel der Letteren 55 (2), 133-161. doi: 10.2143/SDL.55.2.2977267 © 2013 by Spiegel der Letteren. All rights reserved. 996341_SDL_2013-2_02.indd6341_SDL_2013-2_02.indd 133133 115/05/135/05/13 114:474:47 134 MARC VAN ZOGGEL Max Havelaar (1987) en publiceerde hij in het literatuurwetenschappelijke tijdschrift Over Multatuli. Brandt Corstius schreef vooral in kranten en weekbladen – zijn belangrijkste media als columnist – met grote regelmaat over Multatuli.1 Ook kondigde hij een Multatuli-biografie aan, maar die is tot op heden niet verschenen. Hoewel Brandt Corstius zich ook altijd als een bewonderaar van Her- mans heeft gemanifesteerd, hebben hij en Hermans een lange historie van meningsverschil en twist. In de jaren tachtig van de vorige eeuw raakten Hermans en Brandt Corstius met elkaar in de clinch over Multatuli. De term ‘polemiek’ viel hierbij voor het eerst in april 1987, toen Brandt Cor- stius’ negatieve recensie van de herziene uitgave van De raadselachtige Mul- tatuli een reactie van Hermans uitlokte, waarop weer een tegenreactie van Brandt Corstius volgde en andere auteurs en de schrijvende pers van een polemiek begonnen te spreken. In de daarop volgende jaren zouden beide auteurs tegen elkaar blijven polemiseren, tot het overlijden van Hermans op 27 april 1995 automatisch een einde maakte aan de woordenstrijd tussen beide kemphanen. Willem Frederik Hermans wordt beschouwd als een vooraanstaande pole- mist binnen de moderne Nederlandse literatuur. Met name zijn bundel Mandarijnen op zwavelzuur (1964, meermaals herzien en uitgebreid), aan- geprezen als ‘polemische essays en strijdschriften tegen de incompetentie van Nederlandse literatoren en recensenten’, heeft hem die reputatie bezorgd. Volgens Wilbert Smulders kenmerkt Hermans’ polemische activiteit in de Mandarijnen zich door ‘de dubbelzinnigheid zowel slachter als slachtoffer te zijn’ (2001, 154-155). Ook zijn inzet in de Weinrebzaak heeft bijgedragen aan Hermans’ faam als polemist. Christophe Vekeman (2009, 160) stelt zelfs dat deze zaak, meer nog dan de Mandarijnen, ‘de grote triomf van Hermans als polemist’ markeert, omdat de affaire aan ‘zijn geloofwaardig- heid’ bijdroeg: ‘hij was niet zomaar een herrieschopper of een sadist, hij wist wel degelijk waarover hij het had en hij streed hetzij uit zelfverdediging, hetzij voor de goede zaak of althans voor wat hij zelf als de goede zaak aanzag.’2 Hugo Brandt Corstius debuteerde in de jaren vijftig in Propria Cures en verwierf als polemist landelijke beruchtheid met zijn columns tegen de 1 Brandt Corstius stond daarmee naar eigen zeggen in de traditie van Multatuli, die, wan- neer hij in de twintigste eeuw had geleefd, volgens Brandt Corstius ongetwijfeld columnist zou zijn geworden (Anoniem 1985, 18). 2 Over Hermans en de polemiek zie verder Oversteegen 1965, Vermeiren 1986, Glaude- mans 1990, 146-153 en de door Max Pam samengestelde bloemlezing uit Hermans’ polemie- ken Niet uit kwaadaardigheid (Hermans 2005). 996341_SDL_2013-2_02.indd6341_SDL_2013-2_02.indd 134134 115/05/135/05/13 114:474:47 BOER BATTUS VERSUS WIM UIT PARIJS 135 criminoloog Wouter Buikhuisen. In 1984 werd hem de P.C. Hooftprijs toegekend, maar cultuurminister Brinkman weigerde de prijs uit te reiken omdat hij vond dat Brandt Corstius ‘het kwetsen tot instrument heeft gemaakt’ (Brinkman 1985, 20). Martin van Amerongen heeft getracht ‘de plaats van de polemicus dr. H. Brandt Corstius in de Nederlandse letteren’ te bepalen. Van Amerongen noteert dat Brandt Corstius, die hij ‘een onna- volgbare beroepshater’ noemt, zich niet primair met literaire polemieken bezighoudt: ‘Hij polemiseert tegen zijns inziens wezenlijker zaken. De bio- criminologie, Lou de Jong, kernwapens, prins Bernhard en de rooms-katho- lieke kerk’ (Van Amerongen 1985, 87). Hermans en Brandt Corstius werden als polemisten soms vrijwel dezelfde predikaten toebedeeld. Zo noemde Gerard Reve Hermans ‘een hoogst abjekt individu, dat in zijn – overigens zeer onderhoudende – polemiek voor geen verzinsel, laster, of vervalsing van teksten terugdeinst, mits hij er zeker van is dat het uitgekozen slachtoffer zich niet adequaat kan verdedigen: zedelijke moed is niet bepaald Hermans zijn sterkste zijde.’ (Reve 1984, 291) En Van Amerongen kenschetst de polemische activiteit van Brandt Corstius als het werk van de logicus en mathematicus die weet ‘dat alles te bewijzen valt’ en zo keer op keer voor elkaar krijgt dat ‘het onbewijsbare bewezen’ wordt: ‘Het is ongetwijfeld een vernuftige en virtuoze wijze van redeneren, het illustreert de triomf van het mathematisch denken, men kan echter een dergelijke vorm van retorica – met alle respect – niet anders dan volstrekt gewetenloos noemen’ (Van Amerongen 1985, 88-89). De opzet van dit artikel is tweeledig. Allereerst wil ik de Multatuli-pole- miek tussen Hermans en Brandt Corstius in kaart brengen. De in vele arti- kelen, columns en boeken – vaak herschreven, gewijzigd, aangevuld – uit- gevochten strijd presenteert zich aan de hedendaagse lezer en onderzoeker als een onoverzichtelijke kluwen teksten. Door deze kluwen enigszins te ontwarren en zo de grote lijnen van de polemiek bloot te leggen hoop ik bovendien iets meer te weten te komen over de mechanismen die actief zijn bij een literaire polemiek, die ik opvat als een publiekelijk gevoerde strijd op het literaire veld. Naast een literair-historische invalshoek heeft dit artikel dus ook een meer literatuurtheoretische component: het is een poging een bijdrage te leveren aan de studie van de literaire polemiek, een nog relatief onderbestudeerd onderwerp, zoals ik verderop uiteenzet. Deze component zal uiteindelijk een ‘institutionele’ kadering krijgen: door alle persoonlijke onhebbelijkheden, rancunes en ijdelheden heen probeer ik de acties van de personen te verklaren op basis van de posities die zij (willen) innemen in het literaire veld. Hoewel in de Multatuli-polemiek tussen Hermans en Brandt Corstius de inzet van strikt ‘literaire’ aard lijkt te zijn, namelijk de 996341_SDL_2013-2_02.indd6341_SDL_2013-2_02.indd 135135 115/05/135/05/13 114:474:47 136 MARC VAN ZOGGEL betekenis en waarde van Multatuli, is mijn stelling dat politiek-ideologische meningsverschillen en positionering een minstens zo grote rol spelen. Na een overzicht van de stand van zaken in de theorievorming rond de literaire polemiek zet ik een analysemodel uiteen aan de hand waarvan ik de casus vervolgens beschrijf. Door aan het eind een blik te werpen op de voorgeschiedenis die Hermans en Brandt Corstius delen plaats ik de casus tot slot in een breder historisch kader. Theorie en methodologie van de polemiek In het Lexicon van literaire termen (Van Gorp e.a. 1998, 341-342) wordt ‘polemiek’ gedefinieerd als ‘[e]en op heftige toon gevoerd dispuut tussen vertegenwoordigers van tegenstrijdige strekkingen, b.v. in de politiek, de theologie, de literatuur(studie), waarbij men elkaars diskwalificatie op het oog heeft.’ Benadrukt wordt dat de opponenten hun gelijk willen halen ‘niet zozeer door een logisch consistente bewijsvoering als wel door een emotio- nele en retorische betoogtrant.’ Daarbij is de inhoud ondergeschikt aan de vorm: