2026 Senituli SIASI UĒSILIANA Hono 2 e Siasi Uesiliana TAU’ATĀINA ‘O

2024 Senituli e Konifelenisi

2020

2019

2018 Fakafo’ou -- ‘Evangeliō

2017

Palesiteni ‘ o e S i a s i

2016 R EV’ D D R . ‘ A HIO 150 th TCT 90th QSC Sekelitali Lahi 2015 R EV’ D D R . T E V I T A K OLOA ’ I A H AVEA Hilifaki

Kalauni Tupou VI Mōnite 13 Siulai 2015

www.konifelenisi.fwc.to

FALELOTU SENITULI NUKU’ALOFA, TONGA

Ko e Miniti ‘o e Konifelenisi Kakato 92

‘a e

Siasi Uēsiliana Tau‘atāina ‘o Tonga

Fakafo‘ou -- ‘Evangeliō

Palesiteni ‘o e Siasi – Rev. Dr. ‘Ahio Sekelitali Lahi – Rev. Dr. Tevita K. Havea

Falelotu Senituli Tūsite 7 – Monite 13 Siulai Nuku’alofa, 2015

Hokohoko Peesi Taliui & Pāloti ki he Palesiteni mo e Sekelitali 1 Ko e Huufi ‘o e Konifelenisi 2 Tō Folofola Huufi ‘o e Konifelenisi 3 Tali ‘o e Tō Folofola 3 Fakamatala Fakata’u ‘a e Palesiteni 4 Fehuʻi 1(i): Ko hai ʻa e kau Mēmipa ʻo e Konifelenisi? 8 Kau Fakafofonga Pāloti 8 ‘I Honau Lakanga 8 Ngaahi Vahefonua 9 Ngaahi Potungāue Faka-Konifelenisi 11 Kau Fakafofonga Kaumeʻa 13 Fehu’i 1(ii): Ko hai kuo fili ke kau ki he Kōmiti Si’i Fakaikiiki ‘a e Konifelenisi? 26 Fehuʻi 1(iii): Pe kuo pekia ha Faifekau ʻi he vahaʻa ʻo e Konifelenisi? 43 Fehuʻi 1(iv): Pe kuo pekia ha Fakafofonga ʻi he vahaʻa ʻo e Konifelenisi? 43 Fehuʻi 1(v): Pe kuo pekia ha Setuata Faka-Konifelenisi ʻi he vahaʻa ʻo e Konifelenisi? 43 Fehuʻi 1(vi): Pe kuo pekia ha Faiako Siasi ʻi he vahaʻa ʻo e Konifelenisi? 43 Fehuʻi 1(vii): Pe kuo pekia ha taha Ngāue ‘Ofisi Siasi ʻi he vahaʻa ʻo e Konifelenisi? 43 Fehuʻi (2): Pe ʻoku ʻi ai ha kole mei ha Vāhenga ke maʻu ha Faifekau? 43 Fehuʻi (3): Pe ʻoku tau pehē ke vahevahe pe liliu ha Vahe pe ha Vāhenga Ngāue? 44 Fehuʻi (4): Pe ʻoku tau pehē ke kamata ha Vāhenga Ngāue foʻou? 44 Fehuʻi (5): ʻOku fēfē ʻetau Tohi Kakai? 44 Fehuʻi (6): Ko e hā ʻa e Fakamatala ki he: 44 Fehuʻi (7): Ko e hā ʻa e Fakamatala ki he Potungāue Ako mo e ngaahi Akoʻanga? 44 Fehuʻi (8): Ko e hā haʻatau tuʻutuʻuni ki he ngāue ki Muli? 48 Fehuʻi (9): Pe ʻoku fēfē ʻa e ngaahi meʻa ʻo e Siasi? 48 Fehuʻi (10): Ko hai ʻoku kau ʻi he ngaahi Kōmiti kuo fokotuʻu ʻe he Konifelenisi? 52 Fehuʻi (11): ʻOku fēfē ʻa e ngaahi Vahe ʻi he meʻa faka-Laumālie? Pea ko e hā ha meʻa ʻe fai ke ʻāsili lelei ai ʻa e ngāue? 57 Fehuʻi (12): Ko e hā haʻatau tuʻutuʻuni ki he Paʻanga Mālōlō? 58 Fehuʻi (13): Ko e hā ʻa e fakamatala ki he Paʻanga ʻa e Siasi? 58 Fehuʻi (14): Ko e hā ʻa e tali ki he ngaahi meʻa ʻa ia naʻe tuku ki ha niʻihi ke fai ʻe he Konifelenisi kuo hili? 63 Fehuʻi (15): Pe ʻoku ʻi ai ha meʻa ʻoku tau tuku ki he Konifelenisi kahaʻu? 66 Fehuʻi (16): Pe ʻoku ʻi ai haʻatau tuʻutuʻuni kehe? 67 Fehuʻi (17): ʻE fai ki fē pea fai fakakū ʻa e Konifelenisi Kahaʻu? 67 NGaahi Fakamatala Tānaki Mai 68 1. Kau Pekia he vaha’a Konifelenisi 2014-2015 68 2. Ko e Akonaki Faka-tauhi sipi ‘a e ‘Eiki Palesiteni 81 3. NGaahi me’a’ofa ki he Konifelenisi 83 4. NGaahi Fakamālō ‘a e Konifelenisi 84

Konifelenisi Kakato 92 (2015 ) | 1

KO E PĀLOTI MO E Konifelenisi Kakato HUUFI hono 92

Taliui & Pāloti ki he Palesiteni mo e Sekelitali Konifelenisi Kakato [1] Pulelulu, Siulai 08 (12 ho’atā) 1. Ko e Lotu Kamata: i. Himi 614 Palesiteni ʻo e Siasi ii. Saame 150 Sekelitali Lahi & Konifelenisi Kakato iii. Lotu Rev’d Dr. ‘Alifaleti M. Mone iv. Lea Talitali Palesiteni ʻo e Siasiu Na’e talitali ‘e he Sea´ ‘a e kau mēmipa ‘o e Konifelenisi Kakato´ mo fakamanatu e mahu’inga ‘o e ‘iate kitautolu ‘a e ‘Otua´, pea mo e lelei ‘o e loto fonu ‘i he fakamālō mo e haleluia ‘o hangē ko ia na’e ‘i he punake ‘o e Saame 150. 2. Na’e tali ke ngāue’aki ‘a e Tohi ʻAsenita ne ‘osi tufaki´, pea fakangofua ha tānaki ‘e toki fai mai. 3. Na’e Taliui ‘a e Konifelenisi´, ‘o muimui ki he Fehuʻi 1 (i) Ko hai ʻa e Kau Mēmipa ʻo e Konifelenisi? pea vahevahe ‘a e Konifelenisi Kakato´ ki he ngaahi Kōmiti Fakaikiiki ‘o fakatatau ki he Fehu’I 1 (ii): Ko hai kuo fili ke kau ki he Kōmiti Si’i Fakaikiiki ‘a e Konifelenisi? Hili e taliui´ ne faka’ilonga’i ‘e he Sea´ ‘a e ngaahi ta’u lahi, talu mei he 1965, mo e fakafofonga Konifelenisi ‘a e Kuini Fehuhu´, Halaevalu Mata’aho. Kae’uma’ā e kau mateaki ne nau ului kei talavou ki he Konifelenisi hangē ko Lōpeti Taufa, Sione Fusimālohi, Tevita F. Vaipuna, Tau’atevalu.

5. Ko e Pāloti ki he Palesiteni ʻo e Siasi´ mo e Sekelitali ‘o e Konifelenisi´. Kōmiti Sivi Pāloti: Sea: Tauʻatevalu mo Tevita F. Vaipuna (ongo Talāsiti Lahi) Kau Mēmipa: Lord Fielakepa, Maʻake Fakaʻosifolau, Katea Lutui, Siutaka Tūtoe, Finau Walter, Siale Napaʻa Fihaki, Tuʻifua Vaikona, Sione Tangi (NZ), Siotame Drew Havea, Edwin Talakai, Siaosi Tamānika, Manase Siua, Tukulāinamo, Mele P. Taulanga, Takivaha Tupou, Dr. ‘Ana H. Koloto, Sela Latailakepa, Simione Sefanaia, Seini Filiai, Kavaliku Tapā. Kau fakahoko e ola e pāloti´ ki he’ene ‘afio, Tupou VI: Tau’atevalu, Lord Tangi ʻo Vaonukonuka, Fotu mo Sione Tukia Jr. Ola ‘o e Pāloti ki he Palesiteni ‘o e Siasi´ 1. Dr. ‘Ahio 357 5. Dr. Tevita T. Mohenoa Puloka 1 2. Dr. Tevita Koloa’ia Havea 22 6. ‘Alifeleti ‘Atiola 1 3. Dr. Siotame Havea 2 7. Falematāpule Lomu 1 4. Dr. Mele’ana Puloka 1 Katoa 385 Ola ‘o e Pāloti ki he Sekelitali ʻo e Konifelenisi´ 1. Dr. Tevita Kola’ia Havea 326 7. Dr. Tevita T. Mohenoa Puloka 3 2. Dr. Siotame Havea 20 8. Dr. Siliveinusi Tiueti 1 3. ‘Alifeleti ‘Atiola 11 9. Jione Havea 1 4. Falematāpule Lomu 6 Pāloti ne fakata’e’aonga’i 3 5. Dr. Mele’ana Puloka 4 Kātoa 378 6. Dr. H. Taliai Niumeitolu 3 Na’e tu’utu’uni ‘e he Konifelenisi Kakato´ ke tali e ola ‘o e Pāloti.

2 | Tohi Miniti

Ko e Kau Fakahoko Fatongia ʻi he Konifelenisi 7. Tokoni ki he Tepile ‘a e Sekelitali´: Dr. Siotame Havea; ‘Alifeleti ‘Atiola; Dr. Mele’ana M. Puloka; Dr. ‘Asinate F. Samate Tokoni ki he Fakataha´ & Miniti´: Jione Havea, Siosaia Sisitoutai, Solomone Moala, 8. Kau Fakatonulea´: Rev’d Dr. ‘Asinate F. Samate, Rev’d Dr. S. ‘Ungatea F. Kata, Sela Latailakepa, Rev’d Tevita Tupou, Rev’d Dr. Tevita T. Mohenoa Puloka (Sea), Rev’d Jason Kioa, Rev’d Tevita Finau, Rev’d Dr. Nasili Vaka’uta, 9. Tauhi Taimi´: Rev’d Taʻuteau Taufa, Rev’d Taniela Palu Tāmoʻua, Sioape Tu’iono, Sioeli Kalāleti 10. Ngāhi Fokotuʻu Fakatokanga´: Lopeti Senituli, Sekelitali Lahi, Filimone Fifita 11. Sivi ʻo e Miniti´: Tevita F. Vaipuna, Revʻd Sela Naʻa Lātū, Sione ‘Otuhouma Ma’u 12. Na’e fakataukei ‘e he Sekelitali´ e Konifelenisi´ ki he ʻAsenita mo poaki’i e website ‘a e Konifelenisi´ (http://www.konifelenisi.fwc.to) mo e polokalama (app) ki he he telefoni mo e tablets 13. Na’e talitali e fakafe’iloaki mo e talamonū mei he Kau Fakafofonga mei muli´, pea mo ‘enau ngaahi me’a’ofa (vakai ki he fakamatala tānaki).

Ko e Huufi ‘o e Konifelenisi Tuʻapulelulu, Siulai 09 (10.00 pongipongi) Ko e Konifelenisi Kakato [2] ‘Oku koloa’ia e Konifelenisi 92 ‘i he finangalo lelei ‘a ‘Ene ‘Afio´ Tupou VI ke hoko ‘a hono Huufi ‘o e Konifelenisi´ ko e taha ‘o e ngaahi fatongia mu’omu’a ‘o ‘ene hokosia e Taloni ‘o Tonga´. Talu e Fakataha ‘a e Siasi Uēsiliana Tau’atāina ‘o Tonga ‘i he 1924, mo hono fakakoloa ‘e Ha’a Moheofo e Konifelenisi Kakato´. Ko e ta’u ni na’e finangalo lelei ‘a ‘Ene ‘Afio Tupou VI ki he pāloti ‘a e Konifelenisi Kakato ki he fatongia Palesiteni ‘o e Siasi, pea ne fakanofo ai ‘a Rev’d Dr. ‘Ahio ke Palesiteni ‘i he Siasi he ta’u fakaKonifelenisi 2015- 2016. Fakataha mo ia, ‘a ‘Ene Tō Folofola ke Huufi e Konifelenisi mo fakamanatu ‘a e fatongia ‘o e Siasi´ ki he Fonua´ mo hono kakai.

Konifelenisi Kakato 92 (2015 ) | 3

TŌ FOLOFOLA HUUFI ‘O E KONIFELENISI ‘Ene ‘Afio Tupou VI Tapu mo e faletapu ‘o e ‘Otua mo e potu toputapu ni. Ko e tala fakatapu ē kuo ‘osi hono aofaki pea ‘oku ou hūfanga ai. Ko e fa’ahita’u eni ‘i he ta’u kotoa ‘oku tau fakatahataha mai ai ke toe fai ha vakai ki he’etau taumu’a ngāue´. ‘A ia ‘oku faka’ilonga’i’aki eni, ke tau toe fili ha palesiteni fo’ou ki he Siasi. ‘Oku ou fie fakahoko atu ki he Konifelenisi Kakato´ mo e Siasi´ hono kotoa ‘eku fiefia mo e fakafeta’i ‘i he lotu mo e hūfia, pea mo e fakahoko kakato ‘o e Kātoanga Hilifaki Kalauni kuo tau toki sītu’a mei ai´. Ka ai ha me’a te u polepole ai, ko hoku ‘Otua´ mo e kakai´. Pea ‘oku ou lea pē ‘o hangē ko e tu’i ‘i he Tohi Sāme, Mālō Sihova Elohimi, ko e ‘Otua ‘o Tonga. ‘A Ia tokotaha ‘oku fai me’a fakaofo lahi; ke mālō’ia ‘o ta’engata hono huafa lāngilangi’ia, pea ke fonu ‘a māmani kātoa ‘i hono kolōlia. ‘Emeni mo ‘Emeni! ‘Oku mahu’inga ‘i he ta’u ko eni kuo fakahoko ai ‘a e Hilifaki Kalauni ke u toe fakamamafa’i atu ‘a e kaveinga ko ia na’e toka ki ai ‘a e finangalo ‘o e la’ā ko Siaosi Tupou V, ‘a ia ‘e lahi ‘a e fehangahangai ‘a e Siasi mo e ngaahi pole mo e ‘ahi’ahi ‘e muimui mai mei he pule fakatemokalati mei muli´. Ko e konga ‘o e ngaahi pole ko eni´ ke tau vakai atu ki he ‘auhia ‘a e to’utupu´ ‘o hangē ‘oku taumuli valea´. ‘Oku ou manatu ki he malanga ‘a Rev. Gribble ‘a ia na’e lave ai ki he mahaki e ngaahi Siasi ‘o Tonga: ‘a e movetevete! Ka kuo mahino mai ko e me’a eni ‘oku hoko fakamāmani lahi, ‘o ‘ikai ke ngata pē ‘i hotau Siasi. ‘Oku ou tui ‘oku totonu ke tau toe fakamamafa’i ‘etau ngaahi tefito’i kaveinga ngāue ko ia´, ke hoko ko e konga ‘o e kaveinga Fakafo’ou -- ‘Evangeliō ‘o e Konifelenisi ‘o e ta’u´ ni ‘a e fakapotopoto ange ke pukepuke ‘a e koloa pe kāingalotu ‘oku tau ma’u ‘i he lolotonga´ ni koe’uhi´ ‘oku ‘ikai ke totonu ia ke tau nonga ‘i he ‘uhinga kuo tau ma’u´, ka ‘oku fiema’u lahi ia ke tau ngāue ki hono fakatupulekina´. ‘Oatu ‘eku talamōnū ki he Konifelenisi hono hivangofulu-mā-ua´, ki he fakataha’anga lelei fakalūkufua ki he Siasi´ mo e kakai ‘o e fonua´. ‘Ofa atu!

~ ~ ~ TALI ‘O E TŌ FOLOFOLA Lord Tangi ‘o Vaonukonuka

Fakatapu ki he ‘Afio ‘a e ‘Otua Māfimafi´ pea tapu mo e potu toputapu´ ni. Hapai atu e fakatapu ki ho’omo ‘Afifio´: Tama ko Tupou VI ko e Tu’i, pea kia Nanasipau’u ko e Kuini ‘o e Taloni´. Fakatapu ki he Kuini Fehuhu ‘ofeina ‘o e lotu´ mo e fonua´, Kuini Halaevalu Mata’aho. Tapu kia Pilinisesi Sālote Mafile’o Pilolevu Tuita, Pilinisesi Mele Siu’ilikutapu Kalaniuvalu Fotofili, mo e fale ‘o Tupou´. Tapu ki he hou’eiki´. Tapu kia Kavafusi mo Ha’a Matāpule. Tapu ki he ‘Eiki Palesiteni ‘o e Siasi´, Sekelitali Lahi´, pea ‘oku ou kole ke u fakamalumalu atu he fakatapu kakato kuo aofaki. Talangata mu’a hē kae fakamonū e koloa kuo u lave ai he kātoanga ni. Haka he langi kuo tau pea fonu ‘i he fiefia ‘a e loto ‘o e kakai kotoa pē ‘o e Siasi Uēsiliana Tau’atāina ‘o Tonga, ‘oku fakafofonga ‘e he Konifelenisi hono 92. Fakafeta’i fiefia homau loto´ ki he ‘Otua ko e fakalākoifua lelei ‘a Ho’o ‘Afio´ mo e Fale ‘o Ha’a Moheofo´. Ko e pongipongi fakakoloa mo fakahisitolia ‘eni. Na’e lave ‘a Mo’unga-ki he-Loto ki he konga si’i e ngaahi tāpuaki kuo ‘inasi ai ‘a e Siasi Uēsiliana Tau’atāina ‘o Tonga mei he Fale ‘o Tupou talu mei he ‘Uluaki Faá. Ko e kuonga ‘eni hono ono´, pea ‘oku ‘ikai kei fa’a laua ho’omou fakakoloa.

4 | Tohi Miniti Ko e kātoanga hilifaki kalauni fakalaumālie mo fakamāfana ‘a e ‘Afifiona mo e ‘Otua´ mo Ho kakai´. Pea ‘i he falelotu´ ni na’e fai e tukupā ‘a Ho’o ‘Afio ki he To’ukupu Māfimafi ‘o e ‘Otua ‘i he kātoanga ko ia´. Māfana homau lotó he fili ‘e he ‘Afiona e tukupā ko ia: Sisū ke ke ma’u ma’a u, ‘Eku ngaahi me’a kotoa; Talēniti, ngaahi ta’u, Fānau, fale mo e koloa. Kuo toe fakafo’ou ‘a e tukupaá ke ‘ave ho kakai´ ke unga kia Sihova. Pea kuo lava lelei ‘a e hilifaki kalauni ‘a Ho’o ‘Afio´. Ka ‘i he pongipongi ni, ko e ‘uluaki maa’imoa ia ‘a e ‘Afiona hili ‘a e kātoanga ko ia´, ko Ho’o hā’elea mai ki he Falelotu Fakamanatu e Senituli ‘o e Lotu´ ‘o Tō e Folofola Huufi ‘o e Konifelenisi ko hono 92, pea fai mo e fakanofo ‘o e taki Fakalaumālie ‘o e Siasi´. Neongo ko e fatongia faka-konisitūtone ‘o e ‘Afiona mo e fale ‘o Tupou ka ‘oku koloa’ia pea hounga’ia ma’u ai pē ‘a e loto ‘o e Siasi Uēsiliana kae’uma’ā ‘a e kau kalisitiane kotoa ‘i ho fonua´. Tō e folofola ‘a e ‘Afiona ki he hilifaki kalauni´, ‘oku ou fokoutua hē ‘o manatu ki he folofola ‘o ho’o ‘eiki, Taufa’āhau Tupou IV (hūfanga fakatapu) ki he kalauni ‘o Tonga´: Ko e kalauni ‘o Tonga ‘oku kehe mei ha toe kalauni. ‘Asi lelei ‘i he sila ko ia, ko e kalauni´ ‘oku taupotu ki ‘olunga, pea ko e hoko hake ki he kalauni ko e tuinga lou ifi, ‘oku ‘uhinga ke fakamanatu ki he’ene ‘afio, ko e ofi taha kiate ia, ko hono kakai´. Pea ke fakamanatu ki hono kakai´, ko honau fatongia ke fepoupouaki mo ‘Ene ‘Afio. Fakamanatu ki he ‘Ene ‘Afio ‘i he kalauni ‘o Tonga, ko e ‘uluaki fatongia´ ko e lelei mo e ma’uma’uluta hono kakai. Mo’oni pē lau ‘a e punake ia, ‘oku kei monū’ia ‘a Tonga, ko ‘etau kei ‘Otua’aki ‘a Sihova. Ko e koloa ‘a e Tonga´ ko e fai ‘a e Fakamālō. Ko e koloa ‘o e pongipongi ni ko e kei maa’imoa ‘a e ‘Afiona mei taumu’a kae muimui atu ‘a e Siasi mo e lotu. ‘Oku monū’ia ‘a e Siasi talu mei mu’a he na’e fai ‘e he Tu’i hono hapai pea poupou ki ai ‘a e hou’eiki mo e kakai. Mo’oni pē lau ‘oku kei fakatalutalu ho fonua, “Ko e ngaahi maa’imoa fisifisimu’a ni na’e fakalanga kotoa pē mei Fangatapu. Pea ko hono ngaahi peau momole´ ‘oku kei fāfānifo ai ‘a e Siasi Uēsiliana Tau’atāina ‘o Tonga mo e fonua.” Uē, kei ngangatu, manongi pea ‘alaha ‘a e ngaahi maa’imoa ni ‘i Tonga mo e ‘otu pule’anga. Fakamālō homau loto he ma’u koloa, pea ko e koloa ko ia´ ke fakamonū. ‘Oku mau lotua Ho Fale, pea hūfia Ho’o pule. Sihova Sāpaoti ē, ‘a e tupu’i ‘Otua; Mālō ho’o ‘ofa kuo fai talu mei mu’a ‘i mu’a. Tau kau mo koe he kaha’u na pea ‘e hulu noa, ‘a e monū’ia mo e lelei ‘a Tonga manakoa. Fakatauange ke kei tu’uloa pea monū’ia ai pē ‘a e takifonua ‘a e ‘Afiona mo e Fale ‘o Tupou ‘i Tonga pea fai pē ke tuputupu’a. Ko ‘emau lotu´ ia, ‘i he faka’apa’apa, fakatōkilalo, mo e ‘ofa. Leveleva hē e fakahoha’a kau tatau atu.

~ ~ ~

FAKAMATALA FAKATA’U ‘A E PALESITENI

I. Fakatapu mo e Fakafetaʻi : ‘Oku tomuʻa fetapa ‘a e fakamatala fakataʻu ki he Konifelenisi 92 ʻi he falelotu Fakamanatu Senituli ‘o e lotu ʻi Tonga ‘aki ‘a e kaveinga fakamāmani lahi ‘a e kau Uēsiliana mo e Metotisi: “Ko e meʻa tepu ē ko e ʻIate Kitautolu ‘a e ‘Otua – The Best of All is God is with us”. Tapu mo Tupou VI, ko e Tuʻi ‘o Tonga kaeʻumaʻā ‘a Kuini Nanasipauʻu, kuo faka-Kalauni ki he taloni ʻo Tonga. Tapu mo e Kuini Fehuhu ko Halaevalu Mataʻaho. Tapu mo Pilinsesi Salote Mafileʻo Pilolevu Tuita mo Pilinisesi Mele Siuʻilikutapu Kalaniuvalu Fotofili mo e fale ‘o Haʻa Moheofo. Tapu mo e houʻeiki Nopele ‘o e fonua, ‘Eiki Palēmia kaeʻumaʻā ‘a e houʻeiki Minisitā ‘o e puleʻanga mo e houʻeiki Falealea ‘o Tonga´, houʻeiki Tauhifonua mo haʻa Matāpule. Tapu mo e ongo tangataʻeiki Palesiteni Mālōlō kaeʻumaʻā ‘a e Sekelitali Lahi ‘a e Siasí pea pehē ki he kau Talāsiti Lahi mo e houʻeiki memipa ‘o e Konifelenisi Kakató 92, kuo lava mai mei he ‘otu Tongá mo tuʻapuleʻanga. Tapu mo e kau Fakafofonga Fakalangilangi ki he Konifelenisí, ko e kau Takilotu, mei tuʻapuleʻanga mo e kau kalisitiane kotoa pe ‘oku ‘i he fakatahaʻanga ni. Tala mo kapui kae aofaki he ‘a e fakatapu ni ke u talangata ai, kae ‘atā ke fakahoko ‘a e Fakamatala Fakataʻu ‘o e Taʻu Faka-Konifelenisi mei Siulai ‘o e taʻu 2014 ki Siune taʻu 2015.

Konifelenisi Kakato 92 (2015 ) | 5 Fakafetaʻi ‘oku lākoifua lelei ‘a e Hau ‘o Tonga ko Tupou VI kaeʻumaʻā ‘a Kuini Nanasipauʻu fakataha mo kei koloaʻia ‘a e Konifelenisi ki he tāpuaki ‘a langi ke kei lakoifua fuoloa ‘a e taʻahine Kuini Fehuhu ʻo Tonga ko Halaevalu Mataʻaho he taʻu ko eni ‘e 89 ‘oku ne kei memipa taimi loloa taha ‘i he Konifelenisi ‘i hono tuʻunga ko e Kuini ‘i he taʻu ko eni ‘e 60. Ko e Kuini lakoifie fuoloa taha ʻi he hisititolia ʻo Tonga. Fakafetaʻi ‘oku kei laumalie ‘a e ngaahi tuʻunga kotoa pe ‘o e Konifelenisi Kakato kuo fakatapua.

II. Ko e Fakamoʻoni Fakalukufua: Fakafetaʻi ‘oku kei moʻui pe mo ngāue ‘a e Siasí Uēsiliana Tauʻatāina ‘o Tonga ke fai hono fatongia totonu ko e tauhi ‘a e koloa ‘a e ‘Otua maʻa Tonga ko e Lotu. Neongo naʻe ʻi ai ‘a e ngaahi pole fakalotu, fakangāue, faka-sosiale mo fakaʻekonomika, ka naʻe kei lava ke tauhi ‘a e lotu mo e ngāue ‘a e Siasi ʻi he tokoni ‘a e ‘Eiki ke fakamaʻopoʻopo mai hono ngaahi fakamatala ki he Konifelenisi 91. Pea ke makatuʻunga mei ai ha pa mai ha ngaahi visone ki he fakaʻasili lelei ‘a e lotu mo e ngāue ʻa e Siasi ki he kahaʻu. Naʻa tau lotu ʻaki ‘a e kaveinga ‘o e taʻu faka-Konifelenisi ko e “Laumalie Maʻoniʻoni Fakafoʻou Hotau Siasi”. Naʻe fokotuʻu mo e ngaahi kaveinga fakamahina ke poupou ki he kaveinga fakalukufua mo tokoni ki he fakahoko ʻa e lotu mo ngāue ‘a e kakai ‘o e Siasi ‘i he ngaahi fāmili, Siasi fakakolo, ngaahi potungāue mo e ngaahi ʻapiako ʻi Tonga mo muli. ‘Oku fokotuʻu atu ki he Konifelenisi 92 ke tau hoko atu ai pē ʻi he kaveinga ʻo e fakafoʻou ʻi hono fakalea ko e “ Fakafoʻou ʻEvangeliō” ki he taʻu faka-Konifelenisi 2015-2016. Ko e kaveinga ngaue eni naʻe moʻui mo kamata ai ‘a e Siasi ʻi Pilitania ‘i he senituli 18 pea aʻu mai ki Tonga ni ‘i he senituli 19. Ko e tali ui ia ‘a e Siasi ki he Fekau Lahi ‘oku ʻiloa fakamamani lahi ko e Great Commission ‘a hotau ‘Eiki kimuʻa pea Ne haʻele hake ki he langi. (Matiu 28:19). ‘E faka-kaveinga ki ai ‘a e ʻapitanga Kava Malohi Tapu mo e Lau Folofola ‘a Tonga mo muli kuo tuʻutuʻuni ‘e he Konifelenisi ke fai fakataʻu nima ki Tongatapu pea ‘oku ʻamanaki ke fakahoko ki Tisema ‘o e taʻu 2015. Pea ʻoku fokotuʻu ke fononga ai pē ‘a e Siasi mo e kaveinga Fakafoʻou ki he ngaahi fatongia tauhi lotu ‘a e Siasi ki he taʻu 2023 ‘oku kakato ki ai ‘a e taʻu teau ‘o e Konifelenisi fakataha mo e taʻu senituli ua ‘o e lotu ʻi Tonga ‘i he taʻu 2026 mei hono fakatuʻuta mai ‘e he kau misinale fakamafolalotu Uēsiliana.

III. Ko e Vakai Fakalūkufua ki he Taʻu Faka-Konifelenisi. ‘Oku vahevahe ‘e he Konisitutone ‘a e Siasi ‘a e kakai ʻo e Siasi mo honau ngaahi fatongia lalahi ʻe tolu ke nau tokanga ki he moʻui fakasino´, fakaʻatamai mo e fakalaumālie ‘a e kakai ‘o e Siasi.

(1) Ko e Siasi Fakakolo. Ko kinautolu ‘oku nau fakahoko ‘a e ouau fakalotu mo tauhi ai ‘a e ngaahi maʻunga kelesi fakalaumalie mo fua ‘a e ngaahi kavenga ‘a e Siasi. Ko e feituʻu ia ‘oku tauhi mo tokangaʻi ai ‘a e koloa mahuʻinga ‘a e Konifelenisi ko e kakai. Ko e tokolahi fakakatoa ‘a e kakai ‘o e Siasi ‘oku nau kau ki he ngaahi Siasi fakakolo ‘i he Vahefonua ‘e ono ʻi Tonga ‘i he taʻu 2015 ko e toko 34,194. ‘Oku tupu ʻaki ‘a e tokolahi ko e toko 305 mei he 2014. Ko e fakaikiiki fakatoʻu mo e ngaahi lakanga fakalotu ‘oku ʻi he ʻAsenita ‘a e Konifelenisi Kakato. Ko e toko tahakilu tupu ‘o e kakai Tonga nofo muli ‘o fakatatau ki he Tohi Kakai ‘a e puleʻanga, ko e tokolahi taha ko e kakai ‘a e Siasi mo e Konifelenisi. ʻE hoko atu ‘a e Siasi ke fakalakalaka ‘a e tupu ‘o e tokolahi mo e fakalakalaka ‘a e tupu fakaʻulungaanga mo e toʻonga fakalotu ‘a e kakai. Kuo foaki ‘e he ngaahi Siasi fakakolo ʻi Tonga ‘a e paʻanga misinale ʻe 11,156,206 ‘i he taʻu 2014 ke tauhi mo fakaleleʻaki ‘a e Siasi mo tokoni ki he ʻekonomika ‘a e fonua. Ko e hiki hake ia ‘a e foaki misinale mei he taʻu 2013 ko e $10,622,775. Ko e foaki misinale ‘o e taʻu 2014 ‘oku maʻu ai ‘e he ngaahi Siasi fakakolo ‘a e 47% pe ko e $ 5,261,760 ki heʻenau ngaahi fakalakalaka. Naʻe ʻikai ngalo ‘i he Siasi ‘a e ʻofa kuo fai ‘e he kainga Tonga ‘i muli. ‘Oku moʻoni ‘oku faingataʻa hono ngāueʻi ‘a e paʻanga ‘i muli pea toe lahiange ʻenau kavengá. Ka naʻe ‘ikai ngalo ‘a e lea manatu ʻofa ‘oku tauhi ‘e he Siasi mei he kuohilí: ‘Ke ‘a Tonga mai ‘ē’. Malō ‘enau ‘ofa fakapaʻanga mo e koloa ke kei maʻanu ai ‘a e ngaahi ngāue ‘a e Siasi kuo tuʻutuʻuni ‘e he Konifelenisi. Kuo lava ai ‘a e ngaahi ngāue langa fakalakalaka ki he fale faka-Siasi, kumi mo e ngaahi meʻa ngaue mo e ngaahi polokalama ngaue ke tokoniʻi ‘a e Siasi. ‘Oku kei tauhi ‘e he ngaahi ʻofisi faka-Konifelenisi ‘a e paʻanga ‘a e Siasi fakakolo takitaha ka ʻoku pule pe ‘a e Siasi fakakolo ki heʻenau paʻanga. Naʻe toe fakamaile ua ‘a e tokoni foaki fakapaʻanga ‘a e ngaahi Siasi fakakolo ki he ngaahi fiemaʻu vivili ‘a e Konifelenisi ki he ngaahi sinoʻi paʻanga ngaue ko e Vaikauʻaki, Haʻapai Tekina ʻi Moana. Ko e taʻu fakahisitolia eni ‘o e lotu mo e hufia ‘a e ngaahi Siasi fakakolo ʻi Tonga mo muli ‘i he mahina ‘e ono mei Sanuali ki Siune ki he ngaahi meʻa mahuʻinga ‘oku hoko ʻi he fonua. Ko e Hilifaki Kalauni ‘o e ʻena Afifio ko Tupou VI mo Kuini Nanasipaʻu. Pea fakaʻāsili ‘a e lotu ʻi hono fakafalala ‘a e ngaahi fatongia fakalotu kotoa ‘o e Hilifaki Kalauni ʻi he Tokonaki mo e Sapate ki he Siasi. Pea fakafetaʻi kuo ikuna ‘i he kau ‘a e ‘Otua. Fakataha mo ia ‘a e lotu mo e hufia ‘a e Palemia mo e Puleʻanga foʻou mo e Sea mo e Falealea foʻou ʻo e taʻu ko eni. Pea ko e tui ia ‘a e kakai ‘o e Siasi, ke tau lotu fai maʻu pe ʻoua naʻa vaivai.

6 | Tohi Miniti (2) Ko e Ako. ‘Oku kei fakamahuʻingaʻi ‘e he Konifelenisi ‘a e tauhi kakai ʻaki ‘a e ako. Ko e vahe tolu ʻe taha ‘o e ivi fakapaʻanga ‘o e Konifelenisi ‘oku foaki ki he ako. Pea ko e koloa kakai lahi ‘a e Siasi ‘oku kau ki he ako, fakataha mo e kelekele lahi taha ‘oku lisi mo maʻu fakalao ‘e he Siasi fakataha mo e ngaahi fale ‘oku maʻu ‘e he ako. Pea kuo tuku ki he Potungāue Ako ‘a e Siasi mo e ngaahi ʻapiako maʻolunga ange ‘a e Siasi ke fakaava ‘a e ngaahi faingamalie lahi ki he hoko atu ‘a e ako ki he ngaahi ʻapiako mo e sivi ‘oku maʻolungaange ki tuʻapuleʻanga mamaʻo atu. Pea ‘oku ʻamanaki ‘a e fokotuʻu ako ‘a e Siasi ke fakaʻilongaʻi ‘a e taʻu teau nimanoa ‘o e Kolisi ko Tupou ki he Konifelenisi 93 ‘o e taʻu 2016. Neongo ‘a e tui ‘a e Siasi ki he tuʻunga fakaako lelei (quality education mo e academic excellence), ka ‘oku ʻikai melemo ‘i he Siasi ko e kau ʻatamaiʻia tokosiʻi pe te nau lave he faingamalie ko ia. Ka ʻe fēfē ‘a e 80% pe lahi hake ‘o kinautolu kuo ʻosi mei he ako he taʻu kotoa kuo ʻikai haʻanau totonu fakaʻatamai mo fakapaʻanga ke hoko atu ki tuʻapuleʻanga pea ʻikai ha ngāue ke nau ngāue ai ʻi Tonga ni? ‘Oku tokanga ‘a e Potungaue Ako mo e ngaahi kolisi lalahi maʻolunga ange ‘a e Siasi ko e ako ‘oku maʻae toko taha kotoa ‘oku ʻi ai haʻane totonu ki ai (Education for all). Ko ia ‘oku toe tokanga ‘a e Siasi ke fakamāmālohi ‘a e ako fakatekinikale ‘i Tonga ni ki he pisinisi, musika, ngāue fakameaʻa mo e langa, ʻenisinia, tali kakai, toutai, ngoue mo e fangamanu ʻi heʻene ngaahiʻapiako. ‘Oku toe tānaki mai mo e tokanga malohi ‘a e Siasi ki he Ako Tokamuʻa maʻae longaʻi fanau iiki. ‘Oku feʻunga mo e Ako Tokamuʻa ʻe 29 ʻi Tongatapu ‘oku meimei fakalele ‘e he ngaahi talasiti fakakolo ʻi Tonga kātoa pea fakafuofua ki he longaʻI fanau ‘e toko ongongeau tupu ‘oku ako tokamuʻa. ‘Oku kei tauhi ‘e he Konifelenisi ‘a e tui ki he vakavakaō ‘a e lotu mo ako. Koeʻuhi naʻe ‘omai fakataha mo e lotu′ mo e ako′, ki Tonga′ ni, ‘e he kau misinale′ fakamafola lotu. Ko e ako′ ko e fānautama ai pē ia ‘a e lotu′ faka-kalisitiane, pea ke mātuʻaki angimui ‘a e ako′ ki he ngaahi moʻoni ‘oku fokotuʻu ‘e he lotu′ faka-kalisitiane. Ko e faʻahinga ifo pe flavor ia ‘oku namoaʻi ʻaki ‘e he Siasi ‘ene tauhi ako ‘oku fai. Pea koe ʻuhinga ia ‘oku kei tauhi ako ai ‘a e Konifelenisi neongo ‘a e ngahi faingataʻa fakapaʻanga mo e ngaahi pole kehekehe ‘o e ako.

(3) Ko e Konifelenisi. ‘Oku ʻi ai ‘a e kakai mahuʻinga naʻe fakangāueʻi taimi kakato ‘e he Konifelenisi pea kuo pekia ai hanau niʻihi ʻi he vahaʻa taʻu Konifelenisi ko eni. Ko e kau Fafekau Malōlō mo e kau Faifekau lolotonga ngāue ʻe toko 8, kau Fakafofonga Konifelenisi ʻe toko 10 tupu, kau Faiako ʻe toko 9. ‘Oku ha honau hingoa mo honau fakamatala ‘i he ʻAsenita pea ‘e fai honau ui mo e fakamatala mo e lotu fakafetaʻi ‘a e Konifelenisi he Sapate Faka-Konifelenisi ke taliʻaki ‘a e fehuʻi 1: i-iv (faka-Loma) ‘o e ʻAsenita. Ko e taʻu lahi eni hono ngaahi kavenga faka-paʻanga ki he ngaahi fiemaʻu kehekehe kuo tuʻutuʻuni ki ai ‘a e Konifelenisi fakataʻu mo e Komiti Vahaʻa Konifelenisi. Kuo tuʻutuʻuni ai ke totongi atu ha ngaahi paʻanga lau- i-miliona ki he ngaahi langa mo e paʻanga laukilu lahi ki he totongi lisi kelekele ʻoku ha pe ʻi he fakamatala paʻanga. Ko e fakatātā mahino ki ai, ko e langa afā ‘oku fai ki Haʻapai Hahake hili ‘a e to ‘a e matangi faka-saikolone ko Ian ‘i Sanuali ‘o e taʻu 2014. Naʻe tuʻutuʻuni ‘e he Komiti Konifelenisi ke fai ‘a e ngaahi langa ki he falelotu, hall mo e falenofoʻanga Faifekau ‘e he Konifelenisi ‘aki ‘a e paʻanga ngaue ‘a e Konifelenisi (Cash Flow) kae kumi ha paʻanga ke fakafoki ki he paʻanga ngaue ‘a e Konifelenisi. Pea kuo tanaki ai ‘e he ‘ofa ki he ui ‘a e polokalama tanaki paʻanga ‘a e Haʻapai Tekina ʻi Moana ‘a e $ 4 miliona tupu ʻi Tonga ni mo muli pea kuo lava ‘a e ngaahi langa monomono iiki mo lalahi mo e langa foʻou ki he ngaahi maumau ʻaupito. Kuo liliu mei he falepapa ki he fale piliki ‘a e ngaahi langa foʻou. Pea toe lava fetongi ai o e ngaahi fale Siasi naʻe fuʻu motuʻa ʻaupito. Kuo hanga ʻe he polokalama tanaki paʻanga ʻofa ko e Haʻapai Tekina ʻi Moana Appeal ʻo feau ‘a e fiemaʻu vivili ko eni. Naʻe fakahoko ‘e he Sekelitali Lahi ‘a e ui ko eni ‘i he letiō mo e Televisone, mo e ngaahi nusipepa mo e internet. Pea naʻe kamata pe ‘a e tali ki he ui ko eni ia mei heʻena ʻAfifio, Piliniseni Salote Mafileʻo Pilolevu Tuita, mo e fale ʻo Haʻa Moheofo. Ko e fakamuimui taha ko e ʻofa meia Pilinisi Taufaʻahau Manumataongo mo Pilinsesi Halaevalu Mataʻaho ke fakamanatu ʻaki ‘a e Hilifaki Kalauni ʻo ʻEna ʻAfifio. Naʻe tekina mai ‘a e houʻeiki ‘o e fonua, ngaahi Siasi fakakolo mo e ngaahi famili fakafoʻituitui ʻi Tonga ‘oku ʻi he malumalu ‘o e Konifelenisi. Pea ko e konga lahi ko e ʻofa meiate kimoutolu kainga Tonga ʻi muli naʻe taki ai ‘a ʻAmelika ʻi heʻenau foaki ‘a e paʻanga ʻAmelika ‘e taha miliona. Ko e ʻofa ki he ui Haʻapai Tekina ʻi Moana naʻe fai mei he laumalie ‘o e kakai he ko e laumalie naʻe hopo ki moana ʻo tekina fakataha mo Haʻapai ‘i he kaveinga ko eni. Naʻe hanga ʻe he kiʻi polokalama ʻofa ko eni ‘o fakapapauʻi ‘a e tui ‘a e kakai ‘o e Siasi ‘oku ʻi ai ‘a e ʻOtua Moʻoni mo Moʻui ‘oku tau tekina fakataha mo Ia ʻi moana pea kuo tau taufonua mo tuʻuta moʻui mo matuʻu fakataha mo e ʻOtua. ‘Oku ʻamanaki atu ‘a e Konifelenisi Haʻapai ke toe fakaʻutumauku ange ‘a hoʻomou fai e lotu mo tauhi kolosi ha fakamisiteli ko hotau moʻuiʻanga ‘i he polokalama fakafoʻou ‘a e Haʻapai Tekina ʻi Moana.

IV). Ko e Fengāueʻaki Faka-Kosilio ‘a e Siasi ‘i Tonga mo Muli. ‘Oku kei fai pe ‘a e fengāueʻaki mo e ngaahi kaungā Siasi ‘i Tonga ni ‘i he Fakatahaʻanga Fakafonua ‘a e kau Taki Lotu ‘o Tonga. ‘Oku kei kau malohi ‘a e Siasi

Konifelenisi Kakato 92 (2015 ) | 7 ki he Kosilio ‘a e ngaahi Siasi ʻi Tonga. Pea fai atu ki tuʻapuleʻanga ki he ngaahi Konifelenisi fakamamani lahi mo fakafonua ʻi tuʻapuleʻanga. Ko e ʻuhinga ia ‘oku meʻa mai ai ‘a e kau Taki Lotu mei muli ki he Konifelenisi ‘o e taʻu ni.

V. Ko e Ngaahi Fakamālō. ‘Oku fakamoʻoni ‘a e Konifelenisi ki he lau ‘a e Himi: Faingofua ke lotu ‘o ka toko lahi. Ko houʻeiki ke poupou. He Tuʻi ke hapai. Pea kau mo e kakai. ‘Oku fai ‘a e fakamālō ki he ‘ene ‘Afio ko Tupou VI mo Ho falé ‘i he kei hapai ‘a e ngaahi fatongia ‘o e Siasi ki he ‘Otua ‘i he tapa kotoa pe. Pea ‘oku lotu mo fakafetaʻi mo talamonū ‘a e Siasi ki he ikuna ‘o e Hilifaki Kalauni ‘o e taʻu 2015. Pehe foki ki he ta’ahine Kuini Fehuhu ko Halaevalu Mata’aho ‘i he ngaahi maa’imoa kotoa pe ‘i he ngāue ‘a e Siasí ‘i he ngaahi Komiti Ngāue mo e Potungāue ʻa Fafine. Pea kia Kuini Nanasipauʻu ‘i he ngaahi fatongia faka-Vahefonua Tongatapu mo faka-Kolisi Tutuku ki he Siasi. Ki he Taʻahine Pilinisesi Salote Mafileʻo Pilolevu Tuita ‘i ho fatongia faka-Pataloni ki he ako ‘a e Siasi mo e faifatongia ki he ongo Vahefonua ʻe ua ko Tongatapu mo Vavaʻu Lahi, kae faʻa lahilahi ange pe ‘a Vavaʻu. Pea kia Plinisesi Mele Siuʻilikutapu Kalaniuvalu Fotofili mo e kau Pilinisesi mo e Pilinisi fakataha mo e Hou’eiki ‘o e fonua ‘i hoʻomou kau fakataha mo homou kakai ‘i homou ngaahi tofiʻa ‘i he tauhi lotu ‘oku fai ‘e he Siasi. Ki he Palēmia mo e Houʻeiki Minisitā ‘o e Puleʻanga Tonga fakataha mo e Falealea ‘o Tonga ‘i he ngaahi tokoni kotoa pe tautautefito ki he tokoni paʻanga ki he fakalele ako ‘a e Siasí. ‘Oku kei lotu mo talamonu atu ‘a e Siasi ki he tauhi mo e puleʻi faka-puleʻanga ‘a e fonua fakataha mo e aleaʻi ‘a e moʻui mo e fakalakalaka ‘a e fonua. Ko e ongo ʻOlive ‘e ua, ko e puleʻanga mo e Siasi kae malohi ha fonua. Fakamālō ki he ngaahi faiʻanga lotu Tonga kotoa pe ‘i muli ‘i hoʻomou mou tapa mai ki he ngaahi ngaue ‘a e Siasi ‘i Tonga ni. Fakamālo ‘i he ngaahi koloa fakamatelie, fakaʻatamai mo fakalaumālie kuo mou foaki loto lelei pe pea fungani ‘aki ‘a hoʻomou toe aʻu tonu mai ki he Siasi ke tau Konifelenisi ‘i he taʻu kotoa. ‘Oku toko lahi maʻu pe ‘a e meʻa mai ‘a muli fakataha mo e ngaahi kau hiva ki he Konifelenisi. ‘Oku fakamoʻoni atu ‘a e fakamatala ni ki hoʻomou lava maí, ko e fakakoloa tangata mo e fefine ‘oku mou fai ki he Siasí mo Tonga. Pea ki he ongo tangataʻeiki Palesiteni Malōlō mo e kau Faifekau mo e Setuata, kau Talasiti mo e kakai ‘o e ngaahi Siasi fakakolo kotoa pe ‘i he ‘otu Tonga ni mo muli, ko e malohinga ia ‘o e Siasi mo ʻene Konifelenisi, ‘i hoʻomou tauhi fakaʻaho ‘a e ngaahi fatongia lahi ‘o e Siasi mei he Monite ki he Sapate ‘i he taʻu kakato ko eni kuo fakamatalá, ‘a ia ‘oku ngali Konifelenisi ai ‘a e Konifelenisi ‘i heʻetau fakataha tuʻo taha mai ‘i he taʻu ni, ke vakai ki hoʻomou tauhi fakaʻaho ‘o e Siasí. Ko e ngaahi fatongia fakalūkufua ‘o e Konifelenisi ‘oku tuku tauhi ‘i he Senita Toketa Moulitoni pea ‘oku fai ‘a e fakamālō ki he Sekelitali Lahi pea pehe ki he kau Talēkita, Palesiteni Ako, Sekelitali Paʻanga mo e kau Taki mo e kau ngāue ‘o e ngaahi potungāue ‘oku tokanga fakaʻaho ki he fiemaʻu ‘a e Konifelenisí. Fakamālō ki he Kau Faifekau Sea mo Faifekau Pule mo e kau ngāue ‘i he ngaahi ‘ofisi faka-Vahefonua ‘o e Konifelenisi. Fakamālō makehe mo e loto hounga ki he Sekelitali Lahí, Revʻd. Dr. Tevita Koloaʻia Havea ‘i he tokoni lahi mo mātuʻaki ofi, pea naʻa ma fa’a taulua ‘a e fatongia ni he taimi lahi ke lava ai ‘o fakahoko, ‘o tatau ‘i he mamaʻo mo e ofi. Ka ne taʻeʻoua ‘a ‘ene tokoni lahi mo taulua ‘a e fatongia faka-Palesiteni, pehē ne ‘ikai mei lava ‘i haʻate felupe toko taha mo ia. Pea kia Sina Vaipuna mo e kau ngāue kotoa ‘i he vaʻa administration. Mālō ‘a e ngāue. Ke ‘i Heʻene ‘Afio ai pē, ko e ‘Otua Kolōlia mo e Fakafetaʻi, ‘i Heʻene tataki naʻe fai ‘i he taʻu faka- Konifelenisi ko eni. ‘Oku moʻoni naʻe ʻi ai ‘a e ngaahi faingataʻa, ka naʻe kei tuʻu mo e lau ‘etau kaveinga ‘o e taʻu: “Laumālie Māʻoniʻoni, Fakafoʻou Hotau Siasi”. ‘E Hoʻo ʻAfio ʻoku ou fakaʻapaʻapa mo e tuʻaʻofa atu. Leveleva hē ‘a e Fakamatala, pea ‘ofa ke tau lelei atu ki he ‘Otua mo e Konifelenisi Kakato. Rev. ‘Ahio Ko e Palesiteni ‘o e Siasi.

8 | Tohi Miniti

Konifelenisi MINITI Kakato hono 92

Fehuʻi 1(i): Ko hai ʻa e kau Mēmipa ʻo e Konifelenisi? KAU FAKAFOFONGA PĀLOTI ‘I Honau Lakanga Faifekau Fakafofonga 1. Dr. ʻAhio 43. Kuini Halaevalu Mataʻaho 2. Tevita K. Havea 44. Kuini Nanasipauʻu 3. Lōpeti Tāufa 45. Pilinisi Tupoutoʻa ʻUlukalala 4. Dr. ‘Alifaleti Malakai Mone 46. Pilinisesi Salote M. Pilolevu Tuita 5. Peni Hafoka Tāufa 47. Pilinisesi Latufuipeka Tuku’aho 6. Taniela T. Moala 48. Pilinisesi Sinaitakala Tuku’aho 7. Siosaia Tava Tupou 49. Pilinisesi ‘Ofeina ‘e he Langi Fakafanua 8. Uaisele Mānoa 50. ‘Eiki Lupeolo Halaevalu Moheofo Tuita. 9. Dr. Tevita Tongamohenoa Puloka 51. Pilinisi Tungī 10. Dr. Mele’ana Puloka 52. Lord Tangi ʻo Vaonukonuka 11. Tēvita Haukinima 53. Tauʻatevalu 12. Falematapule Lomu 54. Tevita Feʻaomoelotu Vaipuna 13. Taufa Filiai 55. Siale Napaʻa Fīhaki 14. Tuʻinauvai ʻAsaeli 56. Tōmasi Fakahua (poaki) 15. Viliami Tuʻakoi 57. Fotu 16. Sione F. ‘Ulufonua 58. Fīnau Walter 17. Tu’ipulotu Faletau 59. Katea Lutui 18. ‘Opeti Fangupo (Poasi Kilisimasi) 60. Sione Tūkia Jr. 19. Kisepi Havea 61. Siutaka Tūtoe 20. Solomone Tiueti 62. Sitani Fakahua 21. Sione Mapuhola 63. Manase Siua 22. Dr. Sela Taufatofua Manu 64. ʻOfa Halapua (Telai) 23. Lōpini Filise 65. Sione Uaisele Tangi 24. Matafonua Fotofili 66. Kepueli Fifita Tauʻatāina Vea 25. Dr. Siotame Havea 67. Takivaha Tupou 26. ʻAlifeleti ʻAtiola 68. Sela Latailakepa 27. Dr. ‘Asinate F. Samate 69. ‘Alisi Numia Taumoepeau 28. Tēvita Tu’ipulotu Finau 70. ʻEiki Nōpele Vaea 29. Liuaki Fungalei 71. Lord Tēvita Pōasi Tupou 30. Sela Na’a Latu 72. ‘Eiki Nopele Nuku 31. Jione Havea 73. ʻEiki Nōpele Fakafanua 32. Tevita M. Siuhengalu (poaki) 74. ʻEiki Nōpele Malupō 33. Valamotu Palu (poaki) 75. ʻEiki Nōpele Fusituʻa 34. Filimone H. Mone 76. ʻEiki Nōpele Tuʻihaʻateiho 35. Dr. Martin Niponi Finau 77. ‘Eiki Nōpele Havea Tu’iha’angana 36. Sione ‘O. Mone (Sawana) 78. Baroness Tuputupu Vaea 37. Dr. Nāsili Vakaʻuta 79. Dr. ʻAna Maui Taufeʻulungaki 38. Dr. Siliveinusi Tiueti 80. Sione Fusimālohi 39. Paul Swadling 81. Lisiate ʻAloveita ʻAkolo 40. John M. Connan 82. Fuatākifolaha, Veikune Lahi 41. ‘Osaiasi Vānisi Takeifanga 83. ʻEseta Fulivai Fusituʻa 42. Mosese Lataimuli ‘Atiola 84. Tuna Fielakepa

Konifelenisi Kakato 91 (2014) | 9 85. ʻEtuini Faʻasolo 86. Dr. ‘Ungatea Fonua Kata 87. Dr. Leimoni Taufu’i 88. Simione Sefanaia 89. Hōlaki Makasini Helu 90. Seini Filiai 91. Taniela Manuofetoa 92. Viliula Mafi 93. Kavamone Fisi’ihoi 94. Sione Taungakava 95. Mele Pakileata Taulanga 96. Pita Moala Ngaahi Vahefonua I. Vahefonua Tongatapu (60) 97. Sione Fīnau Haʻangana 127. Hon. ʻAisake Valu Eke 98. Siosifa Talakai 128. Poutele Tuʻihalamaka 99. Siaosi ‘Ofa Moala 129. Maʻake Fakaʻosifolau 100. Samiuela Tu’i’onetoa 130. Ma’ata Havea 101. Latu Kakau Nuku 131. Fakahau Valu 102. Neti Tu’iʻonetoa 132. Peau Pifeleti 103. Taʻuteau Taufa 133. Fuapau Tu’ivai 104. Dr. Heneli Taliai Niumeitolu 134. Tamale 105. Siosifa Koloti Maʻu 135. Pita Soakimi 106. Filimone Lomekina Pahulu 136. Semisi Halaholo 107. Pohahau Palu 137. Pongipongi Lomu 108. Sione Finau Haukinima 138. Lord Fielakepa 109. Makisi Finau 139. Dr. Viliami T. Manu (Sione M Pinomi) 110. Mele Malinga ki Vaha Mausia 140. Sioape Tuʻiono 111. Likiō ʻAtiola 141. Tevita Vao 112. Tevita Latailakepa 142. Sioeli Kalāleti 113. Kepueli Kaufusi 143. Pilinisesi Mele Siu’ilikutapu 114. Viliami Heneli Vete 144. Saia Pifeleti 115. Taniela Manu 145. Kapukava 116. Dr. Tevita Hala Palefau 146. Paula Sūnia Bloomfield 117. ‘Ikani Taliai Tolu 147. Halamehi Lokotui 118. Talanoa Sekeni 148. Lopeti Senituli 119. Minoneti ‘Aukafolau 149. Rocky Fotu (Uikelotu) 120. Samisoni Pulu Halahala (Melo Kale) 150. Viliami K. Vaipuna 121. Sione Hautau Taufa 151. Sinipata Toumu’a 122. Dr. Sioeli Kavafolau Vaipulu 152. Kifitoni Sikulu 123. Samisoni Tuiaki 153. Heamasi Filise 124. Sione Nisani Tolu 154. Filimone Fifita 125. Koliniasi Takau 155. Hasiloni Fungavai 126. Samiuela Tai 156. Lofia Heimuli Talifaki: Puleiku

II.Vahefonua Vavaʻu (30) 157. Pōhiva Lotoʻahea (Sioape Latu) 172. Sāteki ʻAipolo 158. Sione Fonokalafi Vailea 173. Salesi Kauvaka 159. Sioeli Pangia Tatafu 174. Vānisi Fakatulolo 160. Senitimita ʻUhila 175. Palefau 161. Taʻuteau Havea 176. Viliami Tuʻihalamaka

10 | Tohi Miniti 162. ʻEmosi Taʻufoʻou 177. Siale Faletau 163. Fonofa Mafi 178. Sateki ‘Avala 164. Kimami Takeifanga 179. Heinave Kuila 165. Viliami Fifita 180. Sione Ikavuka Ika 166. Tevita Talikimuli Fā 181. Māhina 167. Viliami Pauʻu Liku 182. Talau Fe’aomoeata 168. Sione Ikamanu 183. Puamau Lolohea 169. Masiu Veamatahau 184. Hala ‘Otukolo 170. Vaisa Talakai 185. Paea Uasike 171. Peni Nafe Kuila 186. Tukulā-ʻi-Namo Talifaki: ‘Isileli Taufo’ou Talifaki: Lisitoni Halafihi, Simione Latu Leo

III. Vahefonua Haʻapai (24) 187. Tevita Feimoefiafi 199. Tuʻifua Vaikona (Halatokoua) 188. Taniela Vaha’akolo (Fakalanga Tongia) 200. Paula Tuʻitavuki 189. Fonua Ki he Hau ‘Ahokava 201. Ika Katoa 190. Vilitonu Satini 202. Kavaliku Tapā 191. Mala’efo’ou Kava 203. Viliami Filimone 192. Vilivaka ‘Aholelei 204. Suvenia ‘Alofi 193. Tu’alongo Lolohea 205. Sione Vaʻenuku 194. Viliami Ngahe 206. ‘Ofa Vakalahi 195. Keuli Mafi 207. ‘Isileli Palu 196. Toutai Laulaupea’alu 208. Fusi Tonga 197. Tutaleva Lolohea 209. Sione Pāhulu Tu’ipulotu 198. Visa V. Taufu’i (poaki) 210. Sola’a Liuaki Talifaki: Havea Mahe, Kepueli ‘Ioane.

IV. Vahefonua ʻEuá (14) 211. Filipe Uesi 218. Siua Fa’u 212. Filisione Nau 219. Tu’ipulotu Lauaki 213. Tevita La’akulu 220. Siupeli Vaiangina 214. Sitiveni Timani 221. ‘Apai Lu’au 215. Sefita ‘Etoni 222. Tevita Mala’efo’ou 216. Sateki Loseli 223. Kamaloni Latu 217. Tevita Folau Ta’ofi Mausia 224. Vili Leha Talifaki: Fine Siuhengalu V. Vahefonua Niua Toputapú (4) 225. Kongaika ‘Unga 227. Veikoso Pulupaki 226. Tevita Ngungutau Tapueluelu 228. Taniela ‘Unga VI. Vahefonua Niua Foʻou (4) 229. Pita Tulahe 231. ‘Okusi Lama 230. Folauhola Taukafa 232. Tōpeautu VII. Vahefonua Aositelēliá (8) 233. Ha’ofanga Tapu Fainga’a 237. Siaosi Tamānika 234. Sione ‘Ale 238. Sitiveni Fifita 235. Lord Tu’i’afitu 239. ‘Okalani Talanoa 236. Mavae Fonokalafi 240. Fisipuna Tuiaki Talifaki: Mateialona Manoa, Siaki Fakatele, Sitiveni Fa

Konifelenisi Kakato 91 (2014) | 11 VIII. Vahefonua Niu Silá (12) 241. Tevita M. ‘Ofahulu 247. Tu’avale Tupou 242. Samiuela Tukutau 248. Kavafusi 243. ʻAtunaisa Siale 249. Mafi Ui ki he Lotu 244. Seneti ‘O. Fiusati 250. Meli Tu’itupou Lolohea 245. Setelō Kātoa 251. ‘Etika Matalave 246. Haloti Molitika 252. Mosese Tafuna Talifaki: Fakalanga Tongia Langoia, Tevita Langi Kitione Vaitohi

IX. Vahefonua Ameliká (8) 253. Sāmate Ikavuka 257. Filia Nai 254. Samisoni Siketi 258. Matapahiva 255. Tu’ipulotu Maka 259. Tevita Tukutau 256. Sākopo ‘Ofa 260. Talia’uli Moala Talifaki: Funaki Pahulu, Latu Tamatu’u Kitione Vaitohi Ngaahi Potungāue Faka-Konifelenisi X. Potungāue Ako Fakakalisitiané (6) 261. Viliami Fanaika 264. Sinaitakala Tu’itahi 262. Obey Samate 265. Pastor Penisimani ‘A. Tonga 263. Viliami Tonga Mafi 266. ‘Usaia Hemaloto XI. Potungāue ʻEvangelió (6) 267. Siosiua Tu’itavuki 270. Mele Loloahi Moimoi 268. Feleti Vaka’uta 271. Kipaoa Lolohea 269. Selome Tonga 272. Sione Totau Havea XII. Potungāue ʻa Fafiné (6) 273. Lopiseni Vao 276. Jean ‘Evaline Ha’angana 274. Paula Peu 277. Vāloa Fifita 275. Sione Fakasi’i’eiki 278. Lū’isa Vivili XIII. Potungāue Ako Tokoniʻi kau Faifekau mo e kau Setuatá (4) 279. Dr. Lousiale L. Uasike 281. Lōlini Tau’atāina 280. Dr. Ma’afu ‘o Tu’i Tonga Palu 282. Sina Vaipuna XIV. Tohi Fanongonongó (4) 283. Tevita Tupou 285. Poasi La’akulu 284. Sione Movete’aelangi Vao 286. Kuinita Havea XV. Potungāue Akó (14) 287. Siosiua Selu Pele 294. Samiuela Manitisa Fonua 288. Tuluta Fisi’ihoi 295. Sione ‘Atupuha Koloti 289. Longinusi Tu’ipulotu 296. Folau Fifita 290. ‘Elone Fakava 297. Mele Finau Tu’uholoaki 291. Simote Finau (Vaitu’uloa Fonua) 298. Tevita Nau 292. Katalina V. Lutui (Laulile Lī) 299. Lisiate Nuku 293. Siale Tou’anga Pani 300. ‘Aioema ‘Atiola XVI. Kau Faifekau Mālōlō Fakatauhoa ‘e he Palesiteni 301. Maka Tu’akoi 351. Melenaite Ta’u Tangi 302. Sione Siupeli Taliai 352. Loukinikini ʻAhio 303. Malakai Niu Samate 353. Sela Kakala Havea

12 | Tohi Miniti 304. Sione Alo Fakahua 354. Līvai Holani 305. Vili Vailea Saulala 355. Tuituʻu Tokotaha 306. Mosese Vakasiuola Latu 356. Sēfita Tangi 307. Sione Kiteau Saafi 357. Hon. Samiuela ʻAkilisi Pōhiva 308. Lata-ʻi-Faingataʻa Tauʻatāina 358. Mele Fonua 309. Siosiua Havea Palu 359. ʻAloma Johansson 310. Samipeni Fangupō 360. Temaleti Vakasiuola 311. ʻAisea Manu Kava 361. Taumoha’apai Filise 312. Saia Uesi Tonu 362. Sinafoni Faletau 313. Sāmiuela Maʻu 363. Mele Seini Lomu 314. Ponitini Tuʻuta 364. Siosaia Kaufononga 315. ʻAisea Tuʻineau Latu 365. Sione Lisala 316. Taliai Toʻa 366. Hon. Penisimani Fifita 317. Tekilati Pilesa Palavi 367. Setaleki Mausia 318. Fetoa Lutui 368. Tefini Tūkia 319. Sāteki Kolo 369. Kelela ʻAsaeli 320. Koliniasi Paula Maʻu 370. Teisina Fuko 321. Penisimani Nasilai 371. Sinilau Toumoʻua 322. Paula Vailea 372. Takai Palei (Jp) 323. Uikilifi Lavemai Vaka 373. Semisi Tapu (Hp) (Pāhulu) 324. Siaosi Tene Tiueti 374. Koate (Vv) (Fonua ki he Ako) 325. Viliami Ongoivaha Fā 375. ʻUnaloto Fonua (NTT) 326. Sione ‘Akau’ola Faletau 376. Kamipeli Taufa 327. Maʻafu Hosea 377. Fatai Koloi 328. Sila-ki-vai Fifita 378. Sione Falemanu 329. Viliami Uini Langi 379. Lōsini Koloamatangi 330. Lauhingoa Finau 380. Tevita Liti 331. Kalisitiane F. Fonua 381. Maamaloa Lolohea (Vava’u) 332. Sāmiuela Fualalo Vaea 382. Dr. Siale ‘Akau’ola 333. Peni Aku 383. Dr. Kolini Vaea 334. Nafetalai Ika 384. Dr. ‘Inoke Tukia 335. Fifita Langoia 385. Dr. Uiliami Fukofuka 336. S. Haisila Taʻufoʻou 386. Sione ʻOtuhouma Maʻu 337. Mosese Moala Vakasiuola 387. Semisi Velelevu Tapueluelu 338. Tevita T. Mone 388. Penisimani Lōseli Latu 339. Mapele ‘Otumuli 389. ‘Alisi Pone Fotu 340. S. ‘Otolouta Poloniati 390. ‘Uha’one Metuisela (Nuku Tahaafe) 341. S. Lamatau Akoteu 391. Sione Lolohea 342. Siosaia Tukulā 392. Kisepi Siale 343. ‘Alifeleti ‘Akau’ola 393. Pita Vī 344. Tevita Fangupō 394. Hon. Siaosi ‘Ofa ki Vaha Sovaleni 345. Tevita Sekeni (poaki tomui) 346. Tupou Fai’ana Feimoefiafi 395. Tevita Palu 347. ‘Okalani Kata 396. Dr. Taniela Lutui 348. Tu’a Mahe 397. Saia Sisitoutai 349. Salesi Finau 398. Siotame Drew Havea 350. Semisi Pongi 399. Tu’amelie Faaitu’a 400. Dr. ‘Ana Hau’alofa’ia Koloto 401. Dr. Petelo Taukei ‘Ahomana 402. Makanesi Tokotaha 403. Taulama Aleamotu’a 404. Suliana Vī 405. Tevita ‘Unga Tu’itavake 406. Mosese Fositā 407. Saimone Helu

Konifelenisi Kakato 91 (2014) | 13 XVII. Ngaahi Faiʻanga Lotu Tonga ʻi Mulí a. Amelika UMC (12) 408. Heilala ‘Ahio 414. Fakamelomelohelotu 409. Kalatini ʻAhio 415. Taniela Kava 410. ‘Amelia Sivi Faletau Takai 416. Alafua FIsi’ihoi 411. Siosifa Setoki 417. Simione Seluini 412. Tutone Ma’asi 418. Sione Moala 413. Pulonga-’a-Tonga ‘Iki 419. Talanoa Tu’ifua e. Hawaii (8) 420. Manako Kemoe’atu 424. ‘Etika Masifilo 421. Tevita Fakataha To’a 425. ‘Elenoa ‘Amanaki 422. Mateaki he Lotu Fihaki 426. Hākiti Mafi 423. Tisileli Finau 427. Kepueli Tupou f. Aositelelia UCA (8) 428. ʻIsileli Jason Kioa 432. Fotolina Kioa 429. Feke Kamitoni 433. Lata’iniu’ui Kamitoni 430. Siosifa Pulu 434. Lisiate Prescott 431. Sione Uaisele Tu’akoi 435. ‘Iloa Vailala Talifaki: Taani Taufa h. Niu Sila (Vahefonua Tonga Aotearoa) (8) 436. Tevita Makovina Finau 440. Edwin Talakai 437. Setaita Kinahoi Veikune 441. Valeti Finau 438. Molia Tu’itupou 442. Kalolo Akoteu 439. Kepu Moa 443. Paula Taumoepeau (poaki) i. Haʻamoa ʻAmelika (4) 444. ‘Alipate Lolohea 446. Sinali Fekau 445. Taniela Palu Tāmo’ua 447. Mesui Vaiomo’unga k. Fisi (4) 448. Sione Ma’ananga Veituna 450. Soileti Finau 449. Mosese V. Hala’ufia 451. Solomone Moala

KAU FAKAFOFONGA KAUMEʻA Kau Fakaafe Fakalangilangi 1. Bishop Warner H. Brown Jr, Bishop of California-Nevada Conference, UMC; President of UMC World Council of Bishops 2. Rev’d Linda Caldwell, Conference Superintendent for Mission Collaboration, California-Nevada UMC 3. Rev’d Stephen Poxon (Former President Methodist Church, UK) and Rev’d Myrite Poxton (Former Vice President Methodist Church UK) 4. Rev’d Dr. Andrew F. Dutney, (President Uniting Church in ) 5. Rev’d Rex Nathan (Former President Methodist Church New Zealand) 6. Rev’d Tovia Aumua, (President Methodist Church New Zealand) 7. Rev’d Diana Tana (Tumuaki Maori, Methodist Church New Zealand) 8. Rev’d AlberthYoku (GKI Moderator West Papua) 9. Dr. Fransina Yoteni (Member, Central Committee of WCC) 10. Mr. Boas Leonard Duwiri (GKI Treasurer) 11. Mr. Rev. Izaak Maran (Member, GKI Board of Synod) 12. Mrs Endemina Numberi (Member, GKI Board of Synod) 13. Jenny Salesa (MP Manukau East, Auckland, New Zealand)

14 | Tohi Miniti 14. Rev’d John (Former FWC Connexional Secretary) and Anne (Former President of World Women Federation) 15. Rev’d Paul Swaldling (Former FWC Conextional Secretary) and Janet Scott (Former Lecturer Sia’atoutai Theological College) 16. Rev’d Dr. ‘Iloamaisini Lea (Palesiteni Siasi Fakatahataha, Niu Sila)

Hoa ʻo e Kau Faifekau & Setuata Mālōlō: 1. ‘Amelani Moa 25. Leiana Paula Vailea 49. Siale Tevita Vake 2. ‘Amelia Vili Fangupō 26. Lesieli Kilifitoni Quensell 50. Siamane Lauhingoa 3. ‘Ana Tu’a Mahe 27. Lesieli Tevita Mone Finau 4. ‘Iunisi Sila Fifita 28. Lesieli Tevita Samiu 51. Silia Tu’ipulotu 5. ʻAkanesi Paongo 29. Lesieli Vaea 52. Supiesi Paukamea Tiueti 6. ʻAkesa Taniela Fiu 30. Loseti Timipeli Launoa 53. Tae Kami 7. ʻAna Samipeni Fangupo 31. Lu’isa Salesi Finau 54. Talakuo’eva T. 8. Ane Savinata Mahe 32. Lupe Kalapoli Paongo Feimoefiafi 9. Eleveni Fehoko Fanaika 33. Luseane Vailea 55. Talau Koli Takau 10. Fatai Viliami Tiueti 34. Maniate Sione Faletau 56. Talilotu Manu Lolohea 11. Halamehi ‘Okalani Kata 35. Mele ‘Okusi 57. Tapaita Siaosi Lutui 12. Halamehi Finau Lokotui 36. Mele Malakai Samate 58. Taufa Sefita 13. Hauloto Tevita Sekeni 37. Mele Pau Ngungutau Taupeamuhu 14. Kakala Taumoefolau 38. Mele Peni Aku 59. Toakase Kei Talia 15. Kalesita Tui Pongi 39. Mele Taiala Taufa 60. Tolofi Samiuela Akoteu 16. Kalita Nelo Liu 40. Melenaite Uini Langi 61. Tupou Longani Fihaki 17. Kalo Sione Fotofili 41. Meleseini Visa Lilo 62. Uinise Feletoa Vailea 18. Kalolaine Tevita Tonga 42. Meliame Kiteau Saafi 63. Vaiola Palu 19. Kanisolo Ponitini Tuʻuta 43. Nunia Topani Katoa 64. Veisinia Samiuela Vaea 20. Kōmisi Fihaki 44. Pohiva S. Vaiomoʻunga 65. Viena Taniela Moala 21. Laumanu Langoia 45. Saane Feleti Latuhoi 66. Vika Kilifi Vaka 22. Lavinia Kesomi Mahe 46. Saane Tene Tiueti 67. Vika Sikuea ‘Otumuli 23. Lavinia Saulala Finau 47. Seini Penisimani Nasilai 68. Vika Tekilati Palavi 24. Leaʻaepeni Saia Tonu 48. Sela Malakai Pomana Tongatapu: 91. Kesomi Siale 115. Pau Saipa’ia VAHEFONUA 92. Kisepi Siale 116. Paula Tonga 69. ‘Epeli Sekona 93. Kolanitisi Fifita 117. Paula Veamatahau 70. ‘Evamoni ‘Iongi 94. Kotoni Siale 118. Penisimani Fifita 71. ‘Isoa Nusipepa 95. Lamona Tutu’ila 119. Penisimani Kato 72. ‘Uha Tonga 96. Latu Tapueluelu 120. Pilitati Fangupo 73. ‘Uluakimano Pau’u 97. Lenisiloti Liu 121. Poasi Niu 74. ‘Uluenga Savieti 98. Lisiate Hakaumotu 122. Pouono Lino 75. Dr. Taniela Palu 99. Lisiate Rass 123. Puniani Molitika 76. Dr. Tevita Loa Tukunga 100. Lolomana’ia Motu’apuaka 124. Saimone Tukipili 77. Fakalolo Pauli 101. Loluhama Ma’u 125. Salesi Kauvaka 78. Feke 102. Lomani Tongotongo 126. Sateki Afu 79. Filipe Tu’uta Mauē 103. Lopeti Moala 127. Sateki Mahe Tu’itupou 80. Finau Pole 104. Losipeli Funaki 128. Sateki Tangipa 81. Hale Kalokalo 105. Lousa Pasa 129. Semisi Vealoloko 82. Hale Vaeatangitau 106. Maama Makineti 130. Si’ikaeha Taufa 83. Hateni Fetuani 107. Mahina Finau 131. Siaosi Molitika 84. Havea Tu’anuku 108. Maile Langoia 132. Silaiti Kakala 85. Heamasi Leha’uli 109. Mana’ia Halafihi 133. Silivia Lavulo 86. Heleni Puleiku 110. Melaia Tu’ipulotu 134. Simaile Pi’ei 87. Heu Fe’iloaki 111. Moala Fifita 135. Simote Fifita 88. Ika Pilivi 112. Nita Talasinga 136. Simote Tukumoe 89. Kavakimotu 113. Niu Veilofia 137. Sione Faletau 90. Kepueli Vaipulu 114. Papani Tonutonu 138. Sione finau Moala

Konifelenisi Kakato 92 (2015 ) | 15 139. Sione La’akulu 161. Tu’amelie Faaitu’a 181. Rev. Sateki Talasinga 140. Sione Leka Hafoka 162. Tukuafu ‘Unufe 182. Siaki Tangipo 141. Sione Manumanu 163. Tupou Manuofetoa 183. Siaosi Taulani 142. Sione Takavaha Ngāngā 164. Uatesoni Tufui 184. Sita Holani Palu 143. Sione Timani 165. Uikelotu Kauhenga 185. Takai Finau 144. Sione Tupou Tongia 166. Vaikalafi Pomana 186. Taniela Vaitohi 145. Sione Vailanu 167. Viliami Sipoti Tukimaka 187. Tesimale Vehikite 146. Siope Taumalolo 168. Visitasio Moliteka 188. Tevita Finau 147. Siosaia Ma’asi 189. Sione Manumanu KAUME’A 148. Sofilisi Fifita 190. ‘Ana Talia 169. ‘Alifeleti Koloi 149. Sunia ‘Ungo’unga 191. Makelesi Me’afo’ou 170. ‘Alisi Tu’ipulotu 150. Talangofua ki he ‘Otua 192. Rev. Mekulio Me’afo’ou 171. ‘Isileli Kata 151. Talilotu Lolohea 193. Siosifa Hakaumotu 172. Feauini Taufa 152. Tamasia Mafi 194. Alaipulotu Falepapalangi 173. Fusi Vaki 153. Taniela Tuita 195. Tapaita Lutui 174. Latu Kalokalo 154. Tanumafili 196. ‘Ofa Nuku 175. Lopeti Halapio 155. Tapā 197. ‘Akanesi Havea 176. Losena Fatai 156. Tevita ‘Uluheua 198. Fipe Havea 177. Ma’u Via 157. Tevita Finau 199. Pepetua Havea 178. Mele Tu’inauvai 158. Tevita Palu 200. Pasinita Paea 179. Nitatua Talasinga 159. Tevita Tu’inauvai 180. Rev. ‘Amelia Sivi Finau 160. Timote Tu’itavuki Vava’u 201. ‘Ahoinukava 234. Hina Vailea 267. Paulina Maama 202. ‘Aisea Maka 235. Kalisi Havea 268. Peasipa Moala 203. ‘Akapei ‘Esei 236. Kalisi Moala 269. Peni Fine 204. ‘Alamita Heimatoto 237. Kalisitane ‘Anitoni 270. Peni Telefoni 205. ‘Alipate Teulilo 238. Kalisitiane Fainga’a 271. Polotikaasi Kolomalu 206. ‘Amoni Manu 239. Kanitesi Lisala 272. Sailosi Nusipepa 207. ‘Amusia Tufunga 240. Katalaine Mafi 273. Seini Kauvaka 208. ‘Ana Finau Folau 241. Kaufusi Polutele 274. Semisi Malele 209. ‘Anitelu Latu 242. Kavelata Nuku 275. Siale Folaumoeloa 210. ‘Asipeli Fusikata 243. Kefingi Kata 276. Siaosi Faka’osi 211. ‘Eukaliti Halaifonua 244. Kesomi Foliaki 277. Sili Similai 212. ‘Ilisapesi ‘Ofa 245. Kotoni Fifita 278. Simione Latu 213. ‘Isileli Lolohea 246. Kotoni Moala 279. Sinafoni Faletau 214. ‘Ofa Blake 247. Kusitafu Fisi’ihoi 280. Sioeli Tongatu’a 215. ‘Ovaleni ‘Ilangana 248. Lata ‘Alatini 281. Sione Maliu 216. ‘Uluakimano Lisala 249. Laumanu Kaita’eifo 282. Sione Pousima Vailea 217. Akuila Tu’itupou 250. Li’ekina Kioa 283. Sione Vaka 218. Alaiva’a Moimoi 251. Lolo Fo’i’akau 284. Sivinia Lolohea 219. Ane ‘Asitomani 252. Loseli ‘Unga 285. Soana Vaea 220. Asi Fungalei 253. Lute ‘Aipolo 286. Suliasi Havea 221. Faka’amu Fia 254. Ma’ake ‘Ealelei 287. Sulio ‘Anitoni 222. Fakataha Vatikani 255. Ma’ata Tupou 288. Suva Takeifanga 223. Falanisi Veamatahau 256. Makeleta Vaiomo’unga 289. Tae Politoni 224. Falemaka Lemani 257. Malama ‘Uhila 290. Talimoni Tulikihakau 225. Falemaka Taufa 258. Maumi Fa 291. Tevita Longani 226. Finekata Politoni 259. Meleane Takeifanga 292. Tu’umoe’ofa Taufalele 227. Fotu Taufa 260. Mikiloni Lisala 293. Tuifio ‘Aloua 228. Haitelenisia Savelio 261. Moahengi Pua 294. Tuli Manuika 229. Havea Lolohea 262. Moala Loto’ahea 295. Uho’ovava’u 230. Heamasi Makasini 263. Motulalo Halahala 296. Vika Latu 231. Hema Kale 264. Nivaleti Ma’ukola 297. Vili Fifita 232. Henele Ma’u 265. Papani Penisoni 298. Viliami Lavulavu 233. Heneli Losaki 266. Paula Tafitu’a 299. Viliami Veikoso

16 | Tohi Miniti

Ha’apai 300. ‘Ailine Taufa 353. Hepisipa Angitau 406. Meleane Fotu 301. ‘Aisea Vea 354. Hu’akau Taufa 407. Meleane Lepolo 302. ‘Akanesi Fetu’u 355. Kalisi Levani 408. Meleheti Latu 303. ‘Akilotoa ‘Aholelei 356. Kalisi Tafa 409. Melekepa Vaoheilala 304. ‘Amanaki Tuaimei’api 357. Kalo Mafi 410. Melelupe Moala 305. ‘Amelia Po’uha 358. Katinia Fakaanga 411. Meliame Koloi 306. ‘Amelia Ta’ufo’ou 359. Kavaliku Tapa 412. Moala Tu’imoala 307. ‘Ana Mafile’o 360. Keuli Paongo 413. Moana Afeaki 308. ‘Ana Tu’imoala 361. Kilifitoni Tau’ataina 414. Monu he ‘Ofa Fifita 309. ‘Ana Tu’utafaiva 362. Kilisitina Paongo 415. Na’a Vailea 310. ‘Apolosi Vea 363. Kisione Folauhe 416. Neamani Tu’uholoaki 311. ‘Atuila Uia 364. Langatoli Fifita 417. Otungalu Taualupe 312. ‘Eliesa Lauaki 365. Langilangi Vi 418. Paea Vehikite 313. ‘Elioti Tu’utafaiva 366. Lani Koloa 419. Paita Latu 314. ‘Ema Pahulu 367. Lapulou Fahamokioa 420. Paula Lui 315. ‘Emeline Tupou 368. Lata Polelei 421. Pele Tanginoa 316. ‘Eseta Fakahua 369. Latu Fakaanga 422. Pelenaise ‘Ofa 317. ‘Eseta Vailea 370. Laukau Finau 423. Peni Taufa 318. ‘Ilaise Kavakava 371. Lavinia Finau 424. Peni Tu’utafaiva 319. ‘Ilisapesi Kamoto 372. Lelamani Lolohea 425. Penisimani Tonga 320. ‘Ofa Kala 373. Leotisia Tapu 426. Pesiola Katoa 321. ‘Ofa Ngata 374. Lesieli ‘Aukafolau 427. Polonga Taualupe 322. ‘Ofa Tukutau 375. Lesieli Mo’unga 428. Pua Nu’uhiva 323. ‘Oloka Faitangane 376. Lesieli Paletu’a 429. Pua Vea 324. ‘Oneola Taufa 377. Lesieli Taumoepeau 430. Rev. ‘Ofa Fehoko 325. ‘Opeti Kavakava 378. Lesini Tapu 431. Rev. Holofoni ‘Aukafolau 326. ‘Ulungā Sikaleti 379. Leti Tu’utafaiva 432. Rev. Lopeti Mosa’ati 327. Afa Tu’ivai 380. Levae Nu’uhiva 433. Rev. Mikimasi Fotu 328. Afu Vaikona 381. Lieni Tau 434. Rev. Solomone Mo’unga 329. Ahi ‘Aukafolau 382. Lolohea Soakai 435. Rev. Viliami Taumoepeau 330. Alamoni Paongo 383. Loloma Fahina 436. Saane Fahamokioa 331. Ane Sikaleti 384. Lotu Tu’ineau 437. Sailosi ‘Alofi 332. Ane Vea 385. Lupe Nehoa 438. Salesi Muli 333. Aso ‘Ahohako 386. Lute Taufa 439. Samiuela Finau 334. Falahola Ngata 387. Ma’afu Soakai 440. Satelaite Kolo 335. Falakesi Vaha’akolo 388. Ma’ata Kava 441. Saumasi ‘Ahokava 336. Falefo’ou Folaumoetu’i 389. Ma’ata Vaomotou 442. Se’ia Vailea 337. Falesipi Paumolevuka 390. Maamaloa Ngata 443. Seilala Fakahua 338. Fauangina Finau 391. Mahe Hu’avi 444. Sela Vailahi 339. Fehokonahau 392. Makasini Vailea 445. Selita Lolohea 340. Fekita Kaafi 393. Makeleta Finau 446. Seneti Taungakava 341. Fetu’u Moala 394. Malakai Afeaki 447. Sepiuta Tuaimei’api 342. Filai Taufa 395. Malia Satini 448. Siaki Kafoika 343. Finau Taumoepeau 396. Maliana Hefa 449. Siale Uia 344. Fine Havea 397. Manu Tu’ineau 450. Siaosi Faitangane 345. Fine Tu’imoala 398. Manuna Vea 451. Sinoui Satini 346. Foliaki ‘Ofa 399. Mapa Tau 452. Sione Tanginoa 347. Fololeni Feimoefiafi 400. Matila Kulitapa 453. Sione Veatupu 348. Ha’isia Tu’ineau 401. Mele Fale Tu’ivai 454. Sitani Moimoi 349. Halamehi ‘Ofa 402. Mele Fangupo 455. Sola’a Liuaki 350. Hangale Halai 403. Mele Hu’avi 456. Susana Fehoko 351. Heamasi Koloa 404. Mele Mo’unga 457. Taani Latu 352. Heka’a Folau 405. Mele Veatupu 458. Tahisa Tu’itavuki

Konifelenisi Kakato 92 (2015 ) | 17 459. Taipaleti Satini 473. Tule Latu FANAU 460. Takivaha Nehoa 474. Tupou Fifita 486. Hulita ‘Ofa 461. Talia’uli Moala 475. Tupou Filimone 487. Lu’isa Laulaupea’alu 462. Taueva Vea 476. Tupou Paletu’a 488. Ma’ata Kava Jr 463. Taufa Tu’itavuki 477. Tupou Tapu 489. Pasita Vea 464. Telisa Mo’unga 478. Tupou Tapu Jr 490. Sisi Soakai 465. Temalisi Tau 479. Vaimo’ui Fifita 491. Siu Soakai 466. Tesimoni Vaka 480. Vaiola Katoa 492. Uinise Afeaki 467. Tevita Suli Paongo 481. Vea Finau KAU NGAUE ‘OFISI 468. Tevita Tau 482. Veisinia ‘Aukafolau 493. Mele Tu’itupou 469. Tilisa Tau’atāina 483. Vesita Mafile’o

470. To’iahi Fakaanga 484. Vika Sili 494. Viliami Pepa 471. Toa Folauhe 485. Viviena Halai 472. Tu’ipulotu Vi ‘Eua 495. ‘Alamoni Taiala 518. Makai Palenapa 541. Sitili Fifita 496. ‘Aliki Ma’ake 519. Maleta Taufa 542. Sivihiva Filiai 497. ‘Ana Tonutonu 520. Malia Feleti 543. Talanoa ‘Aholahi 498. ‘Aneta Siua 521. Manumu’a 544. Talita Finau 499. ‘Elisiva Vaka 522. Mele Fifita 545. Tama’a ‘Etoni 500. Falelala Latu 523. Mele Lu’au 546. Tapuhola Tua’i 501. Faleola Vaomotou 524. Mele’ana ‘Aholelei 547. Tavake Halaevalu 502. Fatai Koloi 525. Meliame Lonitenisi 548. Tisiola Halahala 503. Fau Tui’onetoa 526. Meliame Moala 549. Tonga Fe’ao 504. Finau Kofeloa 527. Moala Havea 550. Tu’afono Lu’au 505. Finau Sa’ili 528. Monalisa Tulahe 551. Tuita Tauvaka 506. Fo’ifa Kepu 529. Na’a Taulepa 552. Tukuange Takai 507. Kanitesi Fifita 530. Pasifiki La’akulu 553. Vanila Fosita 508. Keuli Latu 531. Pasimati Tali 554. Vilitonu Soakai 509. Koaneti Vaka’uta 532. Peni Taufa 555. Vouni Nau 510. Lau’ia Ika’ila 533. Petula Tu’i’one 511. Lesieli ‘Uluheua 534. Salote Vaka’uta KAU NGĀUE ‘OFISI 512. Losana Uesi 535. Samisoni Tali 556. Nunia Masila 513. Louina Palavi 536. Samiuela Faka’osilea 557. Lopeti Kemoe’atu 514. Luana Timani 537. Samiuela Latu 558. ‘Asena Fosita 515. Lupeolo Langi 538. Setaita Tonga 516. Lusiena Napa’a 539. Sione Lavaka 517. Ma’afu Latu’ila 540. Sitai Vaiangina Niua Toputapu 559. ‘Aisea Ta’ofi 568. Lesieli Prescott 577. Talaiasi Mahe 560. ‘Ana Ma’u Soakai 569. Lilo Maea 578. Telua Pongi 561. ‘Ana Vakalahi 570. Liuola Halapua 579. Tema Moimoi 562. Falanisi Kioa 571. Lupe Faka’anga 580. Vahe Taufa 563. Fehikitaki ‘Unga 572. Mele Vakapuna 581. Valeti Soakai 564. Fifita Vakpuna 573. Rev. Kava Vakalahi 582. Vilaiami ‘Asi 565. Kaneisini ‘Unga 574. Sione Kavafolau 583. Viola Vakalahi 566. Kaneisoni Moimoi 575. Sione Niu’unga 567. Kato Kakala ‘Unga 576. Tai Kilikiti Niua Fo‘ou 584. ‘Ana Lisiate 588. ‘Inoke Tuaimei’api 592. Lavinia Lama 585. ‘Anau Tufui 589. Kalafitoni Latu 593. Lisia Tonga 586. ‘Ikani Lisiate 590. Kueili Lisiate 594. Lose Toki 587. ‘Inoke Fangatua 591. Lata Pongi 595. Mele Mamatuki

18 | Tohi Miniti 596. Mele Tolu Tonga 608. Heilala Tiueti 620. ‘Ofa Tongotongo 597. Penisimani Tonga 609. ‘Isileli Tiueti 621. Taulango Tongotongo 598. Popilio Tonga 610. Samuela Toki 622. Siotame Toki 599. Suliasi Mamatuki 611. ‘Isileli Vakē 623. Esilī Toki 600. Tupa Toki 612. Tomasi Vakē 624. ‘Amaka Tulahi 601. Vahanoa Sikaleti 613. Peato Vakē 625. Saumalu Toki 602. Viliami Filiai 614. Lisia Kolesi FANAU 603. Viliami Pongi 615. Kale Kolesi 626. ‘Elone Tongotongo 604. Sosaia Monū 616. Mele Kautai 627. ‘Anaseini Tongotongo 605. Sione ‘Inafo 617. ‘Alifeleti Kivalu 628. Fusitala Toki 606. ‘Aunoa Kalu 618. Malakai Tavalea 607. Sione Fuimaono 619. Kaloni Tongotongo Niu Sila: SUTT 629. ‘Akanesi Fiu 668. Kasanita Hu’akau 707. Samiuela Sami 630. ‘Akanesi Fono 669. Kasanita Pouanga 708. Sarah Tu’imana 631. ‘Alosi Tangi 670. Kuongafo’ou Uia ‘Amato 709. Seini Hafoka 632. ‘Ana Langoia 671. Lady Maria 710. Seini Taotala 633. ‘Ana Sami 672. Lata Samiu 711. Sela Sisitoutai 634. ‘Ana Vaitohi 673. Latai Tu’imana 712. Selai Mau Kaufusi 635. ‘Aneti Muli 674. Laukei’aho Halafo’ou 713. Seneti Halafihi 636. ‘Atunaisa Li 675. Lausi’i ‘Ahio 714. Sione Veikoso 637. ‘Iasinito Muli 676. Litania Langi 715. Sionefili Paunga 638. ‘Ilaisaane Leha 677. Lopini Langi 716. Siosateki Faletau 639. ‘Ilaisaane Tiueti 678. Losaline ‘Ahio 717. Sisi Sami 640. ‘Iunisi Vaitohi 679. Losaline Tupou 718. Sisilia Takitaki 641. ‘Ofa Tukutau 680. Lotu Tu’itupou Lolohea 719. Sitiveni Moata’ane 642. Alani Langoia 681. Lusila Molitika 720. Siulolovao ‘Ahio 643. Aleki Langi 682. Lute Langi 721. So’oso’o Sefesi (La’akulu) 644. Ane-Grace Sisitoutai 683. Ma’ata Fifita 722. Suinitila ‘Eukaliti 645. Avondale Hu’ahulu 684. Mafi ‘Ofahulu 723. Tafa N. Sisitoutai 646. David T. Sisitoutai 685. Maile Tonga 724. Taina Payne 647. Dr. Lesieli Tongati’o 686. Makato’a ‘Ahio 725. Taivei Tu’imana 648. Fakamalinga Tu’uholoaki 687. Masiu Faingata’a 726. Taufa Hafoka 649. Fisi’ihoi Sefesi 688. Matilda Lutui 727. Temalata Tu’imana 650. Folau Lolohea 689. Mele Atuetolu Hafoka 728. Teu Folau Sami 651. Fuka’eiki Tupou 690. Mele Falala 729. Toakase Vaitohi 652. Funaki Pahulu 691. Mele Kinalau Finau 730. Toeumu Vaitohi 653. Gabriella S. Vakameilalo 692. Mele Langi 731. Tonga Vaitohi 654. Hala’api’api Langoia 693. Mele Teine Havea 732. Tyra O. Vakameilalo 655. Halamalu Muli 694. Mele Tonata Lolohea 733. Tupou Malupo 656. Haloti Pahulu 695. Mele Tonga Tiueti 734. Tupou Vaitohi 657. Heilala Pahulu 696. Mosese Manoa 735. Tupouto’a Moeakiola 658. Heilala Vakameilalo 697. Mosese T. Manuopangai 736. Uikelotu Lolohea 659. Hepisipa Matalave 698. Motulalo Katoa 737. Ului Leha 660. Hina Faletau Manuopangai 699. Nafetalai Loloma Ngaluafe 738. Vai’asini Luka 661. Ivoni Uia ‘Amato 700. Obey Samate 739. Valita Tongati’o 662. Joana Muli 701. Paea Tu’imana 740. Vasitini Faletau 663. Kaione Samate 702. Pamata Tafuna 741. Vealata Taulani 664. Kalafi Molitika 703. Penisimani Finau 742. Vetekina Tu’uholoaki 665. Kalina Muli 704. Penisimani Malua 743. Vika Ha’apai Tupou 666. Kamea Paki 705. Puipui Katoa 744. Viliami Moli 667. Kasalanaita Faingata’a 706. Saluni Mesui 745. Viliami Tinitali Tu’imana

Konifelenisi Kakato 92 (2015 ) | 19 Niu Sila: Kau Hiva 746. ‘Ahosiu Manavahetau 799. Kepueli Hanisi 851. Roslyn Samoa Koloa 747. ‘Aisake Faka’osiula 800. Kiekie Pulupaki 852. Salote Falakiseni 748. ‘Akata Paea 801. Kilisitina Lavakei’aho 853. Salote Kaliopasi 749. ‘Akosita Mafile’o 802. Koloa Malolo 854. Samiuela Ma’u 750. ‘Akosita Pulupaki 803. Kuluveti Latu 855. Satelaite Vailala 751. ‘Alisi Latu 804. Lamei Filipe 856. Seilala Kava 752. ‘Amelia Uta 805. Latu Pouono 857. Seilala Malolo 753. ‘Aminiasi Latu 806. Laura M. Tavake 858. Seini Fakatele 754. ‘Ana L. Kavaefiafi 807. Lesieli Keitahi 859. Seini Telefoni 755. ‘Ana Manu 808. Lesieli Young 860. Sela Vailala 756. ‘Anapapa Latu 809. Lihai Fatani 861. Selu Mataifotu 757. ‘Apakasi Taufa 810. Lisiate Holani 862. Semisi Kava 758. ‘Atelaite Laukaupo’uli 811. Litani Hanisi 863. Siavisi Corrgan 759. ‘Elisapeti Fifita 812. Litea Tama’ofa 864. Silika Falakiseni 760. ‘Epeli Uta 813. Liumeitupou Lufe 865. Silioti ‘OfakiPouono 761. ‘Epoki Lavakei’aho 814. Losaline Tu’imana 866. Simi Telefoni 762. Ailine Tukutukunga 815. Losiela Tupou 867. Simione Pongi 763. Ala K. Namoa 816. Losimani Taumoepeau 868. Sinali Tu’imana 764. Ala Vailala 817. Lutimi Fifita 869. Sione Halafihi 765. Alice Malolo 818. Malia T. Kava 870. Sione Kavaefiafi 766. Alina Taumoepeau 819. Maria Havea Malolo 871. Sione Mafile’o 767. Alisoni Fifita 820. Mataulano Taulani 872. Sione Moli 768. Atunaisa Funaki 821. Matherine Malolo 873. Sione Po’ese 769. Atunaisa Taumoepeau 822. Melania Paea 874. Siosifa Filipe 770. Brandon Fifita 823. Mele H. Tukutukunga 875. Siosifa Po’oi Matakaiongo 771. Daren Holani 824. Mele Pongi 876. Siosiua Vailala 772. Epenisa Sionepulu 825. Mele Sikuea 877. Sisifa Pasikala 773. Epifania Ma’u 826. Mele T. Mafile’o 878. Sisilia Mone 774. Evon Malolo 827. Mele Taufa 879. Sosaia ‘OfakiPouono 775. Falahola Pulupaki 828. Mele Vailala 880. Suesi Filipe 776. Falakiko Pasikala 829. Melema U. Lavakei’aho Jr. 881. Susana Feki 777. Fe’ofa’aki Tu’imana 830. Melema’u Lavakei’aho Jr 882. Susana latu 778. Feleti O. Tau’akipulu 831. Melino Pasikala 883. Susana Manu 779. Feluteni Kafoa 832. Minoneti Mafile’o 884. Tabitha Ma’u 780. Fisi’ilose Ikavuka 833. Nanise Veni 885. Taine Kepu 781. Francis Sikuea 834. Naua T. Manavahetau 886. Taitusi Falakiseni 782. Fuka Falakiseni 835. Ngahauoma Vailala 887. Talangi Manavahetau 783. Halatoa Lufe 836. Novesia Leonia 888. Talita Mahe 784. Hepisipa Manavahetau Matakaiongo 889. Tamale Taufa 785. Ilaisaane Feki 837. Okusitino Malolo 890. Tane J. Mcleay 786. Indila Holani 838. Papa Malolo 891. Tanginoa Fifita 787. Initialopa Fakatele 839. Paula Keitahi 892. Tanginoa Fifita Jr 788. Isaia F. Masila 840. Paula Lolohea 893. Taniela Latu 789. Jacinta Vailala 841. Paula Ma’u 894. Taniela Taumoepeau 790. Joyce Masila 842. Paula Vea 895. Taufa Holani 791. Kalesita Tama’ofa 843. Phyllis Tulia 896. Telisa Faletau 792. Kalina Manavahetau 844. Priscila Pasikala 897. Teresa Filipe 793. Kalino Pongi 845. Rev. Filipe Samate 898. Tevita F. Kava 794. Kalo Telefoni 846. Rev. Fono T. ‘Ahio 899. Tevita H. Masila 795. Katherine Malolo 847. Rev. Fredrick Feki 900. Tevita H. Masila Jr. 796. KaumoLangi Mausia 848. Rev. Paula Latu 901. Tevita N. Langi 797. Kavauhi Muli 849. Rev. Samiuela Ma’u 902. Tevita Tukutukunga 798. Kelela Mafile’o 850. Rev. Sione Pi’ei 903. Toakase Pongi

20 | Tohi Miniti 904. Tu’amelie Manavahetau 911. Viliami A. Lavakei’aho 918. Wendy Tama’ofa 905. Tuamaumi Lavakei’aho 912. Viliami A. Lavakei’aho 919. Zion Taufa 906. Tueni Fifita 913. Viliami A. Lavakei’aho Jr MO’UNGA HEAMONI 907. Tufui Pongi 914. Viliami F. Taufa 920. Tupouhafune 908. Vaikakala Moli 915. Viliami Fifita 921. Tu’itupou 909. Vika Telefoni 916. Viliami Telefoni 910. Viliami ‘OfakiPouono 917. Vincent Faletau Niu Sila: Metotisi AUCKLAND 946. Keinanga Hala 922. ‘Akanesi Paea 947. Langikapu Kupu WELLINGTON 923. ‘Amelia Tonga 948. Leilani Selupe 972. ‘Anaseini Nuku 924. ‘Ana ‘Uliti Palu 949. Lopeti Faka’osilea 973. ‘Apitanga Palu 925. ‘Ana Fakaola Havealeta 950. Lu’isa ‘Asaeli 974. 'Amelia Sina 926. ‘Asinate Selupe 951. Ma’asi Taukei’aho 975. Jessemina Sina 927. ‘Uliti Palu 952. Malu ‘o Taufa Vea 976. Langitoto Me'afo'ou 928. ‘Amelia Lapa 953. Manase Taukei’aho 977. Lavinia FMV Nuku 929. 'Ana Uhi 954. Moeata Pani 978. Lisipa Katoa Jr 930. 'Anaseini Taukolo 955. Niulala Pani 979. Lisipa Katoa. 931. Angelina Lapa 956. Ongo’atoloke Hafu 980. Moala Katoa 932. 'Atolofi Lapa 957. Pa’ila ‘Aholelei 981. Nunia Mone Ngauamo 933. Dr Maika Kinahoi 958. Paea ‘Asaeli 982. Rev Hiueni Nuku Veikune 959. Paea Tu’itupou 983. Rev Motekiai Fakatou 934. Dr Taniela Lutui 960. Saia Talakai 984. Rev Viliami Finau. 935. Eden Mafi 961. Sione Fatafehi Tonga 985. Semisi Sina 936. Elisiva Vake Kupu 962. Sione Filipine Laungaue 986. Sione Na'a Sina 937. Fumi Schaaf 963. Sione H. F. Paea 987. Siope Katoa 938. Hakelangi Lapa 964. Sisilia Poinisitia Tokai 988. Sokopeti Sina 939. Ika Afeafe Vea 965. Susana Taukei’aho 989. Tongi’aepau Nuku 940. Ikuvalu Havea 966. Tanaki Tatafu 990. Tu'ipulotu Finau 941. 'Ilaisaane Mafi. 967. Vaiolupe Talakai CHRISTCHURCH 942. Kahili Manuofetoa 968. Vi'ana Lapa 991. Maa’imoa Moa 943. Kaho Tu’ifua 969. Vika Heilala Tatafu PALMERSTON NORTH 944. Kakala Manuofetoa 970. Vika Mafi 992. Saia Fia 945. Kalolina Hafu 971. Yvette Guttenbeil–Paea 993. Malia FiaKau

Kau Hiva Otara – Tokaima’ananga 994. ‘Alilia Jnr Williams 1011. Cecilia Fifita 1027. Kingston Niu 995. ‘Alilia Vea 1012. Christian Danny Tupou 1028. Langoia Makineti 996. ‘Amelia Tupou Mafi 1013. Fane Malieti 1029. Langoia Manumu’a 997. ‘Ana Fakaola Havealeta Tu’iha’angana 1030. Lavinia Filiai 998. ‘Ana Lutui 1014. Fe’ofa’aki Paea 1031. Lesieli Popua Vao 999. ‘Apitanga Fifita 1015. Hainoame Taulanga 1032. Lesieli Tonga Mahe 1000. ‘Elapeta Sefesi 1016. Heimataura Fulivai 1033. Lokani Johansson 1001. ‘Emeline Finelangatotoa 1017. Helena Jnr Manumu’a 1034. Lydia Vea Mafi 1018. Helena Snr Manumu’a 1035. Ma’ata Vea 1002. ‘Inoke Kaloni 1019. Hikifo’ou Ika 1036. Maka Tonga 1003. ‘Iunisi Johansson 1020. Hilita ‘Alatini 1037. Malakai ‘Alatini 1004. ‘Iunisi Lolohea Mahe 1021. Hopoate Tokelau 1038. Mele Lilika Lupina 1005. ‘Iunisi Paea 1022. Hulita Kiekie 1039. Mele Mo’unga Minoneti 1006. ‘Ofa Tupou Tuiha’angana 1040. Mele Vika Kaloni 1007. ‘Otenili Mahe 1023. Kalolaine Vao 1041. Meleane Paea 1008. Afualo Jnr Kaloni 1024. Kaumavae Minoneti 1042. Melelatai Paea 1009. Afualo Kaloni 1025. Keiloni Moala Fa 1043. Meleseini Manumu’a 1010. Angama’opo Finau 1026. Kepueli Kalonihea 1044. Meliana Ta’imalie Kau

Konifelenisi Kakato 92 (2015 ) | 21 1045. Milika Paea 1060. Semisi Fuama’i Sefesi 1077. Taniela Vao 1046. Momota Sefesi 1061. Siale Hilllary Moala 1078. Tilila Tonga 1047. Muna Kaloni 1062. Silia Manumu’a 1079. Timote Fisilau Snr 1048. No’otapa’ingatu M 1063. Siliva Moala Manumu’a Leone 1064. Sinimani Mafi 1080. Timote Jnr Manumu’a 1049. Nunia Taulanga 1065. Sioeli Paea 1081. Toakase Fai’ana Mahe 1050. Nusi Kaloni 1066. Sione Finau Manumu’a 1082. Tuiā Samate 1051. Ola-he-takiama 1067. Sione Kauvaka Vao 1083. Tunufa’i Latu Moala Manumu’a 1068. Sione Minoneti 1084. Tupou Samate 1052. Pelenaise Fehoko Vao 1069. Sisilia Kaloni 1085. Tupou Seniola Williams 1053. Puipui Koula Mafi 1070. Soane Williams 1086. Uinisē Mahe 1054. Saleima Lauhingoa 1071. Sofaia Laukau 1087. Valu Fangalahi 1055. Saloni Masima 1072. Sofaia Siulangapo 1088. Veteange Paea 1056. Salote Latu 1073. Solomone L Langapo 1089. Vika Jnr Manumu’a 1057. Salote Tonga 1074. Sosifina T F Vao 1090. Vili ‘Ahokava Paea 1058. Sam Mahe 1075. Sovea Tupou 1091. Viliami Mahe 1059. Samisoni Fe’ao Vao 1076. Talanoa Pome’e 1092. Vulikati Mahe

Fai’anga Lotu Te-Rapa 1093. ‘Olivia Pohiva 1107. Makelesi Ngata METHODIST UESILIANA UNITING ‘O 1094. Katoanga Vaka 1108. Marama Hotere E KAKAI TONGA - AOTEAROA 1095. Melepopua Vaka 1109. Rev. Fīnau Halaleva 1122. ‘Isileli Tu’ata’ane 1096. Moala Takeifanga 1110. Rev. Kaurasi Lagi 1123. Kioa Solomone 1097. Sekeni Tonga 1111. Rev. Keita Hotere 1124. Moteiva Lasukau 1098. Tuitala Pohiva 1112. Rev. Siutaisa Tukutau 1125. Pitasoni Fonua 1099. Vaikalafi Lau’i 1113. Rev. Moi ‘Ahau Kaufononga 1126. Siale Manu 1100. Vaoheilala Lau’i 1114. Rev. Siosifa Pole ‘APIAKO MEI HE SAUTE 1115. Rev. Val Nicholls TRINITY COLLEGE GROUP 1127. Toko 38 Aranui High 1116. Sekope Moli School, Christchurch, NZ 1101. Bryce Nicholls 1117. Sione Tu’i’ile’ila Tapueluelu 1102. Dorothy Vaipulu 1118. Sione Uasi Uēsiliana Kalisitiane 1103. Falanisesi Hafoka 1119. Tu’ipulotu Pulu Tau’atāina Tonga (NZ) 1104. Heimataura Fulivai 1120. Tupou Tapueluelu 1128. Fakafofonga ‘e toko 9 1105. Ika Afeafe Vea 1121. Veitomoni Siufanga 1106. Kesaia Tapuelulelu ‘Aositelelia KAUME’A 1146. Lataanga Fakatele 1164. Mosiana Ma'u 1129. 'Amelia Cox 1147. Latai Kailahi 1165. Nau Bing 1130. Ane Lewis Tu'ipulotu 1148. Lavinia 'Akau'ola 1166. Paea Moala 1131. Catherine Fauonuku 1149. Lavinia 'Ofahengaue 1167. Pepe Hones 1132. 'Ekileti Moala 1150. Lepolo Ha'unga 1168. Pulei Tau'ataina 1133. 'Elenoa 'Ale 1151. Lina Moimoi 1169. Punou Ha'unga 1134. 'Epi Taeao Mila 1152. Loiloi Pakileata 1170. Samisoni Moimoi 1135. 'Esitelelita Vakalahi 1153. Losena Tu'ipulotu 1171. Samisoni Moimoi Jnr 1136. Fataimelo 1154. Lu'isa Ma'u Fainga'a 1172. Sanitesi Fa'asisila 1137. Feleti Tamanika 1155. Madilta Ma'u 1173. Sepiuta Fotofili 1138. Feliuaki Fauonuku 1156. Malia Lavalu 1174. Sifimeta Kilifi 1139. Filipe Panuve 1157. Mekemeke H. Manu 1175. Sione 'Ofahengaue 1140. Finau Namoa 1158. Mele Makitaline Fauonuku 1176. Solomone Fifita 1141. Fisipuna Tuiaki 1159. Mele Tamanika 1177. Susana Latu 1142. Fololeni Tuiaki 1160. Meleseini Kilifi 1178. Tahi Maveni 1143. Helena Kailahi 1161. Meliame Tu'akoi 1179. Taiana Moimoi 1144. Keola Fangalahi 1162. Milise Sotiriou 1180. Taniela Manu 1145. Lasini Fauonuku 1163. Mohutafea Tongatu'a 1181. Taniela Pakileata

22 | Tohi Miniti 1182. Tevita Mahe 1236. Hakeai Fainga UNITING CHURCH HURSTVILE 1183. Timote Fangalahi 1237. Leilehua Helu 1288. 'Ilafehi Paletu'a 1184. Tonga Lavalu 1238. Lesieli Fainga 1289. Likupaongo Niumeitolu 1185. Tu'ipulotu Kailahi 1239. Leta ‘Ofanoa 1290. Lona Fisi'ihoi 1186. Tu'itokelau Fauonuku 1240. Makaafi Fainga 1291. Makelesi Mahe 1187. Ulaea T. Tongatu'a 1241. Mele’ana Lose Helu 1292. Makeleta 'Ohuafi 1188. Vaha'ifefeka 1242. Meleane Siu 1293. Makeleta Vi 1189. Vaiola Kilifi 1243. Po’uli Havili 1294. Mele Tu'ipulotu 1190. Veisinia Fakatele 1244. Siaosi ‘Ofanoa 1295. Melinda Niumeitolu 1191. Veisinia Fotu 1245. Sione Siu 1296. Nukonuka Latu 1192. Vila Pinomi 1246. Suli Helu 1297. 'Ofeina Tu'ipulotu 1193. Vili Tuitu'u Fauonuku 1298. Palatisa Ha'angana TNC / UCA 1194. Vili Vaeafisi 1299. Ricky Ma'u 1247. ‘Aiona Palu 1195. Viliami 'Akau'ola 1300. Robert Niumeitolu 1248. ‘Alipate Pensini 1196. Viliami Veiuto Taukolo 1301. Sapate Ma'u 1249. ‘Aneti Fakavamoe’anga 1197. Vinepa L Manoa 1302. Siosaia Tu'ipulotu 1250. Fepaki Liutai 1303. Sosepa Tu'ipulotu TONGA PARISH NSW 1251. Koni Motu'apuaka 1304. Taani Taufa 1198. ‘Ana Lakalaka 1252. Lataisuva Geoskye 1199. ‘Ana Marie Edmund 1253. Latu La’ipato UESILIANA FAKAONGO 1200. ‘Anaahi Vailala 1254. Lavinia Tauali’i 1305. 'Anita Maile 1201. ‘Apaiata Tupou 1255. Lose Palu 1306. 'Atunaisa Lama Tataha 1202. ‘Aulola Fotu 1256. Lui Tonga 1307. 'Atunaisa Sikei 1203. Adi Liku Kioa-Faiva 1257. Luti La’ipato 1308. 'Elenoa Taumoha'apai 1204. Afui Vailala 1258. Mele Motu'apuaka. 1309. 'Iloa He Lotu Pau'u 1205. Ana Fusipala Lemoto 1259. Meleane Siu 1310. Joanne Latu 1206. Faka’osita’u Ngauamo 1260. Meliame Fifita 1311. Joey Latu 1207. Fane ‘Ahosivi 1261. Sasaa Fifita 1312. Katoa Ki Siatapu 1208. Filipe Maile 1262. Seini ‘Ofa Palu 1313. Kolomaile Takataka 1209. Kalolaine Tupou 1263. Semisi Siu 1314. Latu Manu'atu 1210. Latu Halamua 1264. Sepiuta Penisini 1315. Laveni Fatai 1211. Lepa Vailala 1265. Setaita Latu 1316. Lesieli Mafile'o 1212. Lolohea Tahi 1266. Siniva Tonga 1317. Lesley Lavulo 1213. Lupe Tapukalanga 1267. Sione Ikamanu Moeakiola 1318. Lile Latu 1214. Ma’ulei Maile 1268. Uata Tauali’i 1319. Litea Fifita 1215. Mele Kite 1269. Valeti Moeakiola. 1320. Loata Maea 1216. Mele Kolo Halaifonua 1321. Malia Manu'atu UCA BRISBANE 1217. Olga Vailala 1322. Malia Taipaleti 1270. ‘Ailini Gillam 1218. Pelisa Edmund 1323. Mateaki Manu'atu 1271. ‘Aiona Leha’uli 1219. Rose Tupou 1324. Mele Siniva Kaufusi 1272. ‘Elenoa Leha’uli 1220. Saniseti Tapukalanga 1325. Penisimani Fatai 1273. ‘Ikani Taufa 1221. Semisi Tupou 1326. Samiuela Taungakava 1274. ‘Ikani Taufa Jr 1222. Silia Vailala 1327. Sateki Kali 1275. ‘Ofa Tu’iono 1223. Siokatame Tupou 1328. Siale Moala'eua 1276. ‘Ofa Tupou 1224. Sione Lomavita 1329. Simaima Bloomfield 1277. Danique Tupou 1225. Susana Tapukalanga 1330. Sisilia Fifita 1278. Kapiolani Taufa 1226. Talakai Misa 1331. Talanoa Latu 1279. Kelepi Tupou 1227. Tau Lakalaka 1332. Teuila Sikai 1280. Mele Manu Ngauamo 1228. Taulua Tuiono 1333. Tevita Heneli Maile 1281. Papaha’amea Niumataevalu 1229. Toakase 1334. Tevita Vake 1282. Salome Taka’otu 1230. Tonga Edmund 1335. Vai Liku 1283. Saula Takapautolo 1231. Tonga Tapukalanga 1284. Siale Molitika FANAU 1232. Tupou Tahi 1285. Siosaia Leha’uli 1336. 'Anau Tahaafe 1233. Va’etapu Tapukalanga 1286. Sulieni Layt 1337. Maama K. Latu SUTT-NUKU’ALOFA (Qld) 1287. Toakase Layt 1338. Selemaia Latu 1234. ‘Atalina ‘Ofanoa 1339. Tanisha Latu

1235. Eddie ‘Ofanoa

Konifelenisi Kakato 92 (2015 ) | 23 MAFUAOLA 1349. Le’ota Taueli 1359. Sione Uaisele Tu’akoi 1340. ‘Alekisanita Vea 1350. Leonati Mataele 1360. Sisilia Heimoana 1341. Falepuna Kafoika 1351. Loisi Metuisela 1361. Sokopeti Palavi 1342. Fine Mafi 1352. Makeleta Taunisila 1362. Taulanga Punou 1343. Haitelenisia Tu’akoi 1353. Manukailopa Mataele 1363. Teputepu’imaka Metuisela 1344. Haniteli Tau'atevalu 1354. Mele Tatafu Fonua 1364. Tevita Kafoika 1345. Kitione Liu 1355. Melenaite Tolu 1365. Toakase Vea 1346. Latehelotu Kite 1356. Mohelata Walls 1366. Tuia Vea 1347. Latu Lenati 1357. Pilimilose Finau Sibun 1348. Lavelua Paotama 1358. Popi Sione Lenati ‘Amelika mo Hawaii LOS ANGELES 1410. Panepasa Kamitoni 1454. Loisi Fie’ilo 1367. ‘Olivia Moala 1411. Paula Lea’aetoa 1455. Malakai Fakahua 1368. Mele Tukutau 1412. Paula Sinipata 1456. Meleane T. Siketi 1369. Pilinisi Tungi 1413. Polini Katoa 1457. Mini Kanongata’a 1370. Sione Talimo’ui Tukutau 1414. Saane Mahe 1458. Mosese Taufa 1371. Tangikina Sekeni 1415. Saane Mahe 1459. Nerta Finau 1372. Unu’oi Tukutau 1416. Saane Tatila 1460. Po’ese Vatikani 1373. Veisinia Vi 1417. Seini Paea 1461. Pule Fotu 1418. Sela Takau 1462. Safa Fotu SAN FRANCISCO 1419. Seluipa Fonua 1463. Sailea Seluini 1374. ‘Alamoti Pakileata 1420. Siaki Namoa 1464. Seini Faleola 1375. ‘Atiloa Fakalata 1421. Siale Vaka 1465. Semisi Polonga Sika 1376. ‘Elisapeti Manoa 1422. Siaosi Takau 1466. Sikeili Finau 1377. ‘Emanita Saula Fakauho 1423. Sione Lomu 1467. Simione Seluini 1378. ‘Eseta Makelani Ngāue 1424. Sione Manoa 1468. Toalisi Vatikani 1379. ‘Ofa Nai Tua’i 1425. Sisilia ‘Asaeli 1469. Uilisoni Faleola 1380. Alanete Holani 1426. Talanoa Tu’ifua 1470. Vaiongo Hopoi 1381. Alokuo’ulu Fotofili 1427. Talanoa Tu’ifua 1382. Faka’osilea Lasike HAWAII 1428. Tali Latu 1383. Fakamolemolehelotu 1471. ‘Afitu Fifita 1429. Talia Fifita 1384. Falemei Fusimalohi Fuahala 1472. ‘Asela Kafoa 1430. Tanginoa Manoa 1385. Falesiu Siu 1473. Falahola Lī 1431. Taufa Mauofetoa 1386. Filino Masifilo 1474. Fine Manufekai 1432. Teaupa Pohiva 1387. Fipe Tukumoe’atu 1475. Ika Tatafu 1433. Uatesoni Pongi 1388. Funaki Pahulu 1476. Likiliki ‘o Kalau 1434. Uikilifi Tulikifanga 1389. Hu’avai Fo’ou Lomu 1477. Liku Kionia 1435. Va Fusimalohi 1390. Kalini Kei 1478. Linda Mina Ikavuka 1436. Va’elaveamata Lopeti 1391. Kalini Kei 1479. Mele F. Tatafu 1437. Vatisi Vailea 1392. Kalisi Pahulu 1480. Mele Kafo 1438. Vika Holani 1393. Keleni Kupu 1481. Mele Talanoa 1439. Viliami Fifita (Peautau) 1394. Laifone ‘Asipeli Kupu 1482. Nunia L. A. Ikavuka 1395. Latu Afungia ‘AMELIKA 1483. Pauline Taumalolo 1396. Leakini Ma’ufualu 1440. ‘Elikena Fie’ilo 1484. Pita Talanoa 1397. Liberty Latu 1441. Falahola Kuluka 1485. Siaki Talanoa 1398. Lineti Vaka 1442. Fehikitaki ‘Unga 1486. Silinu’u Ahau 1399. Lomu Siu 1443. Finau Talamai 1487. Sioeli Tatafu 1400. Luela Tautua’a 1444. Heta Finau 1488. Sioeli Vea 1401. Lute Ma’ufualu 1445. Hinga Nepia Fakatava 1489. Sione Fale 1402. Maletina Katoa 1446. Kalatiola Tukuafu 1490. Steveni Pousima 1403. Maluhelotu 1447. Kalolina Fakahua 1491. Tevita Lauaki 1404. Manitepi Langi 1448. Kanitasi Finau 1492. Tevita Talanoa 1405. Mele Vea Tu’ifua 1449. Katokakala Finau 1493. Timote Manufekai 1406. Mele’ana Lopeti 1450. Kilioti Laukaupo’uli Paletu’a 1494. Tomu Kionia 1407. Milika ‘Aukafolau 1451. Kisione Fakatava 1495. Toni Tafea 1408. Miniseila Sinipata 1452. Kisione Lula 1496. Uate Fahamokioa 1409. Onika Fusimalohi 1453. Livai Havea 1497. Vaimoana Tafea

24 | Tohi Miniti TO’UTUPU 1527. Anaseini Vailala 1559. Paul Taufa 1498. ‘Amelia Siketi 1528. Ane Latu 1560. Penisimani Manuofetoa 1499. ‘Eseta Tatafu 1529. Anga-‘ae-fonu Sulaki 1561. Rev. Afuhia ‘Akolo 1500. ‘Etina Finau 1530. Camilla Tongilava 1562. Rev. Heilala Ahio 1501. ‘Ilaise Lokosuka 1531. Eliesa Latu 1563. Rev. Kalatini Ahio 1502. Marie Tafea 1532. Eva-Ki-Uiha Aholelei 1564. Rosemillie Manuofetoa 1503. Mele ‘Ungatea Tupou 1533. Faiva ‘Ete’aki 1565. Salamasina Lanivia 1504. Mohu Lokosuka 1534. Fale’aka Vailala 1566. Samiuela Vailala 1505. Nikolasi Ikavuka 1535. Fapiano Taufa 1567. Sekolotika Kata 1506. Paea Kakala Jr 1536. Fatai Vailala 1568. Setaita Vailala 1507. Paea Tafea 1537. Feiloakitohi Kata 1569. Siale Liku 1508. Pelenaise Lokosuka 1538. Finau Tongilava 1570. Sioeli Tangimana 1509. Pilimilose Moala 1539. Halaholo Vailala 1571. Sione Kata 1510. Pisila Finau 1540. Huluholo Mo’ungaloa 1572. Sione Lolo Latu 1511. Pisileni Tautua’a 1541. Intieria Logo Jr. 1573. Sione Veikoso 1512. Sala’ovea Manu 1542. Irene Mo’ungaloa 1574. Siosifa Talumi 1513. Seini Paea 1543. Kalisitiane Lanivia 1575. Sipukako Vailala 1514. Sikuea Siu 1544. Katrina Andujar 1576. Soane Liku 1515. Sione Lokosuka 1545. KenitoniNau 1577. Tagiilevao Filimoehala 1516. Sione Pohiva 1546. Kinikini Latu 1578. Talanoa Pofaiva 1517. Sione T. Siu 1547. Lesieli Tiueti 1579. Tali Latu 1518. Teisa Takau 1548. Leslie Tupou 1580. Teisi Fihaki 1519. Tray Hopoi 1549. Liberty Latu 1581. Tivaise Taholo 1520. Tuituivao Moala 1550. Lien Nau 1582. Toilea Ahio 1521. Ve’eve’e Lī 1551. Lisiate Talumi 1583. Tupou Kata 1522. Vika Aleamotu’a 1552. Lose Kata 1584. Unaloto Lea’aetoa 1553. Lupe Tiueti 1585. Unaloto Nisa UMC FALEMAAMA/ LAUREL 1554. Malia Ngungutau 1586. Ungatea Ahio Mo’ungaloa 1523. ‘Ahopasa Hu’ahulu Jr. 1555. Mamana Veikoso 1587. Vaisiliva Vailea 1524. ‘Emeline Folau 1556. Marian Faiva 1588. Vili Paea 1525. ‘Ofa Bloomfield 1557. Mele Finau Nisa 1526. Ainise Moa 1558. Mele Paea Finau ‘Amelika Ha’amoa 1589. Munoa Pati Fisi (Sawana/Lomoloma) 1590. ‘Unaloto Mone 1594. Milika Rakai 1598. Tikiko Korocawiri 1591. Halafihi Fonolahi 1595. Salome Tovehi 1599. Tokotaha Tovehi (Fisi’iniu) 1592. Josaia Fine Mateaki 1596. Sione ‘O. Mone 1600. Viliami Veikune 1593. Lolo Ratabua 1597. Teu ki Palataisi Mone

METHODIST CHURCH 1612. Kata Radio 1625. Romeo Lisidra NUKU’ALOFA 1613. Kinisiana Ranadi 1626. Rusiate Valeusa 1601. Aisake Suluka 1614. Koroilagilagi Mataitoga 1627. Sainimere Mataitoga 1602. Asena Rokoqiwa 1615. Kuini Ranadi 1628. Sakaraia Ramunasuva 1603. Dominika Bale 1616. Maica Marama 1629. Seini Vakanawa 1604. Emele Manuna 1617. Makitalena Mata 1630. Selai Mataitoga 1605. Emele Naserua 1618. Manasa Rasinga 1631. Sera Ubitau 1606. Inia Bulivou 1619. Melaia Kaloudau 1632. Sevanaia Tawake 1607. Isireli Mataitoga 1620. Mere Nagatalevu 1633. Shelly Caqeta 1608. Jimilai Ramunasuva 1621. Milika Sivo 1634. Siteri Koroi 1609. Kapi Drugulevu 1622. Nanise Likutabua 1635. Siteri Lisidra 1610. Kasanita Ratabacaca 1623. Nunu Dinati 1636. Siteri Ramunasuva 1611. Kasanita Vula 1624. Osea Ramunasuva 1637. Taina Rauvala

Konifelenisi Kakato 92 (2015 ) | 25 1638. Tevita Loga 1641. Vake Loketi 1644. Wame Vula 1639. Tomasi Cama 1642. Valasiga Mataitoga 1645. Watisoni Koroi 1640. Usaia Caqeta 1643. Viliame Ubitau

1648. Lia Motu’apuaka Siapani FANAU 1649. Lusila Palei 1646. ‘Amelia Latu 1652. Finau Palei 1650. Takai Palei 1647. Lesieli Namoa 1653. Melevesi Palei 1651. Tania Tupou To’utupu Ngaahi Vahefonua TONGATAPU 1697. Fine Tupoumalohi 1741. Mele Tovo 1654. ‘Aleki Mateaki 1698. Fisi’itotoa Topui 1742. Meleane Fielea 1655. ‘Alilia Fifita 1699. Foliaki ‘Aukafolau 1743. Merrycheer Taufa 1656. ‘Alisi Langi 1700. Funaki Mapapalangi 1744. Mile Filikitonga 1657. ‘Amelia Latu 1701. Hala Kaufusi 1745. Misinale Lea’aetoa 1658. ‘Ana ‘Alitini 1702. Halalova Faupula 1746. Mitolo Houma 1659. ‘Ana Faupula ‘Alatini 1703. Hea Tu’ivai 1747. Moala Fotu 1660. ‘Ana Hakeai 1704. Heilala Tahi 1748. Mosese Finau 1661. ‘Ana Lomu 1705. Hola Maile 1749. Motekiai Aso 1662. ‘Ana Pīfeleti 1706. Ikuna Lālahi 1750. Muli Fotu 1663. ‘Ana Vea Ika 1707. 'Isoa Tautua'a 1751. Nala ‘Unga 1664. ‘Anaseini Haukinima 1708. Kahoa Faleafa 1752. Natasha 'Okusi 1665. ‘Anaseini Tūfui 1709. Kasanova Lutui 1753. Nelisa Vatuvei 1666. ‘Ane Lupe Le’ota 1710. Kefilini Lavaka 1754. Netane Tāufa 1667. ‘Apolonia Hifo 1711. Kelela Fifita 1755. Nukonuka Takau 1668. ‘Atu Pōmana 1712. Keleni Lutui 1756. Paea Fakava 1669. ‘Atunaisa Fe’ao 1713. Keleni Manu 1757. Paea Tauki’uvea 1670. ‘Elisepa Kafa 1714. Kelesi Siua 1758. Paki Falepapalangi 1671. ‘Emalata Latu’ila 1715. Kiona Kaumatule 1759. Panisia Naitoko 1672. ‘Eseta Fiu 1716. Kiwi Likio 1760. Paula Folau 1673. ‘Evamoti ‘Iongi 1717. Lakahe’one Sili 1761. Paula Lea'aetoa 1674. ‘Inoke Hu’akau 1718. Langita Toki 1762. Pelenatita To’a 1675. ‘Ioane Kauvaka 1719. Lata Afu 1763. Peni Hea Tautua’a 1676. ‘Ofa Afu 1720. Leini Kauvaka 1764. Pesalili Liu 1677. ‘Olivia Pāhulu 1721. Leonaitasi ‘Asikia 1765. Pese Mafi 1678. ‘Uheina Tafolo 1722. Li’ekina Tu’ivai 1766. Pita Metui 1679. ‘Uluaki Taungaelangi 1723. Lisa Filikitonga 1767. Pita Tu’ivai 1680. Afui Tangimana 1724. Litani Malekamu 1768. Piuleini Fifita 1681. 'Akolotu Talanoa 1725. Loketi Vea 1769. Ponita Faka’osi 1682. 'Amelia Mafi 1726. Lokuvalu Lehā 1770. Puamau Taufa 1683. 'Amelia Sili 1727. Losaline Vailea 1771. Ruth Namoa 1684. 'Atilina Mafi 1728. Luseane Liava’a 1772. Saia Leha 1685. 'Atonio Fifita 1729. Lute Kolo 1773. Saia Maile 1686. Diploma Toluta’u 1730. Mahe Veamoi 1774. Salote Tonga 1687. Fakatu'a Taufa 1731. Maika Sokoleti 1775. Salote Tonga 1688. Faleola Nau 1732. Makoni Savieti 1776. Saluni Wolfgram 1689. Falepaini Liongitau 1733. Malia Fetu’u’aho 1777. Samisoni Falepapalangi 1690. Felefonu Katoa 1734. Manakoa ‘Eukaliti 1778. Samiuela Finau 1691. Fepaki Vailea 1735. Manu ‘Aholahi 1779. Samuela Finau 1692. Fifita Lei 1736. Maumi Lātū 1780. Samuela Lātū 1693. Finau Mohu 1737. Maxi Puafisi 1781. Satini ‘Ealelei 1694. Finau Vaka 1738. Mele Kaufusi 1782. Savoni Finau 1695. Fine Lea'aepeni 1739. Mele Kautai 1783. Sela Latu 1696. Fine Taufa 1740. Mele Makaafi 1784. Sele Siulangapo

26 | Tohi Miniti 1785. Seliuti Talanoa ‘EUA 1852. Uili Latu 1786. Siaosi Lutui 1820. ‘Aliki Ma’ake 1853. Uinise Afeaki 1787. Silia Tu’ivai 1821. ‘Ana Latu 1854. Viliami Pepa 1788. Sina Lutua 1822. ‘Iasinita Hefa NIUA TOPUTAPU 1789. Sione Taufa 1823. ‘Ifalemi Ma’ake 1855. Falanisi Kioa 1790. Sione Tukipili 1824. ‘Ilami Kilisimasi 1791. Sisi Mafile’o 1825. ‘Ofaloto Fe’ao NIUA FO’OU 1792. Siu Tei 1826. Hina Fe’ao 1856. ‘Ana Lisiate 1793. Siulolo Potesio 1827. Makeleta Napa’a 1857. ‘Ānau Tūfui 1794. Siva Fonua 1828. Mapa Kailea 1858. Lose Toki 1795. Suliana Vakapuna 1829. Mele Manukia 1859. Mele Mamatuki 1796. Sunita Lehā 1830. Mili Vaikeli VAVA’U 1797. Susana Masima 1831. Paea Tupou 1860. ‘Amanaki Tupou 1798. Tamahanga Tukunga 1832. Samiuela Faka’osilea 1861. ‘Ilisapesi Panipo’oi 1799. Tamasia Mafi 1833. Saula Timani 1862. ‘Ofa Ngahe 1800. Taniela ‘Ofahulu 1834. Sione Palavi 1863. Feauini Loto’ahea 1801. Teulanga Taueli 1835. Sione Talamai 1864. Fiaola Tupou 1802. Tevita ‘Aholahi 1836. Siua Tomasi 1865. Filimone Tonga 1803. Tileti Mahe 1837. Tesimoni Loseli 1866. Kalesita Moala 1804. Tilikusa Holani 1838. Tike Tōmasi 1867. Laveni Tupou 1805. Timote Veilofia HA’APAI 1868. Lavinia Fainga’a 1806. Toatea 1839. ‘Elioti Tu’uta faiva 1869. Leotisia Telua 1807. Tonga Moimoi 1840. Fononga Fakahokotau 1870. Levatu Tu’ipulotu 1808. Tracy ‘Aholelei 1841. Hopoate Afu 1871. Ma’ata Miko 1809. Tu’ilefu Tu’inauvai 1842. Ikafoli Falevai 1872. Mele Senituli 1810. Tupou Ika 1843. Ma’u Soakai 1873. Mo’ale Manu 1811. Uinita Manumu’a 1844. Malakai Afeaki 1874. Naita Kata 1812. Vai Lātū 1845. Manu Vakalahi 1875. Sela Ikamanu 1813. Vailupe Silapelu 1846. Metuisela Ngata 1876. Simote Loto’ahea 1814. Vaiolini Fifita 1847. Sauela Mafi 1877. Teisina Talakai 1815. Vaisio’ata Nisa 1848. Saumasi ‘Ahokava 1878. Tina Vaka 1816. Valenisia Halalilo 1849. Seletute Falevai 1879. Tomutila Paea 1817. Vili Loloa 1850. Siutoni Po’uha 1818. Vilisila Makineti NIU SILA 1851. Talanoa Tu’ineau 1819. Viviena Paea 1880. ‘Ofa Finau ‘Ofisi Siasi: Kau Ngāue ki he ‘Asenita & Miniti Konifelenisi 2015 1881. ‘Ana Taufa 1887. Losaline Finau 1893. Viola Matangi 1882. ‘Anaseini Tufui 1888. Natasha ‘Okusi 1894. Wenda F. Taufa 1883. Haileni Penisini 1889. Mele Lātū Facebook 1884. Koloti Taunaholo 1890. Solomone H. Moala 1895. Sela Pele Telefoni 1885. Lavinia Filihia 1891. Talite Taufa 1886. Lavinia Fotu 1892. Tivinia Pulu

Fehu’i 1(ii): Ko hai kuo fili ke kau ki he Kōmiti Si’i Fakaikiiki ‘a e Konifelenisi? Komiti Fika 1: Potungāue ‘a Fafine, Ako Fakakalisitiane & ‘Evangelio Sea: Kuini Halaevalu Mata’aho Tokoni Sea: Kuini Nanasipau’u Tuku’aho Pilinisesi Salote Mafile’o Pilolevu Tuita Pilinisesi Mele Siu’ilikutapu Fotofili Sekelitali: Kau Talekia mei he ngaahi Potungāue

Konifelenisi Kakato 92 (2015 ) | 27

Kau Faifekau

1. Dr. ‘Alifaleti M. Mone 16. Mala’efo’ou Kava 31. Siosiua Havea Palu 2. Peni Hafoka Taufa 17. Samisoni Pulu Halahala 32. ‘Aisea Manu Kava 3. Taufa Filiai 18. Sateki Loseli 33. Saia Uesi Tonu 4. Falematāpule Lomu 19. Ha’ofanga Fainga’a 34. Samiuela Ma’u 5. Tu’inauvai ‘Asaeli 20. Samiuela Tukutau 35. Heilala ‘Ahio 6. ‘Opeti Fangupo 21. Samisoni Siketi 36. Sione Hautau Taufa 7. Lātū Kakau Nuku 22. Feleti Vaka’uta 37. Masiu Veamatahau 8. Ta’uteau Taufa 23. Selome Tonga 38. Paula Peu 9. Filimone Lomekina Pahulu 24. Siosiua Tu’itavuki 39. Tevita Sekeni 10. Kepueli Kaufusi 25. Lataimuli ‘Atiola 40. ‘Ikani Taliai Tolu 11. Mele Malinga Mausia 26. Malakai Niu Samate 41. Katalina Lutui 12. Pohiva Loto’ahea 27. Vili Vailea Saulala 42. Tevita Ngungutau 13. Ta’uteau Havea 28. Mosese V. Latu Tapueluelu 14. Senitimita ‘Uhila 29. Sione Kiteau Saafi 15. Vili Tonu Satini 30. Lata’ifaingata’a Tau’atāina

Kau Fakafofonga

43. Pilinisesi ‘Ofeina Fakafanua 57. Fuapau Tu’ivai 71. Seini Filiai 44. Loukinikini ‘Ahio 58. Siola’a Liuaki 72. Mele Fonua 45. Sela Kakala T. Havea 59. Tu’ifua Vaikona 73. Temaleti Vakasiuola 46. Tuna Fielakepa 60. Paula Tu’itavuki 74. Meleseini Lomu 47. Katea Lutui 61. Sitiveni Fifita 75. Lata’iniu’ui Kamitoni 48. Ane Mahe 62. Lofia Heimuli 76. Valeti Finau 49. Siutaka Tutoe 63. Halamehi Lokotui 77. Mesui Vaiomo’unga 50. ‘Ofa Halapua (Telai) 64. Tefini Tukia 78. Poasi La’akulu 51. Baroness Tuputupu Vaea 65. Maamaloa Lolohea 79. Kuinita Havea 52. ‘Eseta Fulivai Fusitu’a 66. Filimone Fifita 80. Suliana Vī 53. Ma’ake Faka’osifolau 67. Penisimani L. Latu 81. Tevita ‘Unga Tu’itavake 54. Poutele Tu’uhalamaka 68. Kelela ‘Asaeli 82. Fakamolemolehelotu 55. Fakahau Valu 69. Lu’isa Vivili 83. ‘Elenoa ‘Amanaki 56. Sioape Tu’iono 70. Melenaite Tangi

Kau Fakafofonga Kaume’a

84. Siamane Lauhingoa Finau 98. Rev. ‘Amelia Sivi Finau 112. ‘Uluakimano Pau’u 85. Laumanu Langoia 99. Kisepi Siale 113. Heamasi Leha’uli 86. Saane Feleti Latuhoi 100. Sione Manumanu 114. Tevita Tu’inauvai 87. ‘Ana Tu’a Mahe 101. Timote Tu’itavuki 115. Poasi Niu 88. Kakala Taumoefolau 102. Simote Tukumoe 116. Finau Pole 89. Vika Sikuea ‘Otumuli 103. Tu’amelie Faaitu’a 117. Papani Tonutonu 90. Leiana Paula Vailea 104. Kotoni Siale 118. Tukuafu ‘Unufe 91. Kanisolo Ponitini Tuʻuta 105. Latu Tapueluelu 119. Paula Tonga 92. Melenaite Uini Langi 106. Uatesoni Tufui 120. Ma’u Via 93. Kalesita Tui Pongi 107. Tupou Manuofetoa 121. Mele Tu’inauvai 94. Seini Penisimani Nasilai 108. Kepueli Vaipulu 122. Maile Langoia 95. Kalo Sione Fotofili 109. Lopeti Moala 123. Tevita ‘Unga Tu’itavake 96. Loseti Timipeli Launoa 110. Sione Takavaha Ngāngā 124. Mikiloni Lisala 97. Siaosi Taulani 111. Pilitati Fangupo 125. ‘Amusia Tufunga

28 | Tohi Miniti

126. ‘Ofa Blake 177. Aso ‘Ahohako 228. Kalina Manavahetau 127. Sione Vaka 178. ‘Ilisapesi Kamoto 229. Hala’api’api Langoia 128. Maumi Fa 179. Mapa Tau 230. Tuamaumi Lavakei’aho 129. Tu’umoe’ofa Taufalele 180. Fauangina Finau 231. Alina Taumoepeau 130. ‘Ovaleni ‘Ilangana 181. Rev. Solomone Mo’unga 232. ‘Apakasi Taufa 131. Fakataha Vatikani 182. Tonga Fe’ao 233. Seini Taotala 132. Akuila Tu’itupou 183. Tapuhola Tua’i 234. Fakamalinga Tu’uholoaki 133. Kalisitane ‘Anitoni 184. Vouni Nau 235. Talangi Manavahetau 134. Kaufusi Polutele 185. Tukuange Takai 236. Vaikakala Moli 135. Tae Politoni 186. Pasifiki La’akulu 237. Kelela Mafile’o 136. Polotikaasi Kolomalu 187. Manumu’a 238. Mele Tonata Lolohea 137. Kotoni Moala 188. Petula Tu’i’one 239. ‘Iasinito Muli 138. Asi Fungalei 189. Losana Uesi 240. Paula Ma’u 139. Faka’amu Fia 190. Faleola Vaomotou 241. Wendy Tama’ofa 140. Hema Kale 191. Ma’afu Latu’ila 242. Tevita Tukutukunga 141. ‘Alamita Heimatoto 192. Salote Vaka’uta 243. Sione Kavaefiafi 142. Kesomi Foliaki 193. Falelala Latu 244. Laukei’aho Halafo’ou 143. Falanisi Veamatahau 194. Fifita Vakpuna 245. Simi Telefoni 144. Ma’ata Kava 195. Rev. Kava Vakalahi 246. ‘Alosi Tangi 145. Siale Uia 196. Falanisi Kioa 247. Rev. Fono T. ‘Ahio 146. Meliame Koloi 197. Sione Niu’unga 248. Aleki Langi 147. Fine Tu’imoala 198. Mele Vakapuna 249. Paula Vea 148. Peni Taufa 199. Esilī Toki 250. Sosaia ‘OfakiPouono 149. Falakesi Vaha’akolo 200. Sione ‘Inafo 251. ‘Atunaisa Li 150. Lupe Nehoa 201. ‘Isileli Tiueti 252. Novesia L. Matakaiongo 151. Pua Nu’uhiva 202. Tupa Toki 253. Fuka’eiki Tupou 152. Rev. Mikimasi Fotu 203. Kale Kolesi 254. Brandon Fifita 153. Lesieli Taumoepeau 204. Lata Pongi 255. Penisimani Malua 154. Fehokonahau 205. Malakai Tavalea 256. Sinali Tu’imana 155. Mahe Hu’avi 206. ‘Alifeleti Kivalu 257. ‘Aneti Muli 156. Fetu’u Moala 207. Satelaite Vailala 258. Susana latu 157. Rev. Holofoni ‘Aukafolau 208. Melino Pasikala 259. Nafetalai L. Ngaluafe 158. Lelamani Lolohea 209. Fisi’ihoi Sefesi 260. Saluni Mesui 159. Paita Latu 210. Simione Pongi 261. Vai’asini Luka 160. Na’a Vailea 211. Vetekina Tu’uholoaki 262. Melema U. Lavakei’aho Jr. 161. Hangale Halai 212. ‘Ana L. Kavaefiafi 263. Tanginoa Fifita Jr 162. ‘Eseta Fakahua 213. Obey Samate 264. Papa Malolo 163. Tupou Tapu 214. ‘Ilaisaane Tiueti 265. Sekope Moli 164. Manuna Vea 215. ‘Ana Sami 266. Langoia Manumu’a 165. ‘Ana Mafile’o 216. Gabriella S. Vakameilalo 267. Samisoni Fe’ao Vao 166. ‘Apolosi Vea 217. Litania Langi 268. Fe’ofa’aki Paea 167. Alamoni Paongo 218. Lesieli Young 269. Sione Minoneti 168. Sailosi ‘Alofi 219. Vasitini Faletau 270. Ika Afeafe Vea 169. Meleheti Latu 220. Fe’ofa’aki Tu’imana 271. Keinanga Hala 170. Saane Fahamokioa 221. Halatoa Lufe 272. Lesieli Popua Vao 171. ‘Amelia Po’uha 222. Maile Tonga 273. Tongi’aepau Nuku 172. Sione Tanginoa 223. Teu Folau Sami 274. ‘Otenili Mahe 173. Ha’isia Tu’ineau 224. Viliami Moli 275. Kalolaine Vao 174. Lute Taufa 225. Epifania Ma’u 276. 'Atolofi Lapa 175. Langilangi Vi 226. Lute Langi 277. Toakase Fai’ana Mahe 176. Pua Vea 227. Selai Mau Kaufusi 278. Saleima Lauhingoa

Konifelenisi Kakato 92 (2015 ) | 29

279. Pelenaise Fehoko Vao 321. Taiana Moimoi 363. ‘Eseta Makelani Ngāue 280. Hulita Kiekie Tuiha’angana 322. 'Atunaisa Sikei 364. ‘Ofa Nai Tua’i 281. ‘Alilia Jnr Williams 323. Siale Molitika 365. Alanete Holani 282. Hopoate Tokelau 324. Veisinia Fotu 366. Alokuo’ulu Fotofili 283. Vaikalafi Lau’i 325. Laveni Fatai 367. Faka’osilea Lasike 284. Rev Hiueni Nuku 326. Samisoni Moimoi 368. Fakamolemolehelotu 285. Lavinia FMV Nuku 327. Va’etapu Tapukalanga 369. Falemei Fusimalohi Fuahala 286. ‘Amelia Lapa 328. Latai Kailahi 370. Falesiu Siu 287. Rev. Moi ‘A. Kaufononga 329. ‘Ofa Tu’iono 371. Filino Masifilo 288. Dorothy Vaipulu 330. Kitione Liu 372. Fipe Tukumoe’atu 289. Tunufa’i Latu Moala 331. Mele Makitaline Fauonuku 373. Funaki Pahulu 290. Timote Jnr Manumu’a 332. ‘Anaahi Vailala 374. Hu’avai Fo’ou Lomu 291. ‘Inoke Kaloni 333. Likupaongo Niumeitolu 375. Kalini Kei 292. Tu'ipulotu Finau 334. Latu La’ipato 376. Kalini Kei 293. Rev. Val Nicholls 335. Haniteli Tau'atevalu 377. Kalisi Pahulu 294. ‘Akanesi Paea 336. Luti La’ipato 378. Keleni Kupu 295. Pa’ila ‘Aholelei 337. Milise Sotiriou 379. Laifone ‘Asipeli Kupu 296. Sofaia Siulangapo 338. ‘Elenoa Leha’uli 380. Latu Afungia 297. Sovea Tupou 339. Kapiolani Taufa 381. Leakini Ma’ufualu 298. Ola-he-takiama Manumu’a 340. Mele Kolo Halaifonua 382. Liberty Latu 299. Rev. Keita Hotere 341. Sapate Ma'u 383. Lineti Vaka 300. Vulikati Mahe 342. Saniseti Tapukalanga 384. Lomu Siu 301. Taniela Vao 343. Makaafi Fainga 385. Luela Tautua’a 302. Heimataura Fulivai 344. 'Ofeina Tu'ipulotu 386. Lute Ma’ufualu 303. Siale Manu 345. ‘Ana Marie Edmund 387. Maletina Katoa 304. Sione Uasi 346. Sione Uaisele Tu’akoi 388. Maluhelotu 305. Tupou Samate 347. Tau Lakalaka 389. Manitepi Langi 306. Lavelua Paotama 348. Sifimeta Kilifi 390. Mele Vea Tu’ifua 307. Tuia Vea 349. Punou Ha'unga 391. Viliame Ubitau 308. ‘Apaiata Tupou 350. Latu Halamua 392. Aisake Suluka 309. Suli Helu 351. Penisimani Fatai 393. Asena Rokoqiwa 310. Siosaia Leha’uli 352. ‘Olivia Moala 394. Tomasi Cama 311. Joey Latu 353. Mele Tukutau 395. Milika Sivo 312. Siale Moala'eua 354. Pilinisi Tungi 396. Isireli Mataitoga 313. Lui Tonga 355. Sione Talimo’ui Tukutau 397. Shelly Caqeta 314. ‘Aneti Fakavamoe’anga 356. Tangikina Sekeni 398. ‘Amelia Latu 315. 'Elenoa 'Ale 357. Unu’oi Tukutau 399. Sione ‘O. Mone 316. Meleseini Kilifi 358. Veisinia Vi 400. ‘Unaloto Mone 317. Tevita Vake 359. ‘Alamoti Pakileata 401. Sakaraia Ramunasuva 318. Toakase 360. ‘Atiloa Fakalata 402. Romeo Lisidra 319. Feliuaki Fauonuku 361. ‘Elisapeti Manoa 320. Papaha’amea Niumataevalu 362. ‘Emanita Saula Fakauho

Komiti 2: Ako mo e Ngāue Faka-Faifekau Sea Dr. Tevita Tonga Mohenoa Puloka Sekelitali: Dr. Ma’afu-‘o-Tu’itonga Palu Lauhingoa Finau Siosifa Koloti Ma’u Uaisele Manoa Dr. Siotame Havea Kau Faifekau 1. Lopeti Taufa 2. Taniela Mapakaitolo Moala 3. Siosaia Tava Tupou

30 | Tohi Miniti

4. Sione Finau ‘Ulufonua 17. Sione Fono Vailea 30. Fetoa Lutui 5. Kisepi Havea 18. Samiuela Tai 31. Sateki Kolo 6. Sione Mapuhola 19. Taniela Vaha’akolo 32. Koliniasi Paula Ma’u 7. Valamotu Palu 20. Filipe Uesi 33. Penisimani Nasilai 8. Viliami Tonga Mafi 21. Sione ‘Ale 34. Uikilifi Lavemai Vaka 9. Talanoa Sekeni 22. Tu’ipulotu Maka 35. Kalatini ‘Ahio 10. Neti Tu’i’onetoa 23. Semisi H. Fungalei 36. Setaita Kinahoi Veikune 11. Taniela Manu 24. Tuluta Fisi’ihoi 37. John M. Connan 12. ‘O Vanisi Takeifanga 25. Sione Alo Fakahua 38. Feke Kamitoni 13. Mosese M. Vakasiuola 26. Ponitini Tu’uta 39. Tisileli Finau 14. Siosifa Talakai 27. ‘Aisea Tu’ineau Latu 40. ‘Amelia Sivi Faletau Takai 15. Viliami Pau’u Liku 28. Tailai To’a 41. Simote Finau 16. Fonofa Mafi 29. Tekilati Pilesa Palavi 42. Tutaleva Lolohea

Kau Fakafofonga 43. ‘Okalani Talanoa 57. Semisi Halaholo 71. Tevita Mala’efo’ou 44. Heamasi Filise 58. Semisi Tapu 72. ‘Etika Matalave 45. Holaki Makasini 59. Sina Vaipuna 73. Filia Nai 46. Ika Katoa 60. Sione Ikavuka Ika 74. Talia’uli Moala 47. Kavaliku Tapa 61. Sione Va’enuku 75. Sione ‘Atupuha Koloti 48. Kepueli Fifita Tau’atāina 62. Siosaia Kaufononga 76. Sinilau Toumu’a 49. Kipaoa Lolohea 63. Sitani Fakahua 77. Takai Palei 50. Kisepi Siale 64. Takivaha Tupou 78. Lōsini Koloamatangi 51. Lolini Tau’atāina 65. Talau Fe’aomoeata 79. Tevita Liti 52. Lopeti Senituli 66. Tamale 80. Soileti Finau 53. Pongipongi Lomu 67. Teisina Fuko 81. Dr. P. Taukei ‘Ahomana 54. Rocky Fotu 68. Tevita Vao 82. Makanesi Tokotaha 55. Saia Pifeleti 69. Tukula ‘I Namo 83. Alafua Fisi’ihoi 56. Semisi V. Tapueluelu 70. Sioeli Kalaleti

Kau Fakafofonga Kaume’a 84. Lavinia Saulala Finau 102. Sione Timani 120. Sione Tupou Tongia 85. Lupe Kalapoli Paongo 103. Latu Kalokalo 121. Siosaia Ma’asi 86. Supiesi Paukamea Tiueti 104. Kesomi Siale 122. Feke 87. Toakase Kei Talia 105. Tamasia Mafi 123. Sione Vailanu 88. Leaʻaepeni Saia Tonu 106. Moala Fifita 124. Heamasi Makasini 89. Viena Taniela Moala 107. Lousa Pasa 125. ‘Uluakimano Lisala 90. Kōmisi Fihaki 108. Sateki Afu 126. ‘Anitelu Latu 91. Uinise Feletoa Vailea 109. Visitasio Moliteka 127. ‘Ahoinukava 92. Tapaita Siaosi Lutui 110. Talilotu Lolohea 128. Heneli Losaki 93. ‘Amelia Vili Fangupō 111. Livai Holani 129. Kalisi Moala 94. Vika Kilifi Vaka 112. Sione La’akulu 130. Tuifio ‘Aloua 95. Saane Tene Tiueti 113. Heleni Puleiku 131. Suliasi Havea 96. Silia Tu’ipulotu 114. Dr. Taniela Palu 132. Falemaka Taufa 97. Havea Tu’anuku 115. ‘Isileli Kata 133. Tevita Longani 98. Sita Holani Palu 116. Simote Fifita 134. Kefingi Kata 99. Lisiate Rass 117. Lolomana’ia Motu’apuaka 135. Paulina Maama 100. Paula Veamatahau 118. Filipe Tu’uta Mauē 136. Laumanu Kaita’eifo 101. Tesimale Vehikite 119. Lomani Tongotongo 137. Motulalo Halahala

Konifelenisi Kakato 92 (2015 ) | 31

138. Sione Pousima Vailea 189. ‘Alamoni Taiala 240. Mosese T. Manuopangai 139. Sione Maliu 190. Finau Kofeloa 241. Mele Atuetolu Hafoka 140. Henele Ma’u 191. Mele Lu’au 242. Viliami F. Taufa 141. Lata ‘Alatini 192. Talita Finau 243. Sela Sisitoutai 142. Falemaka Lemani 193. ‘Aisea Ta’ofi 244. Sitiveni Moata’ane 143. Peni Fine 194. Liuola Halapua 245. Mele H. Tukutukunga 144. Lavinia Finau 195. Lupe Faka’anga 246. Heilala Pahulu 145. ‘Elioti Tu’utafaiva 196. Tai Kilikiti 247. Joyce Masila 146. Kavaliku Tapa 197. Kaneisini ‘Unga 248. Uikelotu Lolohea 147. ‘Ofa Kala 198. ‘Anau Tufui 249. KaumoLangi Mausia 148. Ane Sikaleti 199. ‘Aunoa Kalu 250. Tupouto’a Moeakiola 149. Kilifitoni Tau’ataina 200. Lose Toki 251. Ala K. Namoa 150. Foliaki ‘Ofa 201. Lisia Kolesi 252. Lady Maria 151. Laukau Finau 202. Mele Mamatuki 253. Kalino Pongi 152. Fololeni Feimoefiafi 203. Mele Tolu Tonga 254. Silioti ‘OfakiPouono 153. ‘Emeline Tupou 204. ‘Inoke Tuaimei’api 255. Ma’ata Fifita 154. ‘Ana Tu’imoala 205. ‘Inoke Fangatua 256. Kepueli Hanisi 155. Lesieli Mo’unga 206. Makato’a ‘Ahio 257. Falahola Pulupaki 156. Leti Tu’utafaiva 207. Tane J. Mcleay 258. Suinitila ‘Eukaliti 157. Heka’a Folau 208. ‘Ana Manu 259. Taniela Latu 158. Temalisi Tau 209. ‘Anapapa Latu 260. Lihai Fatani 159. Tupou Paletu’a 210. Tanginoa Fifita 261. Puipui Katoa 160. Makeleta Finau 211. Mele Tonga Tiueti 262. Losaline ‘Ahio 161. Rev. Viliami Taumoepeau 212. Losimani Taumoepeau 263. Vika Telefoni 162. Neamani Tu’uholoaki 213. Losaline Tu’imana 264. ‘Ana Fakaola Havealeta 163. Penisimani Tonga 214. Siulolovao ‘Ahio 265. Hainoame Taulanga 164. ‘Ana Tu’utafaiva 215. Mosese Manoa 266. ‘Ana ‘Uliti Palu 165. Siaosi Faitangane 216. Fisi’ilose Ikavuka 267. Meleane Paea 166. Latu Fakaanga 217. Hepisipa Manavahetau 268. Maa’imoa Moa 167. Pele Tanginoa 218. Tamale Taufa 269. Tilila Tonga 168. Maliana Hefa 219. Litea Tama’ofa 270. Rev Viliami Finau. 169. Halamehi ‘Ofa 220. Seini Telefoni 271. Moteiva Lasukau 170. Rev. Lopeti Mosa’ati 221. ‘Aisake Faka’osiula 272. Tanaki Tatafu 171. Selita Lolohea 222. Lopini Langi 273. ‘Ofa Tupou 172. Paula Lui 223. Salote Falakiseni 274. Semisi Sina 173. Pelenaise ‘Ofa 224. Fuka Falakiseni 275. Marama Hotere 174. ‘Amanaki Tuaimei’api 225. Toakase Pongi 276. ‘Emeline Finelangatotoa Mafi 175. Ane Vea 226. Vealata Taulani 277. Sione Filipine Laungaue 176. ‘Akanesi Fetu’u 227. Indila Holani 278. Rev. Fīnau Halaleva 177. Sepiuta Tuaimei’api 228. Kilisitina Lavakei’aho 279. Siliva Moala 178. Taufa Tu’itavuki 229. Daren Holani 280. ‘Amelia Tonga 179. Sinoui Satini 230. Viliami A. Lavakei’aho 281. Elisiva Vake Kupu 180. ‘Akilotoa ‘Aholelei 231. Kuongafo’ou Uia ‘Amato 282. Sione H. F. Paea 181. Sitili Fifita 232. Latai Tu’imana 283. Paea Tu’itupou 182. Luana Timani 233. Alisoni Fifita 284. Moala Katoa 183. Mele Fifita 234. Mele Sikuea 285. ‘Ana Fakaola Havealeta 184. Makai Palenapa 235. Taine Kepu 286. Siale Hilllary Moala 185. ‘Aneta Siua 236. Viliami A. Lavakei’aho 287. Lavinia Filiai 186. Vanila Fosita 237. Ilaisaane Feki 288. Heimataura Fulivai 187. Tavake Halaevalu 238. ‘Ana Vaitohi 289. Kingston Niu 188. Sione Lavaka 239. Heilala Vakameilalo 290. Bryce Nicholls

32 | Tohi Miniti

291. Sione Kauvaka Vao 329. Sisilia Heimoana 367. Siale Vaka 292. Maka Tonga 330. Silia Vailala 368. Siaosi Takau 293. Afualo Kaloni 331. Saula Takapautolo 369. Sione Lomu 294. Vi'ana Lapa 332. Fololeni Tuiaki 370. Sione Manoa 295. Angelina Lapa 333. Seini ‘Ofa Palu 371. Sisilia ‘Asaeli 296. Kesaia Tapuelulelu 334. Malia Taipaleti 372. Talanoa Tu’ifua 297. Timote Fisilau Snr Manumu’a 335. Siosaia Tu'ipulotu 373. Talanoa Tu’ifua 298. Vili ‘Ahokava Paea 336. Vila Pinomi 374. Tali Latu 299. Langoia Makineti 337. 'Iloa He Lotu Pau'u 375. Talia Fifita 300. Talanoa Pome’e 338. Koni Motu'apuaka 376. Tanginoa Manoa 301. ‘Asinate Selupe 339. Lavinia Tauali’i 377. Taufa Mauofetoa 302. ‘Anaseini Nuku 340. 'Atunaisa Lama Tataha 378. Teaupa Pohiva 303. ‘Olivia Pohiva 341. Semisi Tupou 379. Uatesoni Pongi 304. Falanisesi Hafoka 342. ‘Aiona Leha’uli 380. Uikilifi Tulikifanga 305. Fine Mafi 343. Filipe Panuve 381. Va Fusimalohi 306. Veisinia Fakatele 344. Toakase Layt 382. Va’elaveamata Lopeti 307. Keola Fangalahi 345. Lepa Vailala 383. Vatisi Vailea 308. Mosiana Ma'u 346. Teuila Sikai 384. Vika Holani 309. ‘Ofa Tupou 347. Mekemeke H. Manu 385. Viliami Fifita (Peautau) 310. Lolohea Tahi 348. Leonati Mataele 386. ‘Elikena Fie’ilo 311. Hakeai Fainga 349. Vaiola Kilifi 387. Falahola Kuluka 312. Po’uli Havili 350. Ana Fusipala Lemoto 388. Fehikitaki ‘Unga 313. Kelepi Tupou 351. Tonga Lavalu 389. Finau Talamai 314. Vinepa L Manoa 352. Mele’ana Lopeti 390. Heta Finau 315. Lavinia 'Ofahengaue 353. Milika ‘Aukafolau 391. Hinga Nepia Fakatava 316. Timote Fangalahi 354. Miniseila Sinipata 392. Teu ki Palataisi Mone 317. Paea Moala 355. Onika Fusimalohi 393. Melaia Kaloudau 318. Simaima Bloomfield 356. Panepasa Kamitoni 394. Mere Nagatalevu 319. Sateki Kali 357. Paula Lea’aetoa 395. Inia Bulivou 320. Afui Vailala 358. Paula Sinipata 396. Valasiga Mataitoga 321. Joanne Latu 359. Polini Katoa 397. Tokotaha Tovehi (Fisi’iniu) 322. Lesieli Mafile'o 360. Saane Mahe 398. Usaia Caqeta 323. Fisipuna Tuiaki 361. Saane Mahe 399. Milika Rakai 324. Mele Siniva Kaufusi 362. Saane Tatila 400. Salome Tovehi 325. Loiloi Pakileata 363. Seini Paea 401. Siteri Lisidra 326. 'Epi Taeao Mila 364. Sela Takau 402. Kapi Drugulevu 327. Sanitesi Fa'asisila 365. Seluipa Fonua 403. Kata Radio 328. Teputepu’imaka Metuisela 366. Siaki Namoa 404. Viliami Veikune Komiti 3: Komiti Konisitutone mo e Koloa Sea: Tau’atevalu Sekelitali: Tomasi Fakahua Siale N. Fihaki Viliula Mafi Lord Tevita P. Tupou Taniela ‘Ake Kava Kau Faifekau 1. Tu’ipulotu Faletau 7. Makisi Finau 13. Tu’alongo Lolohea 2. Matafonua Fotofili 8. Samiuela Tu’i’onetoa 14. Haloti Molitika 3. Filimone Havili Mone 9. Sione Finau Haukinima 15. Siosifa Pulu 4. Sione ‘O. Mone 10. Kimani Takeifanga 16. Siaosi Tene Tiueti 5. Dr. Siliveinusi Tiueti 11. ‘Emosi Ta’ufo’ou 17. Viliami Ongoivaha Fa 6. Pohahau Palu 12. Tevita Talikimuli Fa 18. Sione ‘Akau’ola Faletau

Konifelenisi Kakato 92 (2015 ) | 33

19. Ma’afu Hosea 27. Tevita M. Siuhengalu 35. Sione Fakasi’i’eiki 20. Sila ki Vai Fifita 28. Samisoni Tuiaki 36. Siosifa Setoki 21. Viliami Uini Langi 29. Mala’efo’ou Kava 37. Tevita Makovina Finau 22. Kalisitiane F. Fonua 30. Viliami Ngahe 38. ‘Alipate Lolohea 23. Samiuela Fualalo Vaea 31. Pita Tulahe 39. Tutone Ma’asi 24. Peni Aku 32. Tevita M. ‘Ofahulu 40. Tevita Fakataha To’a 25. Sione Nisani Tolu 33. Sakopo ‘Ofa 41. Mavae Fonokalafi 26. Molia Tu’itupou 34. Viliami Fanaika 42. Visa V. Taufu’i Kau Fakafofonga 43. Fotu 57. Sione Tu’ipulotu Pahulu 72. Siupeli Vaiangina 44. ‘Eiki Nopele Vaea 58. ‘Apai Lu’au 73. Veikoso Pulupaki 45. ‘Eiki Nopele Fakafanua 59. Taumoha’apai Filise 74. Tōpeautu 46. ‘Eiki Nopele Malupo 60. Sione Lolohea 75. Sitiveni Fifita 47. ‘Eiki Nopele Fusitu’a 61. Peauafi Pifeleti 76. Kavafusi 48. ‘Eiki Nopele Tu’iha’ateiho 62. Sateki ‘Avala 77. Mosese Tafuna 49. ‘Eiki Nopele Havea 63. ‘Uha’one Metuisela 78. Matapāhiva Tu’iha’angana 64. Paula Taumoepeau 79. Koate 50. Fuatakifolaha Veikune 65. Sione Uaisele Tangi 80. ‘Unaloto Fonua 51. Pita Soakimi 66. Heinave Kuila 81. Fatai Koloi 52. Lord Fielakepa 67. Palefau 82. Dr. ‘Inoke Tukia 53. Sinipata Toumu’a 68. Puamau Lolohea 83. Dr. Taniela Lutui 54. Salesi Kauvaka 69. Viliami Filimone 84. Siosaia Sisitoutai 55. Vanisi Fakatulolo 70. Suvenia ‘Alofi 56. ‘Ofa Vakalahi 71. Siua Fa’u Kau Fakafofonga Kaume’a 85. Halamehi ‘Okalani Kata 109. Loluhama Ma’u 133. Seini Kauvaka 86. Mele Taiala Taufa 110. Fusi Vaki 134. Sailosi Nusipepa 87. Vika Tekilati Palavi 111. ‘Isoa Nusipepa 135. Loseli ‘Unga 88. Tupou Longani Fihaki 112. Siope Taumalolo 136. Alaiva’a Moimoi 89. ‘Amelani Moa 113. Taniela Tuita 137. Simione Latu 90. Mele Malakai Samate 114. Takai Finau 138. ‘Ilisapesi ‘Ofa 91. Talakuo’eva T. Feimoefiafi 115. Nita Talasinga 139. Hina Vailea 92. Talilotu Manu Lolohea 116. Tapaita Lutui 140. ‘Asipeli Fusikata 93. Lavinia Kesomi Mahe 117. Talangofua ki he ‘Otua 141. Suva Takeifanga 94. Mele Pau Ngungutau 118. Losena Fatai 142. ‘Eukaliti Halaifonua 95. Meleseini Visa Lilo 119. ‘Epeli Sekona 143. Sioeli Tongatu’a 96. ʻAkesa Taniela Fiu 120. Penisimani Kato 144. Soana Vaea 97. Talau Koli Takau 121. Fipe Havea 145. Sione Veatupu 98. Fakalolo Pauli 122. Hale Vaeatangitau 146. Lesieli Paletu’a 99. Tapā 123. Kolanitisi Fifita 147. Lesieli ‘Aukafolau 100. Silaiti Kakala 124. Simaile Pi’ei 148. Katinia Fakaanga 101. Losipeli Funaki 125. Finekata Politoni 149. Tevita Tau 102. Siaosi Molitika 126. Makeleta Vaiomo’unga 150. Lieni Tau 103. Makelesi Me’afo’ou 127. Havea Lolohea 151. Otungalu Taualupe 104. ‘Evamoni ‘Iongi 128. Siale Folaumoeloa 152. Viviena Halai 105. Feauini Taufa 129. Moahengi Pua 153. Tupou Filimone 106. Sunia ‘Ungo’unga 130. Moala Loto’ahea 154. Takivaha Nehoa 107. Sione Manumanu 131. Lute ‘Aipolo 155. Moana Afeaki 108. Si’ikaeha Taufa 132. ‘Isileli Lolohea 156. Mele Fale Tu’ivai

34 | Tohi Miniti

157. Moala Tu’imoala 208. Viliami Telefoni 259. Nanise Veni 158. Tule Latu 209. Susana Manu 260. Selu Mataifotu 159. Saumasi ‘Ahokava 210. Siosifa Po’oi Matakaiongo 261. Vika Ha’apai Tupou 160. Lolohea Soakai 211. Semisi Kava 262. Kavauhi Muli 161. ‘Eseta Vailea 212. Mele T. Mafile’o 263. Teresa Filipe 162. ‘Ailine Taufa 213. Alani Langoia 264. Priscila Pasikala 163. Tupou Fifita 214. Mele Pongi 265. Siosiua Vailala 164. Talia’uli Moala 215. Taniela Taumoepeau 266. Melepopua Vaka 165. Kilisitina Paongo 216. Ailine Tukutukunga 267. Nunia Taulanga 166. Vika Sili 217. Seilala Malolo 268. ‘Iunisi Johansson 167. Ma’ata Vaomotou 218. Toakase Vaitohi 269. Soane Williams 168. ‘Eliesa Lauaki 219. Tupou Vaitohi 270. Hikifo’ou Ika 169. Filai Taufa 220. ‘Aminiasi Latu 271. Malia FiaKau 170. Tevita Suli Paongo 221. Alice Malolo 272. Lisipa Katoa. 171. Lapulou Fahamokioa 222. Epenisa Sionepulu 273. Muna Kaloni 172. Taani Latu 223. Kuluveti Latu 274. Cecilia Fifita 173. Vaiola Katoa 224. Tu’amelie Manavahetau 275. Rev. Siosifa Pole 174. Susana Fehoko 225. Rev. Samiuela Ma’u 276. Rev. Kaurasi Lagi 175. Se’ia Vailea 226. Francis Sikuea 277. Valu Fangalahi 176. Peni Tu’utafaiva 227. Kasanita Hu’akau 278. Veteange Paea 177. Mele Veatupu 228. Tafa N. Sisitoutai 279. Siope Katoa 178. Lani Koloa 229. Tabitha Ma’u 280. Uinisē Mahe 179. Mele Fangupo 230. Seini Hafoka 281. Pitasoni Fonua 180. ‘Ulungā Sikaleti 231. Valita Tongati’o 282. Tuitala Pohiva 181. Sitani Moimoi 232. So’oso’o Sefesi (La’akulu) 283. Salote Tonga 182. Samisoni Tali 233. Salote Kaliopasi 284. Saloni Masima 183. Vilitonu Soakai 234. Funaki Pahulu 285. Kakala Manuofetoa 184. Monalisa Tulahe 235. Tonga Vaitohi 286. Moeata Pani 185. ‘Elisiva Vaka 236. ‘Akosita Pulupaki 287. Sekeni Tonga 186. Sitai Vaiangina 237. ‘Akanesi Fono 288. Malu ‘o Taufa Vea 187. Finau Sa’ili 238. Losaline Tupou 289. ‘Uliti Palu 188. Sivihiva Filiai 239. Feleti O. Tau’akipulu 290. Meleseini Manumu’a 189. Keuli Latu 240. ‘Akanesi Fiu 291. Sisilia Kaloni 190. Kanitesi Fifita 241. Melema’u Lavakei’aho Jr 292. Afualo Jnr Kaloni 191. Mele’ana ‘Aholelei 242. Kasanita Pouanga 293. Vaiolupe Talakai 192. Meliame Moala 243. Penisimani Finau 294. Vika Mafi 193. Samiuela Latu 244. Mele Teine Havea 295. Lesieli Tonga Mahe 194. Viola Vakalahi 245. Mele Taufa 296. Ongo’atoloke Hafu 195. ‘Ana Vakalahi 246. Mataulano Taulani 297. Helena Jnr Manumu’a 196. Talaiasi Mahe 247. Matilda Lutui 298. Langitoto Me'afo'ou 197. Kaneisoni Moimoi 248. Kiekie Pulupaki 299. Niulala Pani 198. Telua Pongi 249. Mele Falala 300. Mele Lilika Lupina 199. Popilio Tonga 250. Motulalo Katoa 301. Tu’ipulotu Pulu 200. Sione Fuimaono 251. Vincent Faletau 302. Meliana Ta’imalie Kau 201. Penisimani Tonga 252. Sione Veikoso 303. No’otapa’ingatu M Leone 202. ‘Amaka Tulahi 253. Halamalu Muli 304. Momota Sefesi 203. Lisia Tonga 254. Naua T. Manavahetau 305. Yvette Guttenbeil Paea 204. Kueili Lisiate 255. Isaia F. Masila 306. Sione Finau Manumu’a 205. Peato Vakē 256. Ala Vailala 307. Filipe Maile 206. Siotame Toki 257. Viliami Fifita 308. Talanoa Latu 207. Lavinia Lama 258. Sisilia Mone 309. Mohelata Walls

Konifelenisi Kakato 92 (2015 ) | 35

310. Nukonuka Latu 342. Sione Siu 374. Sikeili Finau 311. Setaita Latu 343. Losena Tu'ipulotu 375. Simione Seluini 312. Sasaa Fifita 344. Viliami 'Akau'ola 376. Toalisi Vatikani 313. Sulieni Layt 345. Semisi Siu 377. Uilisoni Faleola 314. Tonga Tapukalanga 346. ‘Ailini Gillam 378. Vaiongo Hopoi 315. Makeleta 'Ohuafi 347. Pelisa Edmund 379. ‘Afitu Fifita 316. Makeleta Vi 348. Vai Liku 380. ‘Asela Kafoa 317. Adi Liku Kioa-Faiva 349. Nau Bing 381. Falahola Lī 318. Loisi Metuisela 350. Taani Taufa 382. Fine Manufekai 319. Mele Tamanika 351. Mele Tatafu Fonua 383. Ika Tatafu 320. ‘Alekisanita Vea 352. Lona Fisi'ihoi 384. Likiliki ‘o Kalau 321. Taulanga Punou 353. Lupe Tapukalanga 385. Liku Kionia 322. 'Ilafehi Paletu'a 354. Kalatiola Tukuafu 386. Linda Mina Ikavuka 323. Siaosi ‘Ofanoa 355. Kalolina Fakahua 387. Mele F. Tatafu 324. Ulaea T. Tongatu'a 356. Kanitasi Finau 388. Mele Kafo 325. 'Elenoa Taumoha'apai 357. Katokakala Finau 389. Mele Talanoa 326. Taulua Tuiono 358. Kilioti Laukaupo’uli Paletu’a 390. Nunia L. A. Ikavuka 327. Finau Namoa 359. Kisione Fakatava 391. Pauline Taumalolo 328. Lile Latu 360. Kisione Lula 392. Pita Talanoa 329. Lataisuva Geoskye 361. Livai Havea 393. Siaki Talanoa 330. Siniva Tonga 362. Loisi Fie’ilo 394. Maica Marama 331. Malia Manu'atu 363. Malakai Fakahua 395. Manasa Rasinga 332. Katoa Ki Siatapu 364. Meleane T. Siketi 396. Nunu Dinati 333. Valeti Moeakiola. 365. Mini Kanongata’a 397. Lusila Palei 334. Mele Motu'apuaka. 366. Mosese Taufa 398. Lolo Ratabua 335. Helena Kailahi 367. Nerta Finau 399. Kasanita Ratabacaca 336. Uata Tauali’i 368. Po’ese Vatikani 400. Tikiko Korocawiri 337. ‘Ikani Taufa 369. Pule Fotu 401. Kasanita Vula 338. Pilimilose Finau Sibun 370. Safa Fotu 402. Siteri Ramunasuva 339. Sosepa Tu'ipulotu 371. Sailea Seluini 403. Seini Vakanawa 340. Solomone Fifita 372. Seini Faleola 404. Jimilai Ramunasuva 341. Faka’osita’u Ngauamo 373. Semisi Polonga Sika 405. Munoa Pati Komiti 4: Komiti Pa’anga Sea: Lord Tangi ‘o Vaonukonuka Sekelitali: Tevita Haukinima Simione Sefanaia Obey Samate Tevita Fe’aomoelotu Vaipuna Sela T. Latailakepa Sione Fusimalohi Kau Faifekau 1. Uaisele Mānoa 12. Longinusi Tu’ipulotu 23. Samisoni Tuiaki 2. Solomone Tiueti 13. Maka Tu’akoi 24. Vilivaka ‘Aholelei 3. Dr. Martin Niponi Finau 14. Nafetalai Ika 25. Toutai Laulaupea’alu 4. Siaosi ‘Ofa Moala 15. Fifita Langoia 26. Sitiveni Timani 5. Tevita Latailakepa 16. Sione Haisila Ta’ufo’ou 27. Tevita Mausia 6. Sioeli Pangia Tatafu 17. Samiuela ‘O. Poloniati 28. Kongaika ‘Unga 7. Sione Ikamanu 18. Samiuela L. Akoteu 29. Lopiseni Vao 8. Fonua ‘Ahokava 19. Siosaia Tukula 30. ‘Elone Fakava 9. Filisione Nau 20. Mosese Hala’ufia 31. Samipeni Fangupō 10. Samate Ikavuka 21. Dr. Sela Taufatofua Manu 32. Lauhingoa Finau 11. Tevita Tupou 22. Viliami Tu’akoi 33. Tevita T. Mone

36 | Tohi Miniti

34. Māpele ‘Otumuli 37. Sione Uaisele Tu’akoi 40. Sione Movete’aelangi Vao 35. Kepu Moa 38. Pulonga-‘a-Tonga ‘Iki 41. Taniela Moala 36. Manako Kemoe’atu 39. Lord Tu’i’afitu Kau Fakafofonga 42. Finau Walter 57. Sefita Tangi 72. Mahina 43. Sione Tukia Jr. 58. ‘Aloma Johansson 73. Hala ‘Otukolo 44. Manase Siua 59. Setaleki Mausia 74. Paea Uasike 45. ‘Alisi Nunia Taumoepeau 60. Sione Falemanu 75. Fusi Tonga 46. Lord Tevita Poasi Tupou 61. ‘Alisi Pone Fotu 76. ‘Usaia Hemaloto 47. Lisiate ‘Aloveita ‘Akolo 62. Lisiate Prescott 77. Vāloa Fifita 48. Dr. Leimoni Taufu’i 63. Kalolo Akoteu 78. ‘Isoa Vailala 49. Hon. Dr. ‘Aisake Eke 64. Edwin Talakai 79. Sione Tōtau Havea 50. Salesi Kauvaka (Tt) 65. Rev Kava Mone Fisi’ihoi 80. Pita Vī 51. Viliami K. Vaipuna 66. Tu’avale Tupou 81. Tevita Palu 52. Tu’ipulotu Lauaki 67. Tevita Tukutau 82. Taulama Aleamotu’a 53. Sinaitakakala Tu’itahi 68. Fotolina Kioa 83. ‘Etika Masifilo 54. Kifitoni Sikulu 69. Kamipeli Taufa 84. Solomone Moala 55. Līvai Holani 70. ‘Etuini Fa’asolo 56. Tuitu’u Tokotaha 71. Sateki ‘Aipolo Kau Fakafofonga Kaume’a 85. Tolofi Samiuela Akoteu 114. Maama Makineti 143. Koate 86. Lu’isa Salesi Finau 115. Lisiate Hakaumotu 144. ‘Alipate Teulilo 87. Luseane Vailea 116. Rev. Sateki Talasinga 145. Falesipi Paumolevuka 88. Lesieli Kilifitoni Quensell 117. Tevita ‘Uluheua 146. ‘Ilaise Kavakava 89. Sela Malakai Pomana 118. Salesi Kauvaka 147. ‘Aisea Vea 90. Veisinia Samiuela Vaea 119. Silivia Lavulo 148. Ahi ‘Aukafolau 91. Halamehi Finau Lokotui 120. Hateni Fetuani 149. Makasini Vailea 92. Taufa Sefita Taupeamuhu 121. Niu Veilofia 150. ‘Atuila Uia 93. Lesieli Vaea 122. Hon. Lord Fielakepa 151. Langatoli Fifita 94. Vaiola Palu 123. Pouono Lino 152. Kalo Mafi 95. Fatai Viliami Tiueti 124. ‘Ana Talia 153. Tu’ipulotu Vi 96. Lesieli Tevita Samiu 125. Kusitafu Fisi’ihoi 154. Hepisipa Angitau 97. Mele Peni Aku 126. Semisi Malele 155. ‘Ofa Tukutau 98. Sofilisi Fifita 127. Vili Fifita 156. Afa Tu’ivai 99. Lopeti Halapio 128. Kavelata Nuku 157. Toa Folauhe 100. Saimone Tukipili 129. ‘Aisea Maka 158. Matila Kulitapa 101. Sateki Tangipa 130. ‘Amoni Manu 159. Falefo’ou Folaumoetu’i 102. Tevita Finau 131. Peni Telefoni 160. Polonga Taualupe 103. Ika Pilivi 132. Vika Latu 161. Malakai Afeaki 104. Lamona Tutu’ila 133. Meleane Takeifanga 162. Tilisa Tau’atāina 105. Puniani Molitika 134. Nivaleti Ma’ukola 163. Monu he ‘Ofa Fifita 106. ‘Akanesi Havea 135. ‘Ana Finau Folau 164. Keuli Paongo 107. Siaki Tangipo 136. Viliami Lavulavu 165. To’iahi Fakaanga 108. Sateki Mahe Tu’itupou 137. Li’ekina Kioa 166. Leotisia Tapu 109. Rev. Mekulio Me’afo’ou 138. Fotu Taufa 167. Satelaite Kolo 110. Sione Leka Hafoka 139. Kotoni Fifita 168. Taipaleti Satini 111. Pasinita Paea 140. ‘Akapei ‘Esei 169. Mele Mo’unga 112. Mahina Finau 141. Kalisitiane Fainga’a 170. Heamasi Koloa 113. Lenisiloti Liu 142. Sulio ‘Anitoni 171. ‘Oneola Taufa

Konifelenisi Kakato 92 (2015 ) | 37

172. Tesimoni Vaka 223. Viliami ‘OfakiPouono 274. Hakelangi Lapa 173. Kalisi Levani 224. Roslyn Samoa Koloa 275. Makelesi Ngata 174. Lotu Tu’ineau 225. Paea Tu’imana 276. Tuiā Samate 175. Falahola Ngata 226. Lesieli Keitahi 277. Katoanga Vaka 176. Vea Finau 227. Ivoni Uia ‘Amato 278. Vaoheilala Lau’i 177. Malia Satini 228. Sione Po’ese 279. Christian Danny Tupou 178. Lesini Tapu 229. Folau Lolohea 280. ‘Apitanga Palu 179. Lata Polelei 230. Kalo Telefoni 281. Nusi Kaloni 180. Seneti Taungakava 231. ‘Alisi Latu 282. Semisi Fuama’i Sefesi 181. Tupou Tapu Jr 232. Sela Vailala 283. Sokopeti Sina 182. Lau’ia Ika’ila 233. Tevita H. Masila Jr. 284. Lokani Johansson 183. Tisiola Halahala 234. Avondale Hu’ahulu 285. ‘Apitanga Fifita 184. Peni Taufa 235. Tupou Malupo 286. Sione Fatafehi Tonga 185. Tuita Tauvaka 236. Viliami A. Lavakei’aho Jr 287. Paea ‘Asaeli 186. Tama’a ‘Etoni 237. Haloti Pahulu 288. Lydia Vea 187. Samiuela Faka’osilea 238. Seilala Kava 289. Ikuvalu Havea 188. Talanoa ‘Aholahi 239. ‘Elisapeti Fifita 290. Tupou Tapueluelu 189. Na’a Taulepa 240. Siosateki Faletau 291. Kepueli Kalonihea 190. Malia Feleti 241. Lotu Tu’itupou Lolohea 292. Nunia Mone Ngauamo 191. Koaneti Vaka’uta 242. Phyllis Tulia 293. Mele Vika Kaloni 192. Pasimati Tali 243. ‘Akosita Mafile’o 294. ‘Alilia Vea 193. ‘Aliki Ma’ake 244. Rev. Paula Latu 295. Milika Paea 194. Sione Kavafolau 245. Susana Feki 296. Angama’opo Finau 195. Kato Kakala ‘Unga 246. Talita Mahe 297. Dr Maika Kinahoi Veikune 196. Lilo Maea 247. Samiuela Ma’u 298. Susana Taukei’aho 197. Tema Moimoi 248. ‘Ahosiu Manavahetau 299. 'Ilaisaane Mafi. 198. Valeti Soakai 249. Mele Kinalau Finau 300. Kalolina Hafu 199. Suliasi Mamatuki 250. Taina Payne 301. Kaumavae Minoneti 200. ‘Isileli Vakē 251. Telisa Faletau 302. Kaho Tu’ifua 201. Samuela Toki 252. Kalesita Tama’ofa 303. Vika Jnr Manumu’a 202. Tomasi Vakē 253. Paula Lolohea 304. Saia Talakai 203. Kalafitoni Latu 254. Silika Falakiseni 305. ‘Ana Lutui 204. Sosaia Monū 255. Sione Moli 306. Sione Tu’i’ile’ila Tapueluelu 205. Vahanoa Sikaleti 256. Tevita N. Langi 307. Lesieli Fainga 206. Saumalu Toki 257. Losiela Tupou 308. Danique Tupou 207. ‘Ana Lisiate 258. ‘Epoki Lavakei’aho 309. ‘Alipate Pensini 208. Toeumu Vaitohi 259. Litani Hanisi 310. Siokatame Tupou 209. ‘Akata Paea 260. Dr. Lesieli Tongati’o 311. Samiuela Taungakava 210. Latu Pouono 261. Pamata Tafuna 312. Melinda Niumeitolu 211. Sisifa Pasikala 262. Kalafi Molitika 313. Leilehua Helu 212. Tevita F. Kava 263. Hepisipa Matalave 314. Lataanga Fakatele 213. Seneti Halafihi 264. Falakiko Pasikala 315. Salome Taka’otu 214. Mafi ‘Ofahulu 265. ‘Amelia Uta 316. Meliame Fifita 215. Lutimi Fifita 266. Langikapu Kupu 317. Fepaki Liutai 216. Melania Paea 267. Sione Na'a Sina 318. Pulei Tau'ataina 217. ‘Atelaite Laukaupo’uli 268. Puipui Koula Mafi 319. ‘Aulola Fotu 218. Tufui Pongi 269. Vika Heilala Tatafu 320. ‘Ana Lakalaka 219. Lausi’i ‘Ahio 270. 'Anaseini Taukolo 321. Robert Niumeitolu 220. Minoneti Mafile’o 271. ‘Elapeta Sefesi 322. Kolomaile Takataka 221. Sione Halafihi 272. 'Amelia Sina 323. Tahi Maveni 222. ‘Ofa Tukutau 273. Malakai ‘Alatini 324. Lasini Fauonuku

38 | Tohi Miniti

325. Viliami Veiuto Taukolo 358. Steveni Pousima 391. Leslie Tupou 326. ‘Aiona Palu 359. Tevita Lauaki 392. Liberty Latu 327. Taniela Manu 360. Tevita Talanoa 393. Watisoni Koroi 328. Tonga Edmund 361. Timote Manufekai 394. Wame Vula 329. Catherine Fauonuku 362. Tomu Kionia 395. Sainimere Mataitoga 330. Sokopeti Palavi 363. Toni Tafea 396. Dominika Bale 331. Popi Sione Lenati 364. Uate Fahamokioa 397. Emele Manuna 332. Latehelotu Kite 365. Vaimoana Tafea 398. Selai Mataitoga 333. Sepiuta Fotofili 366. ‘Ahopasa Hu’ahulu Jr. 399. Taina Rauvala 334. Lesley Lavulo 367. ‘Emeline Folau 400. Makitalena Mata 335. Mele’ana Lose Helu 368. ‘Ofa Bloomfield 401. Nanise Likutabua 336. 'Esitelelita Vakalahi 369. Ainise Moa 402. Vake Loketi 337. Pepe Hones 370. Anaseini Vailala 403. Kuini Ranadi 338. Mele Manu Ngauamo 371. Ane Latu 404. Sevanaia Tawake 339. Leta ‘Ofanoa 372. Anga-‘ae-fonu Sulaki 405. Takai Palei 340. Tu'ipulotu Kailahi 373. Camilla Tongilava 406. Tevita Loga 341. Loata Maea 374. Eliesa Latu 407. Rev Filipe Samate 342. Litea Fifita 375. Eva-Ki-Uiha Aholelei 408. ‘Eleni Napa’a 343. Sisilia Fifita 376. Faiva ‘Ete’aki 409. Asilea Seluini 344. Vaha'ifefeka 377. Fale’aka Vailala 410. Peni Fakava 345. ‘Atalina ‘Ofanoa 378. Fapiano Taufa 411. ‘Aisake Tu’iono 346. Tevita Heneli Maile 379. Fatai Vailala 412. Rev. Alafua Fisi’ihoi 347. Susana Latu 380. Feiloakitohi Kata 413. Paula Sinipata 348. Ricky Ma'u 381. Finau Tongilava 414. Leonard Mataele 349. 'Amelia Cox 382. Halaholo Vailala 415. Sione Moala 350. Sione Lomavita 383. Huluholo Mo’ungaloa 416. Valafo Siuta 351. Sione 'Ofahengaue 384. Intieria Logo Jr. 417. Rev. Tevita ‘Eukaliti 352. Meliame Tu'akoi 385. Irene Mo’ungaloa 418. Semisi Polonga Sika 353. Eddie ‘Ofanoa 386. Kalisitiane Lanivia 419. Pakiua ‘a ‘Ofato ‘i Vailahi (Suli 354. Silinu’u Ahau 387. Katrina Andujar Tulia) 355. Sioeli Tatafu 388. KenitoniNau 420. Rev ‘Ofa Fehoko 356. Sioeli Vea 389. Kinikini Latu 421. Tevita Palu 357. Sione Fale 390. Lesieli Tiueti Komiti 5: Komiti Ako Sea Dr. Tevita H. Palefau Sekelitali: Dr. Mele’ana Puloka, Dr. Uiliami Fukofuka ‘Alifeleti ‘Atiola Liuaki Fungalei Kau Faifekau 1. Lopini Filise 12. Viliami Heneli Vete 23. Siosiua Selu Pele 2. Dr.’Asinate Foakautu’u Samate13. Minoneti ‘Aukafolau 24. Sione Siupeli Taliai 3. Tevita Tu’ipulotu Finau 14. Dr. Sioeli K. Vaipulu 25. ‘Alifeleti ‘Akau’ola 4. Liuaki Fungalei 15. Peni Nafe Kuila 26. Tevita ‘Umosi Fangupo 5. Jione Havea 16. Vaisa Talakai 27. Tupou Fai’ana Feimoefiafi 6. Dr. Nasili Vaka’uta 17. Tevita Feimoefiafi 28. ‘Okalani Kata 7. Sela Na’a Latu 18. Keuli Mafi 29. Tu’a Mahe 8. Paul Swadling 19. Tevita La’akulu 30. Salesi Finau 9. Sione Finau Ha’angana 20. Sefita ‘Etoni 31. Semisi Pongi 10. Dr. Heneli Taliai Niumeitolu 21. ‘Atunaisa Siale 32. Koliniasi Takau 11. Likio ‘Atiola 22. Mateaki Fihaki 33. Sione Ma’ananga Veituna

Konifelenisi Kakato 92 (2015 ) | 39

34. Taniela Tamo’ua 37. Dr. Lousiale Uasike 40. Mateaki he Lotu Fihaki 35. Viliamai Fifita 38. Paula Vailea 41. Folau Taukafa 36. Seneti Fiusati 39. ‘Isikeli Jason Kioa Kau Fakafofonga 42. Hon. S. Akilisi Pohiva 56. Dr. ‘Ungatea Fonua Kata 70. Vili Leha 43. Taniela Manuofetoa 57. Kapukava 71. Siaosi Tamanika 44. Dr ‘Ana Maui Taufe’ulungaki 58. Lama’Okusi 72. Fisipuna Tuiaki 45. ‘Eiki Nōpele Nuku 59. Ma’ata Havea 73. Mafi Ui ki he Lotu 46. Paula Sunia Bloomfield 60. Penisimani Fifita 74. Meli Tu’itupou Lolohea 47. Viliami Tu’ihalamaka 61. Dr. Siale ‘Akau’ola 75. Tevita Nau 48. Siale Faletau 62. Dr. Uiliami Fukofuka 76. Sinafoni Faletau 49. ‘Isileli Palu 63. Jean ‘Evaline Ha’angana 77. Sione Lisala 50. Kamaloni Latu 64. Sinali Fekau 78. Dr. Kolini Vaea 51. Mele Loloahi Moimoi 65. Taumata Heimoana 79. Sione ‘Otuhouma Ma’u 52. Taniela ‘Unga 66. Lisiate Nuku 80. Sione Taungākava 53. Samiuela Fonua 67. Folau Fifita 81. Hon. Siaosi ‘O. Sovaleni 54. Mele Tu’uholoaki 68. Dr. Viliami Manu 82. Tu’amelie Faaitu’a 55. Sione Taungakava 69. Hasiloni Fungavai 83. Dr. ‘Ana Hau’alofa’ia Koloto Kau Fakafofonga Kaume’a 84. Mele ‘Okusi 114. ‘Ofa Nuku 144. Kanitesi Lisala 85. Maniate Sione Faletau 115. Mana’ia Halafihi 145. Ma’ata Tupou 86. Meliame Kiteau Saafi 116. Penisimani Fifita 146. Sela Vailahi 87. Eleveni Fehoko Fanaika 117. Hala Kalokalo 147. Veisinia ‘Aukafolau 88. ‘Iunisi Sila Fifita 118. ‘Uha Tonga 148. Meleane Lepolo 89. Nunia Topani Katoa 119. Dr. Tevita Loa Tukunga 149. Salesi Muli 90. Lesieli Tevita Mone 120. Siosifa Hakaumotu 150. Fine Havea 91. Hauloto Tevita Sekeni 121. Nitatua Talasinga 151. Samiuela Finau 92. ʻAkanesi Paongo 122. Uikelotu Kauhenga 152. Melelupe Moala 93. Ane Savinata Mahe 123. ‘Alifeleti Koloi 153. Kalisi Tafa 94. Kalita Nelo Liu 124. Sione Faletau 154. Ma’afu Soakai 95. ʻAna Samipeni Fangupo 125. Sione Finau Moala 155. Vaimo’ui Fifita 96. Siale Tevita Vake 126. Haitelenisia Savelio 156. Mele Hu’avi 97. Kalolaine Tevita Tonga 127. Uho’ovava’u 157. Hu’akau Taufa 98. Pohiva S. Vaiomoʻunga 128. Ma’ake ‘Ealelei 158. Levae Nu’uhiva 99. Pau Saipa’ia 129. Ane ‘Asitomani 159. Melekepa Vaoheilala 100. Kavakimotu 130. Sinafoni Faletau 160. Seilala Fakahua 101. Pepetua Havea 131. Talimoni Tulikihakau 161. Loloma Fahina 102. Semisi Vealoloko 132. Siaosi Faka’osi 162. Sola’a Liuaki 103. Melaia Tu’ipulotu 133. Katalaine Mafi 163. Finau Taumoepeau 104. Tanumafili 134. Viliami Veikoso 164. ‘Oloka Faitangane 105. Tevita Palu 135. Tuli Manuika 165. Siaki Kafoika 106. Vaikalafi Pomana 136. Lolo Fo’i’akau 166. Taueva Vea 107. Alaipulotu Falepapalangi 137. Papani Penisoni 167. Maamaloa Ngata 108. Tevita Finau 138. Sili Similai 168. ‘Ema Pahulu 109. ‘Uluenga Savieti 139. Paula Tafitu’a 169. Afu Vaikona 110. Viliami Sipoti Tukimaka 140. Malama ‘Uhila 170. Fekita Kaafi 111. Taniela Vaitohi 141. Sivinia Lolohea 171. Meleane Fotu 112. Heu Fe’iloaki 142. Kalisi Havea 172. Manu Tu’ineau 113. ‘Alisi Tu’ipulotu 143. Peasipa Moala 173. Vesita Mafile’o

40 | Tohi Miniti

174. Telisa Mo’unga 225. Taitusi Falakiseni 276. Tupou Seniola Williams 175. ‘Amelia Ta’ufo’ou 226. Ngahauoma Vailala 277. Moala Takeifanga 176. Tahisa Tu’itavuki 227. Hina Faletau Manuopangai 278. Keiloni Moala Fa 177. ‘Opeti Kavakava 228. Tyra O. Vakameilalo 279. Mele Mo’unga Minoneti 178. Paea Vehikite 229. Liumeitupou Lufe 280. Sisilia Poinisitia Tokai 179. Kisione Folauhe 230. Lata Samiu 281. Rev. Siutaisa Tukutau 180. ‘Ofa Ngata 231. Paula Keitahi 282. ‘Isileli Tu’ata’ane 181. Rev. ‘Ofa Fehoko 232. Matherine Malolo 283. Sosifina T F Vao 182. Pesiola Katoa 233. Sarah Tu’imana 284. Manase Taukei’aho 183. Meliame Lonitenisi 234. Maria Havea Malolo 285. Sofaia Laukau 184. Lesieli ‘Uluheua 235. Sionefili Paunga 286. Hilita ‘Alatini 185. Lupeolo Langi 236. Samiuela Sami 287. Solomone Laukau Langapo 186. Maleta Taufa 237. Taufa Holani 288. Veitomoni Siufanga 187. Lusiena Napa’a 238. Tueni Fifita 289. Silia Manumu’a 188. Fau Tui’onetoa 239. Seini Fakatele 290. Fumi Schaaf 189. Fatai Koloi 240. Tevita H. Masila 291. Salote Latu 190. Louina Palavi 241. Viliami Tinitali Tu’imana 292. Jessemina Sina 191. Moala Havea 242. Kasalanaita Faingata’a 293. Viliami Mahe 192. Tu’afono Lu’au 243. Rev. Filipe Samate 294. Sam Mahe 193. Fo’ifa Kepu 244. Joana Muli 295. Kioa Solomone 194. Setaita Tonga 245. Ane-Grace Sisitoutai 296. Ma’asi Taukei’aho 195. ‘Ana Tonutonu 246. Siosifa Filipe 297. Saia Fia 196. Fehikitaki ‘Unga 247. ‘Ilaisaane Leha 298. Leilani Selupe 197. Lesieli Prescott 248. Malia T. Kava 299. Eden Mafi 198. Vilaiami ‘Asi 249. Lisiate Holani 300. Fane Malieti Tu’iha’angana 199. Vahe Taufa 250. Rev. Fredrick Feki 301. Ika Afeafe Vea 200. ‘Ana Ma’u Soakai 251. Kalina Muli 302. Dr Taniela Lutui 201. ‘Ofa Tongotongo 252. Siavisi Corrgan 303. ‘Iunisi Paea 202. Viliami Pongi 253. Rev. Sione Pi’ei 304. Lopeti Faka’osilea 203. Mele Kautai 254. Taufa Hafoka 305. Lisipa Katoa Jr 204. Taulango Tongotongo 255. Suesi Filipe 306. ‘Iunisi Lolohea Mahe 205. Viliami Filiai 256. Koloa Malolo 307. ‘Amelia Tupou Mafi 206. ‘Ikani Lisiate 257. Ului Leha 308. Helena Snr Manumu’a 207. Kaloni Tongotongo 258. Evon Malolo 309. Meleane Siu 208. Heilala Tiueti 259. Sisilia Takitaki 310. Mateaki Manu'atu 209. Feluteni Kafoa 260. ‘Ana Langoia 311. ‘Ikani Taufa Jr 210. Laura M. Tavake 261. Masiu Faingata’a 312. Melenaite Tolu 211. Taivei Tu’imana 262. Mele Langi 313. Makeleta Taunisila 212. Jacinta Vailala 263. Initialopa Fakatele 314. Palatisa Ha'angana 213. Kaione Samate 264. Lamei Filipe 315. Sepiuta Penisini 214. ‘Iunisi Vaitohi 265. Katherine Malolo 316. 'Ekileti Moala 215. Okusitino Malolo 266. Kamea Paki 317. Fataimelo 216. Atunaisa Taumoepeau 267. Atunaisa Funaki 318. Tu'itokelau Fauonuku 217. Lusila Molitika 268. Lu’isa ‘Asaeli 319. Olga Vailala 218. Mele Vailala 269. Melelatai Paea 320. Ane Lewis Tu'ipulotu 219. Zion Taufa 270. Ma’ata Vea 321. Mele Tu'ipulotu 220. Sione Mafile’o 271. 'Ana Uhi 322. Toakase Vea 221. Sisi Sami 272. Sioeli Paea 323. Manukailopa Mataele 222. Temalata Tu’imana 273. Kahili Manuofetoa 324. Tevita Kafoika 223. ‘Epeli Uta 274. Rev Motekiai Fakatou 325. Le’ota Taueli 224. David T. Sisitoutai 275. Sinimani Mafi 326. Latu Lenati

Konifelenisi Kakato 92 (2015 ) | 41

327. Ma’ulei Maile 354. Tevita Mahe 381. Sipukako Vailala 328. Falepuna Kafoika 355. Samisoni Moimoi Jnr 382. Soane Liku 329. 'Anita Maile 356. Lien Nau 383. Tagiilevao Filimoehala 330. Taniela Pakileata 357. Lisiate Talumi 384. Talanoa Pofaiva 331. Tupou Tahi 358. Lose Kata 385. Tali Latu 332. Lina Moimoi 359. Lupe Tiueti 386. Teisi Fihaki 333. Talakai Misa 360. Malia Ngungutau 387. Tivaise Taholo 334. Latu Manu'atu 361. Mamana Veikoso 388. Toilea Ahio 335. Mohutafea Tongatu'a 362. Marian Faiva 389. Tupou Kata 336. Feleti Tamanika 363. Mele Finau Nisa 390. Unaloto Lea’aetoa 337. Meleane Siu 364. Mele Paea Finau 391. Unaloto Nisa 338. Lose Palu 365. Paul Taufa 392. Ungatea Ahio Mo’ungaloa 339. Lu'isa Ma'u Fainga'a 366. Penisimani Manuofetoa 393. Vaisiliva Vailea 340. Susana Tapukalanga 367. Rev. Afuhia ‘Akolo 394. Vili Paea 341. Rose Tupou 368. Rev. Heilala Ahio 395. Rusiate Valeusa 342. Mele Kite 369. Rev. Kalatini Ahio 396. Siteri Koroi 343. Malia Lavalu 370. Rosemillie Manuofetoa 397. Halafihi Fonolahi 344. Madilta Ma'u 371. Salamasina Lanivia 398. Tania Tupou 345. Vili Tuitu'u Fauonuku 372. Samiuela Vailala 399. Osea Ramunasuva 346. Fane ‘Ahosivi 373. Sekolotika Kata 400. Josaia Fine Mateaki 347. Lepolo Ha'unga 374. Setaita Vailala 401. Lia Motu’apuaka 348. Haitelenisia Tu’akoi 375. Siale Liku 402. Koroilagilagi Mataitoga 349. Lavinia 'Akau'ola 376. Sioeli Tangimana 403. Kinisiana Ranadi 350. Makelesi Mahe 377. Sione Kata 404. Sera Ubitau 351. Vili Vaeafisi 378. Sione Lolo Latu 405. Emele Naserua 352. Kalolaine Tupou 379. Sione Veikoso 406. Lesieli Namoa 353. Sione Ikamanu Moeakiola 380. Siosifa Talumi Komiti 6: To’utupu Sea: Pilinisi Tupouto’a ‘Ulukalala, Pilinisi Tungī, Siotame Drew Havea (Tokoni), Sekelitali: ‘Ofa Pakalani, Pastor Penisimani ‘A. Tonga, Kalotia Tu’imana (Tokoni)

Kau Fakafofonga To’utupu 1. ‘Aleki Mateaki 18. ‘Ānau Tūfui 35. ‘Ofa Afu 2. ‘Aliki Ma’ake 19. ‘Ane Lupe Le’ota 36. ‘Ofa Finau 3. ‘Alilia Fifita 20. ‘Apolonia Hifo 37. ‘Ofa Ngahe 4. ‘Alisi Langi 21. ‘Atu Pōmana 38. ‘Ofaloto Fe’ao 5. ‘Amanaki Tupou 22. ‘Atunaisa Fe’ao 39. ‘Olivia Pāhulu 6. ‘Amelia Latu 23. ‘Elioti Tu’uta faiva 40. ‘Uheina Tafolo 7. ‘Amelia Siketi 24. ‘Emalata Latu’ila 41. ‘Uluaki Taungaelangi 8. ‘Ana ‘Alitini 25. ‘Eseta Fiu 42. Afui Tangimana 9. ‘Ana Faupula ‘Alatini 26. ‘Eseta Tatafu 43. 'Akolotu Talanoa 10. ‘Ana Hakeai 27. ‘Etina Finau 44. 'Amelia Mafi 11. ‘Ana Latu 28. ‘Iasinita Hefa 45. 'Amelia Sili 12. ‘Ana Lisiate 29. ‘Ifalemi Ma’ake 46. 'Atilina Mafi 13. ‘Ana Lomu 30. ‘Ilaise Lokosuka 47. 'Atonio Fifita 14. ‘Ana Pīfeleti 31. ‘Ilami Kilisimasi 48. Diploma Toluta’u 15. ‘Ana Vea Ika 32. ‘Ilisapesi Panipo’oi 49. Fakatu'a Taufa 16. ‘Anaseini Haukinima 33. ‘Inoke Hu’akau 50. Falanisi Kioa 17. ‘Anaseini Tūfui 34. ‘Ioane Kauvaka 51. Faleola Nau

42 | Tohi Miniti

52. Falepaini Liongitau 103. Luseane Liava’a 154. Paula Lea'aetoa 53. Feauini Loto’ahea 104. Lute Kolo 155. Pelenaise Lokosuka 54. Felefonu Katoa 105. Ma’ata Miko 156. Pelenatita To’a 55. Fepaki Vailea 106. Ma’u Soakai 157. Pesalili Liu 56. Fiaola Tupou 107. Mahe Veamoi 158. Pese Mafi 57. Fifita Lei 108. Makeleta Napa’a 159. Pilimilose Moala 58. Filimone Tonga 109. Makoni Savieti 160. Pisila Finau 59. Finau Vaka 110. Malakai Afeaki 161. Pisileni Tautua’a 60. Fine Lea'aepeni 111. Malia Fetu’u’aho 162. Pita Metui 61. Fine Taufa 112. Manu ‘Aholahi 163. Pita Tu’ivai 62. Fine Tupoumalohi 113. Manu Vakalahi 164. Piuleini Fifita 63. Fisi’itotoa Topui 114. Mapa Kailea 165. Ponita Faka’osi 64. Foliaki ‘Aukafolau 115. Marie Tafea 166. Puamau Taufa 65. Fononga Fakahokotau 116. Maumi Lātū 167. Ruth Namoa 66. Funaki Mapapalangi 117. Maxi Puafisi 168. Saia Leha 67. Hala Kaufusi 118. Mele ‘Ungatea Tupou 169. Saia Maile 68. Halalova Faupula 119. Mele Kaufusi 170. Sala’ovea Manu 69. Hea Tu’ivai 120. Mele Kautai 171. Salote Tonga 70. Heilala Tahi 121. Mele Makaafi 172. Salote Tonga 71. Hina Fe’ao 122. Mele Mamatuki 173. Saluni Wolfgram 72. Hola Maile 123. Mele Manukia 174. Samisoni Falepapalangi 73. Hopoate Afu 124. Mele Senituli 175. Samiuela Faka’osilea 74. Ikafoli Falevai 125. Mele Tovo 176. Samiuela Finau 75. Ikuna Lālahi 126. Meleane Fielea 177. Samuela Lātū 76. 'Isoa Tautua'a 127. Merrycheer Taufa 178. Satini ‘Ealelei 77. Kahoa Faleafa 128. Metuisela Ngata 179. Sauela Mafi 78. Kalesita Moala 129. Mile Filikitonga 180. Saula Timani 79. Kasanova Lutui 130. Mili Vaikeli 181. Saumasi ‘Ahokava 80. Kefilini Lavaka 131. Misinale Lea’aetoa 182. Savoni Finau 81. Kelela Fifita 132. Mitolo Houma 183. Seini Paea 82. Keleni Lutui 133. Mo’ale Manu 184. Sela Ikamanu 83. Keleni Manu 134. Moala Fotu 185. Sela Latu 84. Kelesi Siua 135. Mohu Lokosuka 186. Sele Siulangapo 85. Kiona Kaumatule 136. Mosese Finau 187. Seletute Falevai 86. Kiwi Likio 137. Motekiai Aso 188. Seliuti Talanoa 87. Lakahe’one Sili 138. Muli Fotu 189. Siaosi Lutui 88. Langita Toki 139. Naita Kata 190. Sikuea Siu 89. Lata Afu 140. Nala ‘Unga 191. Silia Tu’ivai 90. Laveni Tupou 141. Natasha 'Okusi 192. Simote Loto’ahea 91. Lavinia Fainga’a 142. Nelisa Vatuvei 193. Sina Lutua 92. Leini Kauvaka 143. Netane Tāufa 194. Sione Lokosuka 93. Leonaitasi ‘Asikia 144. Nikolasi Ikavuka 195. Sione Palavi 94. Leotisia Telua 145. Nukonuka Takau 196. Sione Pohiva 95. Levatu Tu’ipulotu 146. Paea Fakava 197. Sione T. Siu 96. Li’ekina Tu’ivai 147. Paea Kakala Jr 198. Sione Talamai 97. Lisa Filikitonga 148. Paea Tafea 199. Sione Taufa 98. Litani Malekamu 149. Paea Tauki’uvea 200. Sione Tukipili 99. Loketi Vea 150. Paea Tupou 201. Sisi Mafile’o 100. Lokuvalu Lehā 151. Paki Falepapalangi 202. Siu Tei 101. Losaline Vailea 152. Panisia Naitoko 203. Siua Tomasi 102. Lose Toki 153. Paula Folau 204. Siulolo Potesio

Konifelenisi Kakato 92 (2015 ) | 43

205. Siutoni Po’uha 219. Tike Tōmasi 233. Uinise Afeaki 206. Siva Fonua 220. Tileti Mahe 234. Uinita Manumu’a 207. Suliana Vakapuna 221. Tilikusa Holani 235. Vai Lātū 208. Sunita Lehā 222. Timote Veilofia 236. Vailupe Silapelu 209. Susana Masima 223. Tina Vaka 237. Vaiolini Fifita 210. Talanoa Tu’ineau 224. Toatea 238. Vaisio’ata Nisa 211. Tamahanga Tukunga 225. Tomutila Paea 239. Valenisia Halalilo 212. Tamasia Mafi 226. Tonga Moimoi 240. Ve’eve’e Lī 213. Taniela ‘Ofahulu 227. Tracy ‘Aholelei 241. Vika Aleamotu’a 214. Teisa Takau 228. Tray Hopoi 242. Vili Loloa 215. Teisina Talakai 229. Tu’ilefu Tu’inauvai 243. Viliami Pepa 216. Tesimoni Loseli 230. Tuituivao Moala 244. Vilisila Makineti 217. Teulanga Taueli 231. Tupou Ika 245. Viviena Paea 218. Tevita ‘Aholahi 232. Uili Latu

Fehuʻi 1(iii): Pe kuo pekia ha Faifekau ʻi he vahaʻa ʻo e Konifelenisi? 1. Siaosi Tapa’atoutai Palu 5. Sione Kalavite ‘Uhila 2. Tu’ipulotu Malakai Pomana 6. Va’ingavale Veikoso 3. Solomone Fe’iloakitohi To’a 7. Tevita Kava Palu Halaifonua 4. Paula Vaha’i 8. Va’inga Lautī

Fehuʻi 1(iv): Pe kuo pekia ha Fakafofonga ʻi he vahaʻa ʻo e Konifelenisi? 9. Saia Puakahuhua 14. Simione ‘Umeahola Tupou 10. Frank Baker 15. Viliami Mangoi Tangulu 11. Sunia Pasi 16. Kolotina Halaifonua 12. Sitaleki Tupou Letio ‘Ofamo’oni 17. Mele Manu Pepa Fainga’a 13. Vaifo’ou Vakasiuola 18. Hakiti Pongi

Fehuʻi 1(v): Pe kuo pekia ha Setuata Faka-Konifelenisi ʻi he vahaʻa ʻo e Konifelenisi? 19. Viliami ‘Esei Tu’ipulotu Fehuʻi 1(vi): Pe kuo pekia ha Faiako Siasi ʻi he vahaʻa ʻo e Konifelenisi? 20. ‘Ana Kofe Ta’ufo’ou Fifita 26. Lisiate Moala’eua 21. ‘Etimani Taufa 27. Kepueli Tongatoutai Tu’akineiafu 22. Highmark Feimoefiafi Moala Tu’uheava 23. ‘Ana Tava Tupou 28. ‘Isileli Tu’ipulotu 24. Tevita Fuapau Ika 29. Tevita Lau’i 25. Tu’ipulotu Kaufusi

Fehuʻi 1(vii): Pe kuo pekia ha taha Ngāue ‘Ofisi Siasi ʻi he vahaʻa ʻo e Konifelenisi? Na’e ‘Ikai

Fehuʻi (2): Pe ʻoku ʻi ai ha kole mei ha Vāhenga ke maʻu ha Faifekau? Na’e tu’utu’uni ke nofo’anga Faifekau ‘a Havelu Tokelau ‘o tokoni ki Haveluloto

44 |Tohi Miniti Fehuʻi (3): Pe ʻoku tau pehē ke vahevahe pe liliu ha Vahe pe ha Vāhenga Ngāue? Na’e tu’utu’uni ke tali ‘a e fakamatala ngāue mei ‘Amelika-Hauai’i pea ke hoko atu e talanoa, tauhi mo e femahino’aki mo e ngaahi fai’angalotu 1. Kalasi ‘Aho (Sacramento) 2. Stockton (Sacramento) 3. Kailua (Hauai’i)

Fehuʻi (4): Pe ʻoku tau pehē ke kamata ha Vāhenga Ngāue foʻou? ‘Oku ‘Ikai

Fehuʻi (5): ʻOku fēfē ʻetau Tohi Kakai? Na’e tu’utu’uni ke tali ‘a e Tohi Kakai he 2014-2015 pea fakatokanga’i ‘a e tupu toko 305 (0.9%) mei he 2014 ki he 2015. ‘Oku langalanga hake ‘a e tokolahi ‘o e Siasi:

35,500 35,188 35,205 35,000 34,407 34,500 34,295 34,194 34,048 33,967 33,889 34,000 33,556

33,500 33,213 Tokolahi 33,000 32,500 32,000 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Ta'u Fehuʻi (6): Ko e hā ʻa e Fakamatala ki he: (i) Potungāue Ako Faka-Kalisitiané? Na’e tu’utu’uni ke tali ‘a e Fakamatala Fakataʻu mo e Fakamatala Paʻanga pea fakatokanga’i ‘a e toenga mo’ua ko e ($82,194.62)

(ii) Potungāue ʻEvangeliō? Na’e tu’utu’uni ke tali ‘a e Fakamatala Fakataʻu mo e Fakamatala Paʻanga pea fakatokanga’i ‘a e toenga mo’ua ko e ($52,528.30) (iii) Potungāue ʻa Fafiné? Na’e tu’utu’uni ke tali ‘a e Fakamatala Fakataʻu mo e Fakamatala Paʻanga pea fakatokanga’i ‘a e toenga pa’anga ko e $3,041.04 (iv) Potungāue Ako Tokoniʻi ʻo e kau Faifekaú mo e kau Setuatá? Na’e tu’utu’uni ke tali ‘a e Fakamatala Fakataʻu mo e Fakamatala Paʻanga pea fakatokanga’i ‘a e toenga pa’anga ko e $5,293.40

Fehuʻi (7): Ko e hā ʻa e Fakamatala ki he Potungāue Ako mo e ngaahi Akoʻanga? Potungāue Ako

a. Misinale (1/3) mo hono vahevahe

Konifelenisi Kakato 92 (2015 ) | 45 Na’e tu’utu’uni ke tali ‘a e Fakamatala Fakataʻu mo e Fakamatala Paʻanga pea fakatokanga’i ‘a e toenga pa’anga ko e $8,850.65

e. ‘Ofisi Ako Na’e tu’utu’uni ke tali ‘a e Fakamatala Fakataʻu mo e Fakamatala Paʻanga pea fakatokanga’i ‘a e toenga pa’anga ko e $36,805.57

f. Sikolasipi Na’e tu’utu’uni ke tali ‘a e Fakamatala Fakataʻu mo e Fakamatala Paʻanga pea fakatokanga’i ‘a e toenga mo’ua ko e ($1,744.85)

h. Konifelenisi Kau Faiako Na’e tu’utu’uni ke tali ‘a e Fakamatala Fakataʻu mo e Fakamatala Paʻanga pea fakatokanga’i ‘a e toenga mo’ua ko e ($1,139.80)

i. Tokoni Fānau Faingata’a’ia Na’e tu’utu’uni ke tali ‘a e Fakamatala Fakataʻu mo e Fakamatala Paʻanga pea fakatokanga’i ‘a e toenga pa’anga ko e $1,971.50

k. Tokoni Vahenga Tu’utu’uni ke tali ‘a e Fakamatala Fakata’u mo e Fakamatala Pa’anga pea fakatokanga’i ‘oku ‘ikai ha toenga pa’anga pe mo’ua.

l. Fakalakalaka Na’e tu’utu’uni ke tali ‘a e Fakamatala Fakataʻu mo e Fakamatala Paʻanga pea fakatokanga’i ‘a e toenga mo’ua ko e ($10,801.38)

m. Pa’anga Tokoni Vahenga 30% Pule’anga Tonga Na’e tu’utu’uni ke tali ‘a e Fakamatala Fakataʻu mo e Fakamatala Paʻanga pea fakatokanga’i ‘a e toenga mo’ua ko e ($9,892.32)

(i) Ngaahi Akoteú a. Ako Tokamu’a Na’e tu’utu’uni ke tali ‘a e Fakamatala Fakataʻu mo e Fakamatala Paʻanga pea fakatokanga’i ‘a e toenga pa’anga ko e $47,800.96 e. Vahenga Kau Faiako Akoteu Na’e tu’utu’uni ke tali ‘a e Fakamatala Fakataʻu mo e Fakamatala Paʻanga pea fakatokanga’i ‘a e toenga mo’ua ko e $42,817.33) f. Bilingual Side School (Maamaloa) Na’e tu’utu’uni ke tali ‘a e Fakamatala Fakataʻu mo e Fakamatala Paʻanga pea fakatokanga’i ‘a e toenga pa’anga ko e $24,960.05

(ii) Ngaahi Ako Lotolotó a. Ako Lotoloto – Pea Na’e tu’utu’uni ke tali ‘a e Fakamatala Fakataʻu mo e Fakamatala Paʻanga pea fakatokanga’i ‘a e toenga pa’anga ko e $9,334.66 e. Ako Lotoloto – Vaini Na’e tu’utu’uni ke tali ‘a e Fakamatala Fakata’u mo e Fakamatala Pa’anga pea fakatokanga’i e toenga mo’ua ko e ($12,796.24)

46 |Tohi Miniti

f. Ako Lotoloto - Houma Na’e tu’utu’uni ke tali ‘a e Fakamatala Fakata’u mo e Fakamatala Pa’anga pea fakatokanga’i e toenga pa’anga ko e $5,118.48

(iii) Ngaahi Kolisí:

a. Kolisi ko Tupou (i) Kolisi Na’e tu’utu’uni ke tali ‘a e Fakamatala Fakataʻu mo e Fakamatala Paʻanga pea fakatokanga’i ‘a e hulu ko e $33,129.28, paanga ‘e $189,094.25 ‘i he pangikē pea mo e mo’ua ki he Siasi ko e ($87,427.27)

(ii) Faama Na’e tu’utu’uni ke tali ‘a e Fakamatala Fakataʻu mo e Fakamatala Paʻanga pea fakatokanga’i ‘a e fe’amo’aki ko e ($88,367.38), pa’anga ‘e $5,909.62 ‘i he pangikē pea mo e mo’ua ki he Siasi ko e ($21,730.62)

(iii) Falekoloa Na’e tu’utu’uni ke tali ‘a e Fakamatala Fakataʻu mo e Fakamatala Paʻanga pea fakatokanga’i ‘a e mole ko e ($24,593.15) pea mo e pa’anga ‘e $8,985.60 ‘i he pangikē

(iv) Pa’anga Tokoni Pule’anga Tonga (TVET) Na’e tu’utu’uni ke tali ‘a e Fakamatala Fakataʻu mo e Fakamatala Paʻanga pea fakatokanga’i ‘a e toenga pa’anga ko e $52,964.22 ‘i he pangikē

e. Kolisi Kuini Salote (i) Kolisi Na’e tu’utu’uni ke tali ‘a e Fakamatala Fakataʻu mo e Fakamatala Paʻanga pea fakatokanga’i ‘a e fe’amokaki ko e ($105,412.92), pa’anga ‘e $519,662.73 ‘i he pangikē pea mo e mo’ua ki he Siasi ko e ($214,013.21)

(ii) Polokalama Catering & Hospitality Na’e tu’utu’uni ke tali ‘a e Fakamatala Fakataʻu mo e Fakamatala Paʻanga pea fakatokanga’i ‘a e fe’amokaki ko e ($60,024.94)

(iii) Falekoloa Na’e tu’utu’uni ke tali ‘a e Fakamatala Fakataʻu mo e Fakamatala Paʻanga pea fakatokanga’i ‘a e tupu ko e $25,897.92, pea mo e pa’anga ‘e $32,783.81 ‘i he pangikē

(iv) Pa’anga Tokoni Pule’anga Tonga (TVET) Na’e tu’utu’uni ke tali ‘a e Fakamatala Fakataʻu mo e Fakamatala Paʻanga pea fakatokanga’i ‘a e $14,537.81 ‘i he pangikē

f. Kolisi Moʻunga ʻOlive Na’e tu’utu’uni ke tali ‘a e Fakamatala Fakataʻu mo e Fakamatala Paʻanga pea fakatokanga’i ‘a e toenga mo’ua ko e ($51,873.92)

h. Kolisi Mailefihi/Siuʻilikutapu (i) Kolisi Na’e tu’utu’uni ke tali ‘a e Fakamatala Fakataʻu mo e Fakamatala Paʻanga pea fakatokanga’i ‘a e fe’amokaki ko e ($50,490.99), pa’anga ‘e $78,227.45 ‘i he pangikē pea mo e mo’ua ki he Siasi ko e ($118,504.76)

(ii) Polokalama Ako ‘Enisina

Konifelenisi Kakato 92 (2015 ) | 47 Na’e tu’utu’uni ke tali ‘a e Fakamatala Fakataʻu mo e Fakamatala Paʻanga pea fakatokanga’i ‘a e fe’amokaki ko e ($22,130.26)

(iii) Polokalama Ako Talikakai Na’e tu’utu’uni ke tali ‘a e Fakamatala Fakataʻu mo e Fakamatala Paʻanga pea fakatokanga’i ‘a e fe’amokaki ko e ($7,964.08)

i. Kolisi Taufaʻahau/Pilolevu Na’e tu’utu’uni ke tali ‘a e Fakamatala Fakataʻu mo e Fakamatala Paʻanga pea fakatokanga’i ‘a e hulu ko e $25,428.55, toenga pa’anga ‘i he pangikē ko e $47,716.95 mo e mo’ua ki he Siasi ko e ($6,113.23)

k. Kolisi Tupoutoʻa Na’e tu’utu’uni ke tali ‘a e Fakamatala Fakataʻu mo e Fakamatala Paʻanga pea fakatokanga’i ‘a e toenga pa’anga ko e $52,148.19

l. Kolisi Hōfangahau Na’e tu’utu’uni ke tali ‘a e Fakamatala Fakataʻu mo e Fakamatala Paʻanga pea fakatokanga’i ‘a e toenga mo’ua ko e ($65,664.50)

(iv) Ako Maʻolunga ko Tupoú Na’e tu’utu’uni ke tali ‘a e Fakamatala Fakataʻu mo e Fakamatala Paʻanga pea fakatokanga’i ‘a e fe’amokaki ko e ($28,661.42), toenga pa’anga ‘i he pangikē ko e $157,963.53 mo e mo’ua ki he Siasi ko e ($333,083.35)

a. Akoʻanga Tupou Tertiary Institute (TTI) (1) Ako’anga Na’e tu’utu’uni ke tali ‘a e Fakamatala Fakataʻu mo e Fakamatala Paʻanga pea fakatokanga’i ‘a e fe’amokaki ko e ($198,856.05), toenga pa’anga ‘i he pangikē ko e $33,500.15 mo e mo’ua ki he Siasi ko e ($257,505.81)

(2) Pa’anga tokoni mei he Pule’anga (TVET) Na’e tu’utu’uni ke tali ‘a e Fakamatala Fakataʻu mo e Fakamatala Paʻanga pea fakatokanga’i ‘a e $19,395.75 ‘i he pangikē

(v) Ako Ngoue ko Hangó (1) Ako’anga Na’e tu’utu’uni ke tali ‘a e Fakamatala Fakataʻu mo e Fakamatala Paʻanga pea fakatokanga’i ‘a e hulu ko e $35,616.46, toenga pa’anga ‘i he pangikē ko e $1,130.12 mo e mo’ua ki he Siasi ko e ($127,588.96)

(2) Kenani Farm Na’e tu’utu’uni ke tali ‘a e Fakamatala Fakataʻu mo e Fakamatala Paʻanga pea fakatokanga’i ‘a e hulu ko e $8,572.41

(vi) Ako Faka-Tohitapu ko Siaʻatoutaí (1) Ako’anga Na’e tu’utu’uni ke tali ‘a e Fakamatala Fakataʻu mo e Fakamatala Paʻanga pea fakatokanga’i ‘a e hulu ko e $165,665.46, toenga pa’anga ‘i he pangikē ko e $131,013.40 mo e mo’ua ‘o e Siasi ki he Kolisi ko e $476,091.52

(2) Faama Na’e tu’utu’uni ke tali ‘a e Fakamatala Fakataʻu mo e Fakamatala Paʻanga pea fakatokanga’i ‘a e mole ko e ($19,979.73), toenga pa’anga ‘i he pangikē ko e $52,174.35 mo e mo’ua ki he Siasi ko e (1,143.31)

48 |Tohi Miniti

(3) Falengāue & Faleva’e Na’e tu’utu’uni ke tali ‘a e Fakamatala Fakataʻu mo e Fakamatala Paʻanga pea fakatokanga’i ‘a e mole ‘i he falengāue ko e ($292.95) mo e fale ngaahi va’e ko e ($12,738.05), toenga pa’anga ‘i he pangikē ko e $7,102.82 mo e mo’ua ki he Siasi ko e ($2,271.44)

(4) Pausa Na’e tu’utu’uni ke tali ‘a e Fakamatala Fakataʻu mo e Fakamatala Paʻanga pea fakatokanga’i ‘a e tupu ko e $87,444.07, toenga pa’anga ‘i he pangikē ko e $93,304.98 mo e mo’ua ki he Siasi ko e ($114,475.37)

(5) Falekoloa Na’e tu’utu’uni ke tali ‘a e Fakamatala Fakataʻu mo e Fakamatala Paʻanga pea fakatokanga’i ‘a e toenga tupu ko e $7,740.73, toenga pa’anga ‘i he pangikē ko e $6,533.70 mo e mo’ua ki he Siasi ko e ($1,409.48)

Fehuʻi (8): Ko e hā haʻatau tuʻutuʻuni ki he ngāue ki Muli? Poate NGāue ki Muli: Na’e tu’utu’uni ke tali e Fakamatala Fakata’u mo e Fakamatala Pa’anga pea fakatokanga’i e toenga pa’anga ko e $6,863.89, pea mo kinautolu kuo pole ki he Ngāue ki muli:

i. Tevita M. ʻOfahulu vi. Siaosi ʻO. Moala xi. Lātū Kakau Nuku ii. ʻEfoti Tangataēvaha vii. Siosiua S. Tauʻatāina xii. ʻOpeti Fangupō iii. Siokivaha Tīmani viii. Taʻuteau Tāufa xiii. Samisoni Pulu Halahala iv. F. Lomekina Pāhulu ix. V. Henelī Vete xiv. Minoneti ʻAukafolau v. Sāmiuela Tuʻiʻonetoa x. Taniela Manu xv. Dr. Petelō Taukei Ahomana

Pea ke toe vakai’i ‘enau tokanga ki he’enau mo’ui lelei.

Peleti ki Muli: Na’e tu’utu’uni ke tali ‘a e Fakamatala Fakataʻu mo e Fakamatala Paʻanga pea fakatokanga’i ‘a e toenga pa’anga ko e $43,234.21

Fehuʻi (9): Pe ʻoku fēfē ʻa e ngaahi meʻa ʻo e Siasi? (9)-(i) Ko e fale foʻou kuo langa pe fokotuʻú? Na’e tu’utu’uni ke tali ‘a e ngaahi ngāue ko eni kuo fakahoko: Tongatapu 1. Popua: Faleako ki he ako Tokamu’a mo hono ‘āa’i lelei 2. Ma’ufanga: Senitā ‘a e To’utupu ki he Tuitui mo e loki ako 3. Sia’atoutai: Fetongi mo langa fo’ou ‘a e Falenofo’anga ko Toumui 4. Fasi mo e Afi ‘a Tungi: Falenofo’anga faifekau 5. Fahefa: Falenofo’anga faifekau 6. Malapo: Hall na’e fakalelei’i mo faka-fo’ou kakato 7. (Mo’unga ‘Olive): Hall Fakamanatu Siupeli Siliva Vavaʻu 8. ‘Utungake: Falenofo’anga faifekau 9. ‘Utui: Hall ko To’anga-‘Ofa Ha’apai Ko e ngaahi langa fo’ou ‘a e Ha’apai Tekina ‘i Moana 10. Falelotu Tekina ‘i Moana, Mo’unga’one 11. Falenofo’anga Tekina ‘i Moana, Mo’unga’one 12. Falelotu Tekina ‘i Moana, Muitoa 13. Falenofo’anga Tekina ‘i Moana, Muitoa

Konifelenisi Kakato 92 (2015 ) | 49

14. Falelotu Tekina ‘i Moana, Pukotala 15. Hall Tekina ‘i Moana, Fakakakai 16. Hall Tekina ‘i Moana, Faleloa 17. Hall Tekina ‘i Moana, Fangale’ounga 18. Falelotu Tekina ‘i Moana, Fotua 19. Hall Kafo-Lava … , Koulo (Langa ‘e he Tekina ‘i Moana) 20. Falenofo’anga Tekina ‘i Moana, ‘Uiha 21. Falenofo’anga (X3) Tekina ‘i Moana, Kolisi Taufa’ahau/Pilolevu 22. Falekai-Hall Tekina ‘i Moana, Kolisi Taufa’ahau/Pilolevu

Na’e tu’utu’uni ke fakahā ‘a e hingoa ‘o e kau ngāue tufunga ‘a e Tekina ‘i Moana: Sione Tōtau Havea, Paula Peu, Sione Fakasi’i’eiki, Usaia Hemaloto, Lopiseni Vao, ‘Amanaki Tautua’ā, Sokikou ‘Inafo, Hea Hala’ufia, ‘Atunaisa Havea, Samiuela Hautau, Kava Paletu’a

(9)-(ii) Ko e ngaahi fale ʻoku lolotonga langa? Na’e tu’utu’uni ke tali ‘a e fakamatala ki he ngaahi langa ko eni ‘oku lolotonga fakahoko: Tongatapu 1. Hofoa: Falenofo’anga faifekau 2. Vaotu’u: Hall ‘o e Siasi 3. Kolisi ko Tupou: Ngaahi Falemohe fo’ou mo e fale Fakamanatu ‘o e ta’u 150 Ha’apai 4. Nomuka: Hall Tekina ‘i Moana Niu Sila 5. Tuingapapai: Hall ‘o e Vahefonua

(9)-(iii) Ko e fakalahi mo e ngaohi ke lelei? Na’e tu’utu’uni ke tali ‘a e fakamatala ki he ngaahi fakalelei ko eni: Tongatapu 1. Houma: Vali falelotu 2. Tatakamotonga III, Fakalelei falenofo’anga 3. Kolonga I: Vali falelotu mo e falenofo’anga 4. Kolonga II: Vali Hall mo faka’uhila fo’ou 5. Niutoua: Fakalelei Hall ki he Ako Tokamu’a pea fakalelei mo e Bathroom 6. Sopu ‘o Taufa’ahau: Vali falenofo’anga faifekau, fakalelei mo e sea falelotu 7. Afa: Faliki fo’ou falelotu, vali mo monomono mo e ‘aa mo e fakalelei ma’u’anga vai 8. Talafo’ou: Fakafo’ou ‘ā mo e Sea falelotu 9. Tofoa: Vali mo e taila mo e fakalelei ‘o e falelotu mo e Hall Tuku’aho 10. Nukuhetulu: Monomono Hall mo e Toilet ki he falelotu 11. Pea: Vali mo e fakalelei ki he falelotu, Hall Siasi mo e Hall ki he kakai fefine 12. Lapaha: Ngaohi ‘ā mo e fakalelei ‘o e falelotu pea fakalelei ‘Uhila 13. ‘Utulau: Fakalelei’i falelotu mo e me’a fakaongo le’olahi 14. Nukunuku Hihifo: Vali mo e fakalelei ‘o e Hall 15. Vaini: Fakalelei lahi ki he falelotu mo e Hall 16. Kolose: Fakalelei bathroom nofo’anga faifekau 17. Pelehake: Vali falelotu mo e Hall mo e loki ngaohi me’atokoni 18. Matahau: Monomono falelotu mo e Hall Vavaʻu 19. Neiafu: Monomono fakalelei falenofo’anga Faifekau Sea (Bathroom) mo e fakalelei ki he tanaki’anga vai (Fakatali).

50 |Tohi Miniti

20. Neiafu: Fakalelei Hall Sau Faupula 21. Mailefihi/Siu’ilikutapu: Vali Hall Maama Moonia mo e kotoa ‘o e ngaahi Loki Ako mo e Falemohe ‘i ‘Alepea. Fakalelei’i mo e toilet block ‘i ‘Alepea ki he tu’unga lelei ‘aupito. 22. Leimatu’a: Fakafo’ou toilet block mo fakafālahi fakafaletolo kae’uma’a ‘a e Hall ‘o e Siasi. 23. Makave: Vali fo’ou falenofo’anga faifekau mo fakalelei ma’u’anga ‘uhila ‘o e falelotu. 24. Houma: Monomono Falelotu 25. Pangaimotu: Monomono mo vali falelotu 26. Taoa: Monomono falelotu mo e vali ‘o e Hall 27. Okoa: Taila falelotu mo fakafo’ou Tu’unga malanga pea vali mo e falenofo’anga faifekau 28. Tu’anekivale: Taila mo Vali falelotu 29. Ta’anea: Vali mo fakakapeti fo’ou Hall 30. Ha’akio: ‘Ato mo faliki fo’ou falelotu. Fakalelei mo e tau’anga me’alele ‘api Siasi. 31. Ha’alaufuli: Fakalelei fakatali mo e ongo Sima vai he ‘api nofo’anga. 32. Tu’anekivale: Taila ‘o e falelotu 33. Longomapu: Vali falelotu mo e Hall pea monomono mo e ‘Ato falelotu. Ha’apai Ngaahi Monomono Lalahi ‘a e Tekina ‘i Moana

34. Tongoleleka: Falelotu (Tekina ‘i Moana) 35. Pangai: Falelotu mo e Hall (Tekina ‘i Moana) 36. Holopeka: Falelotu mo e Hall (Tekina ‘i Moana) 37. Koulo: Falelotu mo e Falenofo’anga (Tekina ‘i Moana) 38. Fangale’ounga: Falelotu (Tekina ‘i Moana) 39. Lotofoa: Falelotu mo e Hall (Tekina ‘i Moana) 40. Faleloa: Falelotu (Tekina ‘i Moana) 41. Fakakai: Falelotu (Tekina ‘i Moana) 42. Pukotala: Hall (Tekina ‘i Moana) 43. Muitoa: Hall (Tekina ‘i Moana) 44. Lofanga: Falelotu (Tekina ‘i Moana) 45. Mo’unga’one: Hall (Tekina ‘i Moana) 46. Taufa’ahau/Pilolevu: Falemohe Tamaiki Fefine (Tekina ‘i Moana) 47. Taufa’ahau/Pilolevu: Falemohe (Tekina ‘i Moana) ‘Amelika- 48. Penieli: Fakakakato ngaue ki he Falelotu/Hall fo’ou (2014). Kuo kakato Hawaii mo ma’u ‘a e permit (ngofua mei he Pule’anga) ke ngaue’aki. Lava mo e vali mo fakalelei ‘api nofo’anga faifekau. 49. Kalamosi, Maui: ‘Aa’i ‘api nofo’anga mo e fakalahi fakafaletolo pea mo e ngaahi ngaue fakapalama. 50. ‘Ofisi Vahefonua: Fakalelei mo vali mo hono fakanaunau ‘o e ‘Ofisi: Komipiuta, Telefoni & Internet, Printer, Copier.

(9)-(iv) Ha meʻa kuo fakatau atu mo lisi? Na’e tu’utu’uni ke tali ‘a e fakamatala ngāue ‘a e ‘Ofisa Kelekele

(9)-(v) Ha meʻa kuo kole mai ke fakatau? Na’e tu’utu’uni ke tali ‘a e fakamatala ngāue ‘a e ‘Ofisa Kelekele

Konifelenisi Kakato 92 (2015 ) | 51

(9)-(vi) Ha potu ʻoku kole ke ngofua ke lisi mai? a. Na’e tu’utu’uni ke tali ‘a e fakamatala ngāue ‘a e ‘Ofisa Kelekele e. Na’e tu’utu’uni ke tuku ki he Palesiteni, Sekelitali Lahi mo e Komiti Konifelenisi ke fakakaukaua ‘a e faka’amu ke ai ha ngaahi konga ‘api ke fakalakalaka ki ai ‘a e Siasi, hangē ko e ngaahi feitu’u kuo mafola ki ai ‘a e nofo´ ka ‘oku te’eki ke tu’u ha fai’angalotu ai

(9)-(vii) Ke fakangofua ke langa ha Fale pe hā? Na’e tu’utu’uni ke tuku ki he Kōmiti Langa ʻa e Siasi ke tokanga ke fakakakato ʻa e ngaahi tuʻutuʻuni fekauʻaki pea mo e langa pea toki fakaʻatā ha langa ke kamata.

(9)-(viii) Ko e fonua kuo lisi mai he taʻu ní? Na’e tu’utu’uni ke tali e fakamatala ‘a e ‘Ofisa Kelekele.

(9)-(ix) Ha kelekele teʻeki ke lisi? Na’e tu’utu’uni ke tali ‘a e fakamatala ‘a e ‘Ofisa Kelekele.

(9)-(x) ʻOku tupu ʻa e ngaahi moʻua Faka-Talāsití mo e taʻetokanga ki ai? Na’e tu’utu’uni ke tali ‘a e fakamatala ki he pa’anga faka-Talāsiti pea fakatokanga’i ‘a e holo ‘o e mo’ua fakatalasiti ‘aki ‘a e 20%. ‘Oku tokanga lahi ‘a e ngaahi talasiti ki honau mo’ua takitaha

(9)-(xi) Ko e hā ʻa e Fakamatala mo ʻetau faleʻi ʻa e Konifelenisí kau ki he: (A) Fale Paaki Tauluá Na’e tu’utu’uni ke tali e fakamatala fakata’u mo e fakamatala pa’anga pea fakatokanga’i ‘a e mole ko e ($88,440), toenga pa’anga ‘i he pangikē ko e $436,341 (E) ʻOfisi ʻo e Siasí? Na’e tu’utu’uni ke tali e fakamatala fakata’u mo e fakamatala pa’anga pea fakatokanga’i ‘a e toenga pa’anga ko e $37,075.21 (F) Vaká? Na’e tu’utu’uni ke toe fakamanatu pē ki he ngaahi vahefonua ke fai mai ‘a e fakamatala ki he ngaahi vaka ‘o e Siasi, ‘o hangē ko e tu’utu’uni ‘a e Konifelenisi. (H) Tohi Fanongonongó? Na’e tu’utu’uni ke tali e fakamatala fakata’u mo e fakamatala pa’anga pea ke fakatokanga’i e toenga mo’ua ko e ($254,916.96), pea ke toloi ha tu’utu’uni ki he fokotu’u (koe’uhi ko e lahi e mo’ua e ngaahi fai’anga lotu ni’ihi) ke ai ha tukuhau mo ha fakatauhoa ‘a e Konifelenisi ke totongi’aki e Tohi Fanongonngo. (I) Polokalama Haafe Houá? Na’e tu’utu’uni ke tali e fakamatala fakata’u mo e fakamatala pa’anga. (K) Liliu Leá mo e Pulusi Tohí? Na’e tu’utu’uni ke tali e fakamatala fakata’u mo e fakamatala pa’anga pea ke fakatokanga’i e toenga mo’ua ko e ($1,526.29) (L) Poate Faletohí? Na’e tu’utu’uni ke tali e fakamatala fakata’u mo e fakamatala pa’anga pea ke fakatokanga’i ‘a e tupu ko e $131,859, mo e pa’anga ‘i he pangikē ko e $257,323 (M) Hiva ʻa e Siasí?

52 |Tohi Miniti Na’e tu’utu’uni ke tali e Fakamatala Fakata’u. (N) Tungī Arcade/Colonnade? Na’e tu’utu’uni ke tali e Fakamatala Fakata’u pea fakatokanga’i ‘a e tupu ko e $55,873 (NG) Poate Ngāue ki Mulí? Na’e tu’utu’uni ke tali e Fakamatala Fakataʻu mo e Fakamatala Pa’anga pea fakatokanga’i ‘a e toenga pa’anga ko e $6,863.89 (O) Poate Faleʻi Faka-Pisinisí? Na’e tu’utu’uni ke tali e fakamatala pa’anga ‘a e ngaahi pisinisi ‘oku hā atu ‘i ‘olunga.

Fehuʻi (10): Ko hai ʻoku kau ʻi he ngaahi Kōmiti kuo fokotuʻu ʻe he Konifelenisi? Na’e tu’utu’uni 1. Ko e Ngaahi Hingoa eni ki he ngaahi Kōmiti Faka-Konifelenisí & Faka-Vahefonua pea ke kei fakamafaiʻi ai pē ʻa e Kōmiti Konifelenisí ke tali ha fakalelei ʻe fiema’u. 2. Fakamanatu: a. Kuo tu’utu’uni ke ngaue’aki ‘a e Kōmiti Lalahi ‘e 3 ki he ngaahi Potungāue kātoa ‘a e Siasi. [‘Oku toki tānaki ki ai ‘a e Talāsiti Lahi´, Kōmiti Konisitutone, mo e Kōmiti ki he Ngaahi Fatongia ki tu’a mei he loto’i Siasi.] e. ‘Oku ‘i he ngaahi Kōmiti Lalahi´ ke fili ha Kōmiti si’i ke fai ha ngaue tukupau ‘oku fiema’u (ad hog) ‘e ha Potungāue. Ka kakato ‘a e ngāue ko ia´, ko e ngata ia ‘a e Kōmiti si’i ko ia´. f. ‘Oku ‘i he ngaahi Kōmiti Lalahi ke fili ha Kōmiti si’i tu’uma’u, ‘o kapau ‘oku fiema’u. h. Ko e ngaahi Kōmiti Lalahi´ ‘e taliui mo Lipooti ki ai kotoa ‘a e ngaahi Kōmiti Si’i´. i. ‘E toki lipooti ‘a e ngaahi Kōmiti Lalahi´ ki he Kōmiti Konifelenisi´, pea mei he Kōmiti Konifelenisi´ ki he Konifelenisi Kakato´ ‘i he ta’u kotoa pē. k. Kuopau ke ‘omai ‘a e Miniti ‘o e Kōmiti Fale’i kotoa pe ki he Kōmiti Konifelenisi ‘oku hoko´ hili ‘a e fakataha ‘a e Kōmiti Fale’i´. l. Ke fakatokanga’i mamafa ‘e he kau taki ‘o e ngaahi Potungāue ‘a e Konifelenisi´ mo e kau Faifekau Sea mo e Faifekau Pule Vahefonua ke fakahoko ‘a e ngaahi Fakataha ke ma’u faingamālie ‘a e kakai ‘o e Siasi´ ke tokoni ki hono fakalele ‘o e Siasi.´

(i) Kōmiti Konifelenisi ʻE kau ki he Kōmiti Vahaʻa Konifelenisi´ ʻa e Kau Talāsiti Lahi, Faifekau Sea/Pule/Setuata Lahi ʻo e ngāhi Vahefonua ʻi Tonga ni mo Muli ʻo kapau te nau lava mai ki ai.

1. Palesiteni ʻo e Siasí 18. Faifekau Pule TT 35. Mosese Moala Vakasiuola 2. Sekelitali Lahi ʻo e Siasí 19. Faifekau Kolomotuʻá 36. Tu’a Mahe 3. Sekelitali Paʻangá 20. Faifekau Tatakamotongá 37. Tupou Feimoefiafi 4. Palesiteni Akó 21. Faifekau Kolovaí 5. Talēkita Ako Faifekau 22. Faifekau Fasi-mo e-Afí 38. Kuini Halaevalu Mata’aho 6. Talēkita Ako Fk-Kalisitiane 23. Faifekau Maʻufangá 39. Baroness Tuputupu Vaea 7. Talēkita ʻEvangeliō 24. Faifekau Haveluloto 40. Paula Sūnia Bloomfield 8. ʻEtita Tohi Fanongonongó 25. Faifekau Houma 41. Lord Tēvita Pōasi Tupou 9. Faifekau Liliu Lea Pulusi Tohi 26. Faifekau Fanga ‘o Pilolevu 42. Lisiate ʻAloveita ʻAkolo 10. Faifekau Life Line 27. Faifekau Nukunuku 43. Hon. S. ʻAkilisi Pōhiva 11. Pule Kolisi Siaʻatoutaí 28. Faifekau Vaini 44. Hon. Penisimani Fifita 12. Pule, Kolisi ko Tupoú 29. Faifekau Hala’ovave 45. Hon. ‘Aisake Valu Eke 13. Pule Ako, Kolisi Kuini Sāloté 30. Faifekau Pea 46. Hon. Poasi Tei 14. Pule, Ako Maʻolunga Tupoú 31. Faifekau Sopu ‘o Taufa’ahau 47. Tamale 15. Talēkita TTI 32. Faifekau Tungi Colonnade 48. Dr. Leimoni Taufuʻi 16. Tokoni Palesiteni Akó 33. Dr. Petelo Taukei ‘Ahomana 49. Lopeti Senituli 17. Tokoni Pule Sia’atoutai 34. Kalisitiane F. Fonua 50. Dr. Uiliami Fukofuka

Konifelenisi Kakato 92 (2015 ) | 53 51. Peauafi Pīfeleti 73. Melaia Tu’ipulotu 95. Losena Fatai 52. Maʻake Fakaʻosifolau 74. Pulupaki Moala Ika 96. ‘Elenoa ‘Amanaki 53. ʻAotita Fakalotofonuá 75. Lu’isa Manuofetoa 97. Saia Pifeleti 54. ‘Alisi N. Taumoepeau 76. Sitaleki Mausia 98. Dr. Kolini Vaea 55. Fuiva Kavaliku 77. Obey Samate 99. Dr. Taniela Palu 56. Teisina Fuko 78. Poutele Tuʻihalamaka 100. Penisimani ‘A. Tonga 57. Pule Faletohi FIBS 79. Poasi Laʻakulu. 101. Sione ‘Otuhouma 58. Pule Tungi Colonnade 80. Līvai Holani 102. Tevita Nau 59. ‘Ofisa Langa ‘a e Siasi 81. Siotame Drew Havea 103. Fiefia Taufa 60. Sek. Potungāue ʻa Fafiné 82. Sāmiuela M. Fonua 104. Poutele Niupalavu 61. Ma’ata Havea 83. Sēmisi V. Tapueluelu 105. Taniela Tuita 62. Mele P. Taulanga 84. Tuituʻu Tokotaha 106. ‘Asipeli Palaki 63. Loukinikini ‘Ahio 85. Fakahau Valu 107. ‘Ofa Pakalani 64. Dr. ‘Ana M. Taufe’ulungaki 86. Penisimani Lōseli Latū 108. Lile Tauveli 65. Dr. ‘Ana Hau’alofa’ia Koloto 87. Pita Moala 109. Laka’one Sili 66. Lu’isa Vivili 88. Filimone Fifita 110. Sione Faletau 67. Mele Fonua 89. Viliula Mafi 111. Taia Leha 68. Halamehi Lokotui 90. Sinilau Toumo’ua 112. Tevita Palu 69. ‘Aloma Johansson 91. Pita Vī 113. Sefita Tangi 70. Sinaitakala Tuʻitahi 92. ‘Alisi Pone Fotu 114. Viliami K. Vaipuna 71. Temaleti Vakasiuola 93. Lofia Heimuli 72. Mele Seini Lomu 94. Lisiate Nuku Kōmiti Konifelenisi ʻa e Kau Faifekau: Ke kau ki ai ʻa e Kau Faifekau Hoko & Faifekau Mālōlō kotoa ʻi he Kōmiti Konifelenisi´. [Ke hoko atu ‘a e fatongia tokanga ki he ngaahi Tui mo e Ouau Lotu ‘a e Siasi´. Pea ‘e fili ha ni’ihi ke tokanga ki he ngaahi fiema’u ke fakalelei‘i e ouau mo e tōtō’onga lotu ‘a e Siasi´] (ii) Kau Talāsiti Lahi 1. Dr. ʻAhio 1. Kingi Tupou VI 2. Dr. Tevita K. Havea 2. Lord Tangi ʻo Vaonukonuka 3. Lōpeti Tāufa 3. Tōmasi Fakahua 4. Dr. ʻAlifaleti Malakai Mone 4. Tau’atevalu 5. Peni Hafoka Tāufa 5. Siale Napaʻa Fīhaki 6. Taniela T. Moala 6. Tevita Fe’aomoelotu Vaipuna 7. Uaiselē Manoa 7. Finau Walter 8. Siosaia Tava Tupou 8. Fotu Kau Talifaki Kau Talifaki Tu’inauvai ‘Asaeli Sione Tūkia Jr. Tu’a Mahe Peauafi Pīfeleti [fiema’u ha taha] Mosese Fositā

Na’e tu’utu’uni ke hoko atu ‘a e fakamo’oni ‘a e Palesiteni mo e Sekelitali Lahi ma’a e kau Talasiti Lahi ‘i he Lisi Kelekele´ koe’uhi ko e faingamālie ‘o e ngāue he ‘Ofisi´.

(iii) Kōmiti Konisitūtone 1. Kau Talasiti Lahi Katoa 7. Sione Tukia Jr 13. Siotame Drew Havea 2. Faifekau Pule TT 8. Sekelitali Paʻangá 14. ‘Alisi N. Taumoepeau 3. Faifekau Kolomotu’a 9. Lord Tēvita Pōasi Tupou 15. Dr. ‘Ana H. Koloto 4. Palesiteni Akó 10. Tēvita F. Vaipuna 16. Dr. Uiliami Fukofuka 5. Pule Sia’atoutai 11. Loea ʻa e Siasí 17. Dr. Ma’afu Palu 6. Pule Kolisi ko Tupou 12. Hon Lisiate ʻA ʻAkolo 18. Dr. Sioeli K. Vaipulu

(iv) Kōmiti Ngāue Faka-Laumālie (Potungāue ʻa Fafine [pf], ʻEvangelio, Ako Faka-Kalisitiane, Fetuʻutaki [Tohi Fanongonongo, Haafe Houa, ʻAkaivi, Tohi Kakai], Mūsika [km], Ako Faifekau & Setuata, Sia’atoutai)

54 |Tohi Miniti 1. Palesiteni ʻo e Siasí 24. Faifekau Nukunuku 45. Lisiate Nuku 2. Sekelitali Lahi 25. Faifekau Vaini 46. Taniela Vaitohi 3. Lōpeti Tāufa 26. Faifekau Hala’ovave 47. Sina Vaipuna 4. Dr. ʻAlifaleti M. Mone 27. Faifekau Tofoa 48. Loukinikini ‘Ahio 5. Sekelitali Paʻangá 28. Faifekau Lapaha 49. Kelela Tu’inauvai 6. Faifekau Liliu Lea-Pulusi Tohi 29. Faifekau Pea 50. ‘Evaline Ha’angana 7. Taniela T. Moala 30. Faifekau Sopu 51. Valoa Fifita 8. Palesiteni Akó 31. ʻEtita T.Fanongonongó 52. Lu’isa Vivili 9. Kau Talekita Ng. Potungāue. 32. Puleako Kuini Salote 53. Mele Fonua 10. Pule Siaʻatoutai 54. Sinaitakala Tuʻitahi 11. Faifekau Pule Tongatapú 33. Kuini Halaevalu Mata’aho 55. Melaia Tu’ipulotu 12. Faifekau Kolomotuʻá 34. Paula S. Bloomfield 56. Pulupaki Moala Ika 13. Faifekau Fanga ‘o Pilolevu 35. Halamehi Lokotui 57. Lu’isa Manuofetoa 14. Faifekau Huʻatolitoli 36. Heleine Tuʻihalamaka 58. ‘Alo Tu’ipulotu 15. Faifekau Kolovai 37. ʻElenoa ʻAmanaki 59. Liueli Fusimalohi 16. Faifekau Longolongó 38. ʻAlisi Pone Fotu 60. Maika Haupeakui 17. Faifekau Maʻufangá 39. Lōfia Heimuli 61. Heu Fe’iloaki 18. Faifekau Haveluloto 40. Lōsena Fatai 62. Fakaola Palu 19. Faifekau Fasi mo e Afi 41. Fusi Vaki 63. Semisi Vealoloko 20. Faifekau Tatakamotonga 42. Seini Filiai 64. Paula Tonga 21. Faifekau Fasi-mo e-Afí 43. Siotame Drew Havea 65. Suliana Vi 22. Faifekau Fua’amotu 44. Līvai Holani 66. Sione Finau Moala 23. Faifekau Houma

(v) Kōmiti Ako mo e Sikolasipi 1. Palesiteni ʻo e Siasí 23. Pule Maamaloa Side School 45. Tevita Nau 2. Sekelitali Lahi ʻo e Siasí 24. ‘Ofisa Fakalakalaka Ako 46. Fiefia Taufa 3. Palesiteni Akó 25. ‘Ofisa Ako HR 47. Sinaitakala Tuʻitahi 4. Tokoni Palesiteni Akó 26. ‘Ofisa Ako Tokamu’a 48. ʻAioema ʻAtiola 5. Sekelitali Paʻangá 27. ‘Aotita Fakalotofonua 49. Hon. Penisimani Fifita 6. Pule Ako, Kolisi ko Tupoú 28. Tevita F. Vaipuna 50. Lisiate Nuku 7. Pule Ako Siaʻatoutaí 29. Paula Sūnia Bloomfield 51. Ma’ata Havea 8. Pule Ako, Ako M/Tupoú 30. Lord Tangi ʻo Vaonukonuka 52. Lu’isa Manuofetoa 9. Talekita TTI 31. Dr. ‘Ana M. Taufe’ulungaki 53. Pulupaki Moala Ika 10. Kau Talekita ng. Potungāue 32. Dr. Uiliami Fukofuka 54. Pule Ako Kolisi Tonga 11. Puleako Kolisi Kuini Sāloté 33. Dr. ‘Ana H. Koloto 55. Viliami K. Vaipuna 12. Faifekau Pule Tongatapú 34. Dr. S. Leimoni Taufu’i 56. Dr. Tevita Tukunga 13. Faifekau Kolomotuʻá 35. Sione Tukia Jr 57. Silaiti Kakala 14. Etita Tohi Fanongonongo 36. Ma’ake Faka’osifolau 58. Sioeli Kalāleti 15. Faifekau Liliu Lea & Pulusi 37. Mele P. Taulanga 59. ‘Elenoa ‘Amanaki 16. Faifekau Nukunukú 38. Hon. Penisimani Fifita 60. Tu’amelie Fāitu’a 17. Faifekau Houma 39. Tomasi Fakahua 61. Suliana Vi 18. Faifekau Vaotu’u 40. Tuituʻu Tokotaha 62. Melaia Tu’ipulotu 19. Faifekau Vaini 41. Siotame Drew Havea 63. Dr. Kolini Vaea 20. Faifekau Tatakamotonga 42. ʻAlisi Pone Fotu 64. Paula Tonga 21. Faifekau Lifeline 43. Sāmiuela M. Fonua 65. Kepueli Vaipulu 22. ʻOfisa Ako Pule 44. Sione ‘Otuhouma 66. Taniela Vaitohi

(vi) Kōmiti Paʻanga mo e Koloa (Paʻanga [kp], Kelekele mo e Koloa [kk], Langa [kl], Fakalakalaka & Ngaahi Pisinisi [kp]) ‘E kau ki he Kōmiti ni ‘a e kau Talasiti Lahi kotoa

1. Palesiteni ʻo e Siasí 3. Palesiteni Akó 5. Pule Ako Kolisi ko Tupou 2. Sekelitali Lahi ʻo e Siasí 4. Pule Ako Kolisi Kuini Salote 6. Talekita TTI

Konifelenisi Kakato 92 (2015 ) | 55 7. Pule Sia’atoutai 30. Hango Havea 53. Teisina Fuko 8. Pule Tupou High School 31. Sefita Tangi 54. Sinilau Toumoʻua 9. Faifekau Pule TT 32. Lisiate ʻA. ʻAkolo 55. ʻAisake Tuʻiono 10. Faifekau Kolomotu’a 33. Lord Tangi ʻo Vaonukonuka 56. Maika Haupeakui 11. Sekelitali Paʻangá 34. Dr. S. Leimoni Taufuʻi 57. Sione Tukia Jr. 12. Faifekau Havelulotó 35. Līvai Holani 58. Obey Samate 13. Faifekau Maʻufangá 36. Loea ʻa e Siasí 59. Pita Vi 14. Faifekau Longolongo 37. Maʻake Fakaʻosifolau 60. ‘Isikeli Oko 15. Faifekau Fanga ‘o Pilolevu 38. Meleseini Lomu 61. ‘Alo Tu’ipulotu 16. Faifekau Tofoa 39. Peauafi Pīfeleti 62. Lisiate Rass 17. Faifekau Nukunuku 40. Pita Moala 63. Lisiate Nuku 18. Faifekau Kolovai 41. Melaia Tu’ipulotu 64. Tevita Palu 19. Faifekau Tatakamotonga 42. Suliana Vi 65. Paula Tonga 20. Faifekau Lifeline 43. Pule Tungī Colonnade 66. Saia Pifeleti 21. ʻAkauniteni ʻa e Siasí 44. Pule Faletohi 67. Kamipeli Taufa 22. ʻAlisi Pone Fotu 45. Saimone Helu 68. Poutele Niupalavu 23. ʻAloma Johansson 46. Samiuela M. Fonua 69. Rocky Fotu 24. ʻAotita Fakalotofonuá 47. Sēmisi Velelevu Tapueluelu 70. Pongipongi Lomu 25. Tēvita F. Vaipuna 48. Siosiua Holani 71. Silaiti Kakala 26. Viliula Mafi 49. ‘Etuate Manuofetoa 72. Dr. Tevita Tukunga 27. Dr. P. Taukei ʻAhomana 50. Sinaitakala Tuʻitahi 73. Hasiloni Fungavai 28. Property Manager 51. Siotame Drew Havea- 74. Peauafi Haukinima 29. Pule Tungi Colonnade 52. Tuituʻu Tokotaha 75. Sione Finau Moala

(vii) Kōmiti Ngāue ki ‘Tu’a’ (Poate ki Muli [pm], Poate Lifeline [pl], Kosilio Ngaahi Siasi [ks], Poate Taulua [pt), Poate Tungi Colonnade (pc) 1. Palesiteni ʻo e Siasí (katoa) 9. Tuna Fielakepa [pm] 17. Simione Sēfanaia [tc] 2. Sekelitali Lahi ʻo e Siasí [katoa] 10. Siotame Drew Havea [pm, pl] 18. Samiuela M. Fonua [pl] 3. Ongo Palesiteni Mālōlō [Katoa] 11. Peauafi Pifeleti [pm] 19. Mavae Fonokalafi [tc] 4. Sekelitali Paʻangá [katoa] 12. Dr. Leimoni Taufu’i [pm, tc] 20. Paula S. Bloomfield [pl] 5. Tēvita F. Vaipuna [katoa] 13. Lord Tevita Poasi Tupou [pm] 21. Sione Tūkia Jr.[pt] 6. Dr Tevita Mohenoa Puloka [pm] 14. Fuiva Kavaliku [ks] 22. Taniela T. Moala [pm] 7. Kuini Halaevalu Mata’aho [pl, ks] 15. Sekelitali Potungāue Fafine [ks] 8. Tau’atevalu [pm] 16. ‘Alisi N. Taumoepeau [pm, tc]

Potungāue ʻa Fafine 1. Kuini Halaevalu Mataʻaho 7. Hoa Faifekau Kolomotuʻá 13. Sekelitali Potungāue Fafine 2. Kuini Nanasipauʻu Tukuʻaho 8. Hoa Pule Sia’atoutai 14. Puleako Kolisi Kuini Sāloté 3. Pilinisesi S. M. Pilolevu Tuita 9. Dr. Meleʻana Puloka 15. Vāloa Fifita 4. Hoa ʻo e Palesiteni 10. Mele Fonua 16. ʻOtusia Simiki 5. Hoa ʻo e Sekelitali Lahí 11. Lesieli Fonua 17. Luʻisa Vivili 6. Hoa Faifekau Pule TT 12. Fuiva Kavaliku

KO E NGAAHI KŌMITI FAKA-VAHEFONUA 1. ʻE kau ʻa e Palesiteni ʻo e Siasi´, Sekelitali Lahi´, Sekelitali Paʻanga´ mo e kau Talāsili Lahi´ ki he ngaahi Kōmiti Faleʻi faka-Vahefonua kotoa, ʻokapau ʻoku nau ʻi he Vahefonua ko ia´ ʻi he taimi fakataha´. 2. Ke holoki ‘a e tokolahi ‘o e ngaahi Kōmiti Fale’i kotoa ke tokolahi fe’unga pē ke lava ‘o fakahoko ha fakataha ‘o ‘oua ‘e toe si’iange ‘i he tu’o taha ‘i he māhina. Pea ke fili pē fa’ahinga ‘e lava ‘o ma’u ‘a e ngaahi fakatahá. Ke fai ‘a e fakalelei ko eni´ ki he Kuata Sepitema ‘o e 2015 pea fakahoko leva ki he Kōmiti Konifelenisi´. A. Vavaʻu 1. Faifekau Sea 3. Faifekau Tokoni 5. Faifekau ‘o e ‘Ofisi 2. Faifekau Pule 4. Faifekau Ongo Potungaue 6. Faifekau Makave

56 |Tohi Miniti 7. Faifekau Leimatu’a 24. Faifekau ‘Utui 41. Mahina 8. Faifekau Pangaimotu 25. Faifekau Mataika 42. Na’a ‘Anitoni 9. Faifekau Ha’alaufuli 26. Faifekau Ofu 43. Simione Vaha’i 10. Faifekau Falevai 27. Faifekau Tefisi 44. Viliami Tu’ihalamaka 11. Faifekau Tu’anekivale 28. Faifekau Masilamea 45. Viliami Lavulavu 12. Faifekau Holonga 29. Pule Ako 46. Sione Ma’afu Lolohea 13. Faifekau Longomapu 30. Tiuta Lahi 47. Sione Ika Kauvaka 14. Faifekau Taoa 31. Lauhingoa Finau 48. ‘Anau Latu 15. Faifekau ‘Otea 32. Nafetalai Ika 49. Fuka’eiki Kupu 16. Faifekau Nuapapu 33. Fotu 50. Tukulā ‘i Namo 17. Faifekau Tu’anuku 34. Palefau 51. Pule Mailefihi/Siu’ilikutapu 18. Faifekau Ovaka 35. Setuata Lahi Vahefonua 52. Setuata Lahi Tokoni 19. Faifekau Hunga 36. Paula Tatafu 53. Sekelitali Kakai Fefine 20. Faifekau Ta’anea 37. Hoa ‘o e Faifekau Sea 54. Pule FIBS 21. Faifekau Houma 38. Hoa ‘o e Faifekau Pule 55. Salesi Kauvaka 22. Faifekau ‘Alo’italau 39. Hala’api’api Fonongaloa 56. Siosaia Tu’ipulotu 23. Faifekau Taunga 40. Vanisi Fakatulolo 57. Paula Tafitu’a E. Haʻapai 1. Faifekau Sea 11. Faifekau Koulo 21. Tu'ifua Vaikona 2. Faifekau Pule 12. Faifekau Fakakakai 22. Viliami Molitika 3. Sekelitali Pa’anga 13. Faifekau 'Uiha 23. Semisi Tapu 4. Sekelitali Potungāue Fafine 14. Faifekau Ha'ano 24. 'Ofa Vakalahi 5. Hoa Faifekau Sea 15. Faifekau Lofanga 25. Paula Tu'itavuki 6. Hoa Faifekau Pule 16. Faifekau Pule Lulunga 26. Tevesi Vi 7. Faifekau Ongo Potungāue 17. Faifekau Mu'omu'a 27. Kepu 'Ioane 8. Puleako Taufa’ahau/Pilolevu 18. Setuata Lahi 28. Moimoi Fakahua 9. Faifekau Tongoleleka 19. Tokoni Setuata Lahi 29. Tapā 10. Faifekau Lotofoa 20. Tauhi Tohi Pa'anga F. ʻEua 1. Faifekau Pule 10. Faifekau Pangaí 19. Keuli Latu 2. Faifekau Tokoni ‘Ohonua 11. Faifekau Mata’ahó 20. Fine Siuhengalu 3. Faifekau Ongo Potungāué 12. Kalake Pa’anga ‘a e ‘Ofisí 21. Hoa Faifekau Pulé 4. Faifekau Houmá 13. Fakafofonga FIBS 22. Langafonua Kaihau 5. Faifekau Angahā 14. Setuata Lahi Vahefonuá 23. Fia Masila 6. Faifekau Mu‘á 15. Tokoni Setuata Lahí 24. ‘Apai Lu’au 7. Faifekau Pētaní 16. Toafa Faka’utoki 25. Kamaloni Latū 8. Pule Ako Hōfangahaú 17. Fatai Koloi 26. Siua Fa’u 9. Pule Ako Kolisi Hangó 18. ‘Aiveni Lotulelei 27. Nuku Tu’akalau H. Niua Fo’ou 1. Faifekau Pulé 4. Sitiva Toa Kalu 7. ‘Inoke Tuaimei‘api 2. Faifekau ‘Esiá 5. Keneti Kata 8. ‘Apai Fangatua 3. Faifekau Pētaní 6. Siosaia Monū 9. Malakai Tavalea I. Niua Toputapu 1. Faifekau Pulé 5. Setuata Lahí 9. Tekitau Niu‘anga 2. Faifekau Vaipoá 6. Setuata Tafahí 10. Peauafi Haukinima 3. Faifekau Falehaú 7. Telai 4. ‘Unaloto Fonua 8. Viliami Maea K. ‘Aositelelia 1. Faifekau Pule 3. Kau Faifekau Hoko 5. Siaosi Tamānika 2. Sekelitali Vahefonua 4. Setuata Lahi Vahefonua 6. Siaosi ‘U. Kupu

Konifelenisi Kakato 92 (2015 ) | 57 7. Sitiveni Fifita 17. Sione Mila 27. Siosifa Hifo 8. ‘Okalani Katoa 18. Milise Sotiriou 28. Keola Fangalahi 9. Samisoni Moimoi 19. ‘Aisea Taufalele 29. Matangi Maile 10. Siakisoni Fakatele 20. Sepiuta Fotofili 30. Sanitesi Fa’asisila 11. Pita Kafoika 21. Vila Pinomi 31. Mele Tamānika 12. Pepe Hones 22. Pulei Tau’ataina 32. Fihihekakala Kalekale 13. Fisipuna Tuiaki 23. Taniela Pakileata 33. Sione ‘Ofahengaue 14. Sione Katoa 24. Siale Mila 34. Kepu Mahe 15. Manulevu Fifita 25. Punou Ha’unga 35. ‘Isileli Kuea 16. Viliami ‘Akau’ola 26. Feleti Vi L. Niu Sila 1. Palesiteni Ako 13. Samiuela Ma’u 25. Viliami Tu’itupou 2. Fakafofonga Poate /Muli 14. Siaosi Tene Tiueti 26. Peni Halauafu 3. Faifekau Pule Vahefonua 15. Tevita S. Langi 27. Haini Tonga 4. Faifekau Tokoni 16. Pakilau Tukula 28. Tevita Solo 5. ‘Atunaisa Siale 17. Sione U. Tangi 29. Meli Tu’itupou Lolohea 6. Sekelitali Vahefonua 18. Epoki Lavakei’aho 30. Matini Palu 7. Tauhi Pa’anga ‘Ofisi 19. Motau Faleafa 31. Penitani Faletau 8. Faifekau Potungaue 20. Havili ‘Ofamo’oni 32. Kitione Vaitohi 9. ‘Alifeleti ‘Akau’ola 21. Kavafusi 33. Sione Tamo’ua 10. Setelo Katoa 22. Siosifa Tu’ivai 34. Tu’avale Tupou 11. Tongia Langoia 23. Mafi Ui-ki-he Lotu 12. Haloti Molitika 24. Viliami Moli M. ‘Amelika 1. Faifekau Pule 10. Takivaha Tupou 21. Viliami Fifita Vahefonuá 11. ‘Alisi Houa 22. Mina Ikavuka 2. Faifekau Tokoni 12. Manupule F. Uaiselē 23. Heneli Paea Vahefonuá 13. Talia’uli L. Moala 24. ‘Avalu Paongo 3. Sekelitali Vahefonua 14. Tēvita Maliu 25. Suliana Latu 4. Setuata Lahi 15. Sione Haisila Ta’ufo’ou 26. Sioeli Vea 5. Samisoni Sīketi 16. ‘Elikena Fie’ilo 27. Alafua Fisi’ihoi 6. Kaluseti Fisi’ihoi 17. ‘Isoa Tākeifanga 28. Mapui Taufa’ao 7. Tu’ipulotu Maka 18. ‘Aseli Kafoa 29. Lupe Ha’unga 8. Sēmisi Pongi 19. ‘Asikati Fīnau 9. Sione Manu 20. Samate Ikavuka

Fehuʻi (11): ʻOku fēfē ʻa e ngaahi Vahe ʻi he meʻa faka-Laumālie? Pea ko e hā ha meʻa ʻe fai ke ʻāsili lelei ai ʻa e ngāue? a. ‘Oku toe fakapapau’i ‘e he Konifelenisi ‘a e Tui mo e Akonaki ‘a e Siasi fekau’aki mo e ngaahi tō’onga mo’ui ‘oku ‘ikai ke faka-Tohitapu, ‘o hangē ko e ngaahi me’a ‘oku hoha’a ki ai ‘a e kakai ‘o e fonua (mei he CEDAW) ki he mali ‘a e tatau (tangata mo e tangata, fefine mo e fefine), Fakatōtama (abortion) pea mo hono faka’apa’apa’i ‘o Fafine. [Vakai ki he ngaahi Akonaki ‘i he Tohi Konisitutone ‘a e Siasi (2005), tautautefito ki he Vahe XI, Kupu IV (‘Ulungaanga Fetu’utaki Sino Tangata mo Fefine), Vahe XI, Kupu V (Fakatōtama), mo e Vahe XI, Kupu VIII (Totonu Faka-‘Otua Kakai Fefine)]. e. Ke hoko atu ‘a e ngāue ‘oku lolotonga fai ‘e he Kōmiti Taulama fekau’aki pea mo e CEDAW (Convention on the Elimination of all forms of Discrimination Against Women) ke fakakakato pea toki ‘ave ki he Kōmiti Konifelenisi ke tu’utu’uni ki he lau ‘a e Siasi ki he CEDAW.

58 |Tohi Miniti Fehuʻi (12): Ko e hā haʻatau tuʻutuʻuni ki he Paʻanga Mālōlō?

Na’e tu’utu’uni a. ke tali e fakamatala mei he Poate Sino’i Pa’anga Mālōlō, pea ke fakatokanga’i ko e $3.029 milione (15%) ‘o e $20.1 miliona ‘oku tauhi ‘e he Poate ko e pa’anga ia mei he SUTT e. ke fai ha fakamālō ki he Poate ‘i he ngāue lahi kuo nau fakahoko ma’a e kau ngāue ‘a e Siasi f. ke tali ‘a e fakamatala pa’anga ‘o e toenga Pa’anga Mālōlō ‘a e kau Faifekau ‘oku kei tauhi ‘e he ‘Ofisi Pa’anga ‘ e Siasi pea fakatokanga’i ‘a e toenga pa’anga ‘i he pangikē ko e $504,991.21 h. pea tuku ki he Komiti Pa’anga ke nau fakafuofua ha me’a’ofa fe’unga ma’a e kau Faifekau ne mālōlō kimu’a he kamata e polokalama Pa’anga Mālōlō ‘a e Poate Fakafonua i. ke tali ‘a e fakamatala pa’anga ‘o e toenga Pa’anga Mālōlō ‘a e kau ngāue ‘ikai ke Faifekau ‘oku kei tauhi ‘e he ‘Ofisi Pa’anga ‘o e Siasi pea fakatokanga’i ‘a e toenga pa’anga ‘i he pangikē ko e $35,880.22

Fehuʻi (13): Ko e hā ʻa e fakamatala ki he Paʻanga ʻa e Siasi? Na’e tu’utu’uni (1) ke tali ‘a e fakamatala ki he Tu’unga Fakapa’anga Fakalukufua (consolidated) ‘a e Siasi ‘i he ‘aho 31 Tisema 2014 ($34,415,595.35) mo e Fakamatala Hūmai mo e Hūatu Fakalukufua ki he ngata’anga ‘o e ta’u, 31 Tisema 2014 ($1,178,364.50). (2) Ke ‘ave ha fakamālō ‘a e Siasi ki he ‘Atita-mei-tu’a (external auditor) ‘o e Siasi ‘i hono sivi faka-‘atita ‘o e ngaahi Tohi Pa’anga ‘a e Siasi ki he 2014 (3) Ke tali ‘a e ‘Esitimeti mo hono ngaahi tu’utu’uni ki he 2015 & 2016 (4) Ke fakahoko ‘a e tu’utu’uni lolotonga ‘a e Konifelenisi ke hiki (transfer) ‘a e ngaahi toenga pa’anga ‘i he ‘aho 31 Tisema 2014 ki he Makafaākinanga mo e Tolutoluhama

Ko e ‘Esitimeti ki he 2015 & 2016 Na’e tu’utu’uni i. Ke tali 'a e 'Esitimeti Ngāue (Operating) 'a e Konifelenisi, Ngaahi Potungāue, Ngaahi Ngaue'anga kehe, Potungāue Ako mo e ngaahi Ako'anga ki he ta'u 2015 mo e 2016 (vakai ki he TEPILE 1, TEPILE 2 mo e TEPILE 3). ii. Ke tali 'a e 'Esitimeti Fakalakalaka (Capital) mo e 'Esitimeti Mavahe (Special) ki he ta'u 2015 mo e 2016 (Vakai ki he TEPILE 4). Pea 'e 'ikai ngofua ke fakahoko ha ngaue 'i he 'Esitimeti Fakalakalaka (Capital) mo e 'Esitimeti Mavahe (Special), 'oua leva ke ma'u hono pa'anga pea 'e toki faka'ata mei he Komiti Konifelenisi mo e Komiti Pa'anga ke fakahoko 'a e ngaue ko ia. iii. Ke 'i he Komiti Konifelenisi ‘a e mafia, ‘i ha fale’i ‘a e Komiti Pa'anga, ke tali ha kole mei ha Taki 'o ha Potungaue, Ngaue'anga kehe pe Puleako 'o ha Ako'anga ke fe'unuaki 'ene 'Esitimeti Ngaue (Operating). 'E 'ikai ngofua ke kau 'a e 'Esitimeti kuo fokotu'u ki he Vahenga 'i he fe'unuaki. Ko ha fiema'u ke fe'unuaki fakatu'upake mo fakavavevave pea 'e tu'utu'uni ki ai 'a e TauhiPa'anga Lahi 'o makatu'unga 'I he fale'I 'a e Sekelitali Pa'anga. 'E 'ikai ngofua ke fehulunaki 'a e 'Esitimeti Ngaue (Operating) mo e 'Esitimeti Fakalakalaka (Capital) pe 'Esitimeti Polokalama Mavahe (Special). Ka 'i ai ha ngaue na'e 'ikai ke fakahoko he ta'u kimu'a, pea 'e lava ke toe ngaue'aki (re-vote) ki he ta'u lolotonga 'i ha kole ngofua ki he Komiti Konifelenisi mo e Komiti Pa'anga. Pea ka 'i ai leva ha fiema'u pa'anga fakatu'upake, koe'uhi ke lava lelei 'a e ngaue pea 'e kole ia ki he Komiti Konifelenisi mo e Komiti Pa'anga. iv. Kuopau ke muimui mo faipau 'a e kau Taki 'o e ngaahi Potungaue, Ngaue'anga kehe mo e Puleako 'o e ngaahi Ako'anga ki he lahi 'o e 'Esitimeti Huatu kuo tu'utu'uni ki ai 'e he Konifelenisi, pea sinoeme'a ke feinga'i 'a e 'Esitimeti Humai kuo fokotu'u ke MA'U koe'uhi ke ta'ofi 'a e fe'amokaki. v. Ke toe fakapapau'i pe 'e he Komiti Pa'anga mo e Komiti Konifelenisi 'a e 'Esitimeti ki he ta'u 2016 kimu'a pea ngaue'aki 'i he 'aho 1 'o Sanuali 2016, pea fokotu'utu'u 'a e 'Esitimeti ki he ta'u 2017 'o 'omai fakataha mo e 'Esitimeti 'o e 2016 ki he Konifelenisi Hono 93. vi. Ke tokanga 'a e Komiti Pa'anga ki ha ngaahi ngaue (projects) 'a ia 'e tali 'e he Konifelenisi mo e Komiti Konifelenisi, ka na'e 'ikai hano pa'anga 'i he 'Esitimeti lolotonga. Pea 'e toki fakakau ia ki he 'Esitimeti 'oku hoko pea fakahokohoko 'o fakatatau ki hono mahu'inga (priority). vii. 'Ilonga ha me'a 'oku fu'u fiema'u fakavavevave ki he ngaue 'a e Siasi, 'e tu'utu'uni ki ai 'a e Tauhi Pa'anga Lahi (Palesiteni 'o e Siasi) 'o makatu'unga 'i he fale'i 'a e Komiti Pa'anga mo e tu'utu'uni 'a e Komiti Konifelenisi

Konifelenisi Kakato 92 (2015 ) | 59

TEPILE 1: KO E ‘ESITIMETI ‘A E KONIFELENISI KI HE TA’U 2015 MO E 2016 Actual Budget Budget 2014 2015 2016 HUMAI $ $ $ 80-4140-01-3000 Tanaki Pa'anga 1,390,083 1,390,000 1,390,000 3001 Misinale 1,390,083 1,390,000 1,390,000

80-4140-01-3100 Tokoni 35,612 40,000 25,000 3103 Me'a'ofa 35,612 40,000 25,000 3104 FIBS - Totongi Pule'i 0 0 0

80-4140-01-3900 Ngaahi Me'akehe 802 4,500 0 3901 Me'akehe 802 4,500 0 Katoa Humai 1,426,496 1,434,500 1,415,000 HUATU 80-4140-01-7000 Vahenga 10,490 18,500 18,500 7003 Me'a'ofa 7003.01 Setuata Lahi 247 6,500 6,500 7003.02 Sea Vava'u 5,000 5,000 5,000 7003.03 Sea Ha'apai 5,000 5,000 5,000 7004 Vahenga Malolo (P/Malolo) 243 2,000 2,000

80-4140-01-7100 Fetukutuku & Fetu'utaki 149,578 135,000 145,000 7101 Fefononga'aki/Folau 7101.01 Tu'apule'anga 32,783 30,000 30,000 7101.02 Fakalotofonua 10,173 15,000 15,000 7104 Fehikitaki 106,622 90,000 100,000 7105 MCCP 0 0 0

80-4140-01-7300 Fakatau Koloa 15,212 126,000 103,000 7301 Tohi/Paaki 12,200 120,000 98,000 7307 Ngaahi Fakataha'anga 3,012 6,000 5,000

80-4140-01-7400 Ngaue Faka'ofisi/Fakalelengaue 37,265 60,000 60,000 7402 Malu'i 0 0 0 7408 Tukuhau PTC, PCC, WCC, WMC, TNCC etc. 37,265 60,000 60,000 80-4140-01-7600 Grant/Hiki/Transfer 921,762 931,900 926,100 7601 Grants/Allocation 921,762 931,900 926,100 7601.01 P-Ako FakaKalisitiane 61,500 70,000 70,000 7601.02 Potungāue 'Evangelio 70,000 70,000 70,000 7601.03 Potungāue 'a Fafine 10,000 10,000 10,000 7601.04 P-Ako Tokoni'i kau F/S 112,000 112,000 112,000 7601.05 Kolisi Sia'atoutai 28,000 28,000 28,000 7601.06 Komiti Fetu'utaki 13,000 13,000 13,000 7601.07 Poate Ngaue ki Muli 6,600 6,600 6,600 7601.08 Peleti ki Muli 1,000 1,000 1,000 7601.09 'Ofisi Ngaahi Vahefonua 221,000 221,000 221,000 7601.10 Tokoni Vahenga 249,962 255,800 250,000 7601.11 FWC IT 23,000 23,000 23,000 7601.12 Makafakinanga 30,000 30,000 30,000 7601.13 Toluhama 30,000 30,000 30,000 7601.14 Capital Budgets 34,200 30,000 30,000 7601.15 LifeLine 27,500 27,500 27,500 Li Pe Ha Maea 4,000 4,000 4,000

80-4140-01-7900 Ngaahi Me'akehe 283,801 163,000 162,400 7901 Me'a Kehe 1,424 2,000 2,700

60 |Tohi Miniti 7903 'A'ahi mei Muli 1,366 2,000 2,700 7904 Fakamole Lolotonga Konifelenisi 248,899 110,000 110,000 7905 'Apisia 5,000 7,000 5,000 7906 Setuata Konifelenisi 27,112 42,000 42,000 Katoa Huatu 1,418,108 1,434,400 1,415,000 Hulu (Fe'amokaki) 8,388 100 0

TEPILE 2: KO E FAKAMA’OPO’OPO ‘O E NGAAHI ‘ESITIMETI NGAUE (OPERATING BUDGETS) KI HE TA’U 2015 Humai Huatu Hulu TOP TOP TOP 1. Konifelenisi & Ngaahi Potungaue: 1.1 Konifelenisi 502,600 502,500 100 1.2 'Ofisi Siasi (Palesiteni & Ngaahi Vahefonua) 592,000 591,661 339 1.3 Potungaue Ako Fakakalisitiane 197,347 197,266 81 1.4 LifeLine 57,460 57,450 10 1.5 Potungaue 'Evangelio 192,011 191,950 61 - PEV Naunau Hire 84,200 84,171 29 - PEV Li Pe Ha maea 9,000 9,000 0 1.6 PAF - 'Ofisi 41,340 41,320 20 - Kaluseti 13,500 13,451 49 - Va'a K/Fefine Uesiliana 'o Mamani 7,650 7,650 0 - Ako Tohitapu 16,400 16,400 0 - Pasa 8,400 8,352 48 - Hoa kau Faifekau/Setuata 1,401 1,400 1 - Komiti Hiva 600 550 50 1.7 Komiti Fetu'utaki 59,300 59,300 0 1.8 Tohi Fangonongo 182,726 181,630 1,096 1.9 Potungaue Ako Tokoni'i kau F/Setuata 239,840 239,790 50 1.10 Poate ki Muli 6,600 6,591 9 1.11 FWC IT 23,000 22,980 20 2,235,375 2,233,412 1,963 1.2 Ngaahi Ngaue'anga Kehe: 1.2.1 Faletohi 'Otumotu Anga'ofa 2,322,200 1,903,162 419,038 2,322,200 1,903,162 419,038 2. Potungaue Ako & Ngaahi Ako: 2.1 'Ofisi Ako & Ngaahi Va'a: 2.1.1 'Ofisi Ako 322,582 322,581 1 2.1.2 Sikolasipi 230,671 230,671 0 2.1.3 Konifelenisi Kau Faiako 12,000 12,000 0 2.1.4 Tokoni Faingata'a'ia 5,800 5,800 0 2.1.5 Tokoni Vahenga 1,860,191 1,860,191 0 2,431,244 2,431,243 1 2.2 Ako Lotoloto, Akoteu & Side School: 2.2.1 FWC Nuku'alofa - Side School 143,701 143,651 50 2.2.2 Vahenga Akoteu 301,053 301,053 0 2.2.3 Kindergarten 169,170 169,170 0 2.2.4 A/L Pea 37,687 37,621 66 2.2.5 A/L Vaini 28,271 28,181 90 2.2.6 A/L Houma 26,185 26,151 34 706,067 705,827 240 2.3 Ngaahi Kolisi: 2.3.1 Tupouto'a 78,925 78,921 4 2.3.2 Hofangahau 139,435 139,051 384 2.3.3 Mo'unga'olive 114,051 113,951 100 2.3.4 Kolisi ko Tupou 1,000,400 1,000,301 99 2.3.5 Ako Ma'olunga ko Tupou 894,547 894,101 446 2.3.6 Kolisi Kuini Salote 936,125 936,051 74 2.3.7 Mailefihi/Siu'ilikutapu 415,343 405,481 9,862

Konifelenisi Kakato 92 (2015 ) | 61 2.3.8 Taufa'ahau/Pilolevu 208,651 208,651 0 3,787,477 3,776,508 10,969 2.4 Ako Tipiloma & Mata'itohi: 2.4.1 Sia'atoutai 713,316 711,640 1,676 2.4.2 Hango 143,123 142,401 722 2.4.3 Tupou Tertiary Institute 682,393 681,701 692 1,538,832 1,535,742 3,090 2.5 Ngaahi Faama: 2.5.1 Nausori (Toloa) 346,000 345,000 1,000 2.5.2 Tongamai (Sia'atoutai) 124,400 124,343 57 2.5.3 Kenani (Hango) 190,135 189,500 635 2.5.4 Pausa Sia'atoutai 1,492,400 1,489,650 2,750 2.5.5 Fale Ngaue Sia'atoutai 28,500 28,470 30 2.5.6 Fale Ngaohi Va'e Sia'atoutai 17,615 17,615 0 2.5.7 Falekoloa Sia'atoutai 465,000 464,860 140 2,664,050 2,659,438 4,612

2.6 Ako Faka-Tekinikale, Ako Ngaue: 2.6.1 M/S Automotive Engineering 42,596 42,450 146 2.6.2 M/S Hospitality/Catering 27,242 27,200 42 2.6.3 QSC Hospitality/Catering 47,200 47,200 0 117,038 116,850 188 Ko e Fakama'opo'opo: 1. Konifelenisi & Ngaahi Potungaue 2,235,375 2,233,412 1,963 1.2 Ngaahi Ngaue'anga Kehe 2,322,200 1,903,162 419,038 2.1 'Ofisi Ako & Ngaahi Va'a 2,431,244 2,431,243 1 2.2 Ako Lotoloto, Akoteu, Side Schools 706,067 705,827 240 2.3 Ngaahi Kolisi 3,787,477 3,776,508 10,969 2.4 Ako Tipiloma & Mata'itohi 1,538,832 1,535,742 3,090 2.5 Ngaahi Faama & Ngaue'anga Kehe 2,664,050 2,659,438 4,612 2.6 Ako Faka-Tekinikale, Ako Ngaue 117,038 116,850 188 Katoa $15,802,283 $15,362,182 $440,101

TEPILE 3: FAKAMA’OPO’OPO ‘O E NGAAHI ‘ESITIMETI NGAUE (OPERATING BUDGETS) KI HE TA’U 2016 Humai Huatu Hulu 1. Konifelenisi & Ngaahi Potungaue: 1.1 Konifelenisi 488,900 488,900 0 1.2 'Ofisi Siasi (Ngaahi Vahefonua) 572,500 572,351 149 1.3 Potungaue Ako Fakakalisitiane 213,847 213,776 71 1.4 LifeLine 52,200 52,150 50 1.5 Potungaue 'Evangelio 196,311 196,220 91 - PEV Naunau Hire 83,500 83,500 0 - PEV Li Pe Ha Maea 9,000 9,000 0 1.6 PAF - 'Ofisi 41,340 41,020 320 - Kaluseti 15,000 14,451 549 - Va'a K/Fefine Uesiliana 'o Mamani 7,700 7,650 50 - Ako Tohitapu 18,400 17,400 1,000 - Pasa 8,400 8,302 98 - Hoa kau Faifekau/Setuata 1,401 1,400 1 - Komiti Hiva 600 550 50 1.7 Komiti Fetu'utaki 59,300 59,250 50 1.8 Tohi Fanongonongo 186,836 186,830 6 1.9 Potungaue Ako Tokoni'i kau F/Setuata 234,840 234,700 140 1.10 Poate ki Muli 6,600 6,551 49 1.11 FWC IT 23,000 22,950 50 2,219,675 2,216,951 2,724 1.2 Ngaahi Ngaue'anga Kehe: 1.2.1. Faletohi 'Otumotu Anga'ofa 2,112,200 1,777,120 335,080

62 |Tohi Miniti 2,112,200 1,777,120 335,080 2. Potungaue Ako & Ngaahi Ako: 2.1 'Ofisi Ako & Ngaahi Va'a 2.1.1 'Ofisi Ako 334,332 334,181 151 2.1.2 Sikolasipi 230,764 230,601 163 2.1.3 Konifelenisi Kau Faiako 12,000 12,000 0 2.1.4 Tokoni Faingata'a'ia 5,800 5,800 0 2.1.5 Tokoni Vahenga 1,860,191 1,860,191 0 2,443,087 2,442,773 314 2.2 Ako Lotoloto, Akoteu & Side School: 2.2.1 FWC Nuku'alofa - Side School 146,701 146,700 1 2.2.2 Sau Faupula S/School 38,100 38,100 0 2.2.3 Vahenga Akoteu 323,197 323,054 143 2.2.4 Kindergarten 152,200 151,500 700 2.2.4 A/L Pea 37,687 37,621 66 2.2.5 A/L Vaini 28,271 26,971 1,300 2.2.6 A/L Houma 26,385 25,751 634 752,541 749,697 2,844

2.3 Ngaahi Kolisi: 2.3.1 Tupouto'a 62,825 62,751 74 2.3.2 Hofangahau 139,935 139,001 934 2.3.3 Mo'unga'olive 118,251 114,246 4,005 2.3.4 Kolisi ko Tupou 1,118,398 1,118,300 98 2.3.5 Ako Ma'olunga ko Tupou 765,647 765,551 96 2.3.6 Kolisi Kuini Salote 939,525 939,501 24 2.3.7 Mailefihi/Siu'ilikutapu 403,743 401,881 1,862 2.3.8 Taufa'ahau/Pilolevu 218,245 218,245 0 3,766,569 3,759,476 7,093 2.4 Ako Tipiloma & Mata'itohi: 2.4.1 Sia'atoutai 713,316 708,760 4,556 2.4.2 Hango 143,123 142,401 722 2.4.3 Tupou Tertiary Institute 916,305 916,305 0 1,772,744 1,767,466 5,278 2.5 Ngaahi Faama & Ngaue'anga Kehe: 2.5.1 Nausori (Toloa) 411,500 411,250 250 2.5.2 Tongamai (Sia'atoutai) 120,400 120,343 57 2.5.3 Kenani (Hango) 136,100 135,800 300 2.5.4 Pausa Sia'atoutai 1,525,800 1,487,550 38,250 2.5.5 Fale Ngaue Sia'atoutai 27,000 26,970 30 2.5.6 Fale Ngaohi Va'e Sia'atoutai 9,200 9,125 75 2.5.7 Falekoloa Sia'atoutai 515,000 505,160 9,840 2,745,000 2,696,198 48,802 2.6 Ako Faka-Tekinikale, Ako Ngaue: 2.6.1 M/S Automotive Engineering 40,496 40,450 46 2.6.2 M/S Hospitality/Catering 24,742 24,700 42 2.6.3 QSC Hospitality/Catering 45,950 45,950 0 111,188 111,100 88 Ko e Fakama'opo'opo: 1. Konifelenisi & Ngaahi Potungaue 2,219,675 2,216,951 2,724 1.2 Ngaahi Ngaue'anga Kehe 2,112,200 1,777,120 335,080 2.1 'Ofisi Ako & Ngaahi Va'a 2,443,087 2,442,773 314 2.2 Ako Lotoloto, Akoteu, Side Schools 752,541 749,697 2,844 2.3 Ngaahi Kolisi 3,766,569 3,759,476 7,093 2.4 Ako Tipiloma & Mata'itohi 1,772,744 1,767,466 5,278 2.5 Ngaahi Faama & Ngaue'anga Kehe 2,745,000 2,696,198 48,802 2.6 Ako Faka-Tekinikale, Ako Ngaue 111,188 111,100 88 Katoa 15,923,004 15,520,781 402,223

Konifelenisi Kakato 92 (2015 ) | 63

TEPILE 4: ‘ESITIMETI FAKALAKALAKA (CAPITAL) MO E ‘ESITIMETI MAVAHE (SPECIAL) – TA’U 2015 & 2016 2015 2016 1. Ngaahi Potungaue: TOP TOP 1.1 'Ofisi (Fakalakalaka) 30,000 30,000 2. Potungaue Ako & Ngaahi Ako: 2.1 'Ofisi Ako (fakalakalaka) 80,000 60,000 Katoa 110,000 90,000

(k) Ko e Ngaahi Toenga Pa'anga - 31 Tisema 2014 Na’e tu’utu’uni Ke kei fakahoko pe 'a e tu'utu'uni lolotonga 'a e Konifelenisi ke hiki (transfer) 'a e ngaahi toenga pa'anga 'i he 'aho 31 Tisema 2014 ki he Tohi Pa'anga Makafakinanga mo e Tolutoluhama 'Ofisi 37,075 FWV IT 8,881 'Ofisi Ako 36,806 P/Ako Misinale 1/3 8,851 P/Ako 'Ofis Ako Vv 7,334 Tokoni Faingata'aia 1,972 Konifelenisi 8,388 P/Ako Tokoni'I Kau Faifekau/Setuata 5,293 Poate ki Muli 6,864 Total 121,463

Fehuʻi (14): Ko e hā ʻa e tali ki he ngaahi meʻa ʻa ia naʻe tuku ki ha niʻihi ke fai ʻe he Konifelenisi kuo hili? Na’e tu’utu’uni ke tali ‘a e fakamatala ki he ngaahi ngāue ko eni, pea ke hoko atu 1. Miniti Konifelenisi 2014: Fehuʻi 1(i-vi): Pe kuo pekia ha ….. ʻi he vahaʻa ʻo e Konifelenisi? Na’e tu’utu’uni ke fakakakato ‘a e ngaue ‘a e Kōmiti Konisitutone pea ke kamata ‘i he Konifelenisi 92 ‘o e 2015 hono fakakau mai ‘o e ngaahi fakamatala ki he kau ngaue ‘ofisi Siasi kuo pekia ki he Fakamatala Pekia ‘a e Konifelenisi.

2. Miniti Konifelenisi 2014: Fehuʻi (5): ʻOku fēfē ʻetau Tohi Kakai? Na’e tu’utu’uni ke fakakau ki he Tohi Kakai 2015 ‘a e ngaahi Vahefonua SUTT ‘i muli. Pea ke fakatokanga’i ‘oku tokolahi pe mo e kau Uēsiliana ‘i muli ‘oku ‘ikai ke nau kau ki ha Vahefonua mo kau ki ha Tohi Kakai ‘a e Siasi. ‘Oku kau ki heni ‘a e kakai ‘oku nau Siasi Metotisi mo e ngaahi kainga Uēsiliana ‘oku nau tau'atāina pe mei ha Vahefonua SUTT ‘i muli.

3. Miniti Konifelenisi 2014: Fehuʻi (8): Ko e hā haʻatau tuʻutuʻuni ki he ngāue ki Muli? Na’e tu’utu’uni ke fai ha tokanga ki he ngaahi Siasi ‘oku mavahe mei he Parish Tonga pea mo Pulela’a, pea fale’i kinautolu (1) Ke fakatahataha’i kotoa ‘a e ngaahi fai’angalotu na’e mavahe mei he Tonga Parish ‘o fokotu’u kinautolu ko ha Vahenga Ngaue ‘i he Vahefonua ‘Aositelelia. (2) Ke fakatahataha’i ‘a e ngaahi Siasi kotoa na’e mavahe mei Pulela’a ke nau fokotu’u ha Vahenga ngaue fo’ou ‘o e Vahefonua ‘Aositelelia ke nau kau kotoa ki ai. (3) Ke fokotu’u ha Vahenga ngaue fo’ou ma’a Nuku’alofa ‘i Brisbane ‘i he Vahefonua SUTT ‘o ‘Aositelelia ai pe.

Na’e tu’utu’uni ke hoko atu ‘a e ngaue ‘a e Poate ki Muli ki he Vahefonua SUTT ‘i ‘Aositelelia pea mo tokanga ki he ngaahi faingata’a kehe ‘oku hoko tatau ai ha faingata’a ‘i he Vahefonua.

4. Miniti Konifelenisi 2014: Fehu’i (9)-(iii) Ko e fakalahi mo e ngaohi ke lelei? Na’e tu’utu’uni ke hoko atu ‘a e tokanga ko eni mei he Kōmiti Langa mo e Kōmiti Pa’anga. Pea kole ki he ngaahi Kōmiti Fale’i ‘a e ngaahi Vahefonua ke fakahoko mai ki he Kōmiti Langa mo e Kōmiti Pa’anga ‘a e ngaahi ngaue ‘oku fakahoko ‘i he ngaahi Vahefonua ke fakapapau’i atu mei he Kōmiti Konifelenisi pea toki faka’ataa ke fakahoko.

64 |Tohi Miniti

5. Miniti Konifelenisi 2014: Fehu’i (9)-(vii) Ke fakangofua ke langa ha Fale pe hā? Na’e tu’utu’uni ke fai tatau pe mo e fakamatala ‘i he Fehu’i (9)-(iii) ‘i ‘olunga.

6. Miniti Konifelenisi 2014: Fehuʻi (10): Ko hai ʻoku kau ʻi he ngaahi Kōmiti kuo fokotuʻu ʻe he Konifelenisi? KO E NGAAHI KŌMITI Fale’i FAKA-VAHEFONUA: Ko e kau memipa ‘o e ngaahi Komiti Fale’i Faka- Vahefonua ke kau ki ai ‘a e ngaahi lakanga ko eni ‘okapau ‘oku ‘i ai: 1. Faifekau Sea 2. Faifekau Pule 3. Puleako 4. Setuata Lahi ‘o e Vahefonua 5. Faifekau ‘o e Ongo Potungāue 6. Mo ha ni’ihi kehe kae ‘oua ‘e toe tokolahi ange ‘i he toko uofulu (20) fakakātoa ‘a e Komiti Fale’i, pea tuku ki he kau Faifekau Pule mo e kau Faifekau Sea ke ‘omai ‘a e ngaahi hingoa ki he Komiti Konifelenisi ke fakapapau’i.

Na’e tu’utu’uni ke fakahoko pe ‘i he ngaahi Vahefonua ‘a e tu’utu’uni ko eni.

7. Miniti Konifelenisi 2014: Fehuʻi (11): ʻOku fēfē ʻa e ngaahi Vahe ʻi he meʻa faka-Laumālie? Pea ko e hā ha meʻa ʻe fai ke ʻāsili lelei ai ʻa e ngāue?

11.1 Ke Tānaki taki $1 ki he toko taha ‘i he Misinale ‘i he ta’u kotoa pē ke tuku mavahe’i ki ha ngaahi fiema’u ‘oka hoko ha fakatamaki fakaenatula (pea ke kamata ‘i he 2014)

Na’e tu’utu’uni ke tali ha Fakamatala mei he Kōmiti Pa’anga, pea ke hoko atu ‘a e tu’utu’uni ko eni ‘i he ta’u kotoa pe, kae’oua kuo toki fai ha tu’utu’uni kehe.

11.5 Na’e tu’utu’uni ke hiki hake ‘a e tokolahi ‘o e Kau Fakafofonga mei he Vahefonua Niu Sila ki he Konifelenisi mei he tautau toko fa (4) ki he tautau toko ono (6). [….].

Na’e tu’utu’uni ke hoko atu ‘a e ngaue ‘a e Kōmiti Konisitutone ki hono fakakakato ‘o e liliu ko eni kae kamata ‘i he Konifelenisi 2015 ‘a hono fakahoko ‘o e tu’utu’uni ko eni.

11.7 Ke fakahaa ‘e he Kakai ‘o e Siasi ‘etau tui ki he kovi ‘o e ifi tapaka ‘aki ‘a hono ta’ofi ‘o e ifi tapaka.

Na’e tu’utu’uni ke hoko atu ‘a e ngaue ko eni pea tuku ki he ngaahi Potungāue mo e ngaahi Vahefonua ke tokanga mamafa ki ai.

11.8 Na’e tu’utu’uni ke tuku ki he Sekelitali Lahi ke fakakau ha kau memipa mei he to’utupu ki he Komiti Konifelenisi mo e Ngaahi Komiti Faka-Konifelenisi, pea ke tokanga e ngaahi Vahefonua ke fakakau ha kau to’utupu ki he’enau ngaahi Komiti Fale’i.

Na’e tu’utu’uni ke hoko atu hono fakatokanga’i ‘o e fiema’u ko eni ‘i he ngaahi ngaue ‘a e Siasi ki he kaha’u.

11.9 Ke tuku ki he ‘Ofisi ‘o e Palesiteni ke fakahoko ha ako ngāue ke fakahinohino e ngaahi fatongia ngāue ‘o e kau Faifekau mo e ngaahi lakanga ‘i he ngaahi Siasi ‘i muli.

Na’e tu’utu’uni ke hoko atu ‘a e ngaue lelei ko eni pea ke uki mālohi ‘a e kau mai ki ai he ‘e tokoni eni ki he fakahoko mo tauhi ‘o e ngaahi fatongia ‘i he Siasi ‘i muli.

8. Miniti Konifelenisi 2014: Fehuʻi (12): Ko e hā haʻatau tuʻutuʻuni ki he Paʻanga Mālōlō? iii. Ke fai ha tohi fakamālō ‘a e Konifelenisi ki he Poate ngāue ko eni (Poate Sino’i Pa’anga Mālōlō).

Na’e tu’utu’uni ke tali kuo fakahoko ki he Poate ‘a e fakamālō ‘a e Siasi.

Konifelenisi Kakato 92 (2015 ) | 65

9. Miniti Konifelenisi 2014: Fehuʻi (13): Ko e hā ʻa e fakamatala ki he Paʻanga ʻa e Siasi? (1) Na’e tu’utu’uni ke tuku ki he Komiti Pa’anga ke fakapapau’i ‘oku tauhi pau ‘a e Siasi ki he ngaahi tu’utu’uni Kapineti fekau’aki mo e ngaahi me’a’ofa fakapa’anga ‘a e Pule’anga ki he kau faiako.

Na’e tu’utu’uni ke tali ‘a e fakamatala ko eni pea ke toki vakai’i mo fakakaukau’i ‘a e ngaahi tu’unga me’a ‘oku fai ai ‘a e felotoi ko eni ‘i he kaha’u.

(2) Na’e tu’utu’uni ke tali ‘a e Patiseti ki he 2014-2015, pea fakatokanga’i ko e fe’amokaki ‘i he ta’u, 31 Tisema 2013 ko e ($1,185,477.02); pea ko e pa’anga tātānaki (accumulated fund) ko e $32,407,255.10.

Na’e tu’utu’uni ke hoko atu ‘a e tokanga ‘a e Kōmiti Pa’anga ki he Patiseti ‘o hangē ko e anga maheni.

(3) Ko e Ngaahi Toenga Pa'anga - 31 Tisema 2013: Na’e tu’utu’uni fakahoko 'a e tu'utu'uni lolotonga 'a e Konifelenisi ke hiki (transfer) 'a e ngaahi toenga pa'anga 'i he 'aho 31 Tisema 2014 ki he Tohi Pa'anga Makafakinanga mo e Tolutoluhama.

Na’e tu’utu’uni ke hoko atu pe ‘a e tu’utu’uni Konifelenisi ki he ngaahi toenga Pa’anga pehe, ‘o hangē ko ia ‘oku haa ‘i ‘olunga.

10. Miniti Konifelenisi 2014: Fehuʻi (16): Pe ʻoku ʻi ai haʻatau tuʻutuʻuni kehe? 2. Ke fakatokanga’i ke kole ‘e he Konifelenisi ki he NGaahi Talasiti ‘a e 25% mei he ’enau hulu ‘i he Misinale ‘o e 2014 pē ke tokoni ki he ngaahi ngāue langa ‘oku lolotonga fakahoko ‘i he Vahefonua Ha’apai.

Na’e tu’utu’uni ke tali kuo ‘osi fakahoko mei he ‘Ofisi ‘o e Palesiteni ‘a e fakamanatu ‘o e kole ko eni ki he ngaahi Talasiti pea kuo loto lelei pe ki ai ‘a e ni’ihi. Ko e fakamatala kakato ‘oku ‘i he Fakamatala Pa’anga ‘a e Siasi ki he Konifelenisi.

3. Ke tokanga leva ‘a e ‘Ofisi Palesiteni mo e Komiti Konifelenisi ke fai ha ngāue fekau’aki mo e faingata’a ‘oku hoko ‘i Pulela’a.

‘Oku ‘i ai ‘a e fakamatala kakato ki he ngaue ko eni ‘i he Miniti ‘o e Kōmiti Konifelenisi hono V mo e VI. Ko e fakamā'opo'opo eni: Ko e ‘Api mo e Falelotu na’e ‘iloa ko Pulela’a na’e tu’u ‘i he 166 Glendenning Road, Glendenning ‘i NSW kuo ‘osi mole ‘aupito ia ki ha Kautaha kehe, pea ‘e ‘ikai ke toe lava ia ke fakatau fakafoki mai, neongo aipe pe ‘e ma’u ha pa’anga ‘e a’u ki he 100 miliona. Ko hono ’uhinga he kuo’osi fakalao hono fakatau atu, pea ‘oku ‘ikai ke loto ‘a e Kautaha ‘oku ne ma’u fakalao he lolotonga ni ke toe fakatau atu pe foaki atu. Kuo’osi fakalao hono fakatau atu he kuo ‘osi foaki kiate kinautolu ‘e he Pangike Westpac (ko kinautolu na’e puke fakalao ‘a e ‘api mo e koloa mei he Siasi) ‘o fakatatau ki he lao ‘o e fonua, ‘a e totonu fakalao ki he ‘api mo e koloa (Deed), pea hangē ‘oku ‘ikai ha toe ‘uhinga fakalao ke toe hopo’i mo fakafoki mai ki he Vahefonua SUTT ‘i ‘Aositelelia ‘a e ‘api mo e koloa. Ko e ngaahi fakamatala na’e ‘omai Tohi pe Email mei Pulela’a, mei he ‘etau kau faifekau pea mo e ongo Kautaha Loea ‘a e Vahefonua SUTT ‘Aositelelia fekau’aki pea mo ‘enau alea fakatau, alea ke ‘eke fakalao, mo e alea ke me’a’ofa’aki mai ‘e ha kau foaki pa’anga (Donors), kuo fakamo’oni’i ko e ngaahi talanoa faka’amanaki kae ta’e’ofa fau. ‘Oku te’eki ai ke hoko ‘a e ngaahi tala’ofa pea kuo fakamo’oni mei he Kautaha ‘oku nau ma’u ‘a e ‘api mo e koloa he ‘aho ni—‘oku ta’emo’oni ‘a e ngaahi lau na’e faiange ha alea fakatau mo kinautolu. Ko e ‘uhinga ia ‘etau mo’unofoa he talanoa pa’anga ko e talamai ‘oku lelei ‘enau alea ke toe fakatau fakafoki mai. Ko e ngaahi tala’ofa na’e fai ‘i he ngaahi katoanga ‘a e Siasi ‘o pehē ‘e foaki mai ai ‘a e taha miliona (1 miliona), fitu mo e konga miliona (7.5 miliona), hongofulu miliona (10 miliona), pea mo e fakamuimui eni ki he ‘aho 24 ‘o ‘Epeleli 2015, ko e taha ua miliona (12 miliona), ko e mata ika fai ki he pupu’a katoa pe. Tukukehe ‘okapau kuo ‘osi ma’u mai ‘a e ngaahi tala’ofa ia kae ‘ikai ke fai mai ha fakamatala ki ai. Pea kapau ko ia, ta ko e fangota fai ki he kato ava pe ‘a e hoko atu. Ko e ngaahi fakamatala lahi ki he ngaahi Kautaha ‘e tokoni’i fakapa’anga ‘a e feinga ‘a Pulela’a, ‘oku fūfū’i pe. Pea kuo haa mai ‘oku ta’efalala’anga ke fai ha ‘amanaki ‘e faifai atu pea ‘e mo’oni ha tala’ofa. Pea ka toki ‘i ai

66 |Tohi Miniti ha’ane mo’oni he kaha’u, ‘oku ‘ikai mahino pe ‘oku fakalotu ke tau tali ha pa’anga pehē koe’uhi ‘oku lolotonga fai fakapulipuli pe. Mei he fakamatala ko eni, ‘oku fakapotopoto ke ta’ofi ā ‘e he Konifelenisi ‘a e ‘amanaki ‘e toe ma’u mai ‘a e ‘api ko Pulela’a, fakataha pea mo e ngaahi ‘api na’e malu’i ‘aki. Pea ke ta’ofi ‘e he Konifelenisi mo e talanoa faka’amanaki ki ha Kautaha ‘e foaki mai ha fu’u pa’anga ‘e laui miliona ma’ae Siasi. Tau tānaki ā hotau ivi ‘o tokanga ke fakamā'opo'opo ‘a e kakai ‘o e Siasi kuo movete he ngaue ‘a e kau faifekau mo e tukunga faka’amanaki kuo fakamatala ki ai ‘i ‘olunga. Pea tofa atu ‘e he Konifelenisi ha hala fo’ou ke hoko atu ki ai ‘a e Vahefonua ‘i he kaha’u; ha hala ‘oku mu’omu’a ai ‘a e ‘Otua ke fakamo’ui hono Siasi mo e kakai. Kuo fe’unga ‘a e lau koloa mo e lau pa’anga, ka tau talanoa ke fakamo’ui ‘a e kakai ‘o e ‘Eiki kuo tuku mai ki he Siasi ke tauhi mo fakamo’ui.

Na’e tu’utu’uni ke tali ‘a e fakamatala ko eni pea fai ha tu’utu’uni ki he ngaahi fokotu’u fakakaukau ‘oku ‘omai mo e lipooti. Ko e fakanounou eni ‘o e ngahi fokotu’u mei he Lipooti: 1. Ke fai ha tokanga lahi fakalaumalie mo fakatauhi sipi ki he kakai ‘o e Vahefonua pea kau ki ai ‘a e kakai na’e mavahe mei he Vahefonua. Ke vakai’i ha founga ke tokoni ki he puputu’u faka’atamai mo fakaeloto ‘o e kakai mo e kau Faifekau ‘i Pulela’a. 2. Ke fakahoko ha launga (1) ki he ASIC (Australian Security Investment Commission) fekau’aki mo e palopalema kehekehe kuo hoko ‘i Pulela’a, pea (2), ki he Law Society NSW ‘a e ongo loea ‘a e Vahefonua, pea (3) ki he Kautaha Accountant NSW ‘a e ‘Aotita ki he ngaahi me’a fakapa’anga. 3. Ke fua ‘e he Konifelenisi ‘a e fakamole fakapa’anga kotoa pe ki he teuteu ‘o e ngaahi launga ko eni (lau mano, pa’anga ‘Aositelelia). 4. Ke toe vakai’i (review) ‘a e MOU ‘a e Konifelenisi pea mo e Vahefonua ‘Aositelelia. Pea ke kau ki ai ‘a hono vakai’i (review) ‘a e Konisitutone na’e pehē na’e lesisita’aki ‘a e Vahefonua fo’ou.

Fehuʻi (15): Pe ʻoku ʻi ai ha meʻa ʻoku tau tuku ki he Konifelenisi kahaʻu? Fehu’i 8 -- Poate NGāue ki Muli (fekau’aki mo kinautolu ‘oku pole ke ngāue ki muli) Ke toe vakai’i ‘enau tokanga ki he’enau mo’ui lelei.

Fehu’i 11 e. Ke hoko atu ‘a e ngāue ‘oku lolotonga fai ‘e he Kōmiti Taulama fekau’aki pea mo e CEDAW (Convention on the Elimination of all forms of Discrimination Against Women) ke fakakakato pea toki ‘ave ki he Kōmiti Konifelenisi ke tu’utu’uni ki he lau ‘a e Siasi ki he CEDAW.

Fehu’i 12

e. ke fai ha fakamālō ki he Poate ‘i he ngāue lahi kuo nau fakahoko ma’a e kau ngāue ‘a e Siasi

h. pea tuku ki he Komiti Pa’anga ke nau fakafuofua ha me’a’ofa fe’unga ma’a e kau Faifekau ne mālōlō kimu’a he kamata e polokalama Pa’anga Mālōlō Fakafonua

Fehu’i 14.3 Na’e tu’utu’uni ke hoko atu ‘a e ngaue ‘a e Poate ki Muli ki he Vahefonua SUTT ‘i ‘Aositelelia pea mo tokanga ki he ngaahi faingata’a kehe ‘oku hoko tatau ai ha faingata’a ‘i he Vahefonua.

Fehu’i 16.2 -- Ke tali ʻa e Tō Folofola ʻi he huufi ʻo e Konifelenisi Hono Hivangofulu ma ua, pea mo e Tali Folofolá, pea tuku ki he Kōmiti Konifelenisí ke tokanga mo ngāue ki ai.

Fehu’i 16.3 -- Ke tali ʻa e Fakamatala Fakataʻu ʻa e Palesiteni ʻo e Siasí ki he taʻu Faka-Konifelenisi 2014-2015, pea tuku ki he Kōmiti Konifelenisí ke tokanga mo ngāue ki ai

Fehu’i 16.4 -- Ke tuku ki he Komiti Konifelenisi ke fakakaukaua ha ngāue (project) ‘e faka’ilonga’i ‘aki ‘a e senituli 2 ‘o e hake ‘a e lotu ‘i Tonga.

Konifelenisi Kakato 92 (2015 ) | 67 Fehuʻi (16): Pe ʻoku ʻi ai haʻatau tuʻutuʻuni kehe? Na’e tu’utu’uni 1. Ke tali kotoa ʻa e ngāue naʻe fai ʻe he Kōmiti Vahaʻa Konifelenisí ʻi he taʻu Faka-Konifelenisi 2013-2014. Pea ke hoko atu ‘a e ngaahi ngāue ‘oku fiema’u ke fakakakato. 2. Ke tali ʻa e Tō Folofola ʻi he huufi ʻo e Konifelenisi Hono Hivangofulu ma ua, pea mo e Tali Folofolá, pea tuku ki he Kōmiti Konifelenisí ke tokanga mo ngāue ki ai. 3. Ke tali ʻa e Fakamatala Fakataʻu ʻa e Palesiteni ʻo e Siasí ki he taʻu Faka-Konifelenisi 2014-2015, pea tuku ki he Kōmiti Konifelenisí ke tokanga mo ngāue ki ai. 4. Ke tuku ki he Komiti Konifelenisi ke fakakaukaua ha ngāue (project) ‘e faka’ilonga’i ‘aki ‘a e senituli 2 ‘o e hake ‘a e lotu ‘i Tonga. 5. Ko e Ngaahi Fakamālō ‘a e Konifelenisi: Ke toki tānaki ki he Minití kimuʻa ʻi he Silaʻi ʻo e Miniti ʻo e Konifelenisi ko Hono 92

Fehuʻi (17): ʻE fai ki fē pea fai fakakū ʻa e Konifelenisi Kahaʻu? Na’e tu’utu’uni ke fai ki Tongatapu, pea ke tuku ki he Palesiteni ʻo e Siasí pea mo ʻEne ʻAfió, Tupou VI, ke tuʻutuʻuni ki hono taimí pea ke fai fakataha mo hono kātoanga’i ‘e he Siasi ‘a e Ta’u 150 ‘o e Kolisi ko Tupou

~ ~ ~

FAKAMATALA

Ko ‘etau hanga atu ko eni ki he Konifelenisi 93 (2016), ‘oku fakaafe’i atu ‘a e Siasi ke tau fononga mo e finangalo ‘o ‘Ene ‘Afio ‘i he Tō Folofola Huufi ‘o e Konifelenisi 92. Kuo ne ‘afio’i ‘a e hangē ‘oku taumuli valea e mo’ui ‘a e to’utupu ‘o e Siasi´, he ko e kaha’u ia hono fonua. Ko ia ko e taha e ngaahi ngāue ‘a e Konifelenisi ‘oku teu ki he 2016, ko hono fakaafe’i ‘a e Siasi ke “fakamatala” ‘a e to’utupu. Na’a tau tēkina ‘i he 2015, pea te tau “fakamatala” ‘i he 2016. Ko e “fakamatala” ‘oku ‘uhinga ki hano fafanga mo fakafaingamālie’i ha mo’ui ke matala, ‘o hiki mei he tu’unga ‘e taha ki ha tu’unga fo’ou ‘a ia ‘e faka’ofo’ofa mo ‘aonga ai. Kapau ko ha ki’i tenga’i ‘akau pe ko ha ki’i huli kuo mo’ui, ko hono “fakamatala” ko e pusiaki pea malu’i ke “matala mai.” Ko ‘etau hanga atu ki he Konifelenisi 93, mo ‘etau molomolomuiva’e ki he Folofola Huufi ‘o e Konifelenisi 92, ko e fakaafe mo e fakalotolahi ki he Siasi ke tau “fakamatala” ‘a hotau Uēsiliana. ‘E toki fakaikiiki atu ‘a e faka’ānaua ni ‘i he ‘etau ngaahi polokalama fetu’utaki, hangē ko e Haafe Houa, Tohi Fanongonongo, Facebook (Siasi Uesiliana Tau’ataina ‘o Tonga) mo e Website (http://www.konifelenisi.fwc.to). Tau tutuku’aki mu’a e Konifelenisi 92 ‘a e loto lelei: ko hotau Siasi ‘oku loto lahi ke “matala” pea “fakamatala” ‘a hotau kaha’u na.

~ ~ ~

Ko e fetu’utaki’anga PO Box 57, Nuku’alofa Fax: +676 24-020, Telefoni: +676 23-522 Facebook: Siasi Uesiliana Tauataina Tonga Website: http://www.konifelenisi.fwc.to

68 |Tohi Miniti

NGaahi Fakamatala Tānaki Mai

1. KAU PEKIA HE VAHA’A KONIFELENISI 2014-2015 Kau Faifekau

1. SIAOSI TAPA’ATOUTAI PALU Ko e Tupu‘anga: Ko Siaosi Tapa’atoutai Palu, na’e Tokoni ‘i Kolomotu’a, Lapaha, Ma’ufanga, fanau’i ia ‘i he ‘aho 02 ‘o Ma’asi 1944 ‘i he ‘api ko Longolongo, Kolomotu’a, Nukunuku, Kolomotu’a ‘Onemalamá ‘i Kolomotu’a. Ko e foha ‘o Semisi pea na’a´ ne ikuna lelei ‘ene ngāué ‘o toki malolo Fakatētē ‘i Koloa Palu pea mo ‘Ilaisaane pe kuo kakato hono ta’u 70 ‘i he Konifelenisi Tupou’ahau Palu. Na’a´ ne hoko ko e tehina kia kuo’osi (2014). Silver Star Tupou, Suliafu Tupou, Tevita Palu, ‘I he 1979 na’e fokotu’u Faifekau ai ‘i he Lotima Palu mo Sione Mateialona Palu (kuo nau Konifelenisi ‘i Neiafu Vava’u pea ‘i he 2014, na’a´ pekia kotoa) pea mo e tuonga’ane kia Mele’ofa ki ne toe tatau ai pe mei he fatongia´ ‘i Neiafu, Pouvalu Halaliku, ko ia pē ‘oku kei mo’ui´. Vava’u ‘i he Konifelenisi ‘a e Siasi. Ko e lava lelei Ko e Ako: Na’a´ ne ‘i he Akoteu ‘a Nuku’alofa, ia ‘a e ta’u ‘e 44 ‘ene ngāue ma’ae Siasi Uesiliana pea na’a´ ne hū mei ai ki he Kolisi ko Tupou´ ‘o ne Tau’ataina ‘o Tonga. hoko ai ko e matāpule lahi ‘i he ta’u 1964 & 1965. Ko e ta‘u ngāue ‘i he Siasi΄- ko e ta‘u ‘e ‘I he’ene ‘osi mei Toloa na’a´ ne ma’u faingamālie fāngofulu mā fā (44). Ko e ngāue Faka-Faifekau΄- ako ki he ‘apiako ngoue ko Navuso´ ‘i Fisi pea´ ne ta‘u ‘e tolungofulu mā nima (35). Ko ‘ene ngāue ui ai ‘e he palesiteni´ ‘o e ‘aho ko ia, ke ne kamata Faka-Faifekau΄, ne taliui mo fakaongoongo ai ki ‘a e ki’i ‘apiako ngoue ko Mahinae’a, ‘o fe’unga he kau Palesiteni ‘e toko nima (5) ‘o kamata meia mo e ta’u ‘e 12. Rev’d Dr. Sione ‘Amanaki Havea, Rev’d Sione Ko e Fāmili: ‘I he 1979, na’a´ ne ma’u hoa ai Lepa To‘a, Rev’d. Lopeti Taufa, Rev’d. Dr. kia ‘Aho Tau’atāina ‘i Vaiola Fonua ‘o ‘i ai ‘a e ‘Alifaleti. M. Mone, pea mo Rev’d Dr.‘Ahio. fānau ‘e toko 3; ko ‘Akanesi Tu’ifua Tatafu (mali Ko e tangata na’e ‘ikai ma’u ha’ane me’a ka mo ‘Oto’ota ‘i Kakala ‘Inoke Tatafu), ‘Ilaisaane na’a′ ne fai hono lelei taha ‘i he me’a kotoa pe. Tupou’ahau Palu pea mo Siaosi Maeakafa Na’a′ ne ‘ofa mo mamahi’i ‘a e ngāue ‘a e ‘Eiki ‘o Ikamoana Fakatētē ‘i Koloa Tapa’atoutai Palu. hā ia ‘i he lōloa ange pe ‘a e taimi ‘o ‘ene mo’ui ‘i Na’e toe fakalahi mai ki he fānau´ ni ‘a e ongo he ngaahi ‘api ‘o e lotu´. foha ohi ‘e toko 2 ko Tomasi Osborne Wainiqolo Fakamālō: Fakafeta‘i ki he ‘Otua Māfimafi´ ‘i Palu pea mo Viliami Fonolahi Wainiqolo Palu. Ko He‘ene tokoni kotoa pē lolotonga ‘a e ngaahi ta‘u e pekia eni ‘a Siaosi ‘oku toko ua pe hono ngāue kuo hili΄. Fakamālō ki he ‘Eiki Palesiteni΄ makapuná ko Munikiha’afata Pola’avaka mo e Sekelitali Lahi ‘o e Siasi΄, ‘i hono tataki e Ta’alofisi Tatafu pea mo Losana Siu’alaimoana he ngāue´ ‘i he tokoni ‘a e ‘Eiki΄. Fakafeta‘i pē ki he Fekau Tatafu. ‘Eiki΄. Ko e NGāue Faifekau: Ko e ngaahi Potungāue “Toka ā ‘i he Melino ‘a e ‘Eiki.” eni ne ui ki ai ‘a Siaosi: Malapo, Vaipoa, Niuatoputapu, Kolisi Ngoue ko Hango, Faifekau

2. TU’IPULOTU MALAKAI POMANA Ko e Tupu‘anga: Na’e fanau’i ‘a Malakai Pomana, (Mata’itohi ‘i he ako mo e siokalafi), Senita Ngāue ‘i Fepueli 06, 1943 ‘i Vaini. Ko ‘ene ongo mātu’a ki he ako’i kau ngāue Tonga, 1977. ko Tevita mo Salome Pomana ‘o Vaini. Ko e Fāmili: Na’e ma’u hoa ‘a Malakai kia Sela Ko e Ako: Na’e kamata ‘i he Akoteu ‘a e Siasi Kafoa ‘o Navutoka ‘i he ‘aho 03 ‘o Mē 1977 Uesiliana ‘o Longoteme (1951-52), pea toki hoko lolotonga ‘ene ngāue fakafaiako ‘i he Kolisi ko atu ki he Lautohi Pule’anga Vaini (1953-56), Kolisi Tupou. Pea fakakoloa’aki kinaua ‘e he ‘Otua ‘a e Lotoloto Mu’a (Tapunisiliva) (1957-58), Kolisi Ko fānau ‘e toko 3: 1) Sione ‘Alani, 2) ‘Atu Toho Ua, Tupou-Toloa (1959-63), (Maamaloa mo e 3) Suliana Seini. Loumaile 1961), Kolisi Fakafaiako (1964-65), Ko e NGāue Faka-Faiako: Na’e kamata ngāue ‘Univesiti Pasifiki Tonga (1979-83), ‘i he ta’u 1966 ‘i he Akoteu Leimatu’a, 1988 –

Konifelenisi Kakato 92 (2015 ) | 69

Kolisi Ko Tupou, 1997 – Ako Ma’olunga ko Tupou, ‘a Paula ki he kakai Filipai 3:23-24: “‘Ilonga ha Ngāue ‘i he Kolisi ko Tupou ‘i he Lakanga ko e me’a te mou fai, ngāue fie ngāue ki ai, he ko e tokoni Pule ako 1998-2002 pea 2003-2004 na’e ngāue ki he ‘Eiki′ ‘o ‘ikai ki he kakai, ‘o mou ‘ilo ko hoko ai ko e Pule ako ‘i he Kolisi ko Tupou. ‘I he e ‘Eiki te mou ma’u mei ai ‘a e totongi totonu ko 2005-2010, na’a′ ne foki mai ‘o ngāue ‘i he ‘ofisi e ma’u tofi’a.” ako ‘a e Siasi′ ‘i Nuku’alofa ‘i he Lakanga ko e Folofola Manako: Saame 103:1-2; Himi ‘Inispekita ako. manako: 606 Ko e NGāue Faka-Faifekau: Na’e fokotu’u ki “Fakafeta’i kia Sihova hoku Laumālie mo ia he Faifekau akoako ‘i he 1988. Na’e hoko ai ko e kotoa pe ‘oku ‘iate au. Fakafeta’i ki hono Huafa Faifekau ‘Ahi’ahi ‘i he 1997 pea na’e toki Mā‘oni‘oni ē. Fakafeta’i kia Sihova ‘a hoku hilifakinima ko e Faifekau Hoko ‘i he 2000. ‘I he Laumālie pea ‘oua na’a ngalo ‘ene me’a’ofa 2011 na’e ui ai ia ‘e he Konifelenisi ke ne Faifekau fulipe.” ‘i Vaini pea na’a´ ne hoko ai pe ko e Faifekau Kuo´ ne ikuna ‘a e tau lelei pea kuo´ ne lava’i mālōlō ‘i he mahaki’ia fakasino ‘i he 2012. ‘a e fakapuepue. Hili Kolosi ē, Ma’u e Kalauni. Ko e Talaloto: Ko e uho ‘o ‘eku ngāue′ ko e Mālō si’i tamaio’eiki tōnunga mo fai mateaki ‘i he fakahoko fekau ‘i he ngāue fakafaiako mo e Tauhi ngāue ‘a e Siasi′ ‘i he ako mo e lotu. fakatauhisipi ki he kaungā Faiako ‘oku ‘i he ‘Ipiseli

3. SOLOMONE FE’ILOAKITOHI TO’A Ko e Tupu’anga: Na’e fanau’i ‘a Solomone fakakoloa’aki kinaua ha fānau ‘e toko 5 ‘a ia ko Fe’iloakitohi To’a ‘i he ‘aho 12 ‘o ‘Okatopa 1927. ‘Ala To’a, Viliami Falakesi To’a, Lu’isa To’a, Soane Ko ‘ene ongo mātu’a ko ‘Asipeli To’a ‘o Nomuka, To’a mo Lesieli To’a Fotu. Ha’apai, mo Fualupe To’a ‘o Felemea Ha’apai. Ko Ko e NGāue: ‘I he hili ‘ene ako ‘i he Kolisi ko e fika 3 ia ‘i he fānau ‘e toko 8: Mele Nofomuli Sia’atoutai, na’a´ ne hoko ko e Setuata Faka- To’a, Rev’d Sione Lepa To’a, Rev’d Solomone Konifelenisi ‘i he ngaahi ta’u, pea na’a´ ne hoko ai To’a, Sione Fifita To’a, Viniseni To’a, Rev’d Taliai ko e Faifekau ‘i he ngaahi ta’u lahi. Na’a´ ne To’a, ‘Ilaisaane To’a Lokotui mo e si’isi’i taha´ ko mālōlō mei he ngāue Faka-Faifekau´ ‘i he ta’u Sione Takoefo’ou To’a. 1998. Na’a´ ne toki pekia ‘i he ‘aho 07 ‘o Ma’asi Ko e Ako: Na’e akoteu ‘a Solomone To’a ‘i 2015, ‘i hono ta’u 87. Nomuka, pea na’a´ ne hū mei ai ki he Kolisi ko Manatu Melie: Ko e tangata’eiki na’a´ ne Tupou ‘i Nafualu. ‘I he hili ‘ene ako, na’e hoko ko loto’aki hono fatongia, pea na’a´ ne talangofua e tangata ‘alu tahi, mo faiako ‘i he ngaahi Akoteu kakato ki he ngaahi fiema’u ‘a e Siasi´. Ko e ‘a e Siasi. Na’a´ ne toki hū ki he Kolisi ko tangata’eiki fofonga fiefia mo talitali kakai lelei ‘i Sia’atoutai. he Siasi´ mo e Fāmili´ foki. Ko e Fāmili: Na’e ma’u hoa ‘a Solomone kia Lateline Ta’ufo’ou To’a ‘o ‘Utui Vava’u. Na’e

4. PAULA VAHA’I Ko e Tupu’anga: Ko Paula Vaha’i Fifita, na’e na’e mohu faiva pea taleniti’ia ‘i he sipoti, fā’ele’i ia ‘i he ‘aho ‘uluaki ‘o ‘Aokosi 1937. Na’e ‘akapulu pea mo e folau tahi foki. tupu ‘a Paula ‘i he ongo mātu’a ko ‘Olive Tonga Ka neongo kotoa ‘a e ngaahi me’a´ ni, na’e Fifita ‘o Felemea mo Kolomotu’a pea mo ‘i ai pe ‘a ‘ene ki’i faka’amu, ‘e ‘afē nai te u kau Meleane Lotukalafi Lavei Fifita ‘o Mango, ai ‘i hono talaki ‘o e ongoongo lelei ‘a e ‘Eiki. Ko Ha’apai. Ko e fika 2 ‘a Paula Vaha’i ‘i he fānau e toko taha na’e ‘ofa ‘i he famili´ kae kanoni’aki ‘e toko 14 ‘a ‘Olive pea mo Lotukalafi ‘a ia ko e ‘ene faka’amu ke kau ‘i hono malanga’i ‘o e tangata ‘e toko 9 mo e fefine ‘e toko 5 Kosipeli. Na’a´ ne hū ai ki he Kolisi Sia’atoutai´ Ko e Fāmili: Na’e ma’u hoa ‘a Paula kia Vika ‘i ha ngaahi ta’u, ‘o ne lava’i lelei ai ‘a ‘ene ako. (pekia) pea ‘i ai mo ‘ena fānau ohi ‘e toko 2 ‘a Ko e NGāue: ‘I he 1987, na’e ui ai ia ‘e he ia ko Salote mo ‘Etivise Konifelenisi, ke ne kamata ngāue Faka-Sētuata Ko e Ako: Ko Paula Vaha’I, na’a´ ne nofo pe ‘i he ngaahi kolo mo e taimi ko eni; 1988-1990 ‘i he’ene kui ‘i Mango ‘o ako ai pe ‘i he Lautohi ‘i Faleloa, Ha’apai; 1991-1992 ‘i Haveluliku; Pule’anga ‘a Mango, pea na’a´ ne hū mei ai ki 1993-1995 ‘i Muitoa, Ha’apai; 1996-1998 ‘i he Kolisi Taufa’ahau/Pilolevu. Ko e toko taha Ha’akame; 1998-1999 ‘i Malapo (Faifekau

70 |Tohi Miniti AkoAko); 2000-2001 (Faifekau ‘Ahi’ahi), Fakamuimanoa mai’aki ‘ene Himi manako, ‘Alakifonua, 2002 (Hilifakinima), 2002-2003 Himi 581.v1 Tefisi, Vava’u. ‘I he 2003 ne tu’ia hono mahaki, Tu ‘oku lau ‘a e lelei ‘o e langi ka kuo ‘osi hoko pe hono ta’u 65, pea tupu mei Hono fu’u mahu mo hono masani he fakapotopoto ange ‘a e sio ‘a e toketaa´, Ka ko e mata ‘o hono koloa na’e pau ai ke poaki mālōlō si’i Paula, pea mei ‘A e ha ‘a e ‘Eiki ta’e hano pulonga he ngāue na’e ‘ofa ai. Ka sio pau, ‘I he taimi 9:20am ko hono 19 ‘o Ma’asi, Lata ai au, 2015, ne si’i tatau mai ai ‘a e tamaio’eiki´ ni, ka Kau ka sioa ‘a hono fofonga, ko e sevāniti tōnunga ‘i he fonua, fāmili pea mo Te u toki lata ai au. e lotu. Ko e pekia eni ‘a Paula ‘i hono 78 ta’u. ‘Oku tangi hoku Laumālie, ko ‘Api ē, ko ‘Api ē.

5. SIONE KALAVITE ‘UHILA Ko e Tupu’anga: Na’e tupu hake ‘i he ongo kamata faiako ‘i he Akoteu ‘a Nukunuku ‘o tokoni mātu’a ko Mosese ‘Uhila ‘o ‘Utulei mo e motu ko kia Rev. Sione Lepa To’a (1948 – 1949). Na’a´ ne Tokuu´ ‘i he fakatokelau ‘o Vava’u pea mo Kesaia hokohoko atu aipe ‘i he ngaahi ako ko eni ‘a e Folau ‘Uhila ‘o Matavai / Vaipoa Niuatoputapu. Siasi: Akoteu ‘a Kapa ‘o tokoni kia Rev. Sione Na’e fanau’i ‘a Sione Kalavite ‘Uhila ‘i he ‘aho 21 Tu’ipulotu (1950), Akoteu ‘a Neiafu ‘o tokoni kia ‘o ‘Okatopa 1929 ‘i Kapa Vavaʻu; pea´ ne pekia ‘i Suasoi Lilo (1951 – 52), Akoteu ‘a Holonga, he hengihengi Tusite 29 ‘o Siulai 2014 ‘i he Vava’u (1956 – 57). Na’a´ ne nofo mei Falemahaki Ngū. Kuo kakato hono ta’u 84 mo e Siaʻatoutai´, ‘o hoko atu e ngāue fakafaiako´ ki he māhina ‘e 9 mo ha ngaahi ‘aho. Akoteu ‘a Sia’atoutai (1961), Akoteu ‘a Vaipoa Ko e Ako’anga: Na’a´ ne kamata ako ‘i he NTT (1962 – 64). Na’a´ ne hoko atu ai ki he Kolisi Lautohi Si’i ‘a ‘Utulei, Vava’u ‘i he 1935. Pea na’a´ Lotoloto ‘a Nuku’alofa, ‘o tokoni kia Rev. Sione ne toki hū ki he Akoteu ‘a e Siasi´ ‘i he Helu, Kami (1965), Akoteu ‘a Kolonga´ ko e Faiako Pule Neiafu ‘i he 1940. Na’a´ ne Sivi Hū ‘o lava ki he (1966 – 68). Na’a´ ne hoko atu ai ‘i he lakanga ‘o kolisi ko Tupou, ‘i he 1941 ka na’e ‘ikai ke lava ‘o e Faiako Pule ‘i he ngaahi ako ko eni: Akoteu ‘a hu leva koe’uhi ko e faingata’a ‘o e Tau Lahi Hono Leimatu’a (1969), Ako Lotoloto Tapunisiliva Ua. Na’a´ ne toe Akoteu pe ‘o ne toe Sivi Hū ‘i he (1970) pea mo e Akoteu ‘a Pea (1971 – ki Siune 1942 pea toki hū ai ki he Kolisi ko Tupou ‘i he 1972). 1943. Na’a´ ne nofo mei he Kolisi ‘i he konga ‘I he ta’u 1967 lolotonga ‘ene ‘i he Akoteu ‘a kimu’a ‘o e 1947 ‘i he faingata’a fakasino ‘o ikai Kolonga, na’e fokotu’u ai ia ko e Faifekau Akoako lava ai ha’ane sivi. Na’a´ ne hū ki Sia’atoutai ‘i he pea Hilifakinima ko e Faifekau Hoko ‘i he ta’u 1958-60. 1973. Ko e Fāmili: Na’a´ ne ma’u hoa kia Malama NGāue Faka-Faifekau: Na’a´ ne kamata leva Savinaka ‘Otuhouma ‘o Falehau Niua Toputapu, e ngāue ‘o e vaa’ihala Faka-Faifekau, ‘i he ngaahi mo Tungua, Ha’apai. Ko Malama ko e mokapuna Vahenga Ngāue ko eni´: Koulo (1972 – 75); ua ia ‘o Suliasi Mokofisi ‘o Tungua´, ‘a ia na’e Pangai, Ha’apai (1975 – 80) ko e Faifekau ‘a e hoko ‘i he sivi Maamaloa ‘i he Kolisi ko Tupou, Ongo Potungāue, mo e Tokoni ki he Faifekau pea na’e kau ‘a e tangata´ ni ‘i he fakahē ‘o e Lotu. Pule. Na’a´ ne le’ole’o ‘i he Faifekau pule´ ‘i he Na’e uta mei Tungua ‘o lī he tu’a liku ‘o mahina ‘e ono. Na’a´ ne hiki mei ai ki Neiafu, Niuatoputapu pea na’a´ ne kakau ‘o mo’ui ki ‘uta Vava’u, ‘o hoko ko e Faifekau ‘a e Ongo pea nofo aipe. Na’e fakakoloa’aki ‘a Kalavite mo Potungāue (1980 – 84), Faifekau Pule ‘i Hihifo Malama e fānau ‘e toko nima: Loumaile Fa-hopo- NTT (1984 – 88), Holonga, Vava’u (1988 – 91), ‘i-Moana Hola, Mosese ‘Uhila, Rev. Senitimita Kanokupolu (1991 – 93), Fanga ‘o Pilolevu (1993 ‘Uhila, Langafungani ki ‘Itaniti ‘Uhila, pea mo – 96), Leimatu’a (1996 – 99) pea mo Makave Manutu’ufanga Nicol. ‘Oku ‘i ai e makapuna (1999 – 2000) ‘a ia ko ‘ene vāhenga Ngāue ‘uluaki ‘e toko 14, mo e makapuna ua ‘e toko 4. faka’osi ia. NGāue Faka-Faiako: ‘I Sanuali 1948, na’e Lolotonga ‘ene ngāue Faka-Faifekau ‘i tu’utu’uni ai ‘e he Palesiteni Ako ‘o e ‘aho ko ia´, Pangai, Ha’apai ‘i he 1975-1980, na’a´ ne Rev. Woodgate mo e Tiuta Lahi, Jiotame Sau fakatokanga’i ai ‘a e Kolosi hā fakamisiteli ‘i he Faupula ke ne kamata faiako ‘i he Siasi. Na’a´ ne musie ‘i he tu’a Falelotu motu’a ‘o Pangai

Konifelenisi Kakato 92 (2015 ) | 71

Ha’apai, ‘i he’ene ‘alu ki he Lotu hengihengi ‘aho ‘Ulunganga: Ko e tangata na’e ‘ulungaanga Sapate 26 ‘o ‘Okatopa 1975. Na’a´ ne fakalongolongo, ka na’e lea pe ‘ene ngāue. ‘Oku´ fakatokanga’i ‘eni ‘i he tapua ‘o e ulo ‘a e maama ne ‘iloa ‘i he ngaahi fakataha’anga ‘a e Siasi´ mo kasa na’e ha’u mo e Setuata Fale, ko ‘Omeka ‘ene ngāue, ‘a ‘ene ‘ulungaanga mokomoko´ pea Malamala. Na’a´ ne laka atu ke fakapapau’i e mo fai ‘osikiavelenga hono fatongia´. ‘I hono me’a kuo hoko, na’a´ ne fakatokanga’i hifo ki he ‘ulungaanga ko ia´, na’e tō ai hono hingoa ‘e he musie´, ‘oku hinehina ‘a e fofonga ‘o e Kolosi´ ‘i ‘Eiki Nopele Tu’i’afitu kuo mama’o (Samisoni he kei fakapōpō’uli, ka ‘i he tutuku mai ‘a e lotu Fonomanu) lolotonga hono teu pea mo hono kuo ma’a ‘a e ‘aho, na’a nau lava mai mo e mātu’a langa e Falelotu ‘o Makave, ko “Seniale he Lotu”. ‘a e Siasi´ ‘o vakai e me’a kuo hoko. Na’e hā hake Ngaahi Himi Manako: 614 veesi 6, 549 veesi e musie na’e tā’aki e Kolosi´ ‘oku lanu moli ia, pea 5 mo e 421. ko e musie ko ē ki tu’a na’e lanu mata pe ia. Ngaahi Folofola: Matiu 16: 24, Ma’ake 8: 34, Luke 8: 23.

6. VA’INGAVALE VEIKOSO Ko e Tupu’anga: Ko Va’ingavale Veikoso na’e kau paionia ‘i he ‘uluaki fokotu’u ‘a e ako’anga′ fanau’i ia ‘i he ‘aho 20 ‘o Fepueli 1940 ‘i ni. Na’e hoko atu ‘a e ako′ ki he ngaahi kalasi Leimatu’a, Vava’u. Ko ’ene ongomatu’a′ ko e ma’olunga ange ‘i he Kolisi ko Tupou, o′ ne tongi’i tangata’eiki ko ‘Isileli Veikoso ‘o Leimatu’a mo e foki hono hingoa ‘i he papa tohi kai ‘a e Kolisi ko fine’eiki ko ‘Emeline Fatai Veikoso ‘o Holonga, Tupou ‘i he Maamaloa Mateaki Li’oa. Na’e hoko Fungamisi, Neiafu Tahi mo Falaleu Vava’u. Ko atu ‘a ‘ene feinga ako′ ki he ‘apiako ngoue ‘i Fisi Va’ingavale Veikoso ko e si’i taha ia ‘i he fānau ‘e ko Navuso ‘i he ta’u ‘e 4 (1963 – 1967) ‘o ne ma’u toko 10 ‘a ‘Isileli mo Fatai Veikoso ‘a ia ko honau ai ‘a e tohi fakamo’oni ako ‘i he ngoue pea mo e hokohoko ‘eni; 1. Viliami Tepatau Lotukalafi tauhi monumanu. Na’a′ ne hū ki he Kolisi Veikoso, 2. ‘Atunaisa Manu ‘Isileli Veikoso, 3. Sia’atoutai mei he ta’u 1969 ki he 1972. Makoni Veikoso, 4. Veisinia Moli, 5. Sione Ko e NGāue: Na’e fakahoko fatongia ‘a Rev. Peluvalu Veikoso, 6. Lea ‘a e Pine Lavulavu, 7. Va’ingavale Veikoso maʻae Siasi Uesiliana Latu Inufono Veikoso, 8. Sio ki he La’a Talakai, 9. Tau’ataina ‘o Tonga ko e faiako pe ‘i he ako’anga ‘Akosita Lopa Hau’ofa, 10. Va’ingavale Veikoso na’a´ ne kamata ako kolisi ai Ko e Fāmili: Na’e ma’u hoa ‘a Rev. Mailefihi/Siu’ilikutapu ‘i he 1968. Na’e Va’ingavale Veikoso mo Feauini Latu Veikoso ‘o me’angaue’aki ‘e he Siasi ‘a e ongo matu’a ko’eni, Lakepa, Ha’ano, Koulo mo Holopeka Ha’apai ‘o ‘o ui ai ‘e he Siasi ki he ngaahi Potungāue ma’u ‘ena fānau ‘e toko 2, ko e lahi ko Peluvalu kehekehe; Tokelau ‘o ‘Aositelelia mei he 1975 ki Kupuola Veikoso pea mo ‘Emeline Fatai Veikoso he 1978, Kolisi Taufa’ahau/Pilolevu (Tiuta Lahi) Laumanu. Na’e tali KOAU ‘a Feauini Latu Veikoso mei he 1978 ki he 1982, Sawana, Lomoloma, Fiji lolotonga ‘ena ngaue ‘i Sawana, Lomoloma ‘i he ‘i he 1982 ki he 1987, Kolisi 1986. ‘Oku ‘i ai mo e mokopuna ‘e toko taha ko Mailefihi/Siu’ilikutapu (Tiuta lahi) mei he 1987 ki Feauini Fatai Saunaleva Akosita AnaRoMaRi he 1991, Feletoa, Vava’u mei he 1991 ki he 1994, Tonga Laumanu. Na’e toe fa’u fāmili ‘a Taunga, Vava’u mei he 1994 ki he 1997, Hihifo, Va’ingavale Veikoso mo ‘Olivia Tangulu Veikoso Niua Toputapu (Faifekau Pule) mei he 1997 ki he ‘o Tu’anuku, Vava’u lolotonga ‘ene ngāue ‘i 1999, Vaini, Tongatapu mei he 1999 ki he 2002, Taunga. Na’e toe tali KOAU ‘a ‘Olivia Tangulu Veitongo, Tongatapu mei he 2002 ki he 2006. Veikoso ki hono ‘Eiki lolotonga ‘ena fua fatongia Na’e poaki mālōlō aipe ‘a Va’ingavale ‘i Niua Toputapu, na’e hoko atu aipe ‘a Veikoso ‘i hono ta’u 66 ‘i he ‘uhinga kuo ongo’i ‘e Va’ingavale mo ‘ene fānau ‘a e ngāue ‘a e Siasi′ ki he sino′ ‘oku fe’unga ‘a e ngāue′ ke fakahoko ‘e he ngata’anga. he kau ngāue tokolahi ‘oku′ nau kei ‘alu hake, he Ko e Ako: Na’e kamata pe ‘a e ako ‘a kuo hama taha ‘a e vaka′ pea kuo kamata mo e Va’ingavale Veikoso ‘i he Lautohi Faka-Sapate ‘a hoko atu ‘a e fānau ‘i he’enau ngaahi feinga’anga e SUTT Leimatu’a kimu’a pea′ ne hoko ki he kae ‘ikai kei lava ‘o fakahoko ‘a e fatongia tauhi Lautohi Pule’anga ‘i Feletoa′ ‘o ne lava’i lelei ai ‘a ‘o e tākanga. Na’e tali lelei ‘e he Konifelenisi ‘a e e sivi hū ki he ngaahi kolisi′. Na’e hū ‘a Va’inga ki poaki mālōlō ‘a e Faifekau′ni pea na’a′ ne mālōlō he ako’anga Kolisi Mailefihi/Siu’ilikutapu′ ‘o ne mai aipe ‘i Siulai, 2006 ki hono ‘api nofo’anga ko kau fakataha mo e toko si’i he faka’ilonga’i ko e ‘Uta, ki Leimatu’a, Vava’u.

72 |Tohi Miniti Na’e fakahoko fatongia aipe ‘a Rev ‘a e Kolisi Mailefihi/Siu’ilikutapu mo e ngaahi Va’ingavale Veikoso ki he Siasi ‘o Leimatu’a mo e fatongia kehe ‘a e Siasi, Fonua′ mo e Fāmili′. tauhi mo poupou ki he ngaahi fatongia kotoa ‘a e Toka ā ‘i he Nonga mo e Fiemālie ‘a e ‘Eiki vahefonua′ na’e ui mo fakafatongia ‘aki ‘o tatau Rev’d. Va’ingavale Veikoso. mo ia ‘ene hoko ko e Palesiteni ‘o e Kolisi Tutuku

7. TEVITA KAVA PALU HALAIFONUA Ko e Tupu’anga: Na’e tupu ‘a Tevita Kava Palu he 1973 ki he 1974 pea fokotu’u Faifekau ia Halaifonua, ‘i he ongo mātu’a ko ‘Eukaliti Palu ‘i he 1981, ‘i he Konifelenisi na’e fakahoko ‘i Halaifonua ‘o Koulo, ‘Uiha mo Houma Vava’u, Vava’u. Na’a´ ne kamata ngāue ‘i he 1985 ko pea mo ‘Ilaisaane Falahola Halaifonua ‘o Ta’anea, e Faifekau tokoni ki Fua’amotu nofo ‘i Mataika mo Mangia Vava’u. Na’e fanau’i ‘a Mala’evakapuna, 1986 hiki ki ‘Eua PAK. 1987- Faifekau Tevita Kava Halaifonua ‘i he ‘aho 22 88 hiki ki Fatai 1988 na’e hilifakinima ai, pea Novema 1929 ‘i Houma Vava’u pē. Pea ko Kava ko e lahi taha ia ‘i he fānau ‘e toko hongofulu mā na’a´ ne hiki ki Ta’anea Vv.1988-1991, pea ua ‘a e ongo mātu’a´ni, ‘a ia ko e hokohoko eni: mei Ta’anea ki Nuapapu he 1991-1995 pea Tevita Kava Palu Halaifonua (pekia), 2. Viliami mei ai ki Lotofoa he 1995 -1999. Na’e hoko Lea’aevai Halaifonua (pekia), 3. Feliuaki he Lotu hono ta’u 70 ‘i he 1999 pea toki Faifekau Halaifonua (pekia) 4. Nalesoni Palu (pekia), 5. mālōlō ‘i he 2000. Na’a´ ne foki pe ki hono Sione Hingano Halaifonua, 6. Sefana Palu kolo tupu’anga, ‘o mālōlō ki ai. Ka neongo Halaifonua, 7. Seinileva Kafoa(pekia), 8. ‘ene mālōlō, ka na’e kei fiema’u pe ‘e he Siasi Fangapulotu Leha, 9. Kalesita Halaifonua (pekia), ke fakakakato pe ‘a e fatongia le’ole’o ki he 10. ‘Elina Hosea, 11. Taniela Ikuna Palu ngaahi kolo ko ‘eni; Tu’anuku, Ta’anea, Halaifonua(pekia), 12. Katalina Halaifonua. Holonga Vava’u pea mo Houma Vava’u pē. Ko e Ako: Na’e Akoteu ‘i Houma Vava’u, pea Ko e Tamai anga mokomoko, mo ne hū ki he Kolisi ko Tupou he ta’u 1943 ‘i Nafualu. Na’a´ ne kau ‘i he hiki ‘a e kolisi´ ki Toloa, angalelei ‘io ko e Tamai fa’a kātaki mo ‘ofa ‘i he ta’u 1948. Na’a´ ne lava’i pe ‘a e Sivi Lower foki ko e tangata loto tau’atāina pea na’a´ ne Leaving Certificate he 1948 pea nofo mei he Kolisi ako’i ma’u pe kimautolu ke mau fiemālie pē he 1949. Na’a´ ne ma’u faingamālie ‘o hū ki ‘i he me’a ‘oku mau ma’u . Sia’atoutai ‘i he 1970 ki he 1972. KO ‘ENE TALALOTO FAKA’OSI: Oku ou Ko e Fāmili: Na’e ma’u hoa ‘a Kava Palu fakafeta’i ki he ‘Otua´ ‘i he’ene tauhi mo ‘ene Halaifonua kia Kolotina ‘o Fakakakai Ha’apai, ‘i he ‘ofa kuo´ ne kei faka’inasi‘aki ‘eku mo’ui, ‘ou ‘aho 13 ‘o Sepitema 1962 pea fakakoloa’aki hona a’usia mai ‘a e ‘aho´ ni. Ko ’eku manatu ki he lotofale´ ha fānau e toko 5 mo e tamaohi ‘e taha. hala fononga ne fai mai ai a e fononga´ ko e ‘A ia ko e hokohoko eni: 1. Tanginoa Halaifonua mapuhoi pe mo e ‘oi, ka ko e ‘aho´ ni kuo´u (tamaohi), 2. Anometa Ma’afu, 3. (Māhanga) lea fakataha mo e ‘apositolo. Kuo´ u Evelingi Kefu, Rev. Simione Halaifonua, 4. Makeleta Falahola Lomu, 5. Fololina ‘Aiona fakangalongalo’i ‘a e ngaahi me’a kuo tuku ki Finau. ‘Oku ‘i ai mo e fanga makapuna ‘uluaki ‘e mui, kau kakapa atu ki he ngaahi me’a mei 22, mo e fanga makapuna ua ‘e 10. mu’a, ‘ou tuli atu pē ki he ngata’anga , ke Ko e NGāue: Na’a´ ne kamata faiako he ma’u ‘a e pale ‘a hoto ui mei ‘olunga´, na’e fai Siasi´ ‘i he 1951, ko e faiako Komiti pe, pea´ ‘e he ‘Otua´ ‘ia Kalaisi Sisu. ne toki hū ‘o faiako ma’a´e Siasi´ he ta’u ‘I he taimi 9 : 30 pongipongi ‘o e ‘aho 19 1952. Na’a´ ne hoko ko e failautohi pule’anga ‘o Ma’asi 2015 na’e tali fiemalie ai ‘e he he 1956 mo e 1957, pea na’a´ ne toe foki ‘o Faifekau´ ni ‘a hono ui mei ‘Olunga´. faiako ma’a´ e Siasi´ he 1961-1969. Na’a´ ne Folofola manako Filipai 3 :13-14 foki pe mei Sia’atoutai ‘o faiako pe he Siasi´ ‘i Himi manako 598 : veesi 5

8. VA’INGA LAUTĪ Ko e Tupu’anga: Na’e fanau’i ‘a Faifekau Va’inga Ko ‘ene ongo mātu’a ko Siosaia Vakautafefine mo Lautī ‘i he ‘aho 03 Siulai, 1946 ‘i Felemea Ha’apai. ‘Anaseini Kolopeaua.

Konifelenisi Kakato 92 (2015 ) | 73

Ko e Ako: Na’a´ ne hū ki he Kolisi Tonga ‘i he lolotonga ‘ene ngāue ‘i Petani, Niuafo’ou. Ko ‘ene 1957-65 (Lava Lower Leaving Cert. 1963). Na’a´ ta’u faka’osi ‘i Petani Niuafo’ou, na’a´ ne fa’u ai ne hoko atu ki he Teacher’s Training College ‘a e langi tau’olunga ma’ae fānau To’utupu ‘a 1966, ‘i he lava lelei ‘a e Higher Leaving ‘i he 1965. Niuafo’ou pea na’e ‘asi ai ‘a e konga ko eni ‘i Na’e hū ki he Tupou High Sch. 1969 (Victoria he’ene ta’anga Tau School Cert. 1969). Na’a´ ne hū leva ki he Kolisi ‘Isa ‘oka malu efiafi Sia’atoutai, ‘i he 1977-80 (LTH Diploma 1984) pea Langa’ia leva kau foki na’e hoko atu ki he Polokalama Bachelor (1987- Hoku kolosi kuo sila’i 90) BD Programme ‘i Sia’atoutai ai pe. Toki foki mate pe ki ‘api. Ko e Fāmili: Na’e mali ‘a Va’inga mo ‘Ofa he Na’e ui ki Puke ‘i he 1994-96 pea ui ki ‘Uiha Mo’oni Pekipaki Lauti ‘i he ‘aho 21 ‘o ‘Okatopa Ha’apai ‘i he 1996-99. Na’e ui leva ki Lakepa ‘i he 1973, pea fakakoloa’aki ‘e he ‘Otua ‘a Va’inga mo 1999-2000 pea ui ki Hunga Vava’u ‘i he 2002- ‘Ofa ‘a e fānau ‘e toko 6 ‘a ia ko: 1) ‘Anaseini, 2) 2005. Na’e ui leva ke hoko atu ki Hoi Tongatapu ‘Atalea, 3) Siosaia Vakautafefine, 4) Mosiana 2005-2008 pea ui ki Tongoleleka Ha’apai ‘i he Vaokakala, 5) ‘Ema Lu’isa Palu, 6) Sione 2008-2010 pea ui ki ‘Ahau Tongatapu ‘i he 2010- Fakavahefonua, 7) ‘Anaseini Jr. (Tama ohi). 2014. Hili e Konifelenisi 90 pea poaki mālōlō ‘i he Ko e NGāue Faka-Faiako: Na’e kamata faiako mahaki’ia fakaesino. ‘i he Kolisi Tupouto’a Ha’apai 1981-83, Ko ‘ene Talaloto: ‘Oku ou tali ui ki hoku ‘Eiki´ Ma’ufanga Middle School Tongatapu 1984-85, ‘i he potu kotoa pe kuo´ ne ui au ki ai, ‘o ‘ikai Kolisi Taufa’ahau/Pilolevu Ha’apai 1986. fai’aki haku loto fakaeau. ‘I ha taimi pe ‘oku ou Ko e NGāue Faka-Faifekau: Na’e kamata loto ai ke fai hoku loto ‘i he ui ‘oku ou tali Ko au ngāue ‘i Ha’alalo Tongatapu 1990-91, pea ui ke ki ai, pea te u fakafisi leva ‘ou foki ki ‘api ‘o fai Le’ole’o mahina 10 ‘i Petani, Niuafo’ou. Na’e hoku loto´ ki ai. Hala tau he mate pe mo’ui ka ‘i ai fokotu’u Faifekau Akoako lolotonga ‘ene ako he ‘a Sisu, Te u ‘alu ai foki. ‘Emeni. Kolisi Sia’atoutai pea hilifakinima ‘i he 1991

Kau Fakafofonga Konifelenisi

9. SAIA PUAKAHUHUA Ne ‘ikai ma’u mai hano fakamatala

10. FRANK BAKER Ko e Tupu’anga: Ko Falangike ko e Lahi taha ia ngāue na’e kau atu ki hono langa, ko e Uafu ‘i he fānau ‘e toko nima ‘o Simaima ‘Alone ‘o e Kuini Salote, pea ne taki ‘a e kulupu langa ki Sia ko Veiongo, Kolomotu’a pea mo Sione New Hebrides ke kau atu hono langa ‘a e Uafu Fetu’u Baker ‘o Fasimoeafi. Na’e fā’ele’i ia ‘i he ‘o Port Vila, na’a´ ne ma’u ngāue ki Kilipati ke ‘aho 1 ‘o ‘Epeleli, 1947 pea na’e a’u ki he 12:00 fakatoka ‘a e hala fakakavakava ‘i he vaha’a ‘o tu’uapō ‘o e ‘aho 19 ‘o Me, 2015, na’a´ ne tali Betio pea mo Tarawa, pea ‘i ai mo e ngaahi lelei ‘a hono ui mā’oni’oni. Na’a´ ne hu’ihu’i ‘a langa ‘i Tonga´ ni hangē ko e ‘Atele Indoor e ko ‘eni´ kae hiki atu ki hono ‘api ma’u kuo Stadium, Fakafanua Centre, fuofua Form 7 ‘a e teu’i ‘e he ‘Eiki, ma’ana. Ko e kakato ia ‘a e ta’u Pule’anga, Moulitoni Headquarters, fakafo’ou ‘e onongofulu mā valu (68) ‘o ‘ene mo’ui´. Ko e e ngaahi loki mohe moe laipeli ‘o QSC, ngaahi tā ‘oku ongo ki he Fānau´ mo e Fāmili, Siasi´ mo Fale Tonga Development Bank ki he ‘Otu motu´ e Fonua, he ko e tangata na’e fai ki ai ‘a e falala pea mo e ngaahi falelotu ‘a e Siasi ‘a ia na’e ‘a e me’a kotoa ‘o e famili, ko e foha, ko e fiema’u ke toe fakalelei’i, na’e kau heni mo e tuonga’ange, ko e tamai, ko e ‘ulumotu’a, pea ‘Otu motu, pea mo e ngaahi ‘api nofo’anga. na’e ‘ofa mo mata kāinga ki he taha kotoa. Lakanga Fakalotu: ‘I he Siasi, ko e tangata Ko e NGāue: Ko hono taleniti´ na’a´ ne Malanga Hoko, ko e Mēmipa ki he Komiti ngaue’i tōtōivi’aki, ko e tufunga, ko e pule Langa´ mo e Komiti Musika ‘a e Konifelenisi, ko ngāue pisinisi langa, ko e toko taha fale’i langa e Mēmipa Pāloti ‘a e Konifelenisi. Ko e talēniti pea mo e Supervisor ki he ngaahi langa. Ko e na’e ‘iloa lahi ai ‘a e tangata’eiki´ ko ‘ene ni’ihi ‘eni ‘a e ngaahi langa kuo´ ne fakahoko ‘i Faihiva mo tataki ‘o e ngaahi ‘anitema mālie. he Fonua mo e Siasi´ ‘o hange ko e fuofua Na’a´ ne faka’aonga’i hono ivi ko ia´ ki he Hiva

74 |Tohi Miniti Konifelenisi Fakatahataha ‘a Kolomotu’a, langa´ mo e Hiva ‘o Loto Hevani. ‘Io, kuo´ na Longolongo, pea pehē ki Kapetā mo kau he ‘alofi ‘o e Hau ‘o e Ngaahi Hau, pea ko e Tu’atākilangi, pehē ki he ngaahi fatongia hiva ki tāpuaki ia ‘oku hounga’ia lahi ai ‘a e ki’i fāmili he Siasi´ mo e Fonua. Ko e si’i mālōlō ‘eni ‘a e ta’e’iloa´ ni. Ko e veesi manako ‘a Falangike´ ko tangata’eiki, ka ‘oku kei vanavanaiki mai ‘a e e Saame 119 pea mo e Himi. ngaahi ongo fakalaumālie ‘i he ngaahi falelotu´. Ko e ki’i fa’u hiva fo’ou ‘a e Fānau Paea - Ko e tāpuaki´ ko e hoko atu ‘e he’ene fānau ‘e ‘Alu aa ko e Papa, see you tomorrow at our toko 6 ‘a e ngāue tatau, pea ko e fakakoloa ia home we call Heaven, together we will stand ki he Siasi´ mo e Fonua. side by side, dressed in white, worshipping his ‘Oku ongo ki he Fānau Paea´ ‘a e ui kuo fai, Holy Name, forever and ever, AMEN! he ko e ui ‘e ‘ikai toe foki mai, ka ko e ‘Ofa lahi atu ia mei he Fānau Paea – fakalotolahi ki he fānau´ mo e fanga Elizabeth Baker, Sione Paea ‘i Vila Baker, Lola makapuna´ ‘a e faka’ānaua ko ‘eni, ko e mu’a Tokotaha, Haloti Shirley Baker, Andrew Sandy ‘a e ongo mātu’a´ ke tokoni ki he fatongia Baker pea mo Manueli Bernard Baker.

11. SUNIA PASI Ne ‘ikai ma’u mai hano fakamatala

12. SITALEKI TUPOU LETIŌ ‘OFAMO’ONI Ko e Tupu’anga: Na’e fanau’i ‘a Sitaleki Tupou hoko ko e Failautohi FakaSāpate, pea na’a´ ne Letiō ‘Ofamo’oni he ‘aho 18 ‘o Ma’asi 1934. hoko ko e tangata Malanga Hoko ‘i he Siasi Na’a´ ne tupu hake pe ‘i Makaunga he Lotu. Uesiliana Tau’atāina ‘o Talafo’ou. Na’a´ ne hiki Na’a´ ne toki pekia ‘i he ‘aho 30 ‘o Mē, 2015, atu ki he fonua muli´ ki Niu Sila, ‘o kau hono kuo kakato hono ta’u 81. Ko ‘ene ongo mātu’a´ fokotu’u ‘a e Siasi Uesiliana Tau’atāina ‘o Mt ko Sione Tauhopohopo mo Lesieli Filimoekava Roskill. Ko ia na’e hoko ko e Setuata Lahi ‘o e ‘o ‘Ohonua, ‘Eua´ ‘a ia na’e toko hongofulu ‘ena Vahenga, na’a´ ne hoko foki ko e Fakafofonga fānau: Sione ‘Ofamo’oni, Maumau he tau, Konifelenisi ‘o e Vahefonua Niu Sila ki he Makoni Siale, Kasilini Maka, Sipola Tevunga, Konifelenisi Kakato ‘a e Siasi. Ko e Pule Hiva Polotini, Sela Kulī Kata, Miniti Lahi, Sitaleki Lahi, na’a´ ne mo’ui’aki ‘a e Siasi´ mo feinga ke Tupou Letiō, Nasoni ‘Ilopau ‘Ofamo’oni. Ko e langa ha ki’i palepale ke hū ki ai ‘a e kāinga lotu´ ongo mātu’a ‘a Sione Tauhopohopo´ ko Sitaleki ‘o malu ki ai mei he ‘uha mo e la’ā. Tupou mo Na’a ‘Ofamo’oni, ko e huli ‘a e ‘akau Manatu Melie: Ko e tangata na’e fakahoko kuo tahi. Na’a´ ne ngāue FakaSetuata ‘i fatongia lelei ‘i he Siasi, ‘o tatau e ngāue ‘oku Pelehake he Siasi Uesiliana Fakaongo, pea fakahoko´ mo e me’a ‘oku´ ne lea’aki. Ko e na’a´ ne hiki mei ai ki Makaunga he Lotu ‘o tangata anga fakalongolongo pē, kae lea pē fokotu’u ai ‘a e Siasi Uesiliana Tau’atāina ‘ene ngāue. Ko ‘ene lea tuku ki he Uitou´ mo e Fakaongo. Na’e kamata ai ‘a e Siasi´ ko e Lotu fānau, “Ke mou tokanga ki he lotu, pea toe Uesiliana Fakaongo he vahe Hahake ‘i tokanga ki he Kakai ‘o e Siasi, he ko hono Makaunga he Lotu. ‘ofa’anga pē ‘a e Kaingalotu´ he ko ia ‘a e Ko e Ako: Na’e ako ‘i he Akoteu ‘i ‘ofa’anga ‘a e ‘Otua, na’a´ ne talaange kia Pita Nuku’alofa, pea na’a´ ne hū ki he Kolisi ke fafanga ‘eku fanga sipi”. Ko ‘ene lea ia ke Lotoloto ‘o Talafo’ou´. Na’a´ ne mālōlō ai pē mau fafanga ‘a ‘ene fanga sipi, pea tokanga’i mei he ako´ ki ‘api ‘o tokoni ki he ongo mātu’a´ pea tauhia ke matauhi, pea tokanga ki he kau ‘i he ngaahi fatongia ki he Siasi´ mo e fonua. Faifekau´ ke fafanga mo tauhi. Ko e Fāmili: Na’e ma’u hoa ‘a Sitaleki Ko e Tamai na’a´ ne ‘ofa he’ene fānau, ‘Ofamo’oni kia Toakase Longo Tapa´ ‘o Koulo na’a´ ne ‘ofa hono uaifi, pea na’a´ ne tokoni’i Ha’apai. Na’e fakakoloa’aki kinaua ha fānau ‘e hono fāmili´ ke ‘ave ki Niu Sila ke nau ma’u toko valu. Ko e lahi ko Miniti, Seini Fakalelu mo’ui ai. Na’a´ ne lea tuku mai ke ‘oua na’a Lavaki, Ma’asi Pitaniuleka, Paea ‘i Takaunove, mou puke au, he ‘oku tatali mai hoku ‘Eiki´ ke Havili, Seluvaia Lepolo Holi, Mafi Paula, Rev’d ma fononga. Nasoni ‘Ilopau ‘Ofamo’oni. Ko ‘ene Veesi Manako: Ko e Saame 127, Tu’unga Fakalotu: Ko Sitaleki Tupou, na’a´ Saame 126 v: 5-6 ne hoko ko e tangata Lotu Fehu’i pea na’a´ ne Ko ‘ene Himi Manako: Ko e 433, 115, 412.

Konifelenisi Kakato 92 (2015 ) | 75

13. LILIANI VAIFO’OU VAKASIUOLA Ko e Tupu’anga: Ko e lahi taha ‘a Liliani Lolotonga ‘ena ‘i Sia’atoutai na’a´ ne ‘alu ai Vaifo’ou ‘i he fānau ‘a Sione Taufa pea mo ki Fiji ‘o ako ai ki he Home Economics ko hono Fe’ao. Ko e ‘aho fā’ele’i ‘o Liliani Vaifo’ou Taufa faingamālie scholarship mei he Kolisi Vakasiuola ko e ‘aho 02 ‘o Sanuali 1938 pea ko Sia’atoutai. ‘I he Konifelenisi ‘o e ta’u 1979 na’e e kakato eni hono ta’u 77 mo e māhina ‘e 4 mo ui kinaua ‘e he Konifelenisi´ ke na e ‘aho ‘e 2. Hoko ki ai ‘a Toni Filī Taufa (Pekia), fakakaungatāmaki ko e Faifekau ‘o e Kolisi ko ‘Otufangavalu Taufa, Lutolofi Taufa, Mailefihi/Siulikutapu´ ‘i Vava’u. ‘I he ta’u 1980 Taumoha’apai Taufa, Taisia Taufa, Tahatolu na’a´ na hiki ‘o faifekau ‘i he Kolisi Ngoue ko Taufa, Sālome Taufa (Pekia) pea hoko ai ko Hango´ ‘i ‘Eua. ‘I he ta’u 1985, na’e foaki ‘a e hono tuonga’ane si’isi’i taha ko Tevita Malolo- scholarship ‘a e Siasi ki hono husepāniti, ko e ki-he-Hau Taufa. ako ki he Clinical Pastoral Care Counselling pea Ko e Ako: Na’a´ ne lautohi pule’anga pe ‘i na’a´ ne muimui ai pe si’ono uaifi ko Liliani Ha’asini, pea na’a´ ne hū ki he Kolisi Kuini Vaifo’ou ki Melbourne Australia. Na’a´ na foki Sālote´ ‘i he ta’u 1954 ki he 1958. Na’a´ ne ma’u mei Australia he lava ‘a e ako´ ‘i he ta’u 1989 ki ai hono Lower Living Certificate. Na’a´ ne hoko Tonga pea toe ui ai ‘e he Konifelenisi kinaua ke ko e failautohi ‘i he Lautohi Pule’anga ‘o na Faifekau mo Tiuta Lahi ‘i he Kolisi ko Hango Ha’asini pea na’a´ ne hiki mei ai ‘o failautohi ‘i ‘i ‘Eua. he Lautohi Pule’anga ‘o Fua’amotu pea na’e ‘I he ta’u 1990 na’e ui ai ‘a Mosese pea mo hoko ai ‘a ‘ene ma’u husepāniti. Liliani Vaifo’ou ke na Faifekau ‘i Haveluloto, Ko e Fāmili: Na’e ma’u husepāniti ‘a Liliani lolotonga ‘ena ngāue ai, na’e langa ai ‘a e Vaifo’ou Taufa Vakasiuola kia Mosese Moala Falelotu ‘o e Fakamolemole ‘i Haveluloto. Na’a´ Vakasiuola ‘o Fua’amotu, Tongatapu ‘i he ‘aho na hiki mei ai ki Nukunuku he ta’u 1994. Na’a´ 16 Nōvema 1965. Na’e fakakoloa kinaua ‘aki ha na hiki ki Neiafu ‘o Faifekau Pule ki he fānau ‘e toko ua ko Taniela Moala Vakasiuola Vahefonua Vava’u´ mei he ta’u 1997 ki he ta’u pea mo Malakai Vakasiuola, pea mo hona 2001. Na’a´ na hiki mei he Vahefonua Vava’u´ ‘ofefine ohi ko Siosina Valerie Vakasiuola. ki he Vahenga ‘o Kolomotu’a, he ta’u 2001 – Na’a´ ne hū leva mo hono husepāniti ki he 2004. ‘I he ta’u 2004 ki he ta’u 2006 na’e Kolisi ko Sia’atoutai. Lolotonga ‘ena ako ai na’e Faifekau ai ‘i he Vāhenga ‘o Fua’amotu. fili ‘a hono hoa ki he lakanga ko e tauhi e Na’a´ na hiki mei Fua’amotu ‘o Faifekau falekoloa ‘a e Kolisi pea mo kei ako pea ko ‘ena Pule ki he Vahefonua ‘o Niu Sila´ mei he ta’u kamata ngāue ia ki he Siasi. ‘I he Konifelenisi ‘o 2006 ki he ta’u 2011, pea ko e ta’u ‘eni ne hoko e ta’u 1978 na’e hoko ai hono husepāniti ko e ai ‘a e husepāniti ko e Faifekau Mālōlō pea ko Faifekau pea mo ia ko e hoa ‘o e Faifekau mei ‘ena ngalutuku ē mei he ngāue. he ‘aho ko ia ‘o a’u mai ki he’ene pekia. Ko ‘ene folofola manako ko e Saame 23. Himi manako ko e 403.

14. SIMIONE ‘UMEAHOLA TUPOU Ko e Tupu’anga: Na’e fā’ele’i ‘a Simione taimi 3:30pm, ko e pekia ‘eni ‘a Simione ‘Umeahola Tupou ‘i he ‘aho 11 ‘Okatopa 1935. ‘Umeahola Tupou ‘i hono ta’u 79, māhina ‘e 5 Ko e si’isi’i taha ‘i he fānau ‘e toko 10 ‘a e ongo mo e ‘aho ‘e 27. mātu’a ko Sefesi Tupoumu’a ‘o Ta’anea mo Ko e Ako: Na’a′ ne ako pe ‘i he akoteu ‘a Mangia, pea mo Melaia Tupou ‘o Mataika. Ko Houma pea mo Ha’alaufuli pea′ ne hū ki he e hokohoko eni ‘o e fānau; 1. ‘Ilaisaane Kolisi ko Tupou 1950-1956. ‘I he 1956 na’a′ ne Falahola Halaifonua (pekia), 2. Taniela lava’i lelei ‘a e sivi faka-pule’anga. ‘I he 1957 ‘Otuhouma Tupou (pekia), 3. Mateloi Tupou na’e fiema’u ke ne faiako ‘i Pangimotu, Vava’u, (pekia), 4. ‘Amelia Pele (pekia), 5. Talimalama pea lolotonga ‘ene teuteu ki he ngāue koia′ kuo Tupou (pekia), 6. ‘Aisea Sisi Tupou (pekia), 7. talaange ‘e he ongo mātu’a na’e ‘ikai ‘uhinga ‘Emeline Niu (pekia), 8. Mosese ‘Ahau Tupou hono ako’i koe ke kumi ha’o ngāue mo ha’o (pekia), 9. ‘Isileli Fainga Tupou, 10. Simione mo’ui, ka na’e ‘uhinga hono ako’i koe′ ke ke ‘Umeahola Tupou (pekia). Na’a′ ne pekia ‘i he ha’u ‘o tauhi kimaua koe’uhi kuo ma’u famili ‘a efiafi Tu’apulelulu ko hono ‘aho 7 Me 2015 e tamaiki lalahi.

76 |Tohi Miniti Ko e NGāue: Ko ia na’a′ ne talangofua pe ki Tupoumu’a, 7. Mehasala Tupou. Ko e he ongo mātu’a pea′ ne foki mai pe ki Mangia fakahinohino na’a′ ne tōkaki ki he’ene ki’i ‘o ngoue mo tauhi monumanu ‘o tauhi ‘aki ‘a e fānau ‘oku ‘ikai ha tau ‘api tukuhau ko ho tau ongo mātu’a pea fua’aki e kavenga ‘a e famili′ ‘api tukuhau ko e lotu pea mo e ako. Ko e taha pea mo e lotu, pea kau ki hono fatongia ‘o e ‘i he’ene ngaahi akonaki mo’ui ki he fānau′ “ tauhi ‘a hono tuofefine ko ‘Amelia Pele ki ‘Ofa Ho Lakanga Kae Tauhi Koe ‘E Ho Lakanga′” Ha’apai pea a’u atu hono ivi ki he kau fakapaea ko e pekia eni ‘a Simione ‘Umeahola Tupou kuo mai ‘i he lotu. Koe’uhi ko ia ‘a e si’isi’i taha ‘i he ‘i ai hono makapuna ‘uluaki ‘e 14. fānau na’e ‘ikai hano ‘api tukuhau ka ko’ene Tu’unga Fakalotu: Toko taha lotufehu’i, ko ngoue na’e fai holo pe he ‘api ‘o e ngaahi fāmili′ e failautohi faka-sāpate, ko e tangata malanga pea tauhi mo e fanga monumanu pea neongo hoko, ko e tangata taki kalasi ‘aho, ko e Setuata ko ia ‘a e si’isi’i taha ka na’e fakatefito ‘a e Lahi he ngaahi ta’u ‘i he Siasi Fakakolo, na’a′ ne kavenga kotoa pe ‘a e famili pea mo e lotu ‘i hoko ko e fakafofonga paloti ki he Konifelenisi hono uma talu pe mei he ‘ene nofo mai mei he ‘i he ta’u ‘e 2. ako ‘o a’u ai pe ki he’ene toka vaivai. Ko ‘ene Potu Folofola Manako: Saame Ko e Fāmili: Na’a′ ne ma’u hoa kia ‘Emeline 115: 12, Kuo manatua kitautolu ‘e Sihova, pea Molimoli Tupou ‘o Houma Faleono′ pea te ne fai hotau tapuekina. Ko ‘ene Himi fakakoloa’aki kinaua ‘a e fānau ‘e toko 7. 1. Manako: 606, 603, 567. Sefesi Mohetonu Tupou, 2. Tama’a Tupou Fakatauange pē ke ne toka ‘i he nonga mo Ma’u, 3. Kesaia Tupou Vatikani, 4. Melaia e fiemālie ‘a hotau ‘Eiki ko Sisu Kalaisi. Tupou Huni, 5. Latu Mailangi Tupou, 6. Sefesi

15. VILIAMI MANGOI TANGULU Ko e Tupu’anga: Ko Viliami Mangoi Tangulu, Ko e Ako: Na’e lautohi Pule’anga pe ‘a na’e fanau’i ia ‘i he ‘aho 30 ‘o ‘Epeleli, 1917, ‘i Viliami Mangoi Tangulu ‘i Tu’anuku pea sivi hū Tu’anuku, Vava’u. Ko ‘ene tangata’eiki´ ko ai ‘o lava ki he Kolisi Pule’anga. Na’a´ ne hoko Siofilisi Tangulu ‘o Hunga mo Tu’anuku Vava’u. ai ko e matāpule ‘o e Kolisi´. Ko ‘ene fa’e´ ko Melenaite Mala’efo’ou ‘o Pea Lakanga Fakalotu: Ko Viliami Mangoi mo Petani, Niuafo’ou. Na’e toko 4 ‘a ‘ena Tangulu´ ko e tangata malanga hoko mālōlō ‘o fānau´, pea ko Viliami Mangoi Tangulu ‘a e fika e Siasi Uesiliana Tau’ataina ‘o Tonga. Ko e ua pea kuo nau mālōlō kotoa. tauhi’aho mālōlō, pea mo e fakafofonga Ko e Fāmili: Na’e ma’u uaifi ‘a Viliami Konifelenisi ta’u lahi mei he Vahefonua Vava’u. Mangoi Tangulu kia Melekolo Kafo’atu Na’a´ ne toki tukuange pe ‘a e ngaahi fatongia´ Manavahe, ‘o Longomapu mo Matamaka´. ni ‘i he’ene muimui atu ‘i he’ene fānau ki Niu Na’e fakakoloa’aki kinaua ‘a e fānau fefine ‘e Sila pea hoko atu ki ‘Aositelelia. toko 4, pea mo e fānau tangata ohi ‘e toko ua. Fakamā’opo’opo: Na’a´ ne mālōlō ‘i he Ko e lahi´ ko ‘Olivia Veikoso (pekia), Tonga ‘aho 13 ‘o Sanuali, 2015, kuo kakato hono ta’u Denton, Lātū Palu Halaifonua, Fusi Moala, 97 pea mo e māhina ‘e 8. Ko ‘ene veesi manako Tevita Tangulu (pekia) pea mo ‘Ofa Manavahē. ko Siosiua 24:15, pea ko ia pe na’e fai’aki ‘a Ko e fanga makapuna ‘uluaki ‘e toko 10 pea mo hono malanga fakamavae ‘i he fai’anga lotu e makapuna ua ‘e toko 3. Ko hono ‘ofefine lahi´ Leopote´ ‘i Senē, ‘Aositelelia ‘i he ‘aho pea mo hono ‘ofefine si’isi’i pea mo hono Tokonaki 17 ‘o Sanuali, 2015. mokopuna lahi, ko e hoa kinautolu ‘o e kau Fakatauange ke ne Toka ‘i he Nonga mo e faifekau. Kelesi ‘a e ‘Eiki

16. KOLOTINA HALAIFONUA Ko e Tupu’anga mo e famili: Na’e tupu ‘a fānau e ongo mātu’a: 1. Kolotina Halaifonua Kolotina mei he ongo mātuʻa ko ‘Iki Mafi ‘a ia (pekia), 2. Loleini Mafi (pekia), 3. Heamasi Mafi na’e hingoa ko Puatoka ‘o Fakakakai Ha’apai, (pekia), 4. Melaia Vaokakala Uele (pekia), 5. pea koʻene faʻē ko Funaki Saafi Mafi ‘o Siamane Veisinia Siu ‘i Taula Latu (pekia). mo Fakakakai pe. Ko Kolotina Mafi Halaifonua Ko e Ako: Na’e ako pē ʻa Kolotina ‘i he na’e fanau’i ‘i he ‘aho 15 ‘Okatopa 1939 ‘i Lautohi Pule’anga ‘a Fakakakai pe, pea´ ne hū Fakakakai Ha’apai. Ko e hokohoko eni ‘o e mei ai ki he Kolisi Taufa’ahau/Pilolevu.

Konifelenisi Kakato 92 (2015 ) | 77

Ko e Fāmili: Na’e ma’u hoa ‘a Kolotina kia hono husepaniti. Ko e fa’ē ‘Ofa mo’oni, kae Tevita Kava Palu Halaifonua ‘o Houma Vavaʻu ‘i hulu atu ‘a ‘ene ‘ofa ++++++ki hono makapuna. he ‘aho 13 ‘o Sepitema 1962 pea fakakoloa’aki Ko e fefine fofonga malimali pea toe poupou hona lotofale´ ha fānau e toko 5 mo e tamaohi lelei ki hono husepāniti´ lolotonga ‘ena fai ‘e taha. ‘A ia ko e hokohoko eni: 1. Tanginoa fatongia ‘i he ngāue fakafaifekau. Ko e fefine Halaifonua (tamaohi), 2. Anometa Ma’afu, 3. na’e ʻikai siosio noa ha taha ki ai ngata pe ‘i he (Māhanga) ‘Evelingi Kefu, Rev. Simione taimi ‘oku´ ne lava atu ai ki Saione´. Na’e ‘ikai Halaifonua, 4. Makeleta Falahola Lomu, 5. te ne loto ke li’aki hano fatongia kuo vahea mei Fololina ‘Aiona Finau. ‘Oku ‘i ai mo e makapuna he faifekau ki he Siasi, ko e faʻē´ na’a´ ne ‘uluaki ‘e toko 22, mo e makapuna ua ‘e toko fakamanatu ma’u pe kiate kimautolu ‘a e 10. ngaahi houa fakafāmili. Ko e Tu’unga Faka-Lotu: Ko e fefine ‘I he taimi 9 :30 ‘o e po’uli hifo ‘o e ‘aho 18 Akonaki, Tauhi ‘aho mālōlō, Faiako Akotapu. ‘o Ma’asi 2015 , na’e tali Ko Au ai ‘a e fa’ē fita´ Na’a´ ne toki mālōlō pē mei hono fatongia´ ‘i ni ki hono ui kuo fai mei ‘olunga´. he ‘ikai ke ne toe lava ki Saione. Ko e fefine Potu folofola manako Saame 98 : 1, Himi tōnunga ‘i hono fatongia kotoa pe, ‘o tatau pē manako 606 : veesi 6 ki he Siasi, fānau, kae ‘amo atu ‘ene tōnunga ki

17. MELE MANU PEPA FAINGA’A Ne ‘ikai ma’u mai hano fakamatala

18. HAKITI FINAU MOALA PONGI Ko e Fāmili: Na’e ma’u hoa ‘a Hakiti mo Semisi faile ‘ene pepa nofo fonua´ ‘i ‘Amelika, pea Pongi ‘o Te’ekiu ‘i he ‘aho 13 ‘o Sepitema 1972. ma’u ‘ene pepa nofo fonua ‘i he ta’u 1993. Ko e Ako: Na’a´ ne hū ki he Kolisi Na’a´ ne faile leva ‘a e pepa nofo fonua ‘a Sia’atoutai ‘i he 1976 ‘o tutuku ‘i he 1978. Semisi´ mo e fānau, ‘i he ta’u 1996 kuo tali mai Ta’u 1979, hili ‘ena ‘i Sia’atoutai, na’a´ na ‘a e pepa nofo fonua ‘a Semisi´ mo e ki’i fānau´ hiki ai ki Mataika, Kolofo’ou, ‘o ma’u ai hona ki’i hono kotoa. ‘I he 1997, na’e folau atu ‘a Semisi konga ‘api na’e foaki mai ‘e Siueni Lutui. mo e fānau ki ‘Amelika. Ko e NGāue: ‘I he 1988, na’e ui ‘a Semisi Ko e 2000, ne fai e feinga ‘a Hakiti ‘o Pongi mo Hakiti ki he ngāue Setuata fakatau e ki’i ‘api ‘i East Palo Alto pea ui ko FakaKonifelenisi´ ki Afa. Na’e kei puleako ‘a Petani ma’a hono fāmili. Ne kamata ke mali mo Salesi Havea ‘i Sia’atoutai, pea fekau ‘e e fānau pea nau nofo kotoa pe, ‘o nau kau leva ‘Amanaki Havea ke kumi ‘a Semisi Pongi, ki he Siasi ‘i Tapanekale. ‘I he 2003, na’e toe ui lolotonga ia´ ‘oku´ ne ngāue ‘i he Poate ‘Uhila leva kinaua ‘e he Konifelenisi´ ke na ngāue ‘a Tonga. ‘I he ‘aho tatau pē na’e teu ke folau FakaSētuata ‘i Koloa, Vava’u. Na’a nau ‘ulu’i ‘a Hakiti ki ‘Amelika ‘i he tali mai ‘ene ngofua vāhenga ki Tu’anekivale, ‘oku lolotonga ke folau ki ‘Amelika. Ko e fiefia ka ko ha fiefia Faifekau ‘a Uini Langi, Faifekau Pule ‘a Vili ‘a e ki’i fāmili´ ni ‘i he faingamālie kuo ma’u ‘e Vailea Saulala pea Faifekau Sea ‘a Neami Hakiti, ka kuo toe ‘omai mo e ui ko ‘eni, ke na Politoni, pea fetongi ange ‘a e Faifekau ngāue FakaSetuata. Na’e fakakaukau ‘a Hakiti Tu’anekivale ‘e Taniela Manu kae fetongi ange ke kaniseli ‘ene folau ki ‘Amelika´ koe’uhi ko e ‘a e Faifekau Sea ‘e Paukamea Tiueti. ‘I he ui kuo fai kiate kinaua. Ka na’e aofangatuku ‘e 2006, na’a´ na hiki mei Koloa Vava’u ‘o hū ki he tangata’eiki Palesiteni´ ‘e ‘Amanaki Havea, Sia’atoutai ki Kolotapu ‘o ta’u 1 ai. Na’a´ ne lea mai. “Hakiti, ‘alu pē ‘o fai e feinga, Ko e 2007, ne ui kinaua ke na hiki ki Fatai kae tuku pē ‘a Semisi ke ‘alu mo e fānau ‘e toko pea ‘ulu’i vāhenga ki Nukunuku, lolotonga 7, he ‘e tokoni lahi ‘aupito ho’o folau´ ki Faifekau ‘a Siaosi T. Palu. Na’a´ na hiki atu ki ho’omo ngāue. Pea ka fai atu ‘o ma’u ha Fatai ‘oku ‘i ai ‘a e mo’ua ‘o e Siasi, na’a´ na uki faingamālie ‘i ‘Amelika ke ‘oatu e famili´, ‘oku leva ‘a e feinga pa’anga ke tā ‘a e mo’ua ‘o te’eki ke mo Faifekau pea ‘ave ho’omo fānau. Fatai. Na’e ta’u pe ‘e taha ‘ena ngāue ‘i Fatai. Ka a’u atu kuo ui kimoua ke mo Faifekau pea te Na’e ‘osi ‘a e mo’ua hono tā pea ‘i ai mo e seniti mo nofo pe ‘i Tonga´ ni. Pea fakahoko leva e ke hoko atu ‘aki ‘e he Siasi. Ka ‘i he 2008, Na’e folau ‘a Hakiti´ ki ‘Amelika. Na’a´ ne feinga ‘o ui leva ke na hiki ki ‘Amelika ‘o Faifekau ‘i

78 |Tohi Miniti Arizona. ‘I he 2012, na’a´ na hoko ko e Faifekau 1. ‘Oiau ‘a e monu’ia ha taha ‘oku ‘ilo e Mālōlō, kuo ikuna ‘ena faifatongia ‘i he Siasi, Ko ‘ene hia kotoa pe kuo fakamolemole pea na foki fiefia ki ‘api. Na’a´ na foki ‘o kau ki ‘Oku ‘ikai kei lata ia ke nofo ‘i mamani. he siasi ‘o Tapanekale ‘a ia na’e ‘i ai ‘ena fānau. Kae tangi hono ‘atamai ko langi hoku ‘api. Na’a´ na kei hoko atu ai pe ‘a e tauhi ki hona ‘Eiki´ mo e malanga’i ‘o ‘Ene Kosipeli. Na’a´ ne 2. ‘A ko e hā ha me’a ‘i heni ke ta’ofi au tauhi mā’oni’oni hono lakanga malanga hoko´ He hangē ‘oku kamo mai ‘a Sisu ke te ha’u ‘i he Siasi, pea na’a´ ne tauhi ‘a e Tui totonu. Mo e kau ‘Angelo´ na ‘oku´ na ta’alo mai Ko e talaloto ‘eni ‘a Hakiti: Fakafeta’i kia ‘A tuku mu’a hoomou puke au, Ke u ‘alu Sihova ‘a hoku laumālie´. Pea ‘oua na’a ngalo ‘a pe ki langi ‘ene ngaahi me’a‘ofa fulipe. Fakafeta’i kia Sihova ‘a hoku laumālie´ pea mo ia kotoa pē ‘I he 2014, na’e tali KOAU ai ‘a Hakiti ki hono ui ‘oku ‘iate au. Mālō mu’a ho’o afeitaulalo mai ki mā’oni’oni mei he ‘Otua´ ‘i hono ‘api he fāmili ta’e’iloa´ ni. Mo’oni pe faka’anaua ‘a nofo’anga, ‘api ko Petani ‘i East Palo Alto ‘i he Dr. Moulitoni ‘i he Himi 530 veesi 1 & 2. ‘aho Sāpate, 14 Tisema 2014.

Setuata Faka-Konifelenisi

19. VILIAMI ‘ESEI TU’IPULOTU Na’e fā’ele’i ‘a Viliami ‘Esei Tu’ipulotu ‘i he 14 Ne hoko e tukupā ko eni ‘o kakano he ‘Epeleli 1952, ‘i ‘Amaile, Kolofo’ou. Ko ‘e ne mo’ui ‘a Viliami ‘Esei. Na’a ne toki vete mai pē mātu’a ko Paula ‘Esei ‘o e ‘Atamai Tu’ipulotu he mōmeniti faka’osi ‘o ‘ene mo’ui, kimu’a pea mo Lesieli Tu’ipulotu. Na’a ne pekia ‘i he 9 ne tatau mai kuo ne tau e tau lelei. Fepueli 2015. ‘Oku kei mo’ui hono uitou, Ne fili ‘a Viliami ‘Esei ke Faihiva Lahi ki he Elizabeth Lini Tu’ipulotu, mo e fānau ‘e toko 4: Maopa ‘i he ta’u 1973, pea na’a ne liliu mo Feongo’aki ‘a e Hau, ‘Esei, Sisilia Takavaha mo teuteu e ngaahi hiva lahi ke tauhi’aki e Falelotu ‘Ofa ki Nukulopa Ovakataumai. Senituli. Na’a ne teuteu foki ha ngaahi hiva ki Ko e Ako: Lautohi Si’i Nuku’alofa & Akoteu he Konifelenisi, pea ne ui ia ke hoko ko e ‘a e Ingilani, ‘i Kolofo’ou, pea hū he 1965-1971 Talekita Mūsika ki he kau Aborigines mei he ki he Kolisi Tonga. North Territory, Australia he 2007-2010. Na’a Ko e NGāue: Komisoni Fetu’utaki ‘a Tonga ne hoko ai ko e setuata ki he ki’i siasi ‘i Yakkara. (1972-2004), ‘o a’u ki he tu’unga ko e Enisinia Ko e tangata Malanga hoko ‘a e SUTT, pea Lahi ma’a e Komisoni. ko ‘e ne pekia ko eni kuo kakato ‘ene liliu e ‘ū Ne momoi ‘a Viliami ‘Esei ki he Siasi mo e hiva ki he Hilifaki Kalauni mo e Konifelenisi 92. Maa’imoa Hiva ‘o ‘Ene ‘Afio, ko e Maopa, Veesi folofola manako: Saame 23 he’ene tangata’eiki, ‘oku ne kei talavou si’i -- ke Himi manako: 545 me’angāue’aki ‘e he Siasi ‘a hono talēniti ifi mo e hiva. Kau Faiako Siasi

20. ‘ANA KOFE TA’UFO’OU FIFITA Ko ‘Ana Kofe Ta’ufo’ou Fifita, na’e fanau’i ia ‘i he ma’u faingamālie ai ke hū ki he Kolisi Fakafaiako ‘aho 18 ‘o Sepitema, 1933, ‘i Kotu, Ha’apai. Na’a´ ‘a Tonga ‘i he ta’u 1955-56 mo e 1983-84. ne hoko ko e faiako ‘i he Potungāue Ako ‘a e Siasi Na’a ne ikuna e ngaahi Fakamo’oni Ako: Sivi Uesiliana Tau’atāina ‘o Tonga ‘o fe’unga mo e Tutuku Ma’ulalo ‘a Tonga; Setifiketi Faka-faiako ta’u ‘e fāngofulu-mā-fitu (47). Na’a´ ne kamata Kalasi III, Kalasi II mo e Kalasi I faiako ‘i he 1954, pea na’a´ ne mālōlō mei he Ko e ngaahi ‘apiako eni mo e ngaahi ta’u ngāue fakafaiako ‘i he 2000. na’a´ ne ngāue ai: Na’a´ ne kamata ngāue ‘i he Ko e ngaahi ‘apiako na’a ne ako ai: Na’a´ ne Kolisi Pilolevu ‘i he 1954, pea na’e toe ui pe ki kamata ‘i he Lautohi Pule’anga ‘a Kotu ‘i he 1939- Taufa’ahau/Pilolevu hili e lava e ako Fakafaiako ‘i 47, pea na’a´ ne sivi ‘o lava ki he Kolisi he 1957-70. Na’a´ ne hiki ki he Akoteu ‘a Kolonga Taufa’ahau/Pilolevu ‘i he ta’u 1948-53. Na’a´ ne ‘i he 1971-74, pea ki he Akoteu ‘o Veitongo ‘i he 1975-76. Na’e toe hiki ki he Kolisi Tapunisiliva ‘i

Konifelenisi Kakato 92 (2015 ) | 79

he ta’u 1977-81 pea ‘i he 1981-82, na’a´ ne hiki ‘Oku hounga ki he Potungāue Ako ‘a e Siasi ai ‘o faiako ‘i he Ako Lotoloto ‘a Kolovai. Na’a´ ne ‘a e ngāue mateaki mo ‘aufuatō ne fai ‘e ‘Ana hiki leva ki he Kolisi Nuku’alofa ‘i he 1983-97, Kofe Ta’ufo’ou Fifita, ‘o lave monū ai ‘a e na’a´ ne hoko ko e Tiuta Lahi ‘i he Kolisi´ ‘i he Potungāue Ako mo ‘ene ngaahi ‘apiako, ‘i he ta’u 1991-97. Na’a´ ne hiki ‘o faka’osi ki he Ako ‘e 47, lolotonga ‘a ‘ene fakahoko fatongia ko e Ma’olunga ko Tupou ‘ene ngāue´, na’a´ ne hoko faiako mo e Tiuta Lahi. ai ko e Tiuta Lahi ‘o e Kolisi ‘i he 1998-2000.

21. ‘ETIMANI TAUFA Ko ‘Etimani Taufa, na’e fanau’i ia ‘i he ‘aho 2 ‘o ‘a Nukunuku ‘i he 1962-68. Na’a´ ne hoko atu ai Fepueli, 1936, ‘i Nomuka, Ha’apai. Na’a´ ne pē ki he Ako Lotoloto ‘a Pea ‘o hoko ko e Faiako ngāue ‘i he Potungāue Ako ‘a e Siasi Uesiliana Pule ‘i he 1969-72. Na’a´ ne hiki ki he Akoteu ‘a Tau’atāina ‘o Tonga, ‘o fe’unga mo e ta’u ‘e Nuku’alofa ‘i he 1973, pea na’a´ ne foki ki he Uofulu-mā-tolu (23). Na’a´ ne kamata faiako ‘i he ngāue hili ‘ene hū ki he kolisi Ako Fakafaiako ‘o 1961 pea ne toki mālōlō mei he ngāue ‘i he 1983. hoko ko e Faiako Pule ‘i he Akoteu ‘a Nomuka ‘i Ko e ngaahi Ako’anga na’a ne ako ai: Na’a´ he 1976. Na’a´ ne hiki ‘o faka’osi ‘ene ngāue ki he ne ako ‘i he Kolisi Ko Tupou´ ‘i he 1951-57, pea Kolisi Tupouto’a ‘aki ‘ene hoko ko e Puleako ‘i he na’e ma’u faingamālie ‘o hū ki he Kolisi Ako 1977-83. Fakafaiako ‘a Tonga ‘i he 1974-75. ‘Oku hounga ‘aupito ki he Potungāue Ako ‘a Ko ‘ene ngaahi Tohi Fakamo’oni Ako: 1. e Siasi′ ‘a e ngāue mateaki mo ‘aufuatō ne fai ‘e Sitifiketi ‘o e Sivi Tutuku Ma’ulalo ‘a e Pule’anga ‘Etimani Taufa, ‘o lave monū ai ‘a e Potungāue Tonga; 2. Setifiketi Fakafaiako Kalasi III Ako′ mo ‘ene ngaahi ‘apiako′, ‘i he ta’u ‘e Uofulu- Ko e ngaahi ‘Apiako mo e ta’u na’a ne ngāue mā-tolu (23), lolotonga ‘a ‘ene fakahoko fatongia ai: Na’a´ ne kamata ngāue ‘i he Ako Lotoloto ‘a ko e Faiako. Pea ‘i he 1961, pea ne hiki ai ki he Ako Lotoloto

22. HIGHMARK FEIMOEFIAFI MOALA Tupu’anga: Na’e fanau’i ‘i he ‘aho 12 ‘o Ko ‘ene ngaahi Tohi Fakamo’oni Ako: 1. Sivi ‘Okatopa, 1969, ‘i ‘Uiha, Ha’apai. Na’a´ ne ngāue Tutuku ‘a Tonga--1985; 2. Sivi Foomu 6 ‘a e ‘i he Potungāue Ako ‘a e Siasi Uesiliana Pasifiki—1986; 3. Tipiloma ‘i he Faiako—1993. Tau’atāina ‘o Tonga, ‘o fe’unga mo e ta’u ‘e Ko e ngaahi ‘Apiako mo e ta’u na’a ne ngāue Uofulu-mā- valu (28). ai: Na’e hili pe ‘a e ako ‘a Highmark´, pea na’a´ ne Na’a´ ne kamata ngāue pē ko e faiako ‘i he hū leva ‘o faiako ‘i he Kolisi Kuini Salote ‘i he ta’u ta’u 1987, ‘o a’u mai ki he’ene pekia, ‘oku´ ne 1987-90, pea toe liu tu’o ua ki he Kolisi ‘i he 1994- lolotonga ngāue ko e Tokoni Puleako ‘i he Ako 98. Na’e ‘i ai mo e taimi ne ngāue ai ‘i he Ako Maamaloa Side School. Ko Highmark, ko ia ‘a e Ma’olunga ko Tupou va’a Vaolōloa ‘i he 1999- faiako na’e ‘uluaki fokotu’u ki he Lakanga fo’ou 2002, 2004-2007, 2009. ‘I he 2003, na’a´ ne hoko ko eni ko e Tokoni Puleako ki he Maamaloa Side ai ko e ‘Ofisa Ako ki he ngaahi Akoteu. Na’a´ ne School ‘o kamata ‘i he 2014. ngāue ki he Ako Ma’olunga ko Tupou va’a Ko e ngaahi Ako: Na’a´ ne kamata akoteu ‘i Nukunuku ‘i he 2008. ‘I he 2012-13, na’a´ ne he Akoteu ‘a Sia’atoutai ‘i he 1975, Na’a´ ne hiki ngāue ai ‘i he Kolisi Mo’unga ‘Olive, pea ne hiki leva ki he Lautohi Pule’anga ‘a Faleloa, Ha’apai ‘i leva ki he Ako Maamaloa Side School, Vaolōloa he 1976-79. Na’a´ ne hiki mei ai ki he Lautohi ‘o hoko ai ko e Tokoni Puleako. Pule’anga ‘a Ha’amonga, Niutoua, Tongatapu ‘i ‘Oku hounga ‘aupito ki he Potungāue Ako ‘a he 1980. Ko e muimui pe ‘i he fehikitaki e ongo e Siasi′ ‘a e ngāue mateaki mo ‘aufuatō ne fai ‘e mātu’a ‘i he ngāue Faka-Faifekau. Na’e sivi hū ai Highmark Feimoefiafi Moala, ‘o lave monū ai ‘a e ‘o lava ki he Ako Ma’olunga ‘a Tonga ‘i he 1981- Potungāue Ako′ mo ‘ene ngaahi ‘apiako′, ‘i he 85, pea ne hiki mei ai ki he Ako Ma’olunga ko ta’u ‘e Uofulu-mā-valu (28), lolotonga ‘a ‘ene Tupou´ ‘i he 1986. Na’e hū ai ki he Kolisi Ako fakahoko fatongia ko e Faiako, Tokoni Puleako, Fakafaiako ‘a e Pule’anga Tonga ‘i he 1991-93, Puleako mo e ‘Ofisa Ako. pea fakahoko pē mo e ako ‘i he Va’a Ako ‘i ‘Atele ‘Oku mau fakamālō atu mo e loto hounga’ia ‘a e ‘Univesiti ‘o e Pasifiki Tonga ‘i he 2010-2011. mo’oni fakataha mo ‘emau pōpoaki ‘ofa.

80 |Tohi Miniti

23. ‘ANA TAVA TUPOU Ne ‘ikai ma’u mai hano fakamatala

24. TEVITA FUAPAU IKA Ko Tevita Fuapau Ika, na’e fanau’i ia ‘i he ‘aho 08 (Engineering-Power and Plant) ‘a Nu’usila— ‘o Sepitema, 1967, ‘i Neiafu, Vava’u. Na’a´ ne 1995; 4. Mata’itohi ‘i he Tekinikale mei he ngāue ‘i he Potungāue Ako ‘a e Siasi Uesiliana ‘Univesiti Tekinikale ‘o ‘Okalani, Niu Sila—2012. Tau’atāina ‘o Tonga, ‘o fe’unga mo e ta’u ‘e Ko e ngaahi ‘Apiako mo e ta’u na’a ne ngāue hongofulu-mā-ua (12). Na’a´ ne kamata ngāue ai: Ko e ta’u ‘e hongofulu-ma-ua (12) na’e faiako pē ko e faiako ‘i he ta’u 2002. ai ‘a Tevita Fuapau Ika ‘i he Siasi, na’a´ ne ngāue Ko e ngaahi Ako’anga na’a ne ako ai: Na’e pē ‘i he Kolisi Mailefihi/Siu’ilikutapu mei he ta’u kamata ako ‘i he Akoteu ‘a Neiafu ‘i he 1973-76 2002 ki he 2004, mo e 2006 ki he 2014. pea hiki mei ai ki he Lautohi Pule’anga ‘a Neiafu Na’a´ ne kamata Pule ‘i he Va’a Ako Tesiale ai pē ‘i he 1977-78. Na’a´ ne hū ki he Kolisi Tonga ko Pouono ‘i Sanuali, 2013, ‘o a’u ki he’ene pekia ‘i he 1979, pea foki pē ‘o faka’osi ki he Kolisi ‘i he ‘aho 01 ‘o Novema, 2014. Mailefihi/Siu’ilikutapu ‘i he ta’u 1980-86. Na’a´ ‘Oku hounga ‘aupito ki he Potungāue Ako ‘a ne ma’u faingamālie ‘o lava ki he ‘Apiako e Siasi′ ‘a e ngāue mateaki mo ‘aufuatō ne fai ‘e Tekinikale ‘o ‘Okalani, Niu Sila ‘i he 1989-91, pea Tevita Fuapau Ika, ‘o lave monū ai ‘a e Potungāue na’a´ ne toe faingamālie ki he ‘Univēsiti Ako′ mo ‘ene ngaahi ‘apiako′, ‘i he ta’u ‘e Tekinikale ‘o ‘Okalani, Niu Sila ‘i he 2010-2012. Hongofulu-mā-ua (12), lolotonga ‘a ‘ene Ko ‘ene ngaahi Tohi Fakamo’oni Ako: 1. fakahoko fatongia ko e Faiako, mo e Pule ‘i he Setifiketi ‘o e Sivi Hu ki he ‘Univesiti—1986; 2. Va’a Ako Tesiale ko Pouono. Setifiketi ‘Enisinia (Automotive Engineering) ‘a ‘Oku mau fakamālō atu mo e loto hounga’ia Niu Sila—1988; 3. Setifiketi ‘Enisinia mo’oni fakataha mo ‘emau pōpoaki ‘ofa,

25. TU’IPULOTU KAUFUSI Ne ‘ikai ma’u mai hano fakamatala

26. LISIATE MOALA’EUA Ne ‘ikai ma’u mai hano fakamatala

27. KEPUELI TONGATOUTAI TU’AKINEIAFU TU’UHEAVA (PAULA TU’UHEAVA) ‘Aho Fa’ele’i: Na’e fa’ele’i ‘a Paula Tu’uheava ‘i nau Siasi he Siasi ‘o Otahuhu he kamakamata mai Me 1949, pea na’a´ ne tali ui ki he Ta’ehāmai, he ‘a e Siasi Uesiliana Tau’atāina ‘o Tonga ‘i Niu Sila. ‘aho 30 Sepitema 2014 ‘i hono ta’u 65. Ko e Ako: Na’e ‘i he Kolisi Ko Tupou: 1966– Ko e Tupu’anga: Ko e foha ‘o e Faifekau ko 1971, pea hoko atu ki Hango: 1972-1973. Ko e ‘Epalahame Tu’uheava mo Sela Havea ‘o Ngaahi Sivi mo e Faka’ilonga ako na’e lava ai ‘a Makave, Vava’u. Paula: Sivi Tutuku Ma’ulalo ‘a e Pule’anga Tonga: Famili ‘o Paula Tu’uheava: Na’e mali ‘a Paula 1969, pea mo e Sivi Tutuku Ma’olunga ‘a e Tu’uheava mo Mavae Tu’uheava he 1985 (Ko e Pule’anga Tonga: 1971. ‘ofefine ‘o Uili Ongo’unga mo Setaita) ‘o Lotofoa Ko e NGāue: Na’e kamata ngāue ‘i he Kolisi Ha’apai. ‘Oku ‘i ai ‘a ‘ena fānau ‘e toko 6; Sela Mailefihi/Siu’ilikutapu, faiako mo e faiifi: 1974- Havea Mo’ale (ako ‘i Sia’atoutai), ‘Epalahame 1976 (fokotu’u e ifi ‘a e Kolisi), hiki ki he Kolisi (nofo Australia), Penisimani, Ha’atakalaua, Nuku’alofa: 1977, hoko atu ki he Kolisi Lotoloto Fononga-he-lotu (ako ‘i Wesley College), pea mo ‘a Nukunuku: 1978-1979 (fokotu’u e ifi ‘a Setaita (Otahuhu College). Ko ‘ene pekia ko ‘eni Nukunuku), pea hiki ki he Kolisi ‘a Niua kuo ‘i ai e makapuna ‘e toko 6: Sunia Latu, Toputapu: 1980 (fokotu’u mo e ifi ‘a Niua), Kolisi Viliami, Paula, Tokilupe, Setaita, mo Kepueli Lotoloto ‘a Kolonga, faiako mo e faiifi: 1981, Tu’uheava. Na’e hiki fonua mai ‘a Paula ki NZ he faka’osi ki he Kolisi Taufa’ahau/Pilolevu 1982-85 ta’u 1987, pea hiki mai e fāmili he ta’u 1988 ‘o (faiako mo Faiifi).

Konifelenisi Kakato 92 (2015 ) | 81

Fatongia Fakalotu: Na’e talu e kau mai ‘a Ko ‘ene Himi Manako: 612 ‘E Tamai hono Paula ki he Siasi ‘o Otahuhu mei he 1988, mo ‘ikai e’a, ho anga fakaofo! Kilu ‘a e ngutu ‘oku lea, ‘ene hoko ko e Faihiva ‘a e Talasiti ‘o a’u ki he he tala ‘o ho poto. Ko ‘ene toki hā kotoa ‘a e uho ‘ene pekia. Na’a´ ne hoko ko e Tauhi ‘Aho, ka ko ‘o Satai, ko e ‘afifio´ kuo li’oa kuo ‘osi mai ‘a langi. e Tangata Malanga Hoko foki ia. Mo e 384 ‘E, ‘oua ‘e mamafa, ‘E, ‘oua manakoa, Ko ‘ene Folofola Manako: Kolinito 15:57 ‘Ka he maama ta’emaau´ ni mo hono ki’i koloa. Ta e fakafeta’i ki he ‘Otua, he’ene tuku mai ke tau nofo ‘aunofo, ‘o kumi ha fonua, he kolo ma’u ikuna ‘i hotau ‘Eiki ko Sisu Kalaisi!’ tu’unga, he kolo he ‘Otua. ‘E, ‘E si’i ‘api ma’u! Ko Langi, Ko Langi, ‘a hotau ‘api ma’u.

28. ‘ISILELI TU’IPULOTU

Ne ‘ikai ma’u mai hano fakamatala

29. TEVITA LAU’I Ne ‘ikai ma’u mai hano fakamatala

Kau NGāue ‘Ofisi Siasi

Na’e ‘ikai ha taha ~ ~ ~ ‘Oku fakafeta’i ‘a e Konifelenisi ‘iate kinautolu na kotoa Tauange ke nau toka ‘i he ikuna ‘a e Mafi

2. KO E AKONAKI FAKA-TAUHI SIPI ‘A E ‘EIKI PALESITENI Ko e fatongia lahi ‘o e Konifelenisiˊ ko e tokanga kiate kinautolu ‘oku nau Vahefonua mai; pea kau ki heni ‘a kinautolu ‘oku ‘i ‘Aositelēliaˊ. ‘Oku fakafuofua ki he ngaahi Vahefonua kehekehe ‘e 6 ‘oku ‘i ‘Aositelēlia; ko e ni’ihi ‘i he Uēsilianaˊ pea ko e ni’ihi ‘oku ‘i he Parish Tonga mo e ngaahi siasi kehe pē. ‘Oku ‘i ai e kaingalotu ko Nuku’alofa, Niu Sauele pea ‘oku ‘i ai mo e Vahefonua mai. ‘I ‘Aositelēlia, ‘oku ‘alu pē e taimi mo e lahi e ngaahi siakaleˊ. Ko e fehu’i; ko e faka’ilonga lelei nai eni ki he’etau ngāueˊ? ‘Oku tuku atu e fehu’i ko eniˊ kiate kimoutolu. Na’a ku lave ‘i he fale ‘iloˊ fekau’aki mo e lahi e ‘uhinga leleiˊ, ‘a ia ‘oku tu’unga ai e taki taha fa’u siakaleˊ. Ko ‘etau lotuˊ ko e lotu ki he ‘Otua mo e fekumi ki he finangalo ‘o e ‘Otua ko iaˊ; pe ko e hā hono finangaloˊ. Na’a ku fakataha mo e ni’ihi ‘o e kaingalotuˊ, poateˊ pea pehee ki he Sekelitali Lahi ‘i he efiafi Puleluluˊ. Na’a ku fehu’i ange, ‘Oku fēfē ho’omou hiva ko ia (mo lau faka’aho) e Lotu ‘a e ‘Eikiˊ; ‘i he a’u ki he konga ko ia ‘oku pehee, “pea ke fakamolemole’i (au) kimautolu ‘o hangē ko ‘emau fakamolemole ‘a kinautolu ‘oku mo’ua mai…”? Kapau ‘oku ‘ikai ke lava, pea ‘oku ou fokotu’u atu ke ‘oua ‘e fai e Lotu ‘a e ‘Eikiˊ ia. Mou fakatatafe! Kaekehe, ko ‘eku lave ki aiˊ he ko ‘eku fakahoha’a fakalotofale pē; ko hotau loto faleˊ eni, pea ko ho’omou me’a maiˊ ‘oku mou tatau kotoa pē. ‘Oku ‘i ai e hoha’a ki ho’omou foki ‘o taki taha nofo (‘i he ngaahi fonua muliˊ). ‘Oku ou faka’amu pē he’ikai ke toe fakalahi, ke a’u ‘o 7/8/9 pe 10. Mou faka’atu’i e konifelenisiˊ, pea mou ‘ofa hotau siasiˊ. Kuo hoko eni ‘a e Uēsilianaˊ ia ‘o hua ‘aki ‘e he ngaahi kalapu kava Tongaˊ; “Tuku e moveteveteˊ ia, he ko e me’a ia ‘a e Uēsiliana; ko e me’a faka-Uēsiliana ia.” ‘Ikai, ‘oku ‘ikai pehē e me’a faka-Uēsilianaˊ ia. Ko hotau siasiˊ na’e fokotu’u ‘i he 1924, pea kuo ‘osi fakaongo atu e me’a ko eniˊ kainga. Ko hono fakataha’i ‘e Kuini Salote ‘a e kau Fakaongoˊ mo e kau Tau’atāinaˊ, ‘o nau fa’u e Siasi Uēsilianaˊ. Ko e kakai na’a nau tui ke fakataha, lotu fakataha, tui ki he fakamolemoleˊ mo e holoki e ‘āvahevaheˊ. Ko honau hakoˊ kitautolu ‘o e ‘ahoˊ ni. ‘Oku pehē ‘oku totonu ke fakatatafe ‘etau ngaahi ‘uhinga leleiˊ. ‘Oku fu’u lahi ‘a e ‘uhinga leleiˊ. Ko e faka’ilonga lelei ‘a e ‘uhinga leleiˊ, he ‘oku mahino mei ai, ‘oku tau ako. Ka ko e ‘uhinga ia ‘oku tau lotu aiˊ, ke tau fekumi pē ko e hā e finangalo ‘o e ‘Otuaˊ. ‘E ‘ikai kehe ‘a e finangalo ‘o e ‘Otuaˊ mei heˊ mo eeˊ; ‘e taha pē hono finangaloˊ. ‘Oku tau vahevahe’i ‘a e ‘Otuaˊ, ‘o lau ‘oku sai ange ‘a e ‘Otua ko eni ‘oku mau lotu ki aiˊ ‘i he ‘Otua ko ena ‘oku mou lotu ki aiˊ; ‘ikai! Neongo ‘oku ‘ikai te mou lea ‘aki, ka ko e me’a ia ‘oku hoko mai ‘i ho’omou tauhi lotu ‘oku faiˊ.

82 |Tohi Miniti ‘Oku ou faka’amu ‘e tokanga lahi ‘aupito ‘a e Konifelenisiˊ ki ‘Aositelēlia, ‘o ‘ikai ngata pē ‘i he Vahefonua ‘Aositelēliaˊ, ka ki hotau Vahefonuaˊ ‘a ia ‘oku hoko ai e faingata’a ‘i Pulela’aaˊ; kae fai ‘a e tokanga fakalukufua atu kiate kimoutolu. ‘Oku mau fiefia ‘aupito ‘i ho’omou kei nofo pē ‘o fai e lotuˊ. Ka ‘oku ou faka’amu ke ‘oua te mou vahevahe’i e ‘Otuaˊ ‘i he me’a ‘oku mou faiˊ. ‘Oku taha pē ‘a e ‘Otuaˊ. Ko e lotu faka-taula’eiki ia na’e fai ‘e hotau ‘Eikiˊ. Ko e lelei taha eni ‘a e Konifelenisiˊ, ne tuku ki he Komiti Konifelenisiˊ pea tuku ki he Komiti Pa’angaˊ. ‘Oku ‘ikai melemo ki he Konifelenisiˊ ho’omou ngaahi ‘ofaˊ mo ho’omou tokoni lahi mai ki he’etau ngaueˊ mo e fonuaˊ. ‘Oku mou polepole’aki hotau Tongaˊ, ‘oku ‘ikai melemo ia; pea ‘oku mau fiefia ai mo fakafeta’i! Kae taha taha ‘a e me’a ko e koloa ia ‘a Tongaˊ e lotuˊ, pea ‘oku tau hoha’a kotoa ki ai; ‘a e fu’u me’a lelei ko eni ko e lotu, ‘a e fu’u me’a mā’oni’oni ko eni ko e lotu. ‘‘E ngutuhua ange kapau ko ‘etau ngaahi me’a fakakolo pē, pe ko ‘etau ngaahi me’a faka-kolisi tutuku, ke tau māvahevahe ai (na’a mo e me’a faka-pule’anga). Kae taha taha e fu’u me’a ko e lotu, pea ‘oku fakatupu loto hoha’a ia kiate kitautolu. Ko ho’omou kafoˊ na, ‘oku kafo pea vevela ki he Konifelenisiˊ mo e kainga Tonga kotoa (‘i Tonga mo muli foki). ‘E ngata ‘afē ‘a e faingata’a ko eni? Ko e ngaahi fokotu’u fakakaukau ‘oku fai atu mei he Komiti Konifelenisiˊ, ko e feinga ki ha founga ke tau fakamo’oni ‘a e me’a ‘oku tau siasi aiˊ, ‘a e me’a ‘oku tau lotu aiˊ. ‘Oku ‘i ai hotau ngaahi tala tukufakaholo, ko e ‘otu felenite, ko e anga fakakaume’a mo fe’ofo’ofani; ‘omai ia ‘o fai ‘i he lotuˊ. Ko ‘etau nonofoˊ ko e nofo-‘a- kainga, ‘omai ia ‘o fai ‘i he lotuˊ. Ko e tu’utu’uni ‘oku fai ‘e he Konifelenisiˊ ‘oku ua pē: (i) ko e fakamalumalu ‘i ha konifelenisi muli, pē (ii) ko e fakamalumalu mai ki he konifelenisi ‘i heni. Ka ‘oku ‘ai pē e Poate ki Muliˊ fakataimi, ke tokanga kiate kimoutolu ‘oku mou tau’atāinaˊ ke fai ha tokoni atu; pea ‘oku fakafou ai mei he Poateˊ ‘a e fale’i ko eniˊ, ‘i he founga ‘e lava ai ke tau mā’opo’opo, pea ke tau fakataha aiˊ. ‘Oku ou kole fakamolemole atu ki Pulela’āˊ ‘i he faingata’a kuo hokoˊ; kapau ‘oku ‘ikai fēfē ‘emau lotuˊ. Na’a mau falala atu ke mou fai e ngāueˊ ka mau lotu atu; pea kuo hoko e faingata’aˊ. Pea ‘oku ou fakafeta’i! he ‘oku ‘ikai ko ha me’a faingofua ‘eni ki Pulela’ā, ke u mānava atu ai. Ka ‘oku ou pehee ke u mānava atu. Puipui ange hē mo e Ta’ahine Kuini Fehuhuˊ. Ko hono ‘ofa’anga ‘a Pulela’ā. Ka ‘oku hoko ko e fakakoloa ‘ene toutou hā’ele mai ‘o ‘afio ‘i hotau ‘apiˊ (‘uhinga eni ki he ‘api faka-Palesiteniˊ, ‘api ko ‘Alo’ofa Mai); pea kuo u fakahoko ki ai ‘e tu’unga totonu ‘oku ‘i ai ‘a Pulela’āˊ. Na’aˊ ne tutulu, pea fai e lotu; pea ‘oku ne tali ‘a tūkunga kuo a’u ki aiˊ. ‘Oku ou faka’amu pē ke mou tali, Pulela’ā, ‘a e mo’oni ko iaˊ. Na’a mou kau ‘i he ‘ofa ‘a e Ta’ahine Kuiniˊ, pea na’e monuka ‘a hono laumālieˊ. Ko e taha ia e ‘uhinga ‘a ‘ene toutou lata mai ki hotau ‘apiˊ, ke ne ma’u ‘a e mo’oniˊ pea ke fakatau’atāina ia ‘e he mo’oniˊ; pea ‘oku lahi e ngaahi me’a ia ‘oku uesiaˊ. ‘Oku mo’oni e lau ‘a e Faifekau mei TTI, ko e ngaahi me’a fakatekinikale ‘oku tau tokanga ki aiˊ; ‘oku mo’oni pē ia, ka ‘oku ‘i ai e tefito’i me’a, ko e me’a ia ko ee ‘oku tau feinga ke faito’oˊ. Pea ko ‘eku fakamā’opo’opo ia, si’otau ngaahi kainga mei muli, ‘oku ‘i ai e me’a ko e fakavaivai’i. Ko e lotuˊ ‘oku tau fakavaivai’i kitautolu. Ko e folofola ia ‘a e ‘Eikiˊ, ko koe ko eeˊ ‘oku ke hanga ‘o hākeaki’i koeˊ ‘e fakavaivai’i; ko ia ‘oku ne fakavaivai’i iaˊ ‘e hākeaki’i. Pea ‘oku ‘uhinga e hākeaki’iˊ ko ha‘ate ‘eke totonu ki ha me’a ‘oku ‘ikai ha’ate totonu ki ai. Ko e fakavaivai’iˊ, ko ‘eku fiema’u ha’aku totonu kae fakatefito ki he ‘Otua ‘oku ‘a’ana e totonu ki he me’a kotoa pē. ‘Oku feima’u ‘aupito ‘a e fakavaivai’iˊ ‘i he’etau lotuˊ, tautautefito ki hotau kainga ‘i muliˊ. ‘Oku ou tau’atāina ke u fakahoha’a ki he me’a ko eniˊ, he ‘oku ‘ikai hoko ia ‘i Tonga ni. ‘Oku ‘i ai pē e ngaahi me’a ‘oku meimei tatau, ka ‘oku ‘ikai hangē ia ko ia ‘oku hoko ‘i Muliˊ. Ko e ngaahi me’a ‘oku hoko ‘i Muliˊ ‘oku mou vahevahe’i ai ‘a e Uēsilianaˊ. ‘Oku lahi ‘a e Uēsilianaˊ pea faingata’a ki he Konifelenisiˊ pē ko e fē e Uēsiliana ‘e tui ki aiˊ; he ‘oku lahi e Uēsilianaˊ ‘i Muli, ‘aki e taki taha ‘uhinga lelei. Ko ia, ‘oku tau lolotonga ‘i he fehu’i ‘a e Vahefonua ‘Aositelēliaˊ; na’e fai ‘a e tokanga ‘a e Konifelenisiˊ, ko e ngaahi fale’iˊ ē kuo ‘oatu he ‘oku tuku atu ‘a e falalaˊ kiate kimoutolu. Ko hono olaˊ ee, ‘a ‘emau falala atuˊ, ko e faka’au ke lahi ange ‘a e taki taha ma’anaˊ. Tuku mai ā ke mānava atu ‘a e Konifelenisiˊ mo fale’i ‘a e Vahefonuaˊ mo ‘ene ngaahi fai’anga lotu mo hono kakai. Mou kātaki ‘o tukulolo mo fakavaivai’i, kae fakaongo atu ‘a e le’o mo e fakakaukau ‘a e Konifelenisiˊ. Fakamālō lahi atu ‘i ho’omou lava mai ‘i he ta’u kotoa pē, pea ‘oku mou lava toko lahi mai ‘o konifelenisi; ko e taimi ia ‘oku fai ai hotau fakaleleiˊ fakaekitautolu pē. Kau muli, tautautefito ki ‘Aositelēlia, ‘oku longo e Konifelenisiˊ mei Niua, Vava’u , Ha’apai, ‘Eua mo Tongatapu. ‘Oku ‘ikai te nau fie lea, he ‘oku fekamaaki honau lotoˊ pe ko hai koaa te nau tui ki aiˊ. ‘Oku nau ‘ofa kotoa kiate kimoutolu kātoa. Ko e ‘uhinga ia ‘oku longo ai e Konifelenisiˊ. Ko kimoutolu pē ‘oku fakataha pea mou me’a mai ‘o lea. ‘Oku fakafofonga atu pē ‘e he Sea ni, Sekelitali Lahi mo e ngaahi potungāueˊ ‘a e le’o ‘o e Siasiˊ. ‘Oku faingata’a ‘aupito ‘aupito ki Tonga mo e Konifelenisiˊ ke nau lea, he ‘oku faingata’a ke ‘ilo pe ko hai te nau tui ki aiˊ. Kātaki mu’a ‘o tali e ngaahi fokotu’utu’u mo e ngaahi fakalelei ‘e faiˊ, ke fakamo’ui ‘etau koloaˊ ko e lotu. Ko e koloa pē ia ‘a e Tongaˊ, telia na’a ‘oku mou ‘i ha ‘ātakai ‘o e ngaahi tāpuaki fakamatelieˊ. Ko hotau fekauˊ pē ia, Tama Tonga tu’u ‘o ngāue, ho koloaˊ ke fakamonū. ‘Oku ‘ikai fakamonū ‘a e pa’angaˊ, siliva pe ko e koula; ka

Konifelenisi Kakato 92 (2015 ) | 83 ko e fakamonū ‘etau koloaˊ, ko e lotu ki he ‘Eikiˊ ma’u pē, pea poupou ‘etau lotuˊ ke malu’i ‘a Tupou mo e fonuaˊ. Pea tau ‘amanaki ai mo fakatu’amelie ke tau fakaofi atu, ke toe le’o si’i ange ‘etau le’o lahiˊ, pea mokomoko ange hotau lotoˊ; pea te tau ongo’i tau’atāina ange, ‘i hono fakatau’atāina kitautoluˊ. Kae ‘oua ‘e ‘alu e taimiˊ mo ‘etau ongo’i ‘oku tau ha’iha’isia, ‘o mafasia ange hotau lotoˊ ‘i he’etau fai ‘a e lotuˊ, ‘a e fu’u me’a lelei ko eni ko e lotu. ‘Oku ou fakafofonga’i atu ‘a e le’o ‘o e Konifelenisiˊ mo e Siasiˊ, ko e taimi lahi ‘oku ou kole ki he ongo tangata’eiki Palesiteni Mālōlooˊ ke na fale’i ‘a e ngaahi me’a ‘a e Siasiˊ; ka ‘oku ou pehee pē ke tuku ke u fakafofonga’i atu kātoa kitautolu, pea ke tau lotu mo fakatu’amelie ke ‘i ai ha fakamo’ui. Mālō ‘aupito ho’omou lava maiˊ, ko e lahi ange e tu’u ‘a e toko fāˊ ko e faingata’a ange ia ke tau ‘ilo pē ko hai te tau tui ki aiˊ. Kae mālō ‘aupito kuo tau fanongo pea kuo tau fe’inasi ‘aki; tuku ā ha faingamalie ki he Konifelenisiˊ ke fai ha’ane fale’i, pe fakahoko ha’ane fakakaukau ‘o fakakaveinga ke fakamo’ui kotoa pē kitautolu.

3. NGAAHI ME’A’OFA KI HE KONIFELENISI Hili e Pāloti ki he Palesiteni mo e Sekelitali, ne fakafe’iloaki e kau folau mei muli mo talitali ‘enau ngaahi me’a’ofa ki he Konifelenisi: 1. Trinity Methodist Theological College 2,000.00 2. Fangatongo 1,000.00 3. Tonga Methodist Church Samoa 200.00 4. Tafuna 300.00 5. Niu Sila Auckland Manukau Tonga Parish 4,000.00 NZ Uesiliana Kalisitiane Tau’ataina 500.00 NZ Siasi Fkatahataha ‘o NZ 500.00 SUTT Te Rapa Hamilton 500.00 SUTT Vahefonua 3,000.00 Famili Uesiliana ‘o Punmure 1,000.00 6. Siapani 1,000.00 7. Aositelelia Lotu mo e ‘Ofa (TNC/UCA) 1,000.00 Siasi Fakaongo Uesiliana 1,000.00 Vahefonua SUTT 3,000.00 Mafuaola (Vic) (R26776) 1,000.00 8. Fiji 200.00 9. Amelika: Tapanekale 6,950.00 Kātoa $27,150.00

Ko e Vala Konifelenisi ($5,000.00 R26809) e Kakai Fefine ‘o Loto Kolomotu’a na’e foaki ki he Ha’apai Tekina ‘i Moana

Potungāue ‘a Fafine Na‘e lava lelei e fakataha ‘a e Sea ‘o e Potungāue ‘a Fafine, Kuini Fehuhu Halaevalu Mata‘aho, mo e kau Fakafofonga Fefine ki he Konifelenisi. Na‘e fe‘unga kotoa e me‘a‘ofa ki he Potungāue mo e $8,098.50:

‘Aositelelia – SUTT $1,000.00 Fangatongo $1,000.00 ‘Amelika SUTT $1,000.00 Fisi (Fiji $100) $99.45 Ha‘amoa SUTT (Pangopango) $700.00 (US $200)=$402.35 $1,102.35 Hawaii United Methodist $1,000.00 Nu’usila Metotisi (NZ $500+$20) $676.70 Ha’apai $200.00

84 |Tohi Miniti Vava’u $1,000.00 Niuafo’ou 200.00 Niua Toputapu 300.00 ‘Eua $500.00 Katoa $8,098.50

Na‘e ma‘u faingamālie e kau fakafofonga mei he ngaahi fonua muli ke fe‘iloaki mo e Sea´, Kuini Halaevalu Mata‘aho. Na‘e me‘a e Sea ‘o to e uki e kakai fefine ke nau tokanga ki he kaveinga ‘o e Konifelenisi 92: Fakafo‘ou -- ‘Evangeliō. Ko ‘ene faka‘amu ke tokanga makehe ki he lau ‘o e Folofola mo mo‘ui‘aki ke fakaului kakai ki he pule‘anga ‘o e ‘Otua. Na‘e fakafiefia ko e me‘a tonu he fakataha ‘a e Palesiteni ‘o e kautaha Uesiliana mo e Siasi Fakatahataha ‘o mamani (World Federation of Methodist and Uniting Church Women) Mrs Anne Connan. Na‘e faka‘osi ‘aki e fakataha e me‘a ‘a e Sea ‘o fakamālō mo talamonū ki he kau fakafofonga.

Fakafiefia ‘a e Konifelenisi Na’e fakahoko e Fakafiefia ‘a e Konifelenisi ‘i he pō Tokonaki, 11 Siulai 2015, pea na’e māfana e me’a kotoa! Na’e foaki e fakafiefia ‘o e ta’u ni ma’a e Kolisi ko Tupou ki he teuteu ke kātoanga’i e ta’u 150: Vahefonua Niua Fo’ou — $3,433.00 Vahefonua Niua Toputapu — $2,217.00 Vahefonua ‘Eua — $10,459.00 Vahefonua Ha’apai — $20,000.00 Vahefonua Vava’u — $10,538.00 Vahefonua Tongatapu — $10,000.00 Fisi — $1,575.00 Siapani — $1,590.00 Ha’amoa — $2,182.00 Niu Sila — $50,200.00 Aositelelia — $10,016.00 Amelika — $72,550.00 Kātoa — $194,760.50

4. NGAAHI FAKAMĀLŌ ‘A E KONIFELENISI ‘Oku tau kau fakataha mo e Hositē ‘o Langi ke fakamālō’ia ‘a e Tamai mo e ‘Alo mo e Laumālie Mā'oni'oni. Fakafeta’i ‘etau a’usia ‘a e faka’osinga ‘o e fakataha’anga ‘oku tu’utu’uni ‘e he Konisitutone ‘a e Siasi ke fakahoko ‘i he ta’u kotoa pe. Pea kuo faingamalie ‘a e ngaahi ‘Asenita mo e Fakataha mo e ngaahi Ma’u’anga Kelesi mo e feohi ‘o e Konifelenisi 92, 2015; pea ‘oku tau ‘i heni ke fakakakato hono ngaahi tu’utu’uni, kae tuku ke hao atu ‘a e fakamālō ‘a e Konifelenisi ki he ngaahi fatongia kotoa pe mo e kakai kotoa pe, kae toki sila’i ‘a e Miniti mo tāpuni ‘a e fakataha’anga ni. Ko e lea ‘o e Fakataha ni ko e tu’uholoaki (tu’u-mo-holoaki), he ‘oku tau fakamo’oni ‘oku kei tu’uholoaki pe ‘a e Siasi mo e Konifelenisi. Ko e ngaue ‘e 2 kuopau ke fai ke tu’uholoaki ai ‘a e Siasi. Ko e ngaahi ngāue kuo tau maheni mo faka’apa’apa ki ai, ke kei tu’u pe; pea ko e ngaahi fatongia ‘oku tau kakapa atu ‘aki ke fakalakalaka ‘a e Siasi, ‘oku holo pe mo ia. ‘Oku tau ‘amanaki ‘i he kakato ‘o e Konifelenisi hono 92 ‘oku te’eki monuka ‘a e langilangi ‘o e Siasi, pea mo e fekau ‘oku siasi ai ‘a e Siasi; pea ‘i he taimi tatau, ke kei holo pe ‘ene tokanga ki he ngaahi fiema’u ‘a e mamani ‘o e lotu ‘i he kuonga ni. ‘Oku tu’uholoaki ‘a e ngaahi fatungamu’a ‘o e Siasi (kuohili) pea toe tu’uholoaki pe mo ‘ene mo’ui ma’ae lolotonga mo e kaha’u. Ko e mālie hono fakataulama ‘o e Siasi ke fakapotopoto hono malu’i ‘o e ngaahi me’a lelei ‘o e kuohili kae ‘oua na’a mo’unofoa ki ai ‘i he taimi kuopau ke tuku atu ‘ai ke folau mo e kelesi ‘i he angi ‘a e Laumālie Mā'oni'oni. Na’e pehē ‘a e kaveinga Konifelenisi ki he 2015, ko e lotu ke fakafo’ou hotau Siasi. Pea ko e fakafo’ou ko e me’a ‘oku pau ke liliu mei he mo’oni ‘e taha ki ha mo’oni ‘oku fo’ou. ‘Oku pehē ‘a ‘etau ‘amanaki ki he Laumālie Mā'oni'oni ke ne fakafo’ou hotau Siasi ‘aki ha founga faka-‘Evangelio fo’ou ‘i he’etau fononga atu ki he kaha’u. Koe’uhi ko e fakatou mahu’inga ‘o e kuohili mo e kaha’u, ‘oku tau lau monū ‘oku tau kau mo e kau taukei ‘i he fononga’anga ni, pea ‘i he taimi tatau ‘oku tau tali ‘a e fakahinohino mei he kau kakapa atu ke tau fafaa atu ai ki he

Konifelenisi Kakato 92 (2015 ) | 85 kaha’u he ‘oku ‘ilo pe ‘e he’etau Tamai. Ko ia pe kuo ne tu’utu’uni ke tau fou mai ‘i he hala ni, pea ‘e ‘ikai te tau tuku aa, kae ‘oua kuo ne ‘ofa mai. Na’a tau tutuku mei Neiafu, Vava’u mo e ‘amanaki te tau ‘i Tongatapu he ta’u ni. Fakafeta’i kuo fakaai ‘e he ‘Otua ‘o kotofa pe hono tami ke tau fakataha mai. Na’e pau ke tau faka’apa’apa ki he katoanga ‘a e fonua mo e Fale ‘o Tupou, pea tu’utu’uni ai ke tau toki fakataha ‘i he hili ‘a e Hilifaki Kalauni, koe’uhi ka tau ‘ataa katoa ke tali ha fatongia ki he Katoanga ‘a e Fonua. Neongo ko e Hivā pe ‘a e me’a lahi na’a tau ‘aonga ai, kae fakatauange na’e langilangi’ia ‘a e ‘Otua ‘i he’etau Hiva mo e Lotu, ko e naunau tefito ia ‘oku kei tu’umoholoaki ki hotau kuonga ni. ‘Oku tau fakamālō ki he ngāue kotoa pe na’e fai ‘e he ‘Eiki Palesiteni mo e Kōmiti Konifelenisi ‘i he faka’uli ‘o e Siasi ‘i he Vaha’a Konifelenisi ‘o tau a’u mai ki he ‘aho ni. Pea fakamālō ki he poupou mo e tokoni mo e tauhi fatongia ‘a e kau Faifekau Sea mo Faifekau Pule ‘i he ngaahi Vahefonua; Kau Talekita ‘i he ngaahi Potungāue ‘a e Konifelenisi; Palesiteni Ako mo e ngaahi Ako’anga, pea ki he kakai kotoa pe ‘i he ngaahi Siasi fakakolo. Mālō e ngāue mo e tokoni pea mo e lotu. Ko hotau ma’u’anga ivi pe ko e lotu; ko hotau taumu’a pe ke fakahoko ‘a e Finangalo ‘o e ‘Otua; pea ‘oku tau tui ko e kelesi ia ‘o ‘etau a’usia mai ‘a e ‘aho ni mo hono ngaahi tapuaki. Kuo mou ongosia he tauhi lotu, kae fakafeta’i ‘oku ‘i ai ha me’a ke tau ‘aonga ai lolotonga ‘etau kei mo’ui. Na’e holo ‘a e tauhi ‘o e Siasi ko e poupou na’e fai mei he Fale ‘o Tupou mo e hou’eiki ‘o e fonua. Na’e hangē ha matangi lelei kuo angimui ki he folau ‘a e Siasi mei he Konifelenisi 2014 ki he Konifelenisi 2015. Fakafeta’i ‘oku kei tu’umoholoaki pe fekau’aki lelei ‘a e ongo mo’unga ‘o Tonga; ‘a e mo’unga ki he Lotu mo e mo’unga ki he Loto. Ko e ngāue kotoa pe kuo tau fakamonū lolotonga ‘a e teuteu mo hono fakahoko ‘a e Konifelenisi 92, ko e tapuaki ia ki he Siasi mo Tonga. Na’e kouna ‘e he fatongia ‘o e Siasi ke fakalahi ‘ene ngaahi houa Lotu, pea na’a tau uikelotu ai mo hūfia ‘a e Hilifaki Kalauni mo ‘etau Konifelenisi ke fiemālie mo lava lelei. ‘Oku tau fakamo’oni he ‘aho ni, na’a tau fiefia he ngaahi fatongia kotoa pe ‘o e fonua pea mo e Fakataha ni, pea kuo ne ‘omi ha fiefia mo ha māfana lahi ki Tonga mo hono kakai. Kuo fakafo’ou hotau ivi pea saupulu mo hotau vaka, pea ko e ‘aho ni, te tau toe tuku atu ke folau mo e ‘amanaki ‘e fusi ai ‘a e Fuka ‘o e Fakafo’ou ‘Evangelio, ‘i he tokoni mai ‘a e Laumālie Mā'oni'oni, pea te tau a’usia ‘a e Konifelenisi 93 mo ha Siasi kuo fakafo’ou ‘ene mo’ui mo e ngāue faka-‘Evangelio. Ko e tapuaki ia ‘o e Siasi pea ‘e lave ai ‘a e fonua, he taumaia ‘e toe tala ‘e he ngāue faka’Evangelio 2015-2016 ha me’a kehe, ka ko e ongoongo lelei aipe ‘o Sīsū Kalaisi ‘i he mo’ui ‘a e kakai (hangē ko e Malanga ‘o e Hilifaki Kalauni). Pea ‘oku tau ‘amanaki lelei ki he ngaahi founga fo’ou ke fai ‘aki ‘etau ‘Evangelio ‘i he ‘etau hanga atu ki he kaha’u. ‘Oku tau fakamālō ki he ‘Ena ‘Afifio, Tupou VI pea mo Kuini Nanasipau’u, ‘i he lave atu ‘a e Siasi ‘i he ngaahi koloa ‘o e Hilifaki Kalauni. ‘Oku lau tapuaki mo tohi hisitolia fo’ou ‘a e Falelotu Fakamanatu Senituli, he ongo Hilifaki Kalauni ‘e ua. Pea ‘oku kei me’angāue’aki ‘a e kakai mo e ouau ‘o e Siasi ki he Lotu Faka-Fonua ‘a Tonga mo e Fale ‘o Tupou. Sinoeme’a, ‘oku kei monū’ia ‘a e taki ‘o e Siasi he fai ‘a e fatongia fakalotu mo fakafaifekau ki he Taloni, he Faifekau Faka- Tu’i. Ko e ngaahi tapuaki tu’uholoaki ni ‘oku ha’u ai mo ha fu’u ivi ki he tauhi ‘o e Siasi. Ko e finangalo lelei ‘a ‘Ene ‘Afio, Tupou VI, ke toe Huufi ‘a e Konifelenisi pea mo toe fakanofo ‘a e ‘Eiki Palesiteni ki hono fatongia faka-Konisitutone, ‘oku ne ‘asinga’i ‘a e koloa pea mo e monū’ia ‘o e Siasi. ‘Oku tau ‘amanaki ‘e kei monū’ia pe ‘a Tonga ‘i he tauhi lotu ‘oku tau fai, pea ‘oku tau lotolahi mo tui ko ‘etau lotu ‘a e halanga monu’ia lelei taha ma’a Tonga ki he kaha’u; pea ‘oku tau lotu mo e ‘amanaki ke kei tu’u-mo-holoaki aipe ‘a e tapuaki ko ia ki he kuonga hono VI mo e ‘amanaki lelei ‘e kei tu’u-la-hoko aipe ‘a e monū’ia ‘a e Siasi ki he ngaahi Kuonga ‘oku hokohoko mai. ‘Oku tau fakamālō kia Kuini Nanasipau’u, mālō ho’o tataki kuo fai ma’a Tonga pea kau ai ‘a e ngaahi fatongia ‘o e Siasi. ‘Oku monū’ia ‘a Tonga ‘i he kei tu’uholoaki ‘i he ngaahi Kuini ‘a e lotu mo fai mo’oni mo totonu. Neongo ‘a e fele mo fafo ‘a e ngaahi fatongia ki he Hau ‘o e fonua pea mo e lauta heni ‘a e kau ‘a’ahi mei Tu’apule’anga, na’a ke kei ma’u taimi pe ke fakakakato ‘a e me’a kotoa pe ‘i he Konifelenisi ko eni, mei Saione ‘i he Po Hiva Fakalangilangi ‘o e Hikifaki Kalauni ki he ngaahi fakataha’anaga, pea a’u ki he Mala’e Maamaloa mo hono ngaahi fiema’u. Mālō e afeitaulalo ke tau kei kau pe. ‘Oku fiefia lahi ‘a e Konifelenisi he kei malu mo hao ‘a e Ta’ahine Kuini Fehuhu, Halaevalu Mata’aho, mo e fale ‘o Tupou. Na’e toutou koloa’ia ‘a e Konifelenisi ‘i ho’o ‘afio he ngaahi polokalama fakataha, ngaahi ma’u’anga kelesi, pea mo Malae Maamaloa. Fakafeta’i ‘a e kei fakakoloa koe ‘aki ha ivi mo ha kelesi ke tau Ikuna kotoa pe ‘a e Konifelenisi 92. Na’e talitali ‘a e Konifelenisi ‘o e ta’u ni ‘e he fale ‘o Tupou. Pea ‘oku fai atu ‘a e fakamālō Pilinisesi Salote Mafile’o Pilolevu Tuita, Pilinisesi Latufuipeka Halaevalu Mata’aho, kae’uma’a ‘a Pilinisi Tungi, ‘i ho’omou laumalie lelei ke tali ‘a e fakafe mo e fiematamu’a ke mou me’a mai ‘o fakafofonga’i ‘a Tongatapu ‘i hono talitali ‘a e Konifelenisi 92. ‘Oku faka’asili ai ‘a e koloa’ia ‘a e Siasi koe’uhi ko ho’omou hiki-hake ‘a e mahu’inga ‘o e Siasi ‘i ho’omou kau-mai. Na’e mei masivesiva ‘a e Konifelenisi ni ‘okapau na’e ‘ikai te mou me’a ai. ‘Oku mau fakamālō atu mo e loto hounga ‘aupito. Na’a tau monū’ia he ta’u ni koe’uhi ko e kau takilotu na’e me’a mai koe’uhi ko e katoanga ‘a e fonua mo e fale ‘o Tupou, pea nau ‘i heni aipe ke kamata ‘etau Konifelenisi. Fakamālō ki he foha ‘o e Siasi ko Dr D’acy Wood, ko e Palesiteni Mālōlō ‘o e Uniting Church in Australia, na’a ne fai ‘a e Fakakalauni ‘o Tupou; Rev’d Stephen Poxon, ko e Palesiteni kimu’a

86 |Tohi Miniti ‘o e Siasi Metotisi, ‘i Pilitania, pea mo hono hoa ko Rev’d Myrite Poxon, ko e Tokoni Palesiteni kimu’a mo ia ‘a e Siasi ‘i Pilitania; Bishop Warner Brown jr, ko e Sea ki he Kosilio ‘o e kau Pisope ‘o e Siasi Fakatahataha ‘i ‘Amelika, pea mo e Pisope ki he California-Nevada Conference; Rev’d Tovia Aumua, ko e Palesiteni ‘o e Siasi Metotisi ‘i Niu Sila; Dr. Andrew Dutney, ko e Palesiteni ‘o e Siasi Fakatahataha ‘i ‘Aositelelia na’a ne fai ‘a e Malanga ‘o e Sapate Hilifaki kalauni, mo e kau taki ‘o e Siasi ‘i West Papua, Rev’d Yoku mo e tokolahi kehe mei muli. Mālō ho’omou me’a mai, pea mo ho’omou fai ‘a e ngaahi lea mo e Malanga ma’ae Siasi mo e Konifelenisi 92. ‘Oku tau fakamālō kiate kinautolu na’e tataki ‘a e ngaahi ma’u’anga Kelesi ‘a e Konifelenisi. Ki he kau Malanga ‘Aho Ngofua, Failotu Hengihengi ‘o e ‘aho Falaite mo e Monite mo e Sapate; kau sea mo lea ‘i he ngaahi Po Lotu, ni’ihi na’e Lotu kamata pe lotu tuku ‘i he ngaahi houa ‘ilo, pea mo e ni’ihi na’e fai ha lea fakamālō ma’ae Konifelenisi ‘i Maamaloa. Ko e ta’u eni na’e lau ko e Ta’u ‘o e To’utupu, pea kuo fakamatala ‘a e Potungāue Ako Faka-Kaisitiane ki he ngāue kuo lava mo e fokotu’utu’u kuo fai ki he hoko atu. ‘Oku tau fakamālō lahi he tokangaekina ‘o e hako tupu ‘o e fonua ‘i he Siasi Faka-Kolo pea mo e Potungāue Ako mo e ngaahi Ako’anga. Na’e tokolahi ‘a e to’utupu na’e lava mai mei muli hangē ko e kulupu mei he Laurel-Falemaama United Methodist Church ‘i Kalefonia, ‘o tataki mai ‘e Kalaitini mo Heilala ‘Ahio, pea mo e kulupu ‘e taha mei Kahuku na’e folau mai mo e faifekau ko Manako Kemoe’atu. Ko e me’a lelei ‘enau feohi mo e ngaahi kulupu to’utupu mei he tapa kehekehe ‘o e ‘Otu Tonga ni. Na’e toe fai pe ‘i he ta’u ni ‘a e foaki faingamalie ‘a e Konifelenisi ke ‘i ai hanau Kōmiti Fakaikiiki makehe ke fakafe’iloaki ai kinautolu ki he ngaahi ngāue ‘a e Siasi. ‘Oku tau ‘amanaki ‘e kei tu’uholoaki aipe ‘a e tokangaekina ‘o e to’utupu ‘e he Konifelenisi ki he kaha’u. Ko e Polokalama mavahe ‘o e ta’u ni na’e tuku ia ki he To’utupu pea na’e fakahoko ‘i he vaeua’i ‘aho kakato ‘enau polokalama, pea mo e lea fakalangilangi na’e fai ‘e Rev’d Myrite Poxon. ‘Oku tau fakamālō ki he Talekita Ako Faka- Kaliitiane, Faifekau ko Taufa Filiai, mo e kau ngaue ‘a e ‘Ofisi ‘i he ngaue lahi mo lelei kuo lava ma’ae to’utupu. ‘Oku fai ‘a e fakamālō ki he kau faifekau Sea, Pule mo e kau Setuata lahi ‘o e ngaahi Vahefonua mo e kau Fakafofonga kuo mou lava mai ki he Konifelenisi ‘o e ta’u ni. ‘Oku ‘asi ‘i he ‘Asenita na’e ‘i he toko 2,000 ‘a e kau Fakafofonga kaume’a ‘ata’ata pe. Na’e toe tokolahiange ‘a e fa’ahinga na’e toki fakafe’iloaki mai he kamata ‘a e Fakataha pea ‘e ‘alu hake ai ‘a e tokolahi ‘o e kakai ‘o e Siasi na’a tau kau he Konifelenisi ‘o e ta’u ni. Mālō ho’omou lava mai, pea mālō mo hono fakamā'opo'opo faka-Vahefonua ‘a e ngaahi fatongia na’e tuku atu ke mou tauhi hangē ko e feitu’u na’e fiema’u ke mou nofo ki ai, ngaahi feitu’u ke mou ma’u lotu ki ai, kae ‘uma’a ‘a e ngaahi Po Lotu na’e fiema’u ke mou kau ki ai. ‘Oku mālohi mo kaukaua ‘a e Konifelenisi koe’uhi ko e lelei ‘a e taulama faka-Vahefonua. ‘Oku mahino ‘a e mafola ‘a e nofo ‘i muli pea ‘oku ‘ikai ko ha me’a faingofua ke ako ha Hiva ‘e ha kau Hiva ‘oku laulau maile mo houa ‘a e vā mama’o ‘a e nofo, pea fakavaha’asiteiti ‘a e ngaahi fai’angalotu. Ka koe’uhi na’a mou loto’aki ‘a e fatongia faka-Vahefonua pea mo mou toe mo’ui’aki ke fakahoko pea ne lava lelei ‘o fakahoko homou ngaahi fatongia. Ko ‘etau lau ki muli kae fēfē ‘a e ‘Otu Ha’apai ‘oku pau ke nau folau kinautolu he efiafi pea foki po’uli ki he ngaahi ‘otu motu. Fakamālō lahi ‘aupito ki he kau Pule Hiva mo e kau Faihiva mo kimoutolu kotoa pe ‘i he ngaahi Vahefonua. Ko e ngaahi kau Hiva faka-Vahefonua na’e lava mai ai ‘a Ha’apai pea mo e SUTT Niu Sila, SUTT ‘Amelika mo Hawaii, pea mo e Hiva ‘a e Vahenga Otara ‘i he Metotisi ‘i Niu Sila. Ko e me’a mālō ho’omou kei manatu mai mo tauhi mai ‘a e feohi’anga fakalotu fakata’u ‘o e Konifelenisi. ‘Oku ‘ikai ko ha me’a si’i ‘a e ako ‘o e hiva pea mo e toe kumi ‘o e totongi ke mou lava mai pea ‘oku hounga ‘aupito ia. Ko e faihiva ‘a e SUTT Niu Sila ko ha tangata Siasi Tonga ia, ka na’a ne loto pe ke ne ako ‘a e Hiva pea toe folau mai ke ‘omai ki he Konifelenisi. ‘Oku mau fakamālō atu ‘a e Siasi mo e Konifelenisi kiate koe, pea ki he ni’ihi mei he ngaahi fungavaka kaunga’api kuo mou tokoni mai. Na’e ‘i ai mo e ongo Kau Hiva ‘e 2 na’e fakahoko fatongia he ta’u ni; ko e kau Hiva ‘a e Hilifaki Kalauni, pea mo e kau Hiva ‘a e Konifelenisi na’e fai ‘a e Oratorio he lotu fakalangilangi ‘o e Hilifaki Kalauni. ‘Oku tau fakamālō ki he kau Hiva na’a nau fai ‘a e ouau ‘o e Hilifaki Kalauni. Ki he Faihiva, Makanesi Tokotaha pea mo e Pule Hiva, Tevita ‘Unga Tu’itavake mo kimoutolu kotoa pe na’e fai ‘osi –kia-velenga ‘a e ako mo e teuteu ‘o e ngaahi Hiva ke fai’aki ‘a e lotu ‘a e fonua mo honau Tu’i. ‘Oku mahino mai ko e kau Hiva aipe ‘a e Vahe Kolofo’ou pea mo e Vahe Kolomotu’a mo Nuku’alofa. ‘Oku foki ‘a e tokolahi ‘o e kau Fakaafe mo e mālie ho’omou hiva pea ‘oku ‘ave aipe ‘a e Siasi. Mālō e fai fatongia lelei. Pehē foki mo e fakamālō mo e loto hounga ki he Sea ‘o e Kōmiti Hiva ‘a e Siasi, Rev’d Lopeti Taufa, pea mo e Sekelitali ‘a e Kōmiti, Rev’d Mavae Fonokalafi, pea mo e kau Hiva fili ‘a e Konifelenisi (Vahe Kolofo’ou, Vahe Kolomotu’a, Kolisi ko Sia’atoutai pea mo Haveluloto) ‘i hono fakahoko lelei ‘a e Po Hiva Fakalangilangi ‘o e Hilifaki Kalauni. Ko e kau faihiva ‘e toko tolu na’e tataki ‘a e ngaahi Hiva: Makanesi Tokotaha (Faihiva ‘a Kolofo’ou), Rev’d Folauhola Taukafa (Faihiva ‘a e Kolisi ko Sia’atoutai) mo Leutenant Taulama Aleamotu’a (Faihiva ‘a e Vahe Kolomotu’a). Na’e mālie ‘aupito hono hiva’i faka-Tonga ‘a e ngaahi Hiva Hilifaki Kalauni ‘a Haniteli, pea mo e ngaahi Lotu-Misa ‘a Mousaati. ‘Oku tau fakamālō kiate kinautolu he Kōmiti Hiva na’a nau liliu ‘a e ngaahi Hiva ke fai’aki ‘a e fakalangilangi. Pea ki he kau Solo mo e kau Hiva katoa he fakahoko fatongia lelei mo fakafiefia. Mālō ho’omou ma’u ivi ke hiva’i hokohoko ‘a e ngaahi ‘Anitema katoa na’e fili ‘i he houa ‘e taha mo e konga, ‘ikai ha mālōlō. Ko e fo’i nota nai ia ‘e fiha na’e pau ke ako’i mo hiva’i? Tangane ‘a

Konifelenisi Kakato 92 (2015 ) | 87 e fai fatongia, pea mālō fau. Pea toe mālie ‘a e kau Faihiva he’enau ma’uloto ‘a e ngaahi fa’ahi katoa mo hono hiva’i. Kae feefee si’i kau Ifi Palasa na’e fe’ave’aki holo ‘e he ngaahi kau Hiva pea pau ai pe ke nau ako mo ifi’i ‘a e ngaahi ‘Anitema lahi ‘aupito. Na’e ‘i ai ‘a e tokolahi na’e hiva ‘i he Hilifaki Kalauni, toe Hiva he Po Lotu Fakalangilangi, pea toe kau ki he ngaahi Vahe mo e ngaahi Talasiti. ‘Oku tau fakamālō makehe ki Tongatapu. Na’e tataki pe ‘e he ‘Eiki Palesiteni mo hono famili ‘a e talitali ‘o e Konifelenisi ‘i he ‘uluaki efiafi pe ‘o e kamata ‘a e Konifelenisi. Pea ‘oku fai atu ‘a e fakamālō ki he talitali na’e faka’ei’eiki ‘o lava ai ke fakanofonofo lelei ‘a e Konifelenisi. Ne lava ‘o toe talitali lelei ai ‘a e kau folau mei Muli na’e fakaafe’i makehe ki he Konifelenisi. Mālō hono talitali ‘a e Konifelenisi 92, ‘i he Hiva mo e talitali ‘o e kakai mo e tauhi ‘i he mala’e-‘ilo. Na’e lahi’aki ‘a e Konifelenisi 92 ko ‘ene hoko fakataha pea mo e katoanga ‘a e fonua. Pea ko hai na’e ‘ikai ke lave fakatou’osi ki he ongo fatongia ni. ‘Ikai ke ngata ‘i he kaunga tonu ki ai ‘a e Siasi, ka ‘oku tau nofo fekau’aki mo hotau hou’eiki mo e kolo ‘o e kau ma’u tofi’a na’e ‘i ai hanau fatongia. Ko e ni’ihi na’e ‘ikai ko ha fatongia pe ‘e taha pe ua na’e kau ki ai, ka na’e lava kotoa pe ‘o fakakakato. Neongo na’e faka’atu’i ‘e Tongatapu ‘a e Vahe Pea mo Lomaiviti mo Matalikufisi, he ‘enau faka’amu pe ke nau ‘ataa mei he ngaahi fatongia ‘o e Konifelenisi, ka ko hai ko aa na’e ‘ikai lave atu ki ai, pea na’e toe lave mai pe mo e kāinga ‘o Lavaka ki he Konifelenisi ‘i he ngaahi founga kehekehe ‘o e mo’ui fekau’aki ‘a e Tonga, ‘i he ngaahi talitali mo e Hiva mo e Konifelenisi. ‘Oku ‘aonga ‘a e mo’ui fefaka’atu’i’aki mo fetokoni’aki ki he lotu he ta’u ni. Na’e tōmu’a ‘a e tu’uta mai ‘a e kau folau tokolahi koe’uhi ko e fatongia ‘o e fonua. Pea ‘oku fai atu ‘a e fakamālō ki he ngaahi Hall ‘o e ngaahi Talasiti ko eni ‘i he talitali mo tauhi ‘a e kau folau mei muli. Ki he TTI pea mo Fasi mo e Afi ‘a Tungi ‘i hono talitali ‘o e kau Hiva ‘a ‘Amelika mo Hawaii, Fanga ‘o Pilolevu ‘i he talitali mo e tauhi mo tokanga’i ‘o e kau Hiva mei Otara, Niu Sila; pea mo Longolongo ‘i hono talitali mo tauhi mo tokanga’i ‘a e kau Hiva ‘a e SUTT Niu Sila; pea mo Tongata’eapa ‘i hono talitali mo tauhi ‘a e kau folau mei he Metotisi ‘a Hawaii, ‘i Kahuku. Na’e ‘ikai ngata ‘i ho’omou teuteu ‘a e ngaahi mohenga ‘e 100 tupu ‘i he ngaahi nofo’anga, ka na’a mou ngaohi me’atokoni faka-Konifelenisi ke talitali mo tauhi kinautolu he meimei uike ‘e taha kimu’a ‘i he’etau Konifelenisi. Ko hono mo’oni, kuo liuliunga ho’omou hapai ma’ae kau fakafofonga ‘o tānaki atu ki he houa ‘ilo faka-Konifelenisi na’e ‘osi vahe atu. ‘Oku fai atu ‘a e fakamālō ki he kau Faifekau; TTI (Dr. ‘Ungatea F. Kata mo Sione Folaumoetu’i; Fasi mo e Afi ‘a Tungi (Neti Tu’i’onetoa); Fanga ‘o Pilolevu (Siosifa Pulu), Longolongo (Nafetalai Fotu) pea mo e Setuata ‘o Tongata’eapa (Lisiate Nuku) kae‘uma’a ‘a e kau Setuata mo kimoutolu katoa pe kuo ‘ikai ngata he maile 2 mo e 3, kae a’u atu ki he 10, kae kehe ke lava ‘a e talitali ‘o e kau folau na’e mu’a mai. Kuo fofongapoto ‘a e Konifelenisi mo e Siasi pea mo Tongatapu ‘i ho’omou ngāue mo e ‘ofa fakamaile-ua. Ko e ta’u lelei eni he na’e lava ‘o faka-Vahelalahi ‘a e Hiva Konifelenisi. Pea ko e ngaahi Hiva kaukaua ‘aupito hangē ko e ongo kau hiva mei he ongo mui fonua: ‘a Hahake Halatahi mei Niutoua ki Nukuleka pea mo Hihifo mei Ha’atafu ki Te’ekiu. Ko Vaheloto mei Malapo ki Veitongo, mo Lapaha mo Tatakamotonga ki Fatumu mo Lavengatonga. Ko Vahe Kolomotu’a he ta’u ni na’e kakato ki ai ‘a e ngaahi Kolonia ‘e hongofulu tupu. Pea na’e pehē mo e meimei kotoa ‘o e ngaahi Kau Hiva, neongo na’e kei ‘i aipe Hiva faka-Kolo ka na’e ‘aonga pe kotoa ki he’etau Konifelenisi. ‘Oku tau tui neongo ‘a e ongosia he fefononga’aki he akohiva, ka kuo utu ai ha lelei lahi ki he feohi, maheni mo e ngāue fakataha. Na’e mahino ‘e ‘ikai faingamalie ‘a e Konifelenisi ko eni ‘i he taimi fakataha koe’uhi na’e pau ke tau kamata pe mo faka’osi ‘i ha ‘aho ‘e 7, ka ko hotau taimi maheni ko e ‘aho ‘e 10 pe 11 ki he 12. Na’e nounou ‘a e ‘aho kae lahiange ‘a e me’a ke fakahoko ‘o kau ki ai he ta’u ni ‘a e Katoanga ‘a e To’utupu pea mo e Tanaki Tu’unga ‘a Sia’atoutai. Kae fakafeta’i na’e lava kotoa pe. Ka na’e toe ‘uhinga foki ia ke tautau tokolahi ange ‘a e ngaahi kolo ‘oku talitali he ngaahi houa ‘ilo. Na’e si’i ha famili ‘e toe 2 ha’ane teuteu ha tepile ki he ‘ilo. ‘Oku ngali matangofua ia, ki he fakakaukau, ka na’e ‘ikai ‘uhinga ia kuo fakasi’isi’i ai ‘a e teuteu ‘a e Vahefonua Tongatapu ki he Konifelenisi. Na’e maheni pe ‘a Maamaloa he’ene toki tokolahi he Sapate, ka ko e Konifelenisi ko eni na’e Sapate pe ‘a e houa ‘ilo kotoa. Pea toki lo-ua ‘a e teu maheni faka-Sapate he Sapate ‘o e ta’u ni. Na’e kei lava lelei pe talitali, lava lelei pe mo e ngaahi Kava Lukuluku, lava lelei pe mo e fiefia mo e fe’aonga’aki ‘a e ngaahi famili mo e potu Siasi. Pea ‘oku tau fakamālō lahi kotoa pe he ngaahi ngāue kuo lava. Fakamālō atu ki he kau Faifekau Pule mo e kau Setuata ‘i he ngaahi ‘ulu’i Vahenga mo e ngaahi Siasi faka-Kolo. Mālō e fai ‘etau Konifelenisi he ta’u ni, neongo ‘a e tauha’a ‘o e me’a kehekehe ke fai. Ko e laumālie lelei ke fai lelei hotau fatongia Tongatapu, ‘oku hounga ia ki he Siasi. Fakamālō ki he pule ‘o Sia’atoutai, Dr. Siotame Havea mo e Tokoni Pule, Dr. Heneli Taliai Niumeitolu pea mo e Tiuta Lahi, Siosifa Koloti Ma’u, mo e kau Faiako mo e Kolisi he lava ‘o e foaki mata’itohi fakalangilangi ki he kau ako kuo ‘ikuna he ta’u ni he ngaahi Polokalama Ako ‘a e Kolisi. Pea ‘oku fai atu mo e talamonū ‘a e Konifelenisi kiate kimoutolu na’e lava ke kakato ho’omou ako pea kau ki he katoanga fakalangilangi na’e fakahoko ‘i he ‘aho faka’osi ‘o e Konifelenisi. Mālō ‘a

88 |Tohi Miniti e teu tangata mo fafine pea mo e fakakakato ‘o e ‘amanaki ‘a e Konifelenisi ki ha kakai lelei ma’ae kaha’u ‘o e Siasi. ‘Oku ‘amanaki lelei atu ‘a e Siasi ke ‘i ai hamou ki’i taimi ke ‘aonga mai ki he Siasi. Pea kapau ko e Siasi faka-Kolo pe, fakafeta’i! ‘Oku tau fakamālō ki he tataki ‘a e Faifekau Pule, Tevita Tu’inauvai ‘Asaeli, Faifekau ‘o Kolomotu’a, Sione Finau Ha’angana, kau faifekau pule ‘o e ngaahi Vahenga lalahi, mo e kau faifekau ma’u potungāue fakakolo ‘i Tongatapu mo e Ongo Setuata Lahi ‘o e Vahefonua, Sione Tukia jr mo Ma’ake Faka’osifolau, kae’uma’a homo ongo hoa, Sesi mo Tefini, pea mo e poupou ‘oku fai mei he kau Setuata ‘o e ngaahi Potungāue fakakolo. Pea ko e ta’u lelei eni ‘o e fengāue’aki fakaVahefonua mo fakavahenga lalahi ‘i he ngaahi Vahefonua katoa pe ‘a e Siasi ‘i Tonga ni pea mo muli foki. ‘Oku fai ‘i he ta’u kotoa pe ‘a e kole ki ha ngaahi Talasiti ke fakahoko atu ha fatongia ki homou ngaahi falelotu mo e hall. Pea na’e ‘ikai kehe ‘a e ta’u ni. Pea ‘oku fakamālō atu ki he Ongo Talasiti ‘a Nuku’alofa koe’uhi ko Saione, Fasi mo e Afi ‘a Tungi, Tofoa, Kolisi ko Kuini Salote, pea mo Kolofo’ou koe’uhi ko e Kalofiama ‘o Epworth. Na’a mou talitali ‘a e ngaahi Po Lotu mo e Po Malanga. Fakamālō atu ki he ngaahi Talasiti na’e ‘omai ha’amou naunau ki he ngāue ‘a e Konifelenisi hangē ko e ngaahi Tepile mo e Teniti ki Maamaloa mo e ngaahi Fakataha’anga. Mālō e tokoni mo e fakamaile- ua kuo mou fai. Huanoa ‘okapau na’e ‘omai pe ‘oua ‘e toe mono mai mo ha lau’i pepa tohi mo’ua! ‘Oku kei tu’u pe ‘a e Kolisi ko Kuini Salote he fatongia maheni ko e talitali lelei mo e fakanofonofo ki ai ‘a e Konifelenisi. Pea ‘oku fai atu ‘a e fakamālō lahi ‘aupito ki he Pule (Dr. ‘Asinate F. Samate) mo e ongo Tokoni Pule (Lilio Fakava mo Latu Mavae), Faifekau Tiuta Lahi (Tutaleva Lolohea) mo e kau Faiako he faka’uto’uta lelei ‘o e tauhi ‘o e ngaahi nofo’anga ‘o e Konifelenisi. Pea hiliō ai ‘a e kei poupou ‘a e ngahi mātu’a ‘i he tānaki mai ‘o e mohenga ‘e 1000 tupu ki he fiema’u ‘a e kau Fakafofonga Konifelenisi. Na’a mou fakamohenga kotoa ‘a e ngaahi lokiako mo e falemohe pea lato ‘a e fiema’u ‘a e kau Fakafofonga he ngaahi ‘aho ko eni ‘oku mokomoko ai ‘a e ‘ea. ‘Oku ‘i ai ma’u pe ‘a e fanga ki’i faingata’a ‘o e fa’ahinga ngāue lalahi pehē ni he mole atu ha kafu pe ha ‘olunga pea fetuiaki atu ha fala mo ha fakamolu, pea ‘oku tau ‘amanaki ne ‘ikai ke fu’u lahi he ta’u ni. ‘Oku fai atu mo e fakamālō koe’uhi ko e ngaahi nofo’anga kehe na’e tauhi ai ha kau Konifelenisi he ta’u ni. Kuo ‘ataa mai foki ‘a e Tungi Colonnade Hotel pea na’e lava ‘o tauhi ki ai kotoa ‘a e kau fakaafe fakalangilangi ‘a e Konifelenisi. Pea ‘oku fai atu ‘a e fakamālō ki he Pule, Simione Sefanaia mo e faifekau, Māvae Fonokalafi, pea ki he kau ngāue kotoa ‘a e Tungi Colonnade he tokoni mo e tauhi kuo mou feia he ta’u ni. Na’e talanoa lelei mai ‘a e kau fakaafe fakalangilangi ki he lelei mo e faka’ofo’ofa ‘o e ngaahi loki mo e fakahoko fatongia na’a mou fai, pea ‘oku tau fiefia ai. Pea ki he ngaahi famili mo e kāinga na’e nofo atu pe kiate kimoutolu ha kau fakafofonga Konifelenisi he ta’u ni koe’uhi ko ha famili mo e maheni pe fa’ahinga fe’aonga’aki pe. ‘Oku tau fiefia ke fe’aonga’aki pea ‘oku fai atu ‘a e fakamālō ho’omou tokoni ki he nofo’anga pea mo e tauhi makehe ‘o e kau Konifelenisi. Pea ‘ikai ko e nofo’anga pe, ka na’e kau ai ‘a e fe’aonga’aki he me’afononga pe me’atokoni pe faingamalie pe ke talanoa mo fakanonga ki ha kakai. Fakamālō ki he ngaahi Potungāue ‘a e Pule’anga he tokoni kehekehe ne ta’imalie ai ‘a e Konifelenisi 92. Ki he Potungāue Mo’ui, Potungāue Polisi, Potungāue ki he Taulanga mo e Fefolau’aki, Ngaahi Pangike, Komisoni Fakafafola lea mo e ongo Kautaha Telefefoni (TCC mo e Digicel), Kautaha Vaka folau tahi mo e real Tonga, pea ki he Poate Vai mo e ‘Uhila mo e Veve ‘i he ngaahi tokoni kehekehe ki he melino mo e lelei mo e fiemalie ‘a e fakataha he ta’u ni. Na’e laka hake he vaeua pe vahe-tolu ‘e ua ‘o e kau Konifelenisi na’e folau mai mei Muli pe ko Tokelau mo e ‘otu Motu. Pea na’a nau hifo mai he Mala’e Vakapuna pe ko e ngaahi Uafu. Pea na’e fengāue’aki lelei ‘a e talitali folau mo e fakahekeheka folau ki he tu’uta mai ‘a e kau Fakafofonga. Fakamālō makehe ki he kau ‘ofisa Polisi he va’a fefononga’aki ‘i he ngaahi Uafu pea mo e kau ‘ofisa ‘i he Mala’e Vakapuna ‘i Fua’amotu pea mo e fakafaingofua makehe ‘o e fefononga’aki he ngaahi feitu’u na’e ngāue’aki ‘e he Konifelenisi. Na’e lava mo e talitali makehe ‘i he loki VIP ‘a e kau fakaafe fakalangilangi pea ‘oku fai atu ‘a e fakamālō fakalukufua pe heni kiate kimoutolu he talitali mo e fakahekaheka folau, mālō ho’omou tokoni. Pea ‘ikai ke ngata he kau folau, ka ko e ngaahi uta kehekehe na’e mu’a mai ‘i he kau Konifelenisi na’e pau ke fakahifo pea fai ki ai ha ngāue ‘i uafu mo e ngaahi kautaha uta koloa pea toki ‘ataa mai. Ko e haa nai ‘a e lahi ‘o e talitali ‘i Maamaloa na’e fa’o mai he ngaahi puha mo e ngaahi cooler mo e fakamoimoi na’e fou mai ‘i he ngaahi taulanga? Pea ko hai ‘e lau ki he tokoni kehekehe mei he ‘otu motu na’e hifo mai ‘i he ‘Otumotu Anga’ofa mo e MV ‘Onemato? Ko e tu’o fiha nai ‘a e afe atu ‘a e kau Fakafofonga ‘i he ngaahi Pangike koe’uhi ko e ngaahi fiema’u ki ai? Ko e telefoni nai ‘e fiha kuo tānaki atu mei he kau fakafofonga? Ko e fefononga’aki he hala, pea mo e afe ki Vaiola he fiema’u koe’uhi ko e mo’ui lelei, ‘oku hounga fau ‘a e tokoni kotoa pe kuo lave ai ha fakafofonga ki he Koniflenisi ‘o e ta’u ni. Ki he Potungāue Ako ‘a e Siasi mo e ngaahi Ako’anga he ngaahi tokoni kotoa pe ne mou fai mai. Kuo u lave ki he TTI mo e Kolisi ko Kuini Salote mo e ngaahi nofo’anga kae fēfē ‘a e Tiuta Lahi mo e kau ako mei he Ako Ma’olunga ko Tupou, ‘oku tau ai ‘a e ‘oto’ota faka’aho ‘o e Mala’e Maamaloa mo e ngaahi nofo’anga mo fakataha’anga. Mahalo ko e ngāue ‘uli taha eni ke fai pea ‘oku tau fakalaka ai he taimi kotoa pe, kae mālō ‘oku ‘i ai ha ni’ihi ke tokanga ki ai. Pea ‘oku fai atu ‘a e fakamālō makehe ki he ki’i fānau Tupou High School ‘oku tu’u hengihengi mai mo ngāue atu ki he po’uli ke tauhi ‘a e ma’a ‘a e ngaahi feohi’anga. Mālō Visa mo ho’o fānau ‘a e tokoni.

Konifelenisi Kakato 92 (2015 ) | 89 ‘I he ‘uhinga tatau pe kuo toe ‘omai mei he Vahefonua ‘Amelika ‘o fou mai ‘i he kaingalotu ‘o Penieli ‘a e tokoni fakata’u ‘o e me’angāue kehekehe mo e kemikale kehekehe ki he tauhi ‘o e ngaahi fale nofo’anga ‘i he Kolisi Fefine pea mo e mala’e ‘ilo. Ko e ki’i ngāue ‘aonga eni na’e kamata ‘e he Setuata Lahi ‘a e Vahefonua ‘Amelika ka kuo si’i pekia, ko Fatani ‘Uhila, ‘oku kei fakamo’ui pe ‘e he kāinga Penieli mo e uitou mo e manatu ki he Setuata. Mālō Penieli, faifekau Alafua Fisi’ihoi, Setuata Mālōlō, Setaleki Kata, Peautau, Fakamelomelo-he-lotu, Filia Nai mo e kaingalotu e tokoni ‘aonga. Na’e toe hoko atu he ta’u ni ‘a e tokoni ‘a e Vahefonua SUTT ‘Amelika ‘o fou mai ‘i Tapanekale ke kei fakahoko ‘a e fatongia ‘o e Kuini Fehuhu mo ‘ene Teniti Ipu vai māfana mo e fakamaamaalohi he ngaahi vaha’a fakataha mo e taimi fakataha po’uli. Na’e kamata pe ki’i fatongia ni mo e mahino hono fu’u fiema’u lahi pea mālō eni kuo hokohoko mai he ngaahi ta’u ki mui ni hono fai mei Tapanekale. Mālō Dr. Sela Taufatofua Manu mo e Setuata Lahi, Takivaha Tupou, Matapāhiva mo Sione F. Misinale mo kimoutolu mei ‘Amelika ‘i he kei tu’uholoaki ‘a e fatongia ‘aonga fau ko eni ki he kau toulekeleka mo e tokolahi na’e ma’u mālohi mei ho’omou ‘ofa. ‘Oua na’a ngata heni, ka mou toe omi pe he ta’u kaha’u. Na’e ‘i ai mo e ongo famili mei Niu Sila na’a na vakai pe ki he fai velenga ‘a Tapanekale pea na pehē ke na to’oto’o mai mo kinaua he ta’u ni ke tokoni ki he fakamaamaalohi ‘o e kau Fakafofonga mo e kakai ‘e afe mai ki he Mala’e Maamaloa koe’uhi ko e ngaahi fakataha na’e vaa mama’o mo ha houa ‘ilo. Na’e ‘ikai kouna pe fakapu’ia, ko e loto pe na’e hangamalie mo fiefia pea na fai ai ‘a e ngaue faka’ofo’ofa mo lelei ko eni, pea ‘oku fai atu ‘a e fakamālō lahi he tokoni ki he ngaahi fiema’u ‘a e kau Fakafofonga. Na’e folau mai mo e to’utupu mei Laurel-Falemaama United Methosdist Church mo e vai inu ‘o fakalahi ki ai ‘a e maa’imoa ‘a e Kuini Fehuhu. ‘Oku hounga fau ‘a e ‘ikai ke fakakouna atu ho’omou tokoni. ‘Oku tau tui na’e fiefia ‘a e fānau ‘i he hapai atu ha ipu vai momoko ki he fiema’u ‘a e kau Fakafofonga. ‘E toe langa pe ho’omou Teniti ki he Konifelenisi ‘o e ta’u kaha’u mo mau ‘amanaki atu ‘e kei lahi pe ho’omou ma’u’anga vai ke fakaai ‘a e tokoni ‘aonga ko eni. Mālō kia Kalatini mo Heilala ‘Ahio, Setuata mo e to’utupu na’a mou tokoni mai. Na’e ‘ikai ko ho’omou ‘a’ahi pe ki Pilisone mo e ngaahi ‘apitanga mamahi mo e ngaahi Akoteu ‘o tokoni ai, ka na’a mou toe afe mai ki Maamaloa. Ko e tokoni mei he Kolisi ko Sia’atoutai, ‘oku ‘ikai lava ia ke fakalautelau, ‘i he Hiva pea mo e malu’i ‘o e ngaahi nofo’anga ‘i he ‘aho kakato ‘oku ‘ikai ko ha me’a si’i. Fakamālō atu Faivaola mo e kau ako mo e kau ngāue. Pea mālō mo e poupou ‘a e Pule mo e Tokoni Pule mo e Tiuta lahi. ‘Ikai ko ia pe, ka ko e ako’i ‘a e kaha’u ‘o e Siasi pea ne tau fakamo’oni ki he Tanaki Tu’unga na’a mou fai pea mo e lava ‘o e Polokalama Ako ki he kau Faifekau Talavou ‘a e fakafiefia ‘o e teu ki he kaha’u ‘o e Siasi. Mālō e ngāue ‘i faleako, pea toe maile lahi mai ki he Fakataha mo e ngaahi Fatongia ‘o Mala’e Maamaloa. ‘E ‘ikai ke ngalo ho’omou tokoni ki he Tekina. Na’e toe tokoni mo e ngaahi Ako’anga ki he langa mo teuteu’i ‘a e ngaahi Matapā ki he Hilifaki Kalauni (Kolisi ko Tupou, Kolisi ko Kuini Salote mo e Ako Ma’olunga ko Tupou), pea ‘aonga aipe ki he Konifelenisi. Fakamālō atu ki he Tokoni Pule, Rev’d Longinusi Tu’ipulotu mo e kau faiako mo e kau langa mei Toloa he na’e lava aipe Matapā mo e fakalelei mo e vali ‘o e Senita Dr. Moulton. ‘Oku faka’ofo’ofaange ‘a e fakataha’anga ‘o e Siasi mo e lotu ho’omou tokoni. Pea ‘i he faingamalie aipe ko eni ‘a e fakamālō kia Faifekau ‘Ikani Tolu mo Tevita Nau, Manisela, Haileni, mo Talo; ‘Anaseini, Viola, Tivinia, Line, Sitaleki, mo kimoutolu katoa pe ‘a e kau ngāue ‘i he ‘ofisi ne mou tulituli ‘etau ngāue ki he Konifelenisi. ‘Ikai ‘oku ‘aonga ho’omou ongosia he faka’ofo’ofa ‘a e Senita. Kau foki ki he kau ngāue ‘a e Konifelenisi mo e Fakataha ke fai ‘a e fakamālō ki he kau Sea mo e Sekelitali ‘i he ngaahi Kōmiti Fakaikiiki, kau Tokoni Sekelitali ki he Fakataha ‘a e Konifelenisi Kakato mo e Konifelenisi faka-Faifekau, pea mo e kau Tokoni ki he tauhi taimi, tanaki ‘o e ngaahi Fokotu’u Fakatokanga, sivi ‘o e Miniti mo e Lau ‘o e Paloti mo fakahoko kia Tupou VI, pea mo e team tauhi ‘o e ngaahi Polokalama mo e fiema’u fakatekinikale ‘a e Konifelenisi. Mālō e ngaue lahi mo e lelei pea kuo tau ikuna katoa pe. Pea ki he ngaahi Kōmiti na’e tokoni ki hono fakalele ‘o e fakataha. Ki he Kōmiti Fehikitaki ‘a e kau Setuata, Kōmiti ‘a e kau Talasiti Lahi, fakataha makehe mo e kau Fakafofonga mei Muli, Fakataha ‘a e kakai fefine mo e Kuini Fehuhu, mo e ngaahi fakataha fakato’uako mo e ako tutuku kehekehe ne lava he lolotonga ‘a e fakataha mai ‘a e kakai ‘o e Siasi mei he ngaahi fonua ‘i Tokelau mo muli. Pea ki he ngaahi Kōmiti Ngāue ‘a e Konifelenisi na’a mou fai ‘a e fokotu’utu’u mo hono leva’i ‘a e fiemālie ‘a e Fakataha. Mei he kau talifolau mo e tokanga makehe ki he ngaahi polokalama makehe ma’ae kau Fakaafe Fakalangilangi, Drew Havea mo Pita Vi mo Siale Ilolahia, mo ho’omou kōmiti; ki he Kōmiti Mala’e ‘ilo, Faifekau Pule Kolofo’ou mo Kolomotu’a, Tevita Latailakepa, Ongo Setuata Lahi Tongatapu mo kimoutolu na’e maau ai ‘a e fakanofonofo pea fakamatapule ai mo e talitali ‘o e kakai, pine mo ‘ikai pine, na’e kei lato pe tauhi ‘o e Konifelenisi. Mālō e faka’uto’uta lelei. Fakamālō ki he hou’eiki fafine na’e fatongia’aki ‘a e tauhi ‘o e Kava Lukuluku mo hono fakamaau. Mālō ‘a e ngāue lelei mo hono fakakakato atu ki he ngaahi fatongia ‘o e Konifelenisi pea mo Tongatapu. Ka hili eni pea ‘e toe fei’umu ‘a e kau Setuata koe’uhi ko ha ‘oho ‘o e kau folau ki Tokelau, pea tauange ‘e kiki fiefia aipe ngaue ‘a e ongo Setuata Lahi.

90 |Tohi Miniti Ki he kau ngāue ‘i he ‘Ofisi ‘o e Konifelenisi he ngaue lahi ki he ‘Asenita pea mo e Miniti. Ko homou ni’ihi ‘oku ‘asi ‘i he ‘Asenita, ka ko homou ni’ihi na’e ‘aho’ahoia he feinga’i ‘etau ngaue ke lava. Na’e toki tufa hengihengi atu ki kimoutolu ki homou ngaahi famili pea toe fakafoki mai pe te’eki ke lava ha ki’i mālōlō. Mālō fau ‘a e tokoni pea mo e fai lelei ‘o e ngaue ki he Konifelenisi 92. Pea ki he kau tokoni Sekelitali ki he Fakataha pea mo e Miniti mo e ngaahi me’a fakatekinikale ‘o e fakataha. Jione Havea, Saia Sisitoutai, Solomone Moala. Mālō hono fakalakalaka ‘o e ngāue ki he fotunga mo e kakano ‘o e ‘Asenita pea mo e Miniti kae’uma’a ‘a e ngaahi polokalama na’e fa’u mo teuteu ke tokoni ki he fakataha pea mo e lotu. Fakamālō makehe kia Saia Sisitoutai hono fokotu’u mo fale’i lelei ‘a e hiki ‘o e ma’u’anga fakamatala ke fakalahi ki he pepa ‘i he Ngaluope ‘i he website pea mo e telefoni. ‘Oku kau ia ki he makehe ‘a e fiefia ‘i he ta’u ni he ngāue fakasekelitali, ‘a e lava ‘o fakahoko ‘a e ngaahi me’a maheke koe’uhi ko e katoanga fiefia ‘a e Siasi mo e Fakakalauni hotau Tu’i mo e Kuini.

‘Oku ‘i ai ‘a e ongo Fakamālō makehe ‘e 2 ‘a e Konifelenisi ke fakahoko atu he faingamalie ko eni:

1. Ha’apai: Tekina ‘i Moana ‘Oku fai atu mo e fakamālō lotohounga ‘a e Konifelenisi ki he kakai kotoa pe kuo tokoni mai ki he fakatangi na’e fai atu koe’uhi ko e faingata’a na’e afe mo huki ‘i he Siasi mo e Vahefonua Ha’apai, talu mei he ‘a’ahi ‘a e Matangi faka-Saikolone ko Ian ‘i Sanuali 2013. Na’e mahino ‘e fu’u faingata’a ki he Vahefonua Ha’apai, kae’uma’a ‘a e ngaahi Potungāue fakakolo he ‘Otu Motu, ke nau mālanga hake, neongo te nau si’i feinga pe pea ‘e lava pe ‘i ha taimi loloa. Na’e loto lelei ai ‘a e Konifelenisi ‘i he tataki ‘a e ‘Eiki Palesiteni mo e Kōmiti Konifelenisi ke toho mai ke ofi ‘a e kavenga mo e mafasia ki hono uma kae ma’ama’a atu ki Ha’apai. Pea ko e ngāue ko ia kuo lava pea ko hono fakamatala kuo ‘oatu ki he Konifelenisi ‘i he fakamatala ki he ngaahi Langa fo’ou mo e monomono ngaohi ke lelei (Fehu’i 9). Ko e fakamatala Pa’anga ‘oku ‘i he fakamatala kakato ki he Pa’anga ‘a e Siasi ‘oku ‘omai ki he Konifelenisi. Ko e ongo fakamatala fakatou’osi ‘o e Ikuna mo e fakafeta’i. ‘Oku fiefia ‘a e fakamālō ko eni ke a’u atu ki he Kōmiti Konifelenisi mo e Kōmiti Pa’anga ‘i hono fakataulama ‘o e fatongia ni. Ki he ngaahi kulupu Tekina ‘i he potu kotoa pe na’a mou tu’u mai mei ai ke tau ngāue fakataha ke lava ‘a e Fatongia ni. Pea ‘oku ou fie lave nounou pe ki ha ni’ihi. Ki he Kautaha ‘a e Puloka Construction, Tevita Puloka, pea mo e Tahakaeafe, Hango Havea ‘i he fai kakato ‘o e ngaue ki he monomono mo e ongo langa fo’ou ‘e 2 ‘i Mo’unga’one mo Muitoa. ‘Oku hounga ki Ha’apai ‘a e ngaue na’a mou aleapau ai mo e Siasi pea faka’ofo’ofa ‘a e ngaue kuo lava. Fakamālō foki ki he Task force ‘a e Kōmiti Langa na’e taki ai ‘a Pita Moala mo Dr. Petelo Taukei ‘Ahomana mo Finetu’ui Moala ‘i he fakahoko fatongia mo hono toe lipooti kakato ‘o fiemālie ki ai ‘a e ngaahi Fakataha’anga. Ko e me’a lelei ‘a e ‘i ai pe ha kakai ‘i he lotofale ‘o e Siasi ke falala ki ai ‘etau ngaue mo e langa fakalakalaka. ‘Oku fakamālō atu ki he Kōmiti Langa ‘a e Siasi pea kiate kimoutolu kotoa pe kuo lave mai ki he fakama’ama’a kavenga na’e fai ki he ngaahi talasiti ‘i he Vahefonua Ha’apai. Kuo mou tokoni kotoa pe ke fakanonga ki si’i kau masiva mo tukuhausia ‘i he ‘Otu Motu. Mālō e ‘ofa mo e faka’atu’i pea mālō e ngaue. Ko e langa fo’ou ‘o e ngaahi fale na’e holo na’e fakafoki mai ia mei he ongo kautaha Langa kuo u lave ki ai ‘i ‘olunga ke fai pe ‘e he Siasi. Pea ‘i he konga ko ia ‘oku fai atu ‘a e fakamālō ko eni ki he Vahefonua Ha’apai, Faifekau Sea mo e Faifekau Pule mo e kau Faifekau mo e Setuata ‘i he ngaahi Kolo mo e ‘Otu Motu. Pea mo e kāinga Ha’apai kotoa he taumaiaa na’e laulau Siasi mo Kāinga ‘a e ngāue ‘a e Tekina. Taumaiaa na’e ‘i ai ha folau ‘e afe atu, pe ko Mo’unga’one pe ko e Kauvai Ha’aano na’e ‘ikai ha kau fefine ke hapai mai ha fakamamalohi ‘o e kau ngāue. Pea ka lava ia na’e ala ‘a e taha kotoa ‘o tokoni ‘i he Uafu pe ko e ngaahi taulanga mo e feitu’u kotoa pe na’e fai ai ha ngāue. Na’e tokoni ‘a e taha kotoa na’e faingamalie ke tokoni ‘o a’u ki he ngaahi Vaka ‘o e ngaahi Siasi mo e kakai kehekehe pe. Ko e mafasia ‘o e folau mo e fetukutuku ki motu na’e fua ia ‘e he Vaka ‘o Felemea pea ‘oku fai atu ‘a e fakamālō ki he Faifekau ko Mikimasi Fotu (aka. Kapiteni Miki), pea mo e kau ngāue vaka mei Felemea pe, he na’e ‘ikai ko e faka’uli pe mo e tauhi vaka, ka na’a mou toe tokoni ‘aho mo e poo ‘i Uafu pe ko e Moana vavale, ki he fakaheka mo fakahifo ‘o e ngaahi uta. Mālō fau. Ki he kau Faifekau mo e kau ngāue na’e unga ke fai ‘a e fatongia ni: Sione Totau Havea, Paula Peu, Sione Fakasi’i’eiki, Lopiseni Vao, ‘Usaia Hemaloto, ‘Amanaki Tautua’aa, Sokikou Inafo, Hea Hala’ufia, ‘Atunaisa Havea, Samuela Hautau, pea mo e Setuata Tauhi Koloa lelei ‘a e Tekina, ko si’i Kava Paletu’a. Na’e ‘i honau tu’a mo e ni’ihi tokolahi ‘a ia kuo hoko ‘a e Tekina ke nau poto aipe he Tufunga. Mālō hono fai ‘a e ngāue ‘a e Siasi. Pea mālō kuo mou foki lelei mai ‘oku ‘ikai ha taha ‘e lavea pe mole ‘i he ngaahi vaha folau. Mo’oni pe na’e ‘ikai ha’amou me’a’ofa mavahe, ka ‘oku tau tui kuo mou vahe Kelesi pe mei he ‘Eiki ‘o e ta’u. Ko e tapuaki ho’omou ongosia mo māvae mo e ngaahi famili ‘i he mahina ‘e 4 na’e fai ai ‘a e ngaue ‘i he ‘otu motu.

Konifelenisi Kakato 92 (2015 ) | 91 Ki Niu Sila ki he fakatau mo e fakaheka mai ‘o e Koloa. Ki he Faifekau Pule, Lopini Filise mo e kau Faifekau ‘o e Vahefonua; pea ki he Setuata Lahi, Sione U. Tangi mo Tu’avale Tupou mo kimoutolu kotoa pe ‘i Tuingapapai mo e ngaahi Kolo kaunga’api. Mālō e tokoni lahi mo e fakamaileua ki he feinga ‘a e Tekina. Pea ki he ‘Ofisi Vahefonua aipe foki, Saia Sisitoutai mo Filipe Sapate he ngaahi fetu’utaki kehekehe kuo malavalava ai ‘a e ngāue ni. Pea ko e faka’osi ki he Kenolo fakaheka uta, Feletiliki Feki mo e ki’i kau Sapa’ata na’e fa’a ‘uheina ‘i ‘Omeia ke tulituli mai ‘a e vaka; fakahifo mo toe fa’o ‘a e ngaahi container na’e fu’u mamafa mo e toe okooko holo pe ki ha koloa na’e ‘ikai ke totongi, ka ‘oku ‘aonga ki he langa. Mālō ‘aupito. Fakamālō foki ki he kau folau na’e kouna ‘e he Konifelenisi ke fai ‘a e folau mo tātānaki mai ha ‘ofa ki he Tekina. Kia Tu’inauvai ‘Asaeli, Finau Walter, Halatokoua, Pahulu, Mele Pakileata Taulanga, Sione M. Vao, Wenda F. Taufa. Mālō ‘a e folau pea mālō kuo mou foki lelei mai. Na’e ‘ikai ke mei ma’u ‘e he Tekina ha Pa’anga Tonga ‘e 2 Miliona mei he ‘ofa ‘a e kāinga ‘i ‘Amelika, ka ne ta’e’oua ko kimoutolu na’e taki ‘a e Tekina. Neongo ‘a e ngaahi fakatu’utamaki ‘o e puna vakapuna mo e fononga me’alele ki he ngaahi feitu’u mama’o na’e fiema’u ki ai kimoutolu, mo e ‘ikai ke ma’u ha maloloo, ka kuo fakaai mei langi ho’omou ongosia. Fakamālō atu. ‘Oku fai atu mo e fakamālō fiefia mo e loto hounga ki he kāinga ‘ofa kotoa pe ‘i ‘Amelika mo Hawaii, kakai ‘o e Siasi mo e kakai pe ‘o Ha’apai mo e kāinga ‘ofa faka-Samaletani mo faka-Maile Ua na’e fai ha ‘ofa mo ha foaki ma’ae feinga ‘a e Tekina. Kuo ‘oatu ‘i he Tohi Fanongonongo ‘a e fakamālō fakafo’ituitui, ka ‘oku toe fai atu ‘a e fakamālō ko eni ki he Faifekau kau Faifekau Pule ‘o ‘Amelika mo Hawaii, Rev’d Sela Taufatofua Manu, mo e ngaahi kāinga Uēsiliana mo e Metotisi mo e SUTA mo e ngaahi Siasi Tonga kotoa pe, pea pehē ki he kau Faifekau mo e kau Setuata ‘o e ngaahi fai’anga lotu mo e kāinga ‘ofa kotoa pe na’e afe atu ai ‘a e folau ‘a e Tekina ‘i Moana. Mālō ho’omou foaki pea mālō mo e tauhi ‘o si’i kau folau atu ki ‘Amelika. Ko e vaeua ‘o e pa’anga kuo tanaki ki he fatongia ni na’e fou mai ia mei he folau na’e fai atu ki ‘Amelika. Pea kuo mou tulu’i ‘a e kafo ‘o Ha’apai ‘i ho’omou ‘ofa kuo fai. Fakamālō ki he ngaahi ‘ofa kehekehe kuo too mei Falelahi mo e hou’eiki ‘o e fonua, ngaahi Talasiti mo e ngaahi Famili ‘o e Siasi ki he Tekina. ‘Oku tatau ‘i Tonga ni pea mo Muli, na’a tau fetokoni’aki kotoa pe. Pea na’e lahi taha ki he kakai na’e maile ua mo tolu he foaki. Pea pehē ki he ngaahi Talasiti na’e foaki pea toe foaki mo kei foaki ai pe ‘i he ‘ofa mo e ma’u kelesi. Ko e fakamuimui ko e Kava Lukuluku ‘a e kau Fefine ‘o Kolomotu’a na’e foaki pe ia ma’ae Tekina. Mālō fau Kolomotu’a. Na’a tau pehē pe foki ko e founga ke fakaafe’i pe ‘a e kakai ‘o e Siasi ke afe’i mai ‘enau ngaahi fakamālō mo e fiefia fakalotu na’e teu ki he’enau fānau pe fatongia fakafamili ma’ae Tekina. Pea na’e lava lelei mo ia. Ko e toko fiha na’e fakatatafe ‘a e fiefia ‘a e famili he hoko honau ‘aho fa’ele’i kae foaki ‘o lau afe mo e mano ki he Tekina. Ko e ngaahi famili ‘e ni’ihi na’e kakato pe fai’aho ‘a e fānau kotoa mo e matu’a he foaki ma’ae Tekina. Pea kuo tau tanaki ai ‘a e taha Miliona tupu si’i mei he foaki ‘a e kakai tauhi lotu. Ki he Pule Ako ‘o e Kolisi ko Tupou mo e Kolisi Sia’atoutai, ongo Tiuta Lahi mo e kau ngāue mo e fānau ako kotoa pe. Mālō e tokoni mai ki he fakahifo mo e fakaheka ‘o e koloa ki Ha’apai. Dr. Sioeli Kavafolau, Rev’d Tevita Fakataha To’a mo Faivaola, mālō e leva’i lelei ‘o e kau ngāue mo fai lelei ‘o e ngāue ni. Ko e fakamālō makehe ‘i he tali ‘o e kole ke tuku mai ho’omou kau ngāue ke fai ‘a e langa pea ‘ikai ken au vahe mei he Tekina, ka nau ma’u pe ‘enau me’a’ofa mei he’enau ngaahi ngāue lolotonga. Ko e ivi lahi ia ki he feinga ni ‘a e ‘ilo ‘oku fai pe ‘a e falala ki he ‘Otua kae ‘ikai ko ha vahenga ‘e ‘osi pe pea mole. Kau Ngāue ‘Ofisi: Ki he Broker ‘a e Siasi mo e Faletohi ‘Otumotu Anga’ofa, Poutele Niupalavu, kae ‘uma’ā ‘a Setaleki Mausia, Sione Kulu, Lataimuli ‘Atiola, Haileni Penisini, Koloti Taunaholo, Kamipeli Taufa mo si’i Sioeli mo Manisela mo e kautaha Pasi ‘a e Tekina, ‘Ikani Tolu mo Tevita Nau, mo e kau ngāue ‘a e Lifeline mo e ‘Ofisi Ako; Sekelitali Pa’anga, Obey Samate, Losaline, Ma’u, ‘Anaseini mo e toenga mei he ‘Ofisi Pa’anga; Mele Taulanga mo Mele Fakahua mo e ngaahi teunga mo e fetongi ‘o e kau ngāue ‘o a’u ki he shoe mo e me’angaue; pea ki he Mesia Tekina mei ‘Ofisi, Viola Matangi, mālō ‘a e fakapotopoto’i ‘etau ki’i me’a na’e ma’u ki he fo’i tokonaki mo e penisini ‘utu ‘a e kau ngāue mo e tulituli holo he fafanga ‘o e kau ngāue ‘i Uafu. Na’e lava lelei pe ‘o fakafekau’aki lelei ‘a e ngaahi fatongia ‘i he ‘ofisi koe’uhi ko e fai melino mo fakakaume’a ‘etau ngāue. Fakamālō atu he ngāue tu’a taimi ‘o a’u ki he hengihengi mo e tu’uapo he fetuku ‘o e koloa mo e tali ‘o e koloa ki he ngāue. Na’e ‘i ai ‘a e kau ngāue, ‘i ai ‘a e kau foaki pea ‘i ai mo e kau lotu hūfia ‘o e me’a kotoa pe ‘a e Tekina. Pea ko e kelesi fungani ia ‘o e Tekina ko ‘etau hūfia pe mo ngāue. Na’e ‘ikai ko e faka’amu pe mo hūfia, ka na’e too ‘a e kakava pea foaki mo e pa’anga pea fakaai ‘e he ‘Otua ‘a e toenga. Fakamālō atu pea mālō ‘a e lotu mo e ‘ofa kotoa pe kuo fakamā'opo'opo mai ma’ae fatongia ko eni ‘o e Siasi. Ka kuo ngalo ha taha pea monū’ia ia he ‘e manatua pe ia mei Langi. Ko e ha ‘a e fakamālō ‘a e tangata mo e Konifelenisi ki he ‘Afio ‘ofa hifo ‘a ‘etau Tamai mo ‘ene fakamālō’ia koe kuo ke fai ha me’a lahi pe si’i ma’ae Tekina. Ka ko hono katoa ‘o e fatongia ni, ‘oku mahino ‘e ‘ikai ke toe manatu’i ‘e he kāinga Ha’apai ia ko hai kitautolu mo e me’a na’a tau takitaha fai. ‘Oku ‘ikai ha fale ia ‘e ui ‘aki ha hingoa ‘o ha taha pe ha famili na’e lahi ‘enau foaki pe ko ha Vahefonua

92 |Tohi Miniti na’e li’oa pe Talasiti na’e toutou foaki. Ko ‘etau fiefia pe kuo tau ‘aonga ki he Siasi mo e lotu pea mo Ha’apai. Ko ‘etau fiemālie pe he ‘ilo tokaange ha fine’eiki ‘e uhu atu ki he lotu ‘oku ‘alotamaki, pea ‘e si’i huu atu ke fai ‘ene feohi mo hono ‘Otua ‘i ha potu ‘oku malu mei he momoko mo e ‘uha. ‘Oku tau fiefia ai. Pea ‘iloange ha talavou pe ha finemui te ne tali ‘a e ‘Eiki mo tui kiate ia koe’uhi kuo toe lava ‘o langa ‘a e ngaahi fakataha’anga. Ko ‘etau fiefia pe ia. Ko e maluange ‘a e ngaahi nofo’anga faifekau mo Setuata koe’uhi ke ‘oua na’a toe too mai ’a e afaa hoko, pea manavahē ‘enau ki’i fānau. ‘Oku tau fiefia mo fiemālie he malu si’i kau ngāue ‘a e Siasi he ‘aho ‘o e faingata’a. Mālō e tokoni mo e ‘ofa mei he Siasi mo e Fonua mo e kakai kotoa pe. ‘Oku tau fakamo’oni pe ki he Siate na’a tau kamata’aki: kuo tau fakamo’oni ‘oku mo’ui pe ‘a e ‘Otua pea ko hotau ‘Otua ko e ‘Otua Mo’oni. Ko e ikuna ko eni ‘o ‘etau ngāue—ko e ‘Otua pe, pea ke ‘o’ona aipe ‘a e langilangi ‘o e Tekina kotoa pe.

2. Hilifaki Kalauni ‘Oku mu’omu’a ‘a e fiefia ko e Laumālie lelei ‘a Pilinisesi Latufuipeka ke me’a mai mo e ongo tamaiki mei Palasi, Pilinisi Taufa’ahau Manumataongo Tuku’aho pea mo Pilinisesi Halaevalu Mata’aho Tuku’aho, ke fotufotu’aki ‘e he Siasi he fakalangilangi mo e fakahoko fatongia ‘o e na’e fai ki Palasi. Ko hai na’e ‘ikai ke fiefia he me’a mai ‘a e Fale ‘o Tupou ke kau mo e Siasi. Toe ‘asili ai ko e me’a mai ‘a e tama Pilinisi Kalauni, Tupouto’a ‘Ulukalala pea mo e Pilinisesi Sinaitakala Tuku’aho, ko e ako tutuku ‘o e Kolisi ko Tupou mo e faiako tutuku ‘o e Kolisi ko Kuini Salote; kae’uma’a ‘a Pilinisesi Latufuipeka, ko e ako tutuku ‘o e Kolisi ko Kuini Salote, pea mo ‘Eiki Lupeolo Halaevalu Moheofo, ko e faiako lolotonga ‘i he Ako Ma’olunga ange ‘a Tupou. Ko e koloa ‘a e Siasi ‘a e mahino ‘oku tu’u-mo-holoaki ‘a e malu ‘a e Siasi ‘i he fale ‘o Tupou mo Hou’eiki, pea kuo mahino ‘e kei pehē aipe ‘i he kaha’u. ‘Oku te’eki totonu ke tau ‘amanaki ‘e ‘i ai ha liliu he poupou ‘a Hou’eiki ki he ngaahi fatongia ‘o e Siasi. ‘Oku fai atu ‘a e fakamālō lahi ki he Talasiti ‘a Kolomotu’a mo Kolofo’ou ‘i hono tauhi hotau Saione mo fakalelei’i ki he fatongia ‘o e Siasi mo e fonua ki he Hilifaki Kalauni. Neongo ‘oku tau ngāue’aki kotoa pe ‘a e falelotu fakamanatu Senituli ki he Konifelenisi pea mo e Hilifaki Kalauni, ka ko ‘ene hiliange ko ia, ko e Ongo Talaisit pe ‘a Nuku’alofa ‘oku totongi ‘a e ngāue ki he fakalelei mo hono teuteu’i makehe ki he Konifelenisi pea mo e Hilifaki Kalauni. Fakamālō ki he ongo Faifekau Pule Kolofo’ou mo Kolomotu’a, Sekelitali ‘a e Talasiti Nuku’alofa pea mo e Ongo Setuata Lahi kae’uma’a ‘a e kau Setuata kotoa ‘o Saione (Kalofiama ‘o Epworth mo Tuingapapai) mo e kau tokoni kotoa pe ‘i he Falelotu, ‘i fale mo tu’a, kuo mou fakamaileua ki hono tauhi he vaha’a Konifelenisi pea toe a’u mai pe ki he ngahi fiema’u makehe ko eni, ‘oku kei tu’u pe ‘a Saione ke fe’unga mo e lotu ‘a e Tu’i mo hono kakai, Siasi pea mo e Konifelenisi. Neongo na’e fai ‘a e fakatangi atu ki hotau fatongia ke fakahoko ka ne mou fakamaile ua kotoa pe koe’uhi ko e Hala ‘o e Siasi ki he Hilifaki kalauni. Fakamālō atu ki he kau lalanga mo e koka’anga mei Vava’u mo ‘Eua mo e Ongo Niua. Pea fakamālō ki he faka Tahi Tamaki na’e fai mei Ha’apai pea mo e Ngoue mo e To Kava mo e fanga monumanu mei ‘Eua. Malo Kisepi mo Manase Siua ‘a e tu’u mai he fatongia ko eni. Ta na’e ‘ikai ke kite-noa pe ‘a e motu ko ‘Eua! Pea ki he Vahefonua Tongatapu. ‘Oku ‘ikai ke puli ‘a e teu ki he Hilifaki Kalauni ko e konga lahi ‘oku too pe ‘i Tongatapu; pea ko e Konifelenisi eni ‘oku toe fai pe ‘e Tongatapu, pea ko e mamafa ‘o e fatongia ki Palasi ne toe fakanimenima maka mai aipe ‘a e ngaahi Vahenga mo e ngaahi Potungāue. Mālō si’i tokanga lahi na’e fai ‘e he Palesiteni Ako mo e Potungāue Ako ki hono fokotu’utu’u ‘a e laka mo e ngaahi fatongia kehe na’e maau mo faka’ofo’ofa. Fakamālō atu ki he ngaahi Ako’anga kotoa pea mo e kau tauhi fānau mo e fānau ako ‘a e Siasi Uēsiliana Tau'atāina ‘o Tonga ‘i Tongatapu he tali fatongia na’e fai mai. Kuo lava ‘etau fakalangilangi na’e fai, pea ‘oku tau tui ‘oku kei falala mai ‘a e Fale ‘o Tupou ki he’etau tauhi lotu pea mo e tauhi ‘oku faiange ki Fale Lahi mo hou’eiki. Ko e fu’u ivi lahi ia ‘a e mahino ‘oku tau kei kau pe. Fakamālō foki ki he kau Faifekau kotoa pe, Ongo Setuata Lahi ‘o Tongatapu, mo kimoutolu kotoa pe ne tokoni ki he fatongia ni. Ko hono mo’oni, na’e kakato ‘a e fatongia mo lelei, pea na’e ‘aonga lahi pe ki he Siasi ‘a e fakahoko fatongia ko eni. ‘Oku ne fakamafana’i pea kuo tau kelesi’ia ai. Ka ‘i ai ha mokosia, ko e ‘atunga ia ‘o e takatu’a mo e takataha. Ko e faka’osi ‘o e fakamālō ko eni ko e fai hake pe ki he ‘Otua Mafimafi. Mālō ho’o kei kataki kimautolu ‘o tuku ha’amau me’a ke fai, ka mau faka’amu pe ke taau, ‘aonga ho’o fu’u ngāue mai. Leveleva he kau tatau atu. ~ ~ ~ Ko e fetu’utaki’anga PO Box 57, Nuku’alofa Fax: +676 24-020, Telefoni: +676 23-522 Facebook: Siasi Uesiliana Tauataina Tonga Website: http://www.konifelenisi.fwc.to

Konifelenisi O E INITI Faka-Faifekau K M hono 92

Tu’aPulelulu 09 Siulai, 2015 (Falelotu Senituli, Nuku’alofa; 2:00 efiafi) Lotu Kamata ʻo e Fakataha 1. Himi 601 Palesiteni ʻo e Siasí (Seá) 2. Saame 24 Sekelitali ʻo e Konifelenisí 3. Lotú Taniela Moala 4. Lea Talitalí Seá 5. Kau Sekelitali Tokoni: Dr. Siotame Havea, Dr. Mele’ana Puloka, Dr. ‘Asinate F. Samate, ‘Alifeleti ‘Atiola 6. Na’e tali ‘a e ‘Asenita kuo tufaki ke muimui ki ai e fakataha 7. Kau Poaki: Na’e ‘ikai ha poaki

FEHUʻI (A) KO HAI ʻOKU TAU PEHĒ KE FAKAHOKO HE TAʻU NÍ? Na’e tu’utu’uni (1) ke fakanofo ‘akinautolu ni ko e kau Faifekau Hoko ‘o e Siasi Uēsiliana Tau’atāina ‘o Tonga: 1 Sitiveni Palu 8 ‘Alifeleti 'Aholelei 2 Manu 'Iongi 9 Penisimani Kaihau 3 TevIta K. Vakalahi 10 Ma'ake Palei 4 Sione Tōtau Havea 11 ‘Ikani Lisiate 5 Viliami Mateialona Mānoa 12 Mikimasi Fotu 6 Soane Siō Tolu 13 Tu’inamoana Latu 7 Sitanimoa Lātū 14 Vili Pele

(2) ke tauhi mo teuteuʻi kinautolu ki he Hilifakinima ʻe Rev’d Dr. Tevita Tonga Mohenoa Puloka, Rev’d Tu’a Mahe, Kelela Tu’inauvai mo ‘Evaline Ha’angana.

FEHUʻI (E) KO HAI ʻOKU TAU PEHĒ KE FAI ATU ʻENE ʻAHIʻAHÍ? Na’e tu’utu’uni (1) Ke ‘Ahi’Ahi Ta’u II ‘a 1. Simione ‘Aholahi 2. Pongi Tauvaka (2) Ke ‘Ahi’Ahi Ta’u I ‘a 1. Vinika Lātū 5. Pakilau Fa‘asolo Tukulā 2. Tū‘uta Faiva Sekeni 6. Lopeti Talia‘uli Mosa‘ati 3. Huelo Maama Penisini Uili 7. Uikelotu ‘Ohuafi 4. Solomone Piutau Mo‘unga 8. ‘Etilati Va’enuku

2 | Tohi Miniti

FEHUʻI (F) KO HAI ʻOKU TAU FOKOTUʻU KE FAKAONGO KI HE KONIFELENISÍ? Na’e tu’utu’uni ke fakaongo ki he Konifelenisi ‘a Jione Havea -- (United Theol. College, ʻAositelelia) Filimone Havili Mone -- (Salt Lake City, ʻAmelika) Dr. Salesi Tuʻaʻofaʻeiki Havea -- (Kumi ngāue ʻi muli) Dr. Mātini Niponi Finau -- (United Methodist Church, ʻAmelika) Valamotu Palu -- (Uniting Church in Australia) Tevita Māliepō Siuhengalu -- (Uniting Church in Australia) Dr. Nāsili Vakaʻuta -- (Trinity Methodist Theol. Col., Niu Sila) ʻIkani Lātū Fakasiʻiʻeiki -- (United Methodist Church, ʻAmelika) Sione Uesilē Tuʻakoi -- (Ako mo Ngāue ʻi ʻAositelelia) Sēmisi Kava -- (Ako mo Ngāue ʻi ʻAositelelia) ‘Osaiasi Vānisi Tākeifanga -- (Ngāue ʻi Siapani) Paula Onoafe Latu -- (Ako ʻi Niu Sila) Penisimani T. Mone (Ako ‘i ‘Amelika) Tu’uta Tahaafe Sekeni (Ako ‘i ‘Amelika) Vili Pele (Ako ‘i ‘Amelika)

FEHUʻI (H) KO HAI ʻOKU TAU FOKOTUʻU KE FAIFEKAU ʻAHIʻAHI? [Fakahinohino: =kuo kakato ‘enau ako ‘i Kolotapu ki he Konifelenisi 2015] Na’e tu’utu’uni (1) Ke ‘Ahi’ahi Ta’u II ‘a 1. Fredrick Tui Feki 3. Taniela Manuofetoa 2. Sione 'Atupuha Koloti (2) Ke ‘Ahi’ahi Ta’u I ‘a 1. ‘Aisea Vaomotou 15. ‘Āukamea Havea () 2. Kava Mone Fisi'ihoi 16. Pailoni Keitahi Talia 3. ‘Atunaisa Fihaki 17. Paula Sinani To'a 4. Tu'ipulotu Samiu 18. Sailasa Mana Puamau () 5. Alafua Fisi'ihoi 19. Samiuela Hala'ufia 6. Viliami 'Ofahengāue 20. ‘Ilaiakimi L. Toutaiolepō 7. ‘Aisea Falefao 'Eukaliti 21. Lītani Vailea () 8. Dr. Petelo T. 'Ahomana 22. Vili 'Aholelei Manu 9. Tu'ihalangingie Finau 23. Kotoni Fihaki 10. Raymond Manu 24. Leopino Mafile'o 11. Semisi Fonua Leo () 25. Kalōtia Fā Tuimana 12. Fe'ofa'aki Fusikata () 26. Holofoni 'Aukafolau 13. Viliami 'Epenisa () 27. Makalofi P. Kakala 14. Pierre Vīmahi 28. Maika Lutui () FEHUʻI (I) KO HAI ʻOKU TAU PEHĒ KE FAI ATU ʻENE FAIFEKAU AKOAKÓ? Na’e tu’utu’uni (1) Ke Akoako Ta’u IV ‘a 1. Sione Mataele Pīnomi 6. Filipe Sitini Samate 2. Lilio Fakavā 7. ‘Etuate Manuofetoa 3. Sione Taungākava 8. Sepuloni Folau 4. Dr. 'Ungatea Fonua Kata 9. Fotofili Namoa () 5. Fotu'atungua Tu'akoi 10. Mīnoa Fifita Konifelenisi Faka - Faifekau 92 (2015 ) | 3

11. Saimonitā Paongo 24. Falanisisi Tau'atāina 12. Samiuela Manitisa Fonua 25. Kemueli Tolu 13. Folau Fifita 26. Tapavalu Tākai 14. Fili Tu'i'onetoa 27. Selavia Metui 15. Kitione Pālavi 28. Tekiteki Vailea 16. Fono Taa’i ki Muli ‘Ahio 29. ‘Isileli Tongatu’a 17. Tevita Tali Mafi Jr. 30. Lauhingoa Tupou 18. Sioeli Vaiangina Sipaisi 31. Viliami K. Taumoepeau 19. Penisoni Pau’uvale 32. Kisina Toetu’u 20. Manase Taufa Vea 33. ‘Ulungā Sikaleti 21. Sikaiona Vakatapu 34. Tevita S. Tu'itupou () 22. Sione Uikilifi Tonga 23. Kautonga Folauhola (2) Ke Akoako Ta’u III ‘a 1. Kepueli Talaiasi () 9. Tevita Kaliopasi Finau 2. Peni Hengehenga Mafi 10. Siosaia Sisitoutai 3. Tevita Funaki Takafua 11. Tevita Malekamu Manu 4. Sione Pāngata'a Talamai 12. Filositati Kata 5. Taufahema Maumau 13. Venilaite Fine Paea 6. Nasoni 'Ofamo'oni 14. Viliami Selupi ‘Ofa 7. Simione Toluta'u 15. Savieti Tu’itupou 8. ‘Ofa Fehoko 16. Sela Fonua Pomelile 17. ‘Aivenihou F. Ikavuka (3) Ke Akoako Ta’u II ‘a 1. Lose J. E. Halaevalu Koloa 11. ‘Isileli Tu’ifua Lātū 2. ‘Aisake Haukinima 12. ‘Usaia Hemaloto 3. Sione Uhi Mafi 13. Fukā’eiki Toafa 4. Vivieni Paea 14. ‘Utoikamanu Matalave 5. Fe'aomoeata T. Talakai 15. Taumu’afono Mila 6. Sione Puniani Moala 16. Mosese Holi 7. Līkipi Tofavaha 17. Nafetalai Pouanga 8. Māloni Laimani 18. ‘Inoke Vaomotou 9. Manase Kaufusi () 19. ‘Ioane Fisi’ihoi 10. Sione Ikavuka Fifita 20. Sione Mateaki Pi’ei

(4) Ke Akoako Ta’u I ‘a 1. ‘Aminiasi Vuki 4. Fanganonu Fusi 2. ‘Olanitō Tupou 5. Lote ‘Ahoafi 3. ‘Epeli Filimoehala

FEHUʻI (K) KO HAI ʻOKU TAU FOKOTUʻU KE FAIFEKAU AKOAKO? Na’e tu’utu’uni ke Faifekau Akoako (Ta’u I) ‘a 1. Tevita Vāleti Tupou (Ttp) 7. Sione L. M. Kemoe’atu (‘Eua) 2. Silakivai ‘Ahoafi (Vv) 8. Heneli Paea (US) 3. ‘Isoa Nusipepa (Ttp) 9. Loloma Fale (SUTT, NZ) 4. Penisimani L. Kato (Ttp) 10. Tupou Le’okava Tu’ineau (US) 5. Samiu K. Taungākava (Fakaongo, Aust) 11. Suliasi Havea (Vv) 6. Viliami T. P. Tu’imana (NZ) 12. Lātoa Tongotongo (Nff) 4 | Tohi Miniti

13. Sione F. ‘A. Paunga (NZ) 18. Sateki Tauki’uvea (Ttp) 14. Setaleki M. Kata (US) 19. ‘Amanaki L. Tautua’a (Ttp) 15. Polutele Niupalavu (Ttp) 20. Sione Manu (US) 16. ‘Alifeleti Kīvalu (Nff) 21. Sione Misinale (US) 17. Siaki Namoa (US) 22. ‘Amanaki Faka’iloatu’u (Ttp)

FEHUʻI (L) KO E HĀ E NGAAHI FOKOTUʻU ʻA E KONIFELENISÍ KAU KI HE (i) Fili ʻa e kau Faifekau ʻAhiʻahí? (ii) Ako ʻa e kau Akoako Faka-faifekaú? (iii) Sivi ʻa e kau Faifekau ʻAhiʻahí? Na’e tu’utu’uni: 1. Ke hoko atu pe Ako Faifekau ‘i he Kolisi Sia’atoutai, pea tuku ki he Palesiteni ‘o e Siasi, Kōmiti Sia’atoutai mo e Pule ‘o e Kolisi ke tokanga ki hono Polokalama. Pea ke fai ‘a e Fili, Ako mo e Sivi ko ia ‘o fakatatau ki he Konisitutone pea mo e ngaahi tu’utu’uni faka-Konifelenisi. 2. Ki he Fili ‘o e kau Kanititeiti Faifekau Akoako i. Ke ‘oua na’a toe hū mai ha kau Kanititeiti Faifekau Akoako ‘i he Poate ki Muliʹ kae fou kotoa mai ‘i he ngaahi Vahefonua Faka-Konifelenisiʹ. (Vakai ki he Vahe IV KUPU 3 ‘o e Konisitūtone mo e Ngaahi Lao ‘a e Siasi Uēsiliana Tau’ataina ‘o Tonga, 2005ʹ (p.37-39). ii. Ke tokoni ‘a e Komiti Konisitūtoneʹ ki hono fakamaama ‘a e ‘uhinga ‘o e ngaahi kupu ‘oku fekau’aki mo e fili Kanititeiti Faifekau Akoako: Vahe IV Kupu 3.1 ‘i he’ene fekau’aki mo e Vahe IV Kupu 3.7. a. Fakamatalaʹ - Ko e ma’u maheniʹ ko ha tokotaha kuo Malanga Hoko ‘i he Kuata hokohoko ‘e fā (“ta’u ‘e taha”) ‘oku ‘atā ia ke Kanititeiti (Kupu 3.1). b. Ka ‘i he Kupu 3.7 ‘oku hā ai ‘a e ngaahi lea ko ‘eniʹ “pea ‘i he ta’u ‘oku fiema’u ‘e he Konifelenisiʹ ha taha ke ne Faifekau Akoako ‘e fokotu’u ia meiʹ he kau Tutukuʹ ‘o hangē ko e ngaahi kupu 1, 2, 3, 4. iii. Ke hokohoko atu hono ngaue’aki ‘a e foomu Kanititeiti 2015ʹ pea mo ha fakalelei ‘oku hā ki he Pule ‘o e Kolisiʹ mo ‘ene Kōmitiʹ ‘e fe’unga mo e fili ‘o e kau Kanititeiti Faifekau Akoakoʹ. 3. Ko e sivi ‘o e Kau Faifekau Akoako mo ‘Ahi’ahi i. Ke fakatokanga’i ‘a e Kau Faifekau ‘Ahi’ahi kuo laka hake ‘enau ‘Ahi’ahiʹ ‘i he ta’u ‘e toluʹ (3) ke toki sivi pē ‘enau malangaʹ ‘i ha’anau hū ki he Polokalama Ako Ta’u Taha ‘a e Kau Faifekau Akoakoʹ (Kolotapu), tukukehe ‘o ka ‘i ai ha tu’utu’uni kehe mei he Polokalama Ako. ii. Ke tali ‘a e Polokalama Ako Faka-Taimi ‘a e Kolisi Sia’atoutaiʹ ke ngaue’aki ki he ngaahi fiema’u Ako Tohitapu ‘a e kau Faifekau Akoako mo ‘Ahi’ahiʹ.

FEHUʻI (M) PE ʻOKU ʻI AI HA FAIFEKAU KE FOKI ATU KI PAPĀLANGI? ‘Oku ‘ikai

Konifelenisi Faka - Faifekau 92 (2015 ) | 5

FEHUʻI (N) KO HAI HA FAIFEKAU ʻOKU TALI MEI HA KONIFELENISI ʻE TAHA ʻO E SIASI UĒSILIANÁ PĒ? ‘Oku ‘ikai

FEHUʻI (NG) KO HAI HA FAIFEKAU ʻOKU TAU PEHĒ KE MĀLŌLŌ HE TAʻU NI? Na’e tali ke Faifekau Mālōlō leva ‘a 1. Tevita Tu’inauvai ‘Asaeli 2. Poasi Kilisimasi 3. ‘Otolouta Poloniati 4. Ta’uteau Havea 5. Uaisele Manoa 6. Manu ‘Iongi

FEHUʻI (O) KO HAI HA FAIFEKAU ʻOKU MĀLŌLŌ ʻE TOE MAʻU NGĀUE? Na’e tu’utu’uni ke toe ma’u ngāue ‘a 1. Semisi Tupou 2. Tu’itapa Taufa 3. Māloni ‘Alaimoana ‘Otukolo 4. Simote Mesuilame Vea

FEHUʻI (P) KO HAI HA FAIFEKAU MĀLŌLŌ ʻOKU TAU PEHĒ KE FAI ATU ʻENE MĀLŌLŌ? Na’e tu’utu’uni ke fai atu e mālōlō ‘a 1. Maka Tuʻakoi 24. Siosiua Havea Palu 2. Sione Siupeli Taliai 25. Malakai ʻAholoka Tohi 3. Lōpeti Taufa 26. Viliami Ongoʻivaha Fā 4. Sione Alo Fakahua 27. Sione ‘Akau’ola Faletau 5. Lataʻifaingataʻa Tauʻatāina 28. Sāteki Kolo 6. Malakai Niu Samate 29. Koliniasi Paula Maʻu 7. Ponitini Tūʻuta 30. Penisimani Nasilai 8. Siosaia Tava Tupou 31. ʻAisea Tuʻineau Latū 9. Taniela Vaotangi 32. Tekilati Pilesa Palavi 10. Vili Vailea Saulala 33. Saia Uesi Tonu 11. ‘Aisea Manu Kava 34. Uikilifi Lavemai Vaka 12. Mosese Vakasiuola Latu 35. Viliami Uini Langi 13. Peni Hafoka Taufa 36. Paula Vailea 14. Sione Kiteau Saafi 37. Siaosi Tene Tiueti 15. Sāmiuela Maʻu 38. Kalisitiane F. Fonua 16. Taliai Toʻa 39. Sāmiuela M. Fualalo Vaea 17. Taniela Fisi’ihoi 40. Peni Aku 18. Taniela T. Moala 41. Fifita Langoia 19. Dr. ‘Alifaleti Malakai Mone 42. Nafetalai Ika 20. Ma’afu Hosea 43. Sione Haisila Taʻufoʻou (Local Pastor) 21. Samipeni Fangupo 44. Mosese Moala Vakasiuola 22. Fetoa Lutui 45. ‘Alifeleti ‘Akau’ola 23. Lauhingoa Finau 46. Siosaia Tukulā 6 | Tohi Miniti

47. Tevita Sekeni 52. Salesi Finau 48. Tupou Fai’ana Feimoefiafi 53. Semisi Pongi 49. ‘Okalani Kata 54. Samiuela Lamatau Akoteu 50. Tu’a Mahe 55. Uaisele Taufa Tu’akoi 51. Lopini Filise

FEHUʻI (S) PE ʻOKU ʻI AI HA MEʻA ʻE KAU KOVI KI HA FAIFEKAU? Na’e tu’utu’uni ke tuku ki he Komiti Si’i Komiti Konifelenisi Fakafaifekau ke fakakakato ‘a e ngaahi fiema’u ‘a e Fakamaau Lahi ‘o fakatatau ki he fale’i fakalao mei he Fakahinohino Lao ‘a e Siasi ‘o fekau’aki mo e tu’unga, lakanga mo e ngāue faka-faifekau ‘a (1) Viliami Tu’akoi (2) Matafonua Fotofili (3) Sione Mataele Pinomi

koe’uhi ko ‘enau takihala (mismanagement) mo ngāue ta’etotonu (misconduct) ‘i he Vahefonua ‘Aositelelia ‘o mole ai e koloa mo e kakai, pea monuka ai e molumalu e Siasi mo e ngeia e Fale ‘o Tupou.

FEHUʻI (T) ʻOKU ʻI AI MO HA FAIFEKAU ʻOKU TAU TUKU TAʻE MAʻU POTUNGĀUE? Na’e tu’utu’uni ke tuku ta’e ma’u potungāue ‘a kinautolu ni 1. he ‘oku ‘ikai ke nau mo’ui lelei fe’unga mo e ngāue: i. Tevita Tu’ikupulau Mone vii. Sione Finau ‘Ulufonua ii. Kaluseti Fisi’ihoi viii. Talanoa Sekeni iii. Mapele ‘Otumuli ix. Feke’ila Fotofili iv. Lea’aepeni Koloa x. Sione Puniani Moala v. Tu’atangiketatau Lātū xi. Suli Helu vi. ‘Efoti Tangataevaha xii. Suliasi Kanongata’a 2. Niulolo Pelesikoti: Ke hoko atu ‘a e tokanga ki ai, pea ke fakafoki mei he polokalama Fale’i ke tokanga ki ai ‘a e Kōmiti Si’i ‘a e Kōmiti Konifelenisi Faifekau. 3. Sonatane Halalilo: Ke hoko atu ‘a e tokanga ki ai ‘a e Kōmiti Si’i Kōmiti Konifelenisi Faifekau ‘i ha toe ta’u ‘e taha (faka’osi) he ‘oku ‘ikai fakafiemalie ‘ene tauhi e tu’utu’uni na’e tuku ki ai 4. Savinata Moala: Ke hoko atu ‘a e tokanga ki ai ‘i ha toe ta’u ‘e taha pea ke ne fakakakato ‘a e ngaahi fiema’u na’e tuku kiate ia. 5. Paula Kali: Ke hoko atu ‘a e ngāue ki ai koe’uhi ko ha lāunga fekau’aki mo ha anga ta’etaau. 6. Siueni Lutui: Ke ‘tokoni’i makehe’ ia koe’uhi ko e ngāue ta’efeongoongoi mo hono kau pule pea mo e tu’o lahi ‘a e hoha’a ‘a e kakai ‘o e Siasi ki he’ene ngāue.

FEHUʻI (U) KO E HĀ ʻETAU TUʻUTUʻUNI KI HE FEHIKITAKI ʻE FAÍ? Na’e tu’utu’uni ke fakaongoongo ki he Palesiteni.

Na’e faka’osi ‘a e Konifelenisi Faka-Faifekau ‘aki e lotu mo e kelesi na’e fai ‘e he Sea.

A. KO E FEHIKITAKI 'A E KAU SETUATA FAKA-KONIFELENISI TONGATAPU KOLOFO'OU Matālikufisi Mosese Mo 1 Nualei Sione Uaiselē 2 HA'ANO Muitoa Siale ’Amato Uia 2 Pukotala ‘Amanaki Tuaimeiʻapi 4 HA'AFEVA Fotuha'a Sione Taʻufoʻou 2 Matuku Lolohea Tuʻitupou 1 NOMUKA Fonoifua Nemani Tuʻuholoaki 2

NIUA FO'OU SAPAʻATA Mataʻaho Lisiate ʻAkolo Malani 1 PETANI Tongamama'o Malakai Tavalea 3 Mu'a Tesimoni Havea 1

KO E NGAAHI ‘API SIASI SENITA TOKETA MOLITONI Kava Paletuʻa 1 KOLISI SIA'ATOUTAI Tongamai Lotu Malamala 3 Tapuvao Tolokena Huihui 3 Pale’a & Leke Moli Lisala 1 KOLISI MAILEFIHI/ Toafa Pakulō Taʻufoʻou 1 SIU’ILIKUTAPU KOLISI HANGO Kenani- Mesui Fakaʻiloatuʻu 3 Kolisi Paea Kiu 3 KOLISI HOFANGAHAU Afu Tahi 4 KOLISI KO TUPOU (TOLOA) Senituli Napaʻa 3 TAUFAʻAHAU/PILOLEVU Talikava Sione ‘Onevela Tongatuʻa 2

MA'U NGOFUA KE FAKAHOKO E "SĀKALAMENITI ʻO E ʻOHOMOHE ʻA E ’EIKI" [Siulai 2015 – Siune 2016] (1) Faifekau ʻAhiʻahi & Faifekau Akoako: (i) Ko e Kau Faifekau 'Ahi'ahi kotoa pē, pea mo e Kau Faifekau Akoako kotoa pē, 'e teuteu'i ke nau fakahoko ’a e ongo Sākalameniti Toputapu ni. (ii) Koe'uhi ko e fakahoko ʻa e Sākalameniti ʻo e ’Ohomohe 'i he 'Uluaki Sāpate 'o e Mahina Kotoa pē, pea mo e ngaahi Taimi Pau ʻo e Sākalameniti, ʻe ngofua ke nau tokoni ki he Sākalameniti ’o e ’Ohomohe ’i he fakapotopoto ʻa e kau Faifekau ʻi he ngaahi ʻuluʻi vāhenga. (iii) Ko e Sakalameniti ‘o e Papitaiso ke fakahoko pe ‘e he Kau Faifekau Hoko. Tukukehe ha tukunga ‘oku fuʻu matuʻaki faingatamaki ki ha Faifekau Hoko pea fetuʻutaki ki he Palesiteni ‘o e Siasi mo e Kau Faifekau Sea pe Faifekau Pule ‘o e ngaahii Vahefonua takitaha. (2) Kau ki ai mo e kau Setuata ko 'eni: (i) Kau Setuata Faka-Konifelenisi kotoa pe ʻi he ngaahi kolo kuo ʻosi tuʻutuʻuni ke maʻu Faifekau Kapau ʻoku ʻi ai ha ngaahi kolo kuo tuʻutuʻuni ke maʻu Faifekau, ka kuo ʻikai faingamālie ʻa e kau Faifekau kae ʻoatu ha kau Setuata Faka-Konifelenisi, ’oku ʻi he fakapotopoto ʻa e Faifekau ʻUluʻi Vāhenga mo haʻane feongoongoi mo e Faifekau Sea pe Faifekau Pule e Vahefonua ko iá ke tokanga ki ai.

(3) Kau Setuata Fakamafai ki he Sakalameniti ʻOhomohe ʻa e ʻEiki ʻi Muli ʻi he malumalu e Faifekau Hoko (i) VAHEFONUA SIASI UESILIANA TAUʻATĀINA 'O TONGA 'I NIU SILA a) Famili Uesiliana (Pamure) - ’Opeti Taulongo e) Uesiliana Terapa - Tuitala Pohiva (ii) VAHEFONUA SIASI UESILIANA TAU’ATAINA ’O TONGA ’AOSITELELIA (ʻOku vahevahe kinautolu ’e he Faifekau Pule Vahefonua) 1. Tevita Fotu 18. Taniela Pakileata 8 | Tohi Miniti

2. Sitiveni Fifita 19. ʻAisea Taufalele 3. Siaosi Tamanika 20. Nokelevu Faingaʻa 4. ’Okalani Talanoa 21. Keola Fangalahi 5. Paea Moala 22. Manulevu Fifita 6. Siaki Fakatele 23. Pita Kafoika 7. Viliami ʻAkau’ola 24. Sitiveni Fa 8. Nasili ’Ofa 25. Heseti Fine 9. Punou Haʻunga 26. Filimone Uhi 10. Sione Katoa 27. Fisipuna Tuiaki 11. Tuʻipulotu Kailahi 28. ’Amipeliasi Fangupo 12. Kepueli Mahe 29. Nganatatafu Potesio 13. Siaosi ʻU. Kupu 30. Semisi Vakalahi 14. Filipe Panuve 31. Samisoni Moimoi 15. Sifa Hifo 32. Salesi Kolo 16. Sione ʻOfahengaue 33. Sonatane Tupou 17. Seuli Matalave 34. Nokelevu Faingaʻa e) Siasi SUTT Mafuaola, Vikatolia 1) Teputepuʻimaka Metuisela 4) Sione P. Halahala 2) Leonati Mataele 5) Tuia Vea 3) Tevita Kafoika 6) Fine Mafi f) Nukuʻalofa, Brisbane 1) Siaosi ʻOfanoa h) Faiʻangalotu Fakaongoongo ki he Palesiteni mo e Sekelitali Lahi 1) Lisiate Prescott 2) Talanoa Latū 3) Peni Fatai 4) Sateki Kali 5) Toni Moalaʻeua 6) ’Asipeli Taipaleti 7) ’Atunaisa Lama Tataha 8) Lutui Maea 9) Heneli Maile 9) Siale Moalaʻeua i) SUTT Niu Sauele 1) Tangiketatau Sailosi 2) Taniela Taufuʻi 3)Tevita Lino Tuʻifua 4) Siosifa Finau

(iii) ‘AMELIKA: VAHEFONUA SIASI UESILIANA TAU’ATAINA ’O TONGA (ʻOku vahevahe kinautolu ʻe he Faifekau Pule Vahefonua) 1) Takivaha Tupou 2) Taliaʻuli Moala 3) ’Isoa Takeifanga 4) Tevita Tukutau (iv) HAʻAMOA (PANGOPANGO) Siasi Uēsiliana Tauʻatāina 'o Tonga 1 Tafuna - Sinalī Fekau 2) Siasi Fakatahataha Lotu Lilo – Taipaleti Moala (v) Fiji Sawana, Lomoloma - Siosaia Fine Mateaki ’Apitonga, Suva - Kisione Wesley Finau

E. KO E FEHIKITAKI 'A E KAU FAIFEKAU KO E PALESITENI Dr. ‘Ahio 7

KO E SEKELITALI LAHI MO E MODERATOR KONIFELENISI Dr. Tevita Koloaʻia Havea 7 NGAAHI SIASI PASIFIKI KO E FAIFEKAU FAKA-TUʻI Dr. 'Ahio 9 TOKONI SEA FALEALEA ʻO TONGA ‘Eiki Nopele Tuʻiʻāfitu 1 KO E NGAAHI POTUNGAUE 'A E SIASI 1. POTUNGĀUE AKO TOKONI'I 'A E KAU FAIFEKAU & SETUATA Konifelenisi Faka - Faifekau 92 (2015 ) | 9

Talēkita ‘Ofisi ‘o e Palesiteni 1 Faifekau Tokoni Tevita Tali Mafi Jr (F/Ak.) 2 2. POTUNGAUE AKO FAKA-KALISITIANE Talēkita Tāufa Filiai 3 Faifekau Tokoni ’Etilati Vaʻenuku (F/Ah.) 3 Faifekau Tokoni & Vaʻa ki he kau Faingataʻaʻia ‘Ikani Taliai Tolu 2 3. POTUNGAUE 'EVANGELIO Talēkita Falematāpule Lomu 5 Faifekau Tokoni Fonua ki he Hau ʻAhokava 1 Kau Faifekau Siueni Lutui 1 Po Siosiua Tuʻitavuki 6 4, POTUNGAUE AKO Palesiteni Ako Dr. Meleʻana Puloka 3 Tokoni Palesiteni Ako Dr. Tevita Hala Palefau 3 Inisipekita Ako Maʻolungaange Tulutā Fisiʻihoi 3 ʻOfisa Ako –Paʻanga mo e Koloa Samiuela Fonua (F/Ak.) 2 KO E NGAAHI ‘OFISI ‘A E KONIFELENISI 1. PAʻANGA Sekelitali Pa'anga Tēvita Haukinima 29 Tokoni Sekelitali Pa'anga. Fiemaʻu ha taha ʻAtita Fakalotofonua Kava Mone Fisiʻihoi (F/Ah) 9 ʻOfisa ki he ngaahi ngāue faka-Pangike ’a e Siasi Obey Samate 7 2. TOHI FANONGONONGO, HAAFE HOUA & TOHI KAKAI ʻEtita Mosese Lataimuli ‘Atiola 2 Tokoni ’Etita Tevita Tupou 11 Faifekau Taumohaʻapai Taufa 6 3. LILIU TOHI MO E PULUSI TOHI& ARCHIVE Sela Naʻa Latū 5 4. TOKONI ‘OFISI SEKELITALI LAHI Siosaia Sisitoutai (F/Ak) 1 5. PISINISI FAKALUKUFUA Pule (Business Manager) Fiemaʻu ha taha Tungī Colonnade Māvae Fonokalafi 10 Friendly Islands Bookshop Poutele Niupalavu (F/Ak.) 1 6. NGAUE FAKA-KOSILIO. Sekelitali Kau Takilotu ’o Tonga Filifaiesea Lilo 3 7. POLOKALAMA TOKANGA MAKEHE KAU FAIFEKAU Viliami Tu’akoi 1 Matafonua Fotofili 1 Sione Mataele Pinomi (F/Ak.) 1 KO E NGAAHI AKO ʻA E SIASI A) KO E NGAAHI AKO’ANGA MAʻOLUNGA KI HE KAKAI LALAHI (TERTIARY SCHOOLS) 1. AKOʻANGA TEOLOSIA &TOHI TAPU KO SIAʻATOUTAI Puleako ‘Ofisi Sekelitali Lahi 1 Pule Ako Tokoni Dr. H. Taliai Niumeitolu 6 Tiuta Lahi Siosifa Koloti Maʻu 4 Kau Faiako Makisi Finau &Polokalama Aʻu ki Ai 5 Dr. Maʻafuʻotuʻitonga Palu 6 Folauhola Taukafa 12 Tevita Fakataha Toʻa 8 Taniela Veamatahau 8 Melo Kale 6 Filimone Uili 5 Dr. Siliveinusi Tiueti 4 Dr. Sioeli Felekoni Kavafolau 3 Dr. Lousiale O. L. Uasikē 1 Maika Lutui (F/Ah.) 1 Sioeli Vaiangina Sipasi (F/Ak.) 4 10 | Tohi Miniti

Kalotia Tuʻimana (F/Ah.) 3 Sione Movete ‘a e langi Vao 6 ʻOfisi Paʻanga Lauhingoa Tupou (F/Ak.) 3 Pule Faama Tutone Maʻasi 3 Fale ʻEnisinia ‘Amanaki Fakaʻiloatuʻu (F/Ak.) 1 Faifekau Kau Ngaue Loto Kolisi mo fakaongo ki he Tiuta Selome Tonga 1 Lahi Polokalama Ako Taimi Kakato Sione Pangataʻa (F/Ak.) 3 Fili Tuʻiʻonetoa (F/Ak.) 3 Lose Koloa (F/Ak.) 1 Tevita Kaliopasi Finau (F/Ak.) 2 Tevita Manu Matalave (F/Ak.) 2 Mosese Holi (F/Ak.) 2 Polokalama Ako Taʻu 1 ’Aisea Vaomotou ( F/Ah.) 1 Tuʻihalangingie Finau (F/Ah.) 1 Kotoni Fihaki (F/Ah. ) 1 Kitione Palavi (F/Ak) 4 Pailoni Kei Talia (F/Ah.1) 1 Samiuela Halaʻufia (F/Ah.) 1 Viliami ’Ofahengaue (F/Ah.) 1 Viliami ʻAholelei Manu (F/Ah.) 1 ’Ilaiakimi Lafoʻou Toutai Olepō (F/Ah.) 1 Penisoni Pauʻuvale (F/Ak.) 1 Manase Taufa Vea ( F/Ak.) 1 Sikaiona Vakatapu (F/Ak.) 1 Tevita Funaki Takafua(F/Ak.) 1 Falanisisi Tauʻataina (F/Ak.) 1 Tapavalu Takai (F/Ak.) 1 Simione Tolutaʻu (F/Ak.) 1 Feʻaomoeata Taufa Talakai (F/Ak.) 1 Ivanhoe Fakaʻata Ikavuka (F/Ak.) 1 Fanganonu Fusi (F/Ak.) 1 ’Usaia Hemaloto (F.Ak.) 1 ’Epeli Filimoehala (F/Ak. 1 2. KOLISI NGOUE KO HANGO (‘EUA) Puleako Sione Finau Taungākava (F/Ak.) 3 Tokoni Puleako Fiemaʻu ha taha 1 Tiuta Lahi. Siale Touʻanga Pani 3 Fale ʻEnisinia Taufahema Maumau (F/Ak.) 4 3. TUPOU TERTIARY INSTITUTE [TTI] Talēkita Dr. ʻUngatea Fonua Kata(F/Ak.) 2 Tiuta Lahi Sione Folaumoetuʻi 2 Pule Polokalama Dr Taukei ‘Ahomana (F/Ah.) 3 E) KO E NGAAHI AKOʻANGA MA’OLUNGA (SECONDARY SCHOOLS) 1 KOLISI KUINI SALOTE Puleako Dr. ‘Asinate Foakautuʻu Samate 3 Tokoni Puleako Liliō Fakavā (F/Ak.) 2 Faifekau Samiuela Tai 2 Tiuta Lahi Tutaleva Lolohea 4 Faiako Simione Halaifonua 6 Leopino Mafileʻo (F/Ah.) 6 ‘Atunaisa Mafileo 2 ‘Ioane Fisiʻihoi (F/Ak.) 2 Vili Fangupō Vaka 1 Konifelenisi Faka - Faifekau 92 (2015 ) | 11

2 KOLISI KO TUPOU Puleako ‘Alifeleti ‘Atiola 2 Tokoni Pule Ako (Academic) Fiemaʻu ha taha Tokoni Pule Ako (Administration) Saimonitā Paongo (F/Ak. ) 2 Tiuta Lahi Longinusi Tuʻipulotu 1 Kau Tiuta Tevita Tavaivuna ‘Eukaliti 2 Raymond Manu (F/Ah.) 7 Minoa Fifita (F/Ak. ) 7 Fotuʻatungua Tuʻakoi (F/Ak.) 4 ‘Aisake Haukinima (F/Ak.) 3 Maloni Laimani (F/Ak.) 2 3 AKO MA'OLUNGA KO TUPOU Puleako Tevita Tuʻipulotu Finau 4 Tiuta Lahi Tuku ki he Palesiteni Ako Kau Faiako Sitiveni Palu 6 Simione ‘Aholahi (F/Ah.) 4 Vivieni Paea (F/Ak. ) 2 ‘Isileli Tuʻifua Latū (F/Ak.) 2 3.1 Nukunuku Tokoni Puleako Katalina Lutui 4 Tiuta Lahi Fehikitaki ‘a e Palesiteni Ako 3.2 Tapunisiliva Tokoni Puleako Fehikitaki ’a e Palesiteni Ako Tokoni Tiuta Lahi Kemueli Tolu (F/Ak.) 3 4 KOLISI MO'UNGA 'OLIVE (Kolonga) Puleako Semisi Fungalei 2 Tiuta Lahi Simote ‘Iloahelotu Finau 3 5 KOLISI MAILEFIHI & SIU'ILIKUTAPU (Vavaʻu) Puleako Liuaki Fungalei 2 Tokoni Puleako Senitimita ‘Uhila 5 Tiuta Lahi Tuʻipulotu Samiu (F/Ak. ) 2 7 KOLISI TAUFA'AHAU & PILOLEVU (Haʻapai) Puleako Taniela Manuofetoa (F/Ah) 2 Tokoni Puleako Toutai Laulaupeaʻalu 2 Tiuta Lahi & Faifekau ‘Atunaisa Fihaki (F/Ah.) 2 KOLISI TUPOUTO’A (Nomuka). Puleako Sione ‘Atupuha Koloti (F/Ah.) 2 8 KOLISI HOFANGAHAU (‘Eua) Puleako Folau Fifita (F/Ak. ) 6 Tiuta Lahi ʻAisea Falefao ‘Eukaliti (F/Ah.) 6 9 KOLISI LOTOLOTO (Houma) Puleako Elone Fakavā 5 AKOTEU VAOTUʻU Paula Sinani Toʻa (F/Ah.) 3 10 AKOTEU MAAMALOA NUKUʻALOFA Puleako Sepuloni Folau F/Ak 4 FAKAONGOONGO POTUNGĀUE AKO Silakivai ’Ahoafi (F/Ak) 1 ’Isoa Nusipepa (F/Ak.) 1 Penisimani Lualeni Kato (F/Ak.) 1

VAHEFONUA TONGATAPU 1. FAIFEKAU PULE VAHEFONUA Tuʻinauvai ʻAsaeli 7 2. VAHENGA KOLOFO'OU. Faifekau Pule Tuʻinauvai ʻAsaeli 7 Faifekau Tokoni TANIELA TAMOʻUA 2 Ngele’ia & Faifekau ki he Tonga High School Timote Fangalahi 4 Fanga ‘o Pilolevu & Falemahaki Siosifa Pulu 5 12 | Tohi Miniti

Mataika Tangimeimuli Tuʻipulotu 2 Halafo'ou & Teacher’s Training College & Lopeti Kavaliku 1 Community Halaleva Pierre Vimahi (F/Ah.) 1 Puke Sitanimoa Latū 4 Faifekau Mālōlō : Manu ’Iongi 3. VAHENGA KOLOMOTU'A . Faifekau Pule Sione Finau Haʻangana 2 Tokoni ki Kolomotu'a Visa Vakalala Taufuʻi 1 Sopu 'o Taufa'ahau Sione Nisani Tolu 4 Tufuenga Sione Fakasiʻiʻeiki 4 Hofoa Feʻofaʻaki Fusikata (F/Ah.) 1 Hala’ovave Sateki Loseli 1 Faifekau Mālōlō: Peni Hafoka Taufa, Koliniusi Paula Ma’u, Siosaia Uesi Tonu, Dr. ’Alifaleti Malakai Mone 4. LONGOLONGO Nafetalai Fotu 2 Faifekau Mālōlō: Ponitini Tu’uta 5. MA'UFANGA Filimone Lomekina Pahulu 3 Ta'ehaloto Koliniasi Takau 4 Houmakelikao Siosiua Selu Pele 1 Nukuhetulu Vinika Latu (F/Ah.) 2 6. POPUA Pulonga ʻa Tonga ʻIki 2 7. FASI MO E AFI Tevita Ngungutau Tapueluelu 1 8. HAVELU LOTO & Faifekau ki Falemahaki Tevita Latailakepa 2 Havelu Tokelau Tevita Kava Vakalahi 1 Faifekau Mālōlō : Lopeti Taufa, Sione Kiteau Saafi, Samiuela ’Otolouta Poloniati 9. TOFOA & Faifekau ki Falemahaki Sione Finau Haukinima 1 Papitaiso Laumalie Ma’oni’oni Sione Taka 2 10. PEA Taʻuteau Taufa 6 Lomaiviti ’Ofa Lui 3 Faifekau Mālōlō:Sione Lataifaingata’a Tau’ataina, Viliami O. Fā 11 TOKOMOLOLO Viliami Lopiseni Vao 2 Faifekau Mālōlō: Tekilati Pīlesa Pālavi 12. VEITONGO ʻEfoti Tangataevaha 4 13. HA’ATEIHO & Kolisi Tonga , Vaʻa ‘o e USP Mateaki he Lotu Fihaki 4 14. FOLAHA Samisoni Pulu Halahala 2 15. VAINI Mele Malinga Mausia 3 Hu'atolitoli Viliami Fanaika 6 Kolose Sitaleki Likiafu 3 Longoteme Penisini Uili (F/Ah.) 2

16. MALAPO Kepueli Kaufusi 3 Faifekau Mālōlō:Penisimani Nasilai, Lopini Filise 17 TATAKAMOTONGA Siosifa Talakai 2 Tatakamotonga II Tahilanu Tongamana 2 Fātumu Poasi Mafi 3 Tatakamotonga III Semisi Saafi 2 Haveluliku Mekulio Meʻafoʻou 1 Faifekau Mālōlō: Taniela Takapautolo Moala 18 LAPAHA Viliami Henelī Vete 2 19 HOI Tevita Kolo ‘Ohuafi 3 Faifekau Mālōlō: Peni Aku 20 PELEHAKE Salesi Kali 3 Holonga Savieti Tuʻitupou (F/Ak ) 3 ‘Alakifonua Siokivaha Timani 3 Konifelenisi Faka - Faifekau 92 (2015 ) | 13

21 FUA’AMOTU Moli Moʻunga Fakavā 3 Mala’e Vakapuna Tēvita Fakalolo 2 ‘Ahononou Mosese Lokotui 3 Nakolo Peni Hengehenga Mafi (F/Ak.) 1 Faifekau Malōlō: Mosese Moala Vakasiuola 22 HA’ASINI Tisileli Finau 1 Lavengatonga Sailasa Mana Puamau (F/Ah.) 1 23 TALAFO’OU Mosese Halaʻufia 2 Nukuleka Mikimasi Fotu 1 Faifekau Mālōlō : Uikilifi Lavemai Vaka 24 NAVUTOKA Simote MesuilameVea 1 Manuka Kaulave Falepapalangi 3 25. KOLONGA Sione Hautau Tāufa 3 'Eueiki Kisina Toetuʻu (F/Ak.) 2 Kolonga II Tevita Malekamu Manu (F/Ak.) 3 26. NIUTOUA ‘Alipate Lolohea 3 27. AFA Faaki Kafa 1 28. HOUMA Pohahau Palu 3 Ha’akame Sione Felesi Taupaki 2 Makapaeo Fotofili Namoa (F/Ak.) 1 Faifekau Mālōlō: Siosaia Tava Tupou. 29. LAKEPA Paula ʻAhoʻatu Peu 1 30. ‘UTULAU Siaosi ‘Ofa Moala 2 Faifekau Mālōlō: Kalisitiane Fekauʻaki Fonua Ha’alalo Tevita Talanoa Vea 1 31. NUKUNUKU Taniela Manu 1 Fatai Tuʻinamoana Latū 2 Nukunuku Hihifo Tuʻitapa Taufa 1 Nukunuku Hahake Penisimani Kaihau 3 Faifekau Mālōlō: Samiuela Ma’u, Uaselē Manoa 32. MATAHAU Similoni ‘Ilaiū 2 33. VAOTU’U Minoneti ‘Aukafolau 4 Faifekau Mālōlō: Samiuela Melekiseteki Fualalo Vaea, Samipeni Fangupō, Poasi Kilisimasi 34. FAHEFA Tevita Kava Mone 2 Ha'utu Litani Vailea (F/Ah.) 1 Kalaʻau Sateki Taukiʻuvea (F/Ak.) 1 35. TE’EKIU Latū Kakau Nuku 4 Faifekau Malōlō: Fetoa Lutui 36. KOLOVAI Samiuela Ika Tuʻiʻonetoa 3 Ha’avakatolo Finefeuiaki Mafi 3 Masilamea Tevita Muli Liu 2 ‘Atatā Taniela Fangupo 2 37 FO'UI ‘Ovaleni Manuofetoa 2 38. KANOKUPOLU Samisoni Tuiaki 1 Haʻatafu Pelikani Kauvaka 1 Faifekau Mālōlō: Viliami Uini Langi 39. 'AHAU ‘Oneʻone Tuʻinauvai 2

VAHEFONUA VAVA’U 1. KO E FAIFEKAU SEA Tuʻipulotu Faletau 1 2. FAIFEKAU PULE Pohiva Lotoʻahea 1 FAIFEKAU TOKONI & Falemahaki Vilitonu Satini 1 3. FAIFEKAU PAK & PEV Tevita Talikimuli Fā 3 14 | Tohi Miniti

4. 'OFISI SIASI Sioeli Pangia Tatafu 9 5. FAKAONGOONGO KOMITI FALEʻI Maloni ʻAlaimoana ‘Otukolo 1 6. NEIAFU & Vava'u High School Pohiva Lotoʻahea 1 Falaleu Viliami Lo Falevai 2 Toula Fonovai Tangimana 3 'Alo-'i-Talau Viliami Fifita 1 'Utulei Monty ʻOlimipino Kioa 2 Masilamea Venilaite Fine Paea (F/Ak.) 1 Faifekau Mālōlō : Maka Tu‘akoi 7. MAKAVE Sione Fonokalafi Vailea 4 'Utui Sione Uhi Mafi (F/Ak.) / 3 Okoa Lote ‘Ohuafi (F/Ak.) 2 Oloʻua ʻAlifeleti Kivalu (F/Ak.) 1 Faifekau Mālōlō: Taniela Fisi’ihoi, Nafetalai Ika, 8. OFU ’Aukamea Havea (F/Ah.) 1 Faifekau Mālōlō: Malakai Niu Samate, Paula Vailea 9. LEIMATU’A Kimami Takeifanga 3 Feletoa Keuli Mafi 1 Mataika Selavia Metui ( F/Ak. ) 3 Faifekau Mālōlō: Vilivaka Vailea Saulala, Lauhingoa Finau, Tevita Sekeni, Taʻuteau Havea 10. HA’ALAUFULI Sione Ikamanu 4 Faifekau Mālōlō : Siosiua Havea Palu 11. TAʻANEA Fonofā Mafi 3 12. HOLONGA & Pilisone Haʻalefo Sateki Talasinga 1 Faifekau Mālōlō: Ma’afu Hosea 13. TU’ANEKIVALE Soape Latū 3 Koloa Sione Uikilifi Tonga (F/Ak.) 2 Holeva ʻAmanaki Tautuaʻā (F/Ak.) 1 14. HOUMA Peninafe Kuila 2 Mangia Pongi ‘Auka Tauvaka (F/Ah.) 4 Ha’akio Haukinima Vaka 2 15. PANGAIMOTU Vaisa Talakai 1 ‘Utungake Tevita Valeti Tupou (F/Ak.) 1 Talihau Sione Ikavuka Fifita (F/Ak.) 2 16. TAOA Taufa Manu 4 Vaimalō Taniela Palavi 1 17. TU’ANUKU Sese Fetaiaki Moli 4 18. TEFISI ‘Isileli Taʻufaʻao 3 19. LONGOMAPU ‘Emosi Taʻufoʻou 3 20. FALEVAI Tevita Talasinga 1 Kapa Taumuʻafono Mila (F/Ak) 2

21. TAUNGA Kelepi Tupou 4 22 ‘OTEA Viliami Pau’u Liku 1 23. HUNGA Masiu Veamatahau 1 Faifekau Mālolō: ‘Alifeleti ‘Akauʻola, Tuʻa Mahe 24. NUAPAPU Kulima Tafea 3 Matamaka Viliami Selupi ‘Ofa (F/Ak.) 3 Lape Suliasi Havea (F/Ak.) 1 Faifekau Mālōlō: Sateki Kolo, ’Okalani Kata 25. OVAKA Timote Tauʻatāina 1

VAHEFONUA HAʻAPAI 1. KO E FAIFEKAU SEA Dr. Tevita Tonga Mohenoa Puloka 1 Konifelenisi Faka - Faifekau 92 (2015 ) | 15

2. FAIFEKAU PULE ’Opeti Fangupo 3 3. FAIFEKAU PAK & PEV Tuʻalongo Lolohea 1 4. PANGAI & Ha’apai High School ‘Opeti Fangupō 3 Faifekau Mālōlō: Sione Alo Fakahua 5. KOULO Malaʻefoʻou Kava 3 Holopeka Lopeti Taliaʻuli Mosaʻati (F/Ah.) 2 6. LOTOFOA Vili Vaka ‘Aholelei 2 Fotua Solomone Piutau Moʻunga (F/Ah.) 2 Faleloa Viliami Taumoepeau (F/Ak.) 2 Fangaleʻounga Fukaʻeiki Toafa (F/Ak.) 2 Faifekau Mālōlō: Samiuela Lamatau Akoteu 7. HIHIFO / TONGALELEKA. & Falemahaki & Plisone Taniela Vahaʻakolo 1 Faifekau Malōlō. Tuʻinauvai ʻAsaeli 8. HA’ANO Soane Sio Tolu 1 Pukotala Fiemaʻu ha taha. ’Oku tauhi Setuata Fakakakai ’Ofa Fehoko(F/Ak.) 2 Faifekau Mālōlō: ‘Aisea Tu’ineau Latu, Siaosi Tene Tiueti, Tuʻatangiketatau Latu 9. LOFANGA Semisi Fonua Leo (F/Ah.) 1 Moʻungaʻone Holofoni ‘Aukafolau (F/Ah.) 2 Faifekau Mālōlō: ‘Aisea Manu Kava 10. ‘UIHA Viliami Ngahe 2 Faifekau Mālōlō, Tupou Feimoefiafi Felemea ‘Ikani Lisiate 1 Faifekau Mālōlō : Silakivai Fifita 11. FAIFEKAU PULE (Vahe Lulunga) Tongia Langoia 1 12 HA’AFEVA Tongia Langoia 1 Kotu Henelī Paea (F/Ak.) 1 13. FAIFEKAU PAK & PEV. Nofo ki Haʻafeva Sione Misinale (F/Ak.) 1 14. ‘OʻUA Setaleki Kata (F/Ak. ) 1 15.TUTTUNGUA Tevita Feimoefiafi 3 16. FAIFEKAU VAHENGA ‘OTUMUʻOMUʻA Fataimelo Vailahi Taufa 3 17. NOMUKA Fataimelo Vailahi Taufa 3 Filipai Tekiteki Vailea (F/Ak.) / 3 Mango ‘Ulungā Sikaleti (F/Ak.) 2 Faifekau Mālōlō: Taliai To'a.

VAHEFONUA ʻEUA 1. FAIFEKAU PULE Kisepi Havea 3 2. FAIFEKAU PAK & PEV Feleti Vaka’uta 1 3. FAIFEKAU ‘OFISI Kepueli Talaiasi (F/Ak.) 1 4. 'OHONUA Kisepi Havea 3 Tokoni ki ‘Ohonua Tevita Folau Mausia 1 Pangai Maʻake Palei 4 Tufuvai ’Alifeleti ’Aholelei 2 Taʻanga Sione Lopeti Kemoeʻatu (F/Ak.) 1 5. HOUMA Filipe Uesi 2 5. ANGAHĀ-FUTU Filisione Nau 2 Mata'aho Sefita ‘Etoni 4 Sapa'ata Viliami ‘Epenisa (F/Ah.) 1 7. MU'A Tevita Fakaʻosifolau Laʻakulu 2 Ha'atu'a / Kolomaile ‘Inoke Vaomotou (F/Ak ) 2 7. PETANI & Pilisone Sainai Sione Sitiveni Timani 3

VAHEFONUA NIUA TOPUTAPU 16 | Tohi Miniti

1. FAIFEKAU PULE Sione Mapuhola 2 2. FAIFEKAU PAK & PEV Sione Mapuhola 2 3. HIHIFO & Faifekau ki he Niua Toputapu High School Sione Mapuhola 2 4. VAIPOA Kongaika ‘Unga 2 Falehau Tevita Soakai Tuʻitupou (F/Ah.) 1 Tafahi Kautonga Folauhola (F/Ak.) 1

VAHEFONUA NIUA FO’OU 1. FAIFEKAU PULE Solomone Tiueti 2 2. FAIFEKAU PAK & PEV Solomone Tiueti 2 3. SAPA'ATA & Faifekau ki he Niuafoʻou High School Solomone Tiueti 2 Fataʻulua Latoa Tongotongo (F/Ak.) 1 4. 'ESIA Pita Tulahe 2 5. PETANI Manase Kaufusi (F/Ak.) 1

VAHEFONUA NIU SILA 1. FAIFEKAU PULE Lopini Filise 5 2 FAIFEKAU PAK&PEV. ‘Aminiasi Vuki (F/Ah.) 1 3 ’OFISI ’A E SIASI Tokoni Tauhi Pa’anga ki he Faifekau Pule Filipe Sitini Samate (F/Ak.) 8 Sekelitali ’Ofisi Vahefonua Fredrick Tui Feki (F/Ah.) 1 Potungāue ʻa Fafine ‘Olive Seneti Fiusati 4 Vahenga Mangere. Tokoni ki he Faifekau Pule Fredrick Feki (F/Ah.) 1 V/fonua Neti Tuʻiʻonetoa 1 Vahenga Moʻunga ki he loto Setelo Katoa 1 Vahenga Selusalema Sione Katoa 1 Otahuhu Samiuela Tukutau 2 Vahenga Otara ‘Atunaisa Siale 3 Vahenga Hamilton Tevita A. M. ‘Ofahulu 1 Vahenga Wellington Haloti Molitika 1 Vahenga Saute Niu Sila Pakilau Tukula (F/Ah.) 2 Vahenga Whangalei Tevita Langi 2 Kau Faifekau Fakaongoongo ki he vahevahe ngāue Fono Taaʻi ki muli ‘Ahio (F/Ak.) / 2 Faifekau Pule Vahefonua ke toki fakapapauʻi ’e he Filositati Kata (F/Ak ) 3 Komiti Konifelenisi Faifekau Sela Fonua Pomelile (F/Ak.) 3 Sione Mateaki Piʻei (F/Ak.1) 2 Nasoni ʻOfamoʻoni (F/Ak.) 1 Loloma Fale (F/Ak.) 1 Viliami Tuʻimana (F/Ak.) 1 Sione ‘A. Paunga 1 4 Methodist Church in New Zealand-Trinity Dr Nasili Vakaʻuta 7 Theological College

VAHEFONUA ʻAOSITELELIA 1. FAIFEKAU PULE & Pule Kau Setuata Fakamafai kotoa ʻi Dr. Siotame Havea 1 Australia 2. FAIFEKAU PAK & PEV Siosiua Saluni Tauʻatāina 1 6 Tukulolo, Brisbane Sione ‘Ale 4 7 Melipoane Viliami Mateialona Manoa 1 8 Vahe Hihifo Niu Sauele (NSW) Haʻofanga Faingaʻa 2 9 Robinvale ‘Isileli Tongatuʻa (F/Ak.) 4 10. Fakaongoongo Faifekau Pule Vahefonua Semisi Tupou 1 Uikelotu ‘Ohuafi (F/Ah.) 1 Samiu Taungakava (F/Ak.) 1 Konifelenisi Faka - Faifekau 92 (2015 ) | 17

11. SUTT Vikatolia (Mafuaola). Sione Uesile Tuʻakoi 5 Unitinga Church in Australia :– Sydney, Mascot Valamotu Palu 5 : Vahenga Lotu Tonga Ke toki fakapapauʻi ‘e he UCA mo e SUTT United Theological College & Writing Pacific Hermeneutic Jione Havea 16 Faifekau Mālōlō: Siupeli Taiamoni Taliai, Taniela Vaotangi, Sione Faletau, Fifita Langoia, Salesi Finau

VAHEFONUA ʻAMELIKA 1. FAIFEKAU PULE VAHEFONUA. Nofo ki Tapanekale SFO Dr. Sela T. Manu 2 Sekelitali ‘Ofisi Vahefonua Alafua Fisiʻihoi (F/Ah.) 2 2. SAN FRANCISCO: Penieli Alafua Fisiʻihoi (F/Ah.) 1 Monterey Leekip Tofavaha (F/Ak. ) 2 Walnut Nafetalai Pouanga (F/Ak.) 2 3 LOS ANGELES Misaia Viliami Tonga Mafi 1 ‘Epenisa Samiuela Molitika 3 4. SACRAMENTO Sakopo ‘Aho ‘Ofa 3 5. ARIZONA Tuʻipulotu Maka 3 6. TEXAS Samisoni Siketi 6 7. HAWAI’I . Honolulu Samate Ikavuka 4 Maui Laulile Lī 4 8. Alaska Sione Totau Havea 1 9. FAKAONGOONGO FAIFEKAU PULE Tupou L. Tuʻineau (F/Ak.) 1 Faifekau Mālōlō . Sione Haisila Taʻufoʻou (Local Pastor) Sione Manu (F/Ak.) 1 Semisi Pongi, Halatoaongo Saulala ,Kaluseti Fisiʻihoi Siaki Namoa (F/Ak.) 1 FIJI 1 Suva. Pacific Campus Crusade International/’Api Tonga Sione Maʻananga Veituna 7 2 Sawana-Lomoloma Sione ‘Ofa ki muli Mone 4 SIAPANI 1 Tokyo: SUTT ‘Osaiasi Vanisi Takeifanga 4

KO E KAU FAIFEKAU FAKAONGOONGO KI HE KONIFELENISI MO E PALESITENI Jione Havea (United Theological College, ʻAositelelia) Filimone Havili Mone (UMC-Salt Lake City, ʻAmelika) Dr. Salesi Tuʻaʻofaʻeiki Havea (Kumi ngāue ʻi muli) Dr. Mātini Niponi Finau (United Methodist Church, ʻAmelika) Valamotu Palu (Uniting Church in Australia) Līneti Moʻunga Tuʻitupou (Fakakato e hiki ‘ene tali ui ki he UMC) Tevita Māliepō Siuhengalu (Uniting Church in Australia) Dr. Nāsili Vakaʻuta (Trinity Methodist Theol. Col., Niu Sila) ʻIkani Lātū Fakasiʻiʻeiki (Poaki ke ngāue ‘i he UMC) Sione Uesilē Tuʻakoi (Ako mo Ngāue Tokoni Siasi ʻi ʻAositelelia) Sēmisi Kava (Ako ʻi ʻAositelelia) Tevita T. Mone (Mālōlō he faleʻi fakatoketā) Paula Onoafe Latu (Fakakakato e Ako ʻi Niu Sila) ‘Aisea Moʻunga (F/Ak) (Mālōlō he faleʻi fakatoketā) Suli Helu (F/Ak 4) (Mālōlō ‘i he faleʻi fakatoketā) Tevita Hala Tupou (Ke tokanga ki ai ‘a e Kōmiti Konifelenisi Faifekau) Tevita Tuʻikupulau Mone Jr. (Faleʻi fakatoketā ‘i he tuʻunga ‘oku ʻi ai ‘a e famili) ‘Etuate Manuofetoa (Ngāue he Pangikē) Fili Lilo (Sekelitali Fakataha’anga Kau Taki Lotu) Sione Ma’ananga Veituna (Pacific Campus Crusade International/’Api Tonga) Penisimani Mone (Ako ‘i Amelika) Vili Pele (Ako ‘i Amelika) Tu’uta Tahaafe Sekeni (Ako ‘i Amelilka) Uesilē Taufa Tuʻakoi (Poaki faleʻi fakafaitoʻo ) 18 | Tohi Miniti

Kaluseti Fisiʻihoi (Mālōlō faleʻi fakafaitoʻo) Halatoaongo V. Saulala (Malōlō faleʻi fakafaitoʻo) Leaʻaepeni Koloa (Malōlō faleʻi fakafaitoʻo) Tevita Tu’ikupulau Mone (Malōlō faleʻi fakafaitoʻo) Mapele ‘Otumuli (Malōlō faleʻi fakafaitoʻo) Tu’atangiketatau Lātū (Malōlō faleʻi fakafaitoʻo) Sione Finau ‘Ulufonua (Malōlō faleʻi fakafaitoʻo) Talanoa Sekeni (Malōlō faleʻi fakafaitoʻo) Feke’ila Fotofili (Malōlō faleʻi fakafaitoʻo) Sione Puniani Moala (Malōlō faleʻi fakafaitoʻo) Suli Helu (Malōlō faleʻi fakafaitoʻo) Suliasi Kanongata (Malōlō faleʻi fakafaitoʻo) Likiō ‘Atiola (Malōlō faleʻi fakafaitoʻo) Savinata Moala (hoko atu fakakakato tu’utu’uni fakaKonifelenisi) Sonatane Halalilo (hoko atu fakakakato tu’utu’uni fakaKonifelenisi) Niulolo Pelesikoti (hoko atu fakakakato tu’utu’uni fakaKonifelenisi) Paula Kali (‘oku fai e tokanga makehe ki ai) Siueni Lutui (‘oku fai e tokanga makehe ki ai) Viliami Tu’akoi (polokalama fale’i makehe ‘a e Konifelenisi) Matafonua Fotofili (polokalama fale’i makehe ‘a e Konifelenisi) Sione Mataele Pinomi (polokalama fale’i makehe ‘a e Konifelenisi) Sione Tiueti Makasini (polokalama fale’i makehe ‘a e Konifelenisi) Kātoa e kau Faifekau Akoako & Kātoa e kau Faifekau ‘Ahi’ahi

Naʻe fakapapauʻi fakataha ‘a e Miniti ‘o e Konifelenisí Kakato mo e Miniti ‘o e Konifelenisi FakaFaifekau hono Hivangofulu-mā-ua (92) ‘a e Siasi Uēsiliana Tau’atāina ‘o Tonga ‘i he ho’atā ‘o e ‘aho Mōnite 13 ‘o Siulai, Taʻu 2015

Naʻe fakamoʻoni ki ai ‘a

Konifelenisi Faka - Faifekau 92 (2015 ) | 19 Kau Faifekau kuo Pekia talu e Fakataha ‘a e Lotu´ ‘i he 1924 (Mo e ta’u ‘o e Konifelenisi na’e hoko hili ‘enau pekia)

1925 ‘Akapusi Tamale ‘Atunaisa Mausia Taniela Fisi’ihoi I ‘Apaiata Tuialo Mosese Mahe 1969 Suliasi Tolu Tupouleva I 1926 Mosese Tu’itupou Siosifa Talakai Tevita Ha’unga Siosaia Teu 1945 ‘Apisai Nau 1970 Samiuela Langi Tu’ifua Siosiua Tonga 1946 Sēmisi Heimuli Sione Finau Sisifā Siosaia Halaifonua ‘Etueni Tupou Kavaefiafi Mone Taniela Faupula 1947 Siale Nāpa’a Sioeli Filianga Uele Fonua Taniela Finau 1971 Viliami ‘Eukaliti 1927 Siosaia M. ‘Akau’ola Sionatane Tu’imelekē ‘Ofa Palu Kepueli Paongo Fonua Paula Finau 1928 Sēmisi Nau Saimone Vavae 1972 Siaosi Lepa Kupu Sēmisi Taufu’i Viliami Siufanga Viliami Telefoni 1929 Filisione Toluta’u 1948 ‘Epeleli Lilo Semisi Mo’unga Sione Kulī 1949 Kalisitiane Fonua 1973 Paula Havea Pita ‘Inafo Kepueli Taliapeape 1974 Sione Kaivai Heimuli Sione Fīnau Sione Langi 1975 Mosese Liongitau ‘Inoke Vī 1950 Tevta Mohi 1976 Kamipeli Taufa 1930 Sēmisi Tupou 1951 Siosaia Moala Uiliami Fangupō I Tevita Kata Nau ‘Ikani Taliai 1977 Paula Fusitu’a 1931 Sēkonaia Sovaleni Lōpeti Faupula Mosese ‘Atiola 1932 Manase Tu’ifua Setefano Ikamui Samiuela Mafu 1933 Filipe Tongilava 1952 Tevita Falepapālangi 1978 Sione Tonga Simiki Kelepi Finau Siosaia Vakalahi Sione Taufa Vaki Nahumi Ongoloka Sione Malamala Sinipata ‘Uhila 1934 Setaleki Manu 1953 ‘Ikani Lātū Lasukau 1979 Siosaia Hakaumotu Sēmisi Pule 1954 Mētuisela Talakai Nunumovete Manuofetoa Kisi Foliaki Sikipio Ma’u 1980 Pauliasi Takai Samiuela Haeane Tevita Vikatoa 1981 Viliami Mila Sione Taufa I Viliami Koloamatangi Lātū Puloka Tevita Lalakai Semisi Fifita Samiuela Tupou 1935 Mēsui Moala 1955 Samiela Va’ivaka Tu’iono 1982 Viliami Fonua ‘Alekisanita Sione Niulele Kavaliku Paula Kongaika 1936 Uelingatoni Mā Siosaia Finau 1983 Setaleki Mafi ‘Isileli Tu’ifua Pautā Sione Tu’ifua 1984 Sioeli Pulu 1937 Setaleki Havea 1956 Pasimi Vaea Siosifa Lokotui 1938 Viliami TUpou Sehutaia Lakusā 1986 Tevita Kolo Takitaki Sione Mama Fehoko Sūnia Finau Tuapasi Taumoepeau 1939 Talaiasi Malupō 1958 Peni Lotulelei ‘Ofa Tongatu’a Sione Teisina Kenneth Grove Tevita Fakasi’i’eiki I Manase Fa’uvao Samiuela Manitisa Fonua Uesilē Taufa Koliniasi Heivakalola Ma’ake Taukolo 1987 Siosaia Folaumāhina Līsala Hakalo 1959 Siosaia Lātū Tevita Vea 1940 Simione Faka’iloa Tonga 1960 Jiotame Sau Faupula ‘Eliesa Vaiaku ‘Alifeleti Tu’ifua Viliami Tukutau Suli Moa 1941 Pauliasi Taumoepeau Lomi Vaitai Setiveni Mānoa Sione Tāufa II 1962 Uesilē Tāufa Uili Kolo’ofa’i Sione Tu’i’onetoa 1963 Sione Na’a Tovo Lōseli Mausia Makasini Tonga 1965 Paula Sovaleni 1988 Timote Fihaki 1942 Jione Havea 1966 Roger C.G. Page Semisi La’akulu Siosaia Vea Viliami Taulahi 1989 Siosaia Tu’ipulotu Saimone Lino Sione Pupungatoa Siosiua ‘Amanaki 1943 Tevita Ikahihifo 1967 Taniela Hua’anga Salesi Taukava Siosifa Kaipēlea 1968 Ului Faletau ‘Isileli Hala’ufia ‘Aliki Palu Vili Vaka ‘Aholelei 1990 Senituli Finau Siosifa Mataele Tevita Tu’ikupulau Mone I 1991 Fine Vea Sionatane Mataele Fonua Tevita Langi Uiliami H. Mo’ungaloa Nafetalai Ika ‘Ioane Fisi’ihoi Siosiua Mōleni Ika 1944 Kisione Taulani Sione Fiusati 20 | Tohi Miniti

Siope Lataipouono Siale Vaka Peseti Lātū Tukutau Niusini ‘Etuate Mafi Tevita Paukamea Tiueti Tevita Tu’ipulotu Taufa Laiseni Siosaia Pele Taumoefolau Sione Mulinu’u Tu’ineau Sione Talakia’atu 1992 Siosaia Langi Tevita Tonga Temipale Finau ‘Atunaisa Ika Takau Tevita Moala Kamitoni 2010 Savinata Mahe Sione Finau Fepale Sione ‘Amanaki Havea Paumolevuka NGūngūtau Penisini Taufa Tevita Tali Mafi Edmund D. Ted Grounds Sione Tau Mahe Viliami Malolokemoe’atu Koliniasi O. Latailakepa Vili Fatai Koli ‘Okativi Fonua Siosifa Tupou Tu’ilautala ‘Alipate Bloomfield George C. Harris Fūnaki ‘Ofa Tevita Liku 2002 Talia’uli Mokena 2011 Tevita Pomana Uili 1993 Vili Valeniti Vete Sione Fonokalafi Kesomi Mahe Tevita Hala Lālahi Vakalahi ‘Uhila-pea-Afā Fainga’a 1994 ‘Atunaisa Masila Fihaki Vakatupou ‘Apitanga Faka’iloatu’u ‘Aisea Moala ‘Isope ‘Akau’ola (FAk) Finau Lokotui 2003 Sefita Taupeamuhu Sione Liume Paongo Siosaia Lata Pāhulu Siosaia Tei Talakai ‘Aisake Haukinima Viliami Ve’etūtū Vaipulu Sione ‘Amelali Vaha’i Kolo’ofa’i Timote Malimali Semisi Koloto Solomone Toalala Pelo Tongi Tau’ese Uate Manu Ngahe Ta’ufo’ou Talanoa ‘Esafe Makanesi Kava Kata Hakeai Tonutonu (Pagopago) Semisi Mafi Tevita Taasi Kale 1995 Filipe Matangi Viliami Moala Tiueti Filino Soakai Masifilo Tualau Pani 2004 Sione Hikaione Fonua Sisi Toutai Taufa Tulia Siuta Henelī Puniani Peni Mafi Ta’ufo’ou 1996 Viliami Fonokalafi Viliami Toemaka Talau 2012 Sione Tu’iono Malakai Hēhēpoto Taniela Lala Palavi Ma’umalanga ‘Isikeli Hau’ofa Alfred Edward McKay Hapa Tapu’osi ‘Ofanoa Manisela Tonga Tevita Polutele Vakalahi Sione Lolo Tamale Sione Lātūkefu 2005 Neami Politoni Vaimoana Tafea Siope Vaiomo’unga Samisoni Mafile’o Uele Viliami Lōngani Tamale Suliasi Tolu II Siaosi Mailangi Lutui Viliami Hā’unga Petelō Jr. Tevita Mapilivai Talakai Tevita ‘Elone Vili Fangupō 1997 Sione Siketi Tui-ki-Ha’anai Pongi Sioeli ‘Ofeina Tonga Sekonaia Taungākava Peni Fale Koloa-he-Lotu Pakileata Siosifa Siale 2006 Jione Fehoko Fanaika Visa Vaka Lualala Lepa- Pita ‘Inafo La’akulu Topani Katoa Luangahu Lilo Lōseli Mausia Nelo Pomaama Liu Sione Sikuvea ‘Otumuli 1998 Sione Tu’ipulotu Niu Takeifanga (FAh) Sione Vehekite ‘Epalahame Tu’uheava Feleti Lātūhoi (FAk) Malakai Fifita 2007 Penisimani Kolo’ofa’i Saulala Mila Taniela Moeata Timipeli Launoa 2013 ‘Ahofitu Maka Taumoha’apai Sione Veilofia Fakataha Molitika Sione Hēnoa Vea’ila Taniela Sulunga Malolo Loniseni ‘Okusi Sione Pauli ‘Alofi 2008 Samieula Toa Finau Tevita Vaingalo Ikavuka 1999 ‘Aisake Haukinima Sione Lepaihakautapu Sione Soakai Sili Saulala Fokikuolava To’a 2014 Sione Haitini Finau Finau Samiela Siomita Tukutau Sione Ikae’e Tonga Semisi Ula Fonua I Tevita Manatu-ki-Pulotu Siosiua Helu Ului Timani Folau Tevita Kavafolau Tevita Tavaivuna Puletau Langi Fine Huufi Langi Taniela Uikelotu Fiu Lea’asi Tupou Koatoni Fihaki Saiosi Halasima To’ia ‘Osaiasi Tonga 2000 Tevita Moahengi Tupou Kalapoli Havea Paongo Sione Malamala Vaea Sione Kami 2009 Penisimani Tavalu Fonua Sione ‘Ofa Fotofili Ma’afu Lelenoa Heneli Kilifitoni Quensell Sione Pāsimi Vaea Kepueli Haloti Faupula Sione Fifita Samiuela Vea Taufa Siaosi Niumeitolu Siosaia ManuleaiUafu Masiva ‘Ofa Sione ‘Atupuha Lātū Lolohea Mūsika Vailea Tevita Feletoa Vailea Tevita Samiu 2015 Siaosi Tapa’atoutai Palu 2001 Sitiveni Manoa Tupou Kei Talia Konifelenisi Faka - Faifekau 92 (2015 ) | 21

Tu’ipulotu Malakai Sione Kalavite ‘Uhila Va’inga Lautī Pomana Va’ingavale Veikoso 2016 Solomone Fe’iloakitohi Tevita Kava Palu To’a Halaifonua Paula Vaha’i

Kau Faifekau Hoko ‘oku kei laumālie (Mo e ta’u ‘o e Konifelenisi na’e fakanofo ai kinautolu) 1957 Maka Tu’akoi Tevita Haukinima Tevita Latailakepa 1960 Sione Siupeli Taliai Samiuela Ma’u Tevita Hala Palefau 1961 Taniela Fisi’ihoi II Tevita Sekeni Paula Onoafe Lātū John M. Connan 1988 Makisi Finau 1999 ‘Aisea Tu’ineau Lātū 1963 Lopeti Taufa ‘Alifeleti ‘Atiola Samiuela L. Akoteu 1967 Geoffrey Cummins Koliniasi Paula Ma’u Minoneti ‘Aukafolau Clive R. Skewes Simote Mesuilame Vea Nasili Vaka’uta 1968 Malakai Niu Samate 1989 Tu’a Mahe Sioeli F. K. Vaipulu 1970 Taniela Vaotangi 1990 Tupou Feimoefiafi Sione Hautau Uaiselē Siosaia Tava Tupou Koloti Ma’u Tu’inauvai ‘Asaeli Sione Alo Fakahua Matini Niponi Finau 2000 S. Saluni Tau’atāina 1971 Robin Nance Jione Havea Penisimani Nasilai Vili Vailea Saulala Nafetalai Ika Sateki Kolo Mosese Vakasiuola Lātū Kepueli Kaufusi Samisoni Tuiaki 1975 Sione ‘Akau’ola Faletau Orient Kupu Tu’ipulotu M. Pōmana 1976 Peni Hafoka Taufa Lomekina Pahulu Lōpini Filise Sione Kiteau Saafi Ta’uteau Taufa Mele’ana Puloka 1977 ‘Alifaleti M. Mone Sela Vaimoana Kisepi Havea(Siale) Ma’afu Hosea Taufatofua Tu’ipulotu Finau Uaiselē Manoa 1991 Fale Matapule Lomu Sione F. ‘Ulufonua Taniela Takapautolo Viliami Uini Langi 2001 Samisoni P. Halahala Moala Pohahau Palu Tu’ipulotu Maka 1978 Sione Lataifaingata’a ‘Alifeleti ‘Akau’ola Tu’ipulotu Faletau Tau’ataina 1992 Tevita Maliepō ‘Efoti Tangataevaha Siosiua Havea Palu Siuhengalu Liuaki Fungalei Samipeni Fangupō Kaluseti Fisi’ihoi Penisimani Mone ‘Aisea Manu Kava Siaosi ‘Ofa Moala Nafetalai Fotu 1979 Viliami Tu’akoi Henelī Taliai Niumeitolu ‘Asinate F. Samate Siosaia Uesi Tonu 1993 Viliami Fifita Sela Na’a Latu 1980 T. Tongamohenoa Tevita Mone Siosiua Selu Pele Puloka Valamotu Palu 2002 Koliniasi Takau Ricard Nigel Clutterbuck Viliami Tonga Mafi Sione Nisani Tolu Māvae Fonokalafi 1981 Mosese Moala 1994 Taniela Manu Vaimoana Tafea Vakasiuola Viliami Henelī Vete Samiuela Tukutau II Kalisitiae Fekau’aki S. Molia Tu’itupou (NZ) Fonua 1996 Taufa Filiai ‘Opeti Fangupō Uesilē Tu’akoi Fili Fai’esea Lilo Sosaia Tukulā Sekona Taueli Filimone Havili Mone Siotame Havea Paula Vailea 1982 Samiuela Fualalo Vaea Siosifa Talakai 2003 Pōhiva Loto’āhea Viliami Ongokivaha Fā Samisoni Siteki Ta’uteau Havea Lauhingoa Finau Latū Kakau Nuku Viliami Pau’u Liku 1984 Tekilati Pilesa Palavi Sione Tamaka Va’enuku Samiuela Tai 1985 Tu’itupou Kaea Taliai To’a Poasi Kilisimasi Sione Finau Ha’angana 1997 ‘Ikani Taliai Tolu Tu’a Tangiketatau Lātū Neti Tu’i’onetoa ‘Okalani Kata Salesi Kali Malakai ‘Aholoka Tohi Sione Haukinima Lineti M. Fuka Tu’itupou Ponitini Tu’uta Samate Ikavuka Ma’afu-o-Tu’itonga Palu 1986 Salesi Tu’a’ofa’eiki Havea Vili Māpele ‘Otumuli Visa Vakalala Taufu’i Talanoa Sekeni (Samoa) Mele Malinga Mausia 1998 Likiō ‘Atiola Tevita NGūngūtau 1987 Tevita Koloa’ia Havea Tapueluelu Finau Paila Kiloni ‘Ahio Samiuela Tu’i’onetoa Uikilifi Lavemai Vaka Lata-i-Muli ‘Atiola Savinata Moala Peni Nafe ‘Akuila Tevita A. M. ‘Ofahulu Fifita Langoia 22 | Tohi Miniti

Tevita Fakataha To’a Fonovai Tangimana ‘Osaiasi Vanisi Mosese V. Hala’ufia Timote Fangalahi Takaifanga Samiuela Molitika Sese Fetaiaki Moli Siale Tou’anga Pani Peni Aku Semisi H. Fungalei Siueni Lutui Samiuela ‘Otolouta Selome Tonga Pelikani Kauvaka Poloniati Soape Lātū Kaulave Falepapālangi 2004 Kīmani Takeifanga Obey Samate Masiva ‘Ofa Tisileli Finau 2009 Filimone Uili Taniela Veamatahau Viliami Lopiseni Vao ‘Atunaisa Siale Tu’itapa Taufa ‘Alipate Lolohea Suliasi Kanongata’a Tevita Siosaia Langi ‘Emosi Ta’ufo’ou Sione Movete’aelangi Tevita Tavaivuna ‘Eukaliti Moli Mo’unga Fakavā Vao Taniela Vaha’akolo Lea’aepeni Koloa Setelō Hakaumotu Kātoa ‘Ovaleni Manuofetoa ‘One’one Tu’inauvai Paula A.F. Uikelotu Peu Keuli Mafi Mekuliō Me’afo’ou Vilivaka ‘Aholelei Tahilanu Tongamana Sione Fonokalafi Vailea Sepesi Fonuakihehau Kongaika ‘Unga Paula Kali ‘Ahokava Sione Sitiveni Tīmani Sione Ma’ananga Veituna Tevita Tupou Tevita Muli Liu Fisi’ihoi Mone ‘Ofa Lui Tevita Faka’osifolau Tevita Hala Tupou Vili Fangupō Vaka La’akulu Sitaleki Mo’unga Likiafu 2005 Masiu Fifita Veamatahau Sione Folaumoetu’i Monty Olimipino Kioa Tevita Kava Mone Tevita Fakalolo Taniela Palu Tāmo’ua ‘Elone Fakavā 2010 Feke’ila Fotofili Sione Funaki Mapuhola Sione Fakasi’i’eiki Viliami Lō Falevai Tevita Tu’ikupulau Mone Halatoaongo Vailea Tevita Talanoa Vea II Saulala Kūlima Tafea Fonofā Mafi 2013 Simote ‘Iloahelotu Finau Tongia Langoia Sateki Havea Talāsinga Sione Faaki Kafa Toutai Laulaupea’alu Sione Kātoa Maloni ‘Alaimoana Laulile Lī Sākopo ‘Aho ‘Ofa ‘Otukolo Tevita Talāsinga Tangimeimuli Tu’ipulotu Sione Ikamanu Sione Maryposa Taka Pita Tulahe Similoni ‘Ilaiū Filisione Nau Sione Uepi Fā Longinusi Tu’ipulotu Mosese Lokotui Sione Tiueti Makasini Lousiale Lopakitea Taufa Manu Tūtone Ma’asi Uasikē Sioeli Tupou Finau Semisi Fonua Saafi Siaosi Tene Tiueti ‘Atunaisa Mafile’o Tevita Folau Ta’ofi Vaisa Talakai Fataimelo Vailahi Taufa Mausia 2006 Sioeli Pangia Tatafu Tevita Feimoefiafi Haukinima Vaka Vilitonu Sātini Seneti ‘Olive Fiusati 2014 Viliami Ngahe Viliami Fanaika Sione ‘Ale Tu’i’āfitu Siosifa Pulu Ha’ofanga Tapu Fainga’a Katalina Valenitaine Lutui Finefeuiaki Mafi Melo Kale Taniela Taufateau Siokivaha Tīmani Haloti Molitika Fangupō Senitimita ‘Uhila Salesi Finau Matafonua Fotofili ‘Ikani Lātū Fakasi’i’eiki 2015 Sitiveni Palu Manu 'Iongi Mateaki Fihaki 2011 Sione ‘Ofakimuli Mone TevIta K. Vakalahi 2007 Sione Uesilē Tu’akoi Niulolo Prescott Sione Tōtau Havea Siosiua Tu’itavuki Sāteki Lōseli Viliami Mateialona Mānoa Tevita Takaimuli Fā Solomone Tiueti Soane Siō Tolu ‘Isileli Taufa’ao Kelepi Tupou Sitanimoa Lātū Semisi Kava Taniela Pālavi ‘Alifeleti 'Aholelei Tevita K. ‘Ohuafi Sefita ‘Etoni Penisimani Kaihau Tulutā Fisi’ihoi Timote Tau’atāina Ma'ake Palei 2008 Semisi Pongi ‘Alifeleti Taumoha’apai ‘Ikani Lisiate Filipe Uesi Taufa Mikimasi Fotu Folauhola Taukafa Feleti Vaka’uta Tu’inamoana Latu Lopeti Taukie Kavaliku Tataleva Lolohea Vili Pele Mala’efo’ou Kava Tu’alongo Lolohea 2016 Pulonga’aTonga ‘Iki 2012 Simione Halaifonua Sione Felesi Taupaki Poasi Mafi